S.

PADMOSOEKOTJO
CURU PAWUATAN CURU, PURWOREDJO

N0EN0R6XCnn

I(ASUSASTRAN DJAWA

l
Kanggo
para siswa
SEKOLAII GURU
lan

Sekolah Landluta5liia;e
\\./
o-\,!. r.
rjap_tjapan kapini. ietu " -/'
,1//teU,rur^\.p -
//
/ '
"ilr-
,'' (.1

fi€ien &oo Eing

PENERBIT & TOKO BUKU
,-Fq,_,
ffi
ffi
ir"^',il"',1'fif

-JOGJAKARTA- ,
TOKO BUKU
rl
|l_ .,STNARDJAJA"
TuLuNG.\GU}JG
I
I

-' I
I
t
I
,
 t
ISINE:
ING PEEANGAN NGATI,EP
Katja:
Pawartos .5
[Ilar-ular saking,,Panitya Bahasa Djawa S.G.B. Djawa
Tengah" 6
Purwaka.. . 7
Kabudajan 6
Blegere Kab.udajan Djawa. tJ

*a,gulan adr-luhung .
lJao
9
hasusaslran 0
Kasusastran Djawa . I
Pudjangga Kasusastran Diawa 2
Basa kang kanggo ing Kasusastran Djawa l
Basa lumiah lan basi 6ndah . .- .':". : . : . . i.,5
Panganggon6 tembang limalas warna . . 17
Guru-gatra, guffwitl3qan lan guru-lagu lti
Pedotan ing sidji-sidJlne gatra . .
Salts\.vara : .,()
Dajasastra )j',
ea6tembungKawiing'tembang : . . : : . . .
Tj;rane matJa tembang ., ,
Tjarane nggantjarakt -tei-nbang . : :
marang. 6ndahing basa
[!_nSra;anggegulang ) l
*J:"?n* tumrap njinau Kasusastran .ttt
rrrudun Wong ngarang . ..
Kang bisa katjlkup i""g "K".u";"truo O;u*u
.)tr
).)

rr,lc PfinaNGAN BUR,I

,I Tembung sarodja 30
rr JogJaswara
IIITembung garba (sandi) . . : .
-l)
35
IV Tembung plutan 37
.Y Tembung sing mirrgsed paketjapan6
]-u-lun8 mawa 39
_VI aks"ara iira-fir:u'. . 40
VIf Rura-basa . ' 4l
VIII K6rata-basa :
T3"ry_u*s
X Paribasan
6"tar' . : : . :' : : : : : :
1)
'?o
" <n
XI Bebasan -' -
57
XtrSaloka. : oa
{t$fljansr<"i*un.
.\Lv uasanama
. : : :'.: : : : : : : : 69
73
_X!-Pepirrdan : . : : : : .'
_XVI Tjandra 85
_XVII Gugon-tuhon . . 92
XVIII Purwakanti
r00
XD( Panutup fisi irrypi.grg u""o6 S;Ci"g, tu*U"o*.
woh, anak k6rvai, uru"e't"u l-"p.-;i";"il;l?g;#ffi
wanra,-wama) ,
il0
WEIYENAf{GIPUN PANCRtpIA tN6AJOiilAN
DEN|i\6 ANG6ER"ANG6ER NAGANT
 i:1!'", !i,t,5,..t':T''.ti,.,::' *.t
':_

PAWARTOS.
Isinipun buku punika sampun karembag wonten ing Konpe-
rdnsi ,,Panitya Bahasa Djawa S. G. B. Djawa Tengah" kala
tanggal 29 lan 30 Djanuari 1953 wonten ing Hotdl Merd6ka ing
kila Solo.
,,Panitya Bahasa Djawa S. G. B. Djawa Tengah" punika ka-
dapuk d6ning Inspdktur Pendi{ikan Guru Djawa-Tengah (Da6-
rah V, Semarang), kanli warga tjatjahipun 10, inggih prrnifts.;
1. Pangarsa : Ki Suratrnan, Dirdktur S. G. B. Negeri Klatdn.
2. Panitra: Ki Antunsuhono, Guru S. G. B. Negeri Klatdn.
3. Ki Kaswan, Dirdktur S. G. B. Negeri Kendal.
4. Ki Sarwono, Dirdktur S. G. B. Negeri Sragdn.
5. Ki Marwan, Dirdktur S. G. B. I{egeri Wonogiri.
5. Ki Sutantya, Guru S. G. P. I. R.I. Jogjakarta.
7. Ki Kartomidjojo, Guru S. G. B. Negeri Solo.
8. I{r Darmosiswcjo, Guru S. G. B. iiegeri Klatdn.
9. Ki, Martosoewignjo, Guru S. G. B. Negeri Magelang.
10. Ki Padmosoekbtjo, Guru S. G. B. Negeri Purworedjo.

PANGELING-ELING.
I. SINOM.
Wiwit6 ngripta Ng6ngr6ngan, Kasusastran Basa I)jawi' ma-
rengi duk ma<iegira, Sekolah Guru Nagari, Purwcredjo ing
nguni, pitulas Nopdmber taun. Masdhi sinangkalan, Besi Sutji
Trus Samadi, warsa Djawa ,,Resi Kaswaring Murtying Rat".

II. DANDANGGT.]I"A.
. Sinarkara rikala murwani, ngutir budi ambangun Ng&
ngr6ngan, Kasirsastran mrih manis6, Tjap-tjapan kalih nudju,
telung puluh Gustus Masdhi, Dadi Tata Trus Njata, ing warsa
Dj6 nudju, P"aras Ngis$i Matlyaning Rat, mangsa Katlu windu
Sangara marengi, Sendn Pon sidji Sura.

IIr. ASMAR,ADANA,
Kasma;an rikala ;iwit, mbangrn Tjap-tjapan ping tiga,
warsa lYawu Djumwah Kliwon, Trus Ngisli Salira Tunggal,
ping pitulikur Sura, irilikur wulan Agustus, Resi Misik Trus
Manunggal.
Duk samana amarengi, S,akjat ing In{on6sia" gumr6gah
nggregrrf, gumolong, sagah gesang gagrag 6nggal, sarwa
gemi prasadja, pangandjur kang pa{a ;vuru, ren slingkuh
tampa panj6da.
 6

ULAR-ULAR,.
Saking ,,Panitya Bahasa Djawa S' G' B' Djawa
Tengah"'

Para nuPiksa.
Sasampunipun ,,Panitya Bahasa D.tlYt -DjktatS' G' B'
Djawa
Tengah" mban g-n gli tiU isin ipun S1d'1Sa.n
n gl i
""g "\Sf1
d6ning.sadcrdk S.- 13.1-
rt"tii*tt.i D.iarvi" ligkang-kaimpun- -Guru B Negeri ing Purwored3o'
;;;ff.'t3q cii"" s"r.5rah ing ngan{ap punika:
;;ti;hi"p;manggih kados
"i.'f diktat. -,,Ng6ngr6ngan, KTY:ltt"u" D'iau'a" puui-
"ioip,rn "*'titl, t-ur tjaranipttn oansimpun nda-
ka pepak manelra tirlada-tulada
;:ttffi;ifin'^pi:"ilUttt,.tjeta,..
sagea ahargi. kanii.
pe{ikan sat<ing buku-buku sands
karanganipun
saha saking pepirengan maneka warnr'
2. Sinten kemawon ingkang maos
-' .{iktat d6niug
."Ng6ngr63g-111
sa+9L95
ti.r.,rotiran Djawa'; ingkang haimpun gagasani.pun' bilih
S. Padmosoer<otio- p'rnika" temiu tuwuh
t""t b:"*i p""iXit mila mungguh sanget dados srana
babarin! kajulistyan (Est6tika) '
3. piktat ,,Ng6ngr6ngan Kasusastrankangge Djarva" punika pr:aj9gi
kadadosaken Uuf.i tAipu"-tjap) para.siswa in-g
inglranr sao'lao1ar Ka-
S. G. B. saha Sekolahan-sekolahan
;il S"c*B. i"gk;il;"*; piwutang b'"asa Dja"r'i (K'L'P'S'
s.M.P.).
G-.8.K.G.B.
- -
4. Panitya ngadjeng-adjeng, mugi-mugi diktatipun sa{drdk
S. Padmosoef<oti8 puirit<"a saged tumunien
maudjud buku
6ngg"al iumebar footening kalanganip^ul qula
"iut ""g"a s.rio'ruit-""rtolah Gt'-ru B' 1uwin ing Sekolah-
;irdi;g
sJrotah ingkang sadjadjar kalijan S'G'E'
Was,na ,,Panitya Bahasa Ltjawa !:G;B' Djav''a-Teng11] l-g^1
djeng-adjeng, simangsa dikiat,,Ng6ngrriugan Kasusastran
niofr;' "i"giiang k-ai;,pun'cening' ta-ddret S' Padmosoekotjo
punika sampun *"oui a-Jo" rvutl'i]uo buku' karsaa p-ala nupiksa
;;ffi ;;i;A;i-;;t"d;h il3 *."n{iu"'.nu."' murih isinipun buku
utawi tjap-tjapan
(samangsa sampun aaaosiut<u) ing 6abaran
-
x!n*s,hq5*1, : ala jengipun' aged
il;k;H k'ni" g' L"ri [oug"d d s

sanssaia sae, suxur s"itpurna, ingkang tundonipun mu-

rakibi'4ateng kita sadaja.
. SOERATMAN
DhAktur Sekolah Guru B. Negeri ing Klatdn
Pangarsa Panitya Bahasa Djarva S' G' B'
Djawa-Tengah'

Surakarta, 30 Djanuari 1953.

 I

P URlV AKA.

Isinipun.o"*-N-c-":5ffis"Trffi il;3i""?t,"Jffi *nl$Ldfr

kine r6riPtaniPun Panl
lliit'"-u"t' sands' karanganipun pa-

lt-'*"J",iiT'?:'f"ffi g:milt'rnillili
"mlft
ni'*.n-1,1?11:lf;1h3ffi "Ht3"tr"t#it"t"J"lt"l-;^n?'*uog-saking
ngretosrpuli Pi"5.'"'5-
il1i#;".i":fi,.
bak, ing sawiugkrngtl
l'r,
ft:"tr,T;s"T3.Lf ,i#ii'fifl;''"1li?T;
:'.ff jK:?lil;l--"l"ffi ll,utJif ffiLH,f
t H'rffi ;i;:"""^l
tr;':hi:ii*i}5'"fu hilH"JffiJ:aTJ'x"ii*'mtTr";1g*g;
i:lt'f xil*:?-";"'L?,1f; ,Ttlii3_*iir,'"TK-*ilJn$"l'-
Y;t
tt$;l*il.iil-***Ti;iirt#-xtlul1n"ffift
?;'i,l-fu
"5"1ry,13"j,:,'Jg;fr #:l',t:1liilx?'i:11'l:H'iifi

iffi[{ffilitlr*T#ffi :*l**-:l;triFr'sis;
T::*":l""i'5?1,t"il
j}$$r. jlH
3;
;t$$n::"i:',*"",.i*f
t"rtlh s;en'ahantPur rmu=t{iffi
r-an s ah r g a'ii en s- ad j e n g
t imp un taksihr
tl-"r*::?; rttn't
"
p an g

:*f f,T;.*t"::gri""*-k*:imtir"'-tlwf#1fi11#J"t;
sukur bage sag'
i"-.t-!"r" rangkung^sa6'
;;";; ,,; r * f^**f ian panj6rru. tumudju {ateng
'^ "S
uau j* pa niarune
l1i of,"'*'r_"#. Tgk^rn
oen' gi p u gimputi
katampli TEni"
a K an+
sampurlra"' ba$6^ "
,,trr:tntrih
atrrr Panuwun'
I ' Pang'rmpun'
S. PAD}IOSOEKOTJO'

1958'
Purworecljo, 1 Agustus
i

I Djemuwah Kriwc
I
i o ftlrS;.:""ii'$l tia#ryKfTi""f;hT3 i"'?;
!
t

I
I
 . . , .: , :di:{._:__r?i-_rd4(:1_$r71f
+-$,rr!;. ,..:1
' i $-' ' :;':'
;:
;1

KABT]DAJAN.
Tembung ,,kabuilajan" asali! saka tenbrrng lingga ,rbudaja"l
oldh ater-ater ka lan panambang an. (')
Tembung,,buda;-a'kaaad6an
"ateges: saka pamor6 bu f A?i?
Wuwuha"n"r,bu" sipa,t utawa kaa'nan. Tula{an6;
kajata :
frop"t: sipat utawa kaanan kang pepet (ora bolong)'.(bi-
nari,Uu{ur (6ara-budhur) :.pamor6 -tepbung : bar.a-
ara) f b; + 4uhur: Teges5': biara (wiara, klooster) kang
asipat duwur (luhur). (*)
fVon,ien6 tembung ,d.a, ia" ateges: b u d i (lumrah kasarodja
- muni budidaja), nalar,budi,
dadi angen-angen' panemu-
nuaaja, ateges:"sifiating sipating nalar utawa sipating
angen-angen.
tt"nggin sipating hutli utawa nalar (ange1-arCe1). iku jdn
diulah [inti
pangudi bi"a mahjakak6 (Indon6!ia: mentjiptakan)
kawruh taie^kagunan warna-lvarna karrg diarani kabuda-
jan. Mulan6 tembung ,,kabu d'aian" ja bandjur ngemu
i"g""t wohing budaja, we{aring nalar rJtawa ang-en-angen, ba-
baring pambudidaja, wohing parrgulah lsftrrnipg budaja utawa
akal-budi.
Saka lepasing lakun6 akal-budi utawa nalar6 manungsa' ma-
hanani ing donja iki akdh kawruh lan kagunan warna-warna'
kaiata: agarna, kawruh tdhnik, tetabuhan utawa musik (gamel-
an), te-5ang,'djog6d lan lija-lijan6. Kabdh iku mau diarani
kabudajan.
Babarini pangulah lakuning budi kang tan$jqf diarani
kabuilaJan iku pantog6 nganti tekan bab-nab kang alus
angremit, nganti ora gampang ginrajang ing kalahiran. ora
kasatmata dinslq ing n6tra walaka.
Sawendh ana golongan kang darb6 panernu manawa a' g^ma,
iku ora kalebu kabud"jan, jaiku golongan6 wong-vrong kang
pa{a. darb6 piander (kajakinan) jdn agam-:r iku.anan6 i1f.l.ta5-
tlapaaa marla saka peplring6 (diturunak6) d6ning Gusti Allah.
DaOl darb6 piandel hanav"a agama iku d u d. u gaw6an6 ma'
nungsa.

BLEGERf KABI]DAJAN DJAWA.

Bleger6 kabudajan Djawa kena kap6rang dadi rong golongan,
'iaiku-kabudajan batin lan kabudajan lar'
Kabuttajan'batin iku ka1gg9 kapreluaning batin,(dii-'-''a)'
Tiaran6 n-ggilut kabudajan betin sarana iakl' Dudu 13ft1t11i4c
srit rr, nttt-ging lalnrning kalbu. Wong sintf wis bontos ing
babagan t<iUu--aaian batin, bisa kasinungan: \,.
[f etehlt" paramang basa kang mrat6lakak6 manawa ,,kabuoajan- asal6
saka tembung ,,budio.
(r) Mariut kawruh kabdtinan, tembung ,rbara" saka ,,brat kang ateges: pepa'
dang. Dudu pePadang kang tasatmripat, nanging pcpadanging batin (ati)'
i.'ahrrdur pepigung kang asipat luhur.
=
 9

(djiwan6) ora tau

1. Djerljeg atleging *iry, .T,"tc1-!t:*:
tau was-sumelaug' ora
gondjing, or" .u,.r iid"-ti{alora
i"n ti"g'iwu.tg marang samublrang'
2. Kawitjaksan&n. gtawa ariacacabda (swara ing
;: ;il;;;urrgo ar.u&"w"LJ* [*c-"gi*t-*t woirg iku bisa
langit,
nganggit"*"*..-ffii;;'Ji
ra5a1g.",,al-""s5a;t lai5u la'iang kang isi
kl{*
pametja kaoaoean tit"w"" kaanan kang b-akal
iku tembungc
\tr/nno sinpr xasrnunsan kaluwihan mangkono
il;il-di;;i sitlik utawa weruh saduruns6 winararr'
K";il;i"" i"i" il." i';";*
sif,iu'
Iair' Tjaran6' nggilrrt
rynt9rua1n-s. kabudajan lair ana
Sip6rangan6
kabudajan lair sarana
aiatu"l,,liagunan adi-luhung"'
"i"J
KAGUNAN ADr-rluHuNG'
kagunan n'di-
Kabudajan lair kang -isi ka6ntlahan' diaranimung ktscbtlt'
iuhung utawa tragun-in idi-petti' tarka{ang
,rkagunan" ba6. nguia"h 'uudajan6 qt?w.3 akal-budini' {t':tl;tt'i"
Wong kang bisa (Indon6sia : nr.rr t'ii I rl iL-
.rg;;:;tg;;E). ngt"-ti ui"t *titiuktk6 u Ir t (St'trt-
kan) apa-apa Kang ."i Lueoatnoo, diarani wong I
man, seniwati).
--^lfit"ggui jiriku :
kagunan adi-luhung iku ana 6 warna'
(f-a1qen swara utawa tcmb:rug' scnr
1. Kagunan swara kang.mahiakak6 swara hang
.,rtt.l; J".il.u kagunan ual-i'ih"ttg ita-'ne utawa
6nrlah. Endah *""ggiii"i-luh'"e'-r""t6'
tj6ngkoke.
2. Kasunan Karanvitan, jaiku kagunan kang mahjakak6
tetabuha-n kang 6ndah (gamelan' muslk''
uggn*iln;bn njri"eging,anatl6n6 natah (seni
3. Kagunan
it"i"t"ukii)-'iaiku kan* mahjak'
rupa, kalebu r.gu ra"
ak6 rerupan xang edi-pdni utawa we'rudjutlan iiang 6l;dah'
""ttt'funti
k;;"; ; gl;l"", tEL;*, t"i"-"ki"an lan lija-liiaite'
4. Djogdtl t""ti t,]tii, jaiku kang inahlakak6 solah-bawa
kang 6ndah
5. Tontonan (seni drama), mahjakak6 tetontonan (sandi-
wara)
.' kang 6ntlah.
0.- X*.r3*tran (seni -it.sastra), mbabarake basa-kang -e.nttaht
-kag;rina"
;i"dF;;r.t-ili" adi-luhung kang diarani
Padalangan.
^ (ka-
il;una;'pa{alangan \*g aitT.dl}"k? sarana s'ajang
djedjer sa-
daddan saka pitung' ai"ai"t:""t djedjer-Kawitan'
3H€$1f-ta,Ti"4.::"t#ffi f "fit'S""8#-'gxf f, ffi
sawengi, isi tabagan:
iiiit'."t"""rie *ajtotic
a. .Dlystiek kang mengkuialsafah lan panembah (Indon6-
sii: Ketuhan"an Jaig Maha Esa)'
b. iangg.,lrw.n!^ah (Iidonesia j Pendidikan) sarana-.luhur'
tepa-
;;i,fri jeiku';wod-an'atat ai"9i.gt wasanan6
ilni i#utuk tjan{ala wasanan6 tjilaka'
 l0

(:. l'irvrtl:t,ttg kawruh waina-warna-kang murakabi in-eatas6

bcbriL.i:rii ugrrng (masjarakat), kajata: bab unggah-ung-
g"rr, iata-liiu.ia, tata-pradja lan sapanunggalan6'
d. i;iu'ulang babagan kagruran adi-luhung nern n'arna, ja-
iku:
1. Kagunan swara' dumunung ing tembang, suluk lan
ada-ada.
2. Kagunan kaprattanggan, dumunung ing lelagoning
garnelan (genQing).
3. rtagunan nggamfar lan njungging- sarta natah' du-
rnu-.tung ing ierenggan6 llelir, ddin6 wajang' w.angltt-
ing reiitSi[an6 gimela[, Pdnine grobogan {wat'lah
gamelan), puias6 gajor lan sapanunggalalle'
4. i{agunan tfiogitl (l6nggot-bawa, kri{a-mataja; du-
munung ing djogdding wajang.
5.Tontonan enaal (seni drama) dumunung ing lakon-
ing wajang.
6.Kasusast:an (seni sastera) dumunung ing tjakepan6
tembang, suluk lan ada-ada, apad6n6 basa kang kaug-
go djanturan lan potjapaning wajang.
. K:rgunai atli"-luhung nem waina kasebut-ing {uu'ur iku kang
bakaf'dian{arak6 akinti rontj6 ana ing buku iki mung bab
Kasusastran.

BAB KASUSASTIiAN.
Tembung ,,kasusastran" asal6 saka tembung lingga:
susastra, ol6h ater-ater k a lan panambang a n.
Tembung ,,susastra" satemen6 dudu tembung lingga'
Linggan6 [ang sadjati: sastra, kawuwuhan wanda su kang
ateges: linuwih.
Terrrbung lingga a s t r a" asal6 saka tembung wod
:*'llang
"s
utawa lvuruk.
-- a s", teges6:
,,si
ivuwuhai ,,tra," mrit6lakak6 tembung aran. Tuladan6 :.,
Man : nggagas. Mar^tta' : wohing panggagas, jaiku
"Itas:Lumrah uga disarodja dadi muni: djapa-mantra.
djapa.
dandan. \'i'astra: apa-apa sing kanggo dandan,
ja.iku sandangan kang saka barang sembet.
Ma - ukur, ngukur. Matra : ap&-apa sing kanggo ugu-
kur utawa ukuran (ing basa Walanda meter).
Raad j - mengku, nguwasani. Raastta: apa-apa kang
winengku, tanah kang dikuwasani, tanah kradjan.
S jastrlr, lumrah6 ing djaman saiki mung tinulis sastra,
ategls: piwulang, tulis, wewaton, paugeran, ka',\Tuh, lajang
kang isi kawruh.
Susastra, ateges: piwulang kang linuwih, tulis kang pinun-
djul, wewaton utawa-paugeran kang apik banget, kawruh kang
6rrdah, basa kang ddi-p6ni.
I(:rsusastran, itegei: kawruh utawa kagunan kang apik
bangct, kagunan kang 6ndah, &marga binabar rrganggo basa
k:urg rlndah utawa basa kang bili-p6ni.
 1 i,i .rll

lt
IVong guna kang bisa mahjakak6 bab-bab nganggo basa kang:
6ndah diarani Pud jan g ga.
Pitakon :
Kaprij6 b6ria-b6dan6 kawruh Kapustakan, Paramasastra lan'
Kasusastran ?
Mangk6n6:
Kapristakan iku kawruh bab isin6 pustaka {isin6 lajang,
isin6 fuku). Ija bener bab basan6 uga rn6lu dirembug (di6iilrgi),
nanging sing-wigati d6w6 bab isin6.
pirairasaEtta lku kawruh kang mrat6iakak6 bab b e n e r 6
parilitmbag6 tembung, bener6 oleh6 ngarani, djenenging tiT;
b"*5. u"tr"ie oldh6 ne?esi manut rerimbagan6. benei6 pqnulis6
(a[sara Djawa lan Latin)' benerr! paketjapane ian benere
panganggon6 (inC ukara). Tuia{an6:
Tembung,,n g a d j a s' a", Inanawa diandarak6 manut kas'iuh
pararnasastra:
a). Pangrimbag6 : ang--r= ka f djarvt'
tri. Rraiing riirbag6 : tantluk krija-wrintair'
cj. Teges6lnanut ierimbagan6: meniang (tanair) Dja''va'
: ngetljarva.
ei. panufse
d). Paketjapan6
' il*f-k;fr ii:l#fi",,il:
dja-n'a).
Tjoba tulisen ing aksara
Djawa I

f ). Panganggon6 (ing
- ukara) : Sang Adjisaka oldh6 .nga-
aljawa ambal kaPing Pindo.
Wond6n6 ,,Kasusastran" iku kawruh bab 6ntlahing basa. bab
basa sing 6ntlah, Dadi, ora mung bab benerr6, nanging sing
wigati banget bab 6nCah6.

FIASUSASTP'AN !)JAM'
Kagunan adi-luhung kang kalairak6 sarana 6ndahing basa
Kulorian diarani Kasusastran Kulonan, kang kaye{arak6 ngang-
go idi-pbnining basa Ind.on6sia diarani Kasusastran Indon6sia,
Ian kaig bina6ar sarana basa Djarva kang 6ntlah diarani KaJ'
susasf,r:rn Djawa.
Wond6n6 tang kalebu ing Kasusastran Djarva-iku sa!:abdh5
kagunan adi-luhung liang isi ka6ntlahaning basa Djawa.
Ora t g"*nttgak6 kang katulis ing buku utawa lajang' uga
sing diutjapak6 ing l6san.
O"r ng"*nttgak6 sing katulis nganggo sastra pjawa'.ug-a
sing tinuiis ngalnggo akiara iija, upaman6 aksara Latin, Arab
lan lijalijan6.
O"i nttigi sing rinipta d6ning bangsa Djawa asli, uga kang'
ginita d6ning bangsa mantja.
Ora ngcmiingak6 kang l:ababar ana, ing tanah Djawa utawa-
In<ion6si:i, ,,g,i' kttnq di:vttokak6 (ditjap) ana ing mantja-
nagilr:I.
 t2

Tjckak-tjukup6: kabdh kang isi ka6ntlahaning basa Djawa,

jaiku sing kalebu ing Kasusastran Djawa.
Apa pa{a teges6 tembung.,,Kapustakan Djawa" karo ,,Ka-
susastran Djawa" ?
Ora, ora pa{a. Kapustakan Djawa iku ateges: bulu-buku
utawa kr,janf-lajang kang ngairggo basa DjaWa. Prstaiia, ate-
ges: lajang, -buliu. Balik ,,Kasusasttan Djawa" ateges: kang isl
6ndahing 6:rsa Djar.r'a. Susastra, ateges: basa kang 6ndah.
Kabdh buku-buku kang nganggo basa Djawa, ora praduli
basan6 6ndah utawa ora, kalebu Kapust''kan Djawa. Dadi' sing
preiu,,truku-bukun6" atawa lajang-lajang6' NalSinS Kasusas-
iran Djawa, sing wigati ,,6ndahing basan6", dudu buku-bukun6
-lajang-lajang6.
utawa Kadjaba saka iku, Kasusastran Djawa
iku ora ngemuirgak6 kang katulis awudjud buku utawa lajang,
uga kang diutjapak6 ing l6san (ana ing sesorah-sesorah, irrg
- Pudjanggalan
padalangan lija-lijan5).
ing babagan Kasusastran Djalva iiga diarani:
kawindra, kawitana, kawiwara utawa kawiswara.

PUDJANGGA KASUSASTRAN DJAIVA.

Kang kalebu Pu<ijangga babagan Kasusastran Djawa, kajata:
Empu kanwa, Empu Triguna, Empu Managuna, Empu Darma-
djaf Empu Panuluh, Empu Tan Akung, Prapantja, Empu- Tan-
tular, Empu Widajaka, R. Ng. Jasadipura I., R. I_{g-. J-asadipura
II, R. Ng. Ranggawarsita lan lija-lijan6. Wond6n6 djenenging
buku-btrliu karahgan6 lan isin6 buku-buku kang rinipta, kapra-
t6lakak6 ing Ng6ngr6ngan Kasusastran tr)jana dji[d II.
Pudjangga utawa katvitana, kawindra, kawivrara utawa ka-
lviswara (ing habagan Kasusastran Djawa) iku kasinungan
kaliiapadan warrra wolu, jaiku:
1. Paramingsastra, ahli ing babagan sastra, ahli basa.
2. Paramingkawi, ahli ing babagan reriptan, ahli ngarang.
3. Awitjarita, limpad ndongdng utawa tjarita kang nengsem-
ak6.
4. Hlardawa-lagu, pinter bab tembang lan geding. Mardawa
- alus.
.5. Mardawa basa, ahli bab rrigunakak6 basa kang ngresep-
ak6, kang ndjalari trenjuhing ati, kang mahanani gembira,
kang nenangi sih-vrilasa lan sapanunggalan6'
6. Mandragtrna,, wasis banget bab kagunan.
?. Nawungkri{a, alus pan6gasan6 nganti bisa nanggapl kren-
teggin-g atin6 wong lija. r
8. Samb6gana, utama banget (urip6).
Greban6, pudjangga iku kasinungan kaluwihan: pinuniljrrl
'
lair-batin6. Lir6 : ka.:..ryuh6 kabutlajan-Iair wis pinundjul (nje{aki
,,sampurna"), ing babagan kabutlajan-batin uga peng-pengau.
:Sarihn6 wis bontos panggilut6 kabudajan-batin, putljangga iku
lumrah6 bisa ngrungu akagarvaLlra utawa akagagabda. (Nde-
lenga katja 7).
 . 4'1::r.lrir, .

{
-i-

l3

Samono duwr:ring ukuran6 Putljangga ing kasusast'lanl)iawa.

Djalaran saka iku, ing kalangan bangsa Djarya, ora akih wo-ng
kang sinebut pudjangga. Ing sas6dan6 R. Ng. Ban_ggawarsita
nganti Saiki, ora ana pudjangga Djawa. Dadi, R. Ng. Rangga-
warsita iku kena diarani Pudjangga Djawa kang wekasan.
(Kaprij6 sara-silih6 R. Ng. Ranggawarsita ? Matjaa Ng6ngr6-
ngan Kasusastran Djawa djilid II katia 122\.
-sapira
'duwrring ukuran6 kang sinebut ,,Pudjangga kesu-
sasteraan lirdonesia" ? Apa angger ';rong wis .bisa ngripta
pantun utarvi sja'ir bandjur sinebut pudjangga? Pangripta ora
n qreti

BASA rCUr tCAVeCtfUtlg"xesusAsfRAr\r:Dtawa.

Kang kanggo ing kasusastran Djawa, mes{i ba6 ija basa,
Djarva; ditata kanti iketan kang apik, runtut, nganti bisa dadi
basa kang 6ndah.
i'reiu disumurupi un$a-usuking basa kang kanggo ing ka-
susastran Dja'*a, jaiku:
1. Ngoko utawa Djawa-dipa, jaiku basa ngokoJugu, ora
ketjampurar basa lijan6.
2. Ngoko-antlap warna loro, jaiku: Antya-basa, pamor6 basa
ngoko Ian krama-inggil. Basa-antya, pamor6 basa ngoko,
krarna lan krarna-inggil. Basa ngoko-andap (antya-basa
lan basa antya) ora ngrama,kak6 ater-ater lan panambang.
3. Basa-madya warna telu, jaiku: Madya-ngoko, pamor6
basa ngoko karo basa-madya. Madya-ngoko migunakak6
tembung: kula ilika (mang, samang). Madyantara
(madya f antara)- pamor6 basa ngoko karo basa-madya,
migunakak6 tembung: kula kang salira. Madya-hama
panor6 basa rnadya, basa -krama lan krarna-inggil, tr i-
gurrekrk6: kila sampSjan. Kabdh basa-madya (uradyc-
- madya-kranra) ora ngrrmakak6 aier-
ngoko, madyantara,
ater lan panambang.
4. Krama-inggil, jaiku basa kang dienggo nginggilaken
(ngitrhuraken) madyama-pr:.rusa utawa pratama-purusa.
Tembung-tembung sing dipigunakak{, kzjata: mun{ut,
nimbali, maringi lan sapanunggalan6. Krama-inggil ora
kena tumrap utama-purusa.
5. Kranra-an{ap, jaiku basa kang lumrah6 dienggo ngan{ap-
allen (ngasorakcn) r:tama-purusa (wong sing guneman).
Temburrg-tembung sing dipigurakake, kajata: niuwun,
ngaturi, njaosi lan sapanunggalan6.
' Krama-inggil lan krama-an{ap iku lumrah6 mung dida-
ddkak6 sagolongan, diarani krama-inggil. Ora dib6dakak6
tembung-tembung sing dienggo nginggilaken (ngluhur-
aken) lan tembung-tembung sing dienggo ngan{apaken
(ngasoraken).
6. Ila,sa karJaton (basa bagongau), jaiku basane abd.in6 ratu
llrn basan6 para sentana jdn pa.{a gungman ana ing ngar-
srrr6 nrtu utawa ngarsaa5 Pang6ran Adipati Anom ing sa-
 l4-

djron6 tjepuri ka{aton. Tembung-tembung basa ka{aton:

mara (manira) aku; para (pakenira) kow6; robaja
aku; pantdn- kow6; enggdh - ne{a ajo;
rja;
-
puna.pi -
apa; boja ora; puniki- -
iki; puniku
iku; seta- -
dojan; tembung - tjuriga keris;
tjemeli; -
kuda -
djaran; sardula -
matjan; derb6 duw6;- wdnten
- rlawak 'd6w6;
-- ana; - besaos k6mawon. -
- -
7. Iiranra-rli:sa,, jaiku basan6 krama wong-wong d6sa kang
lumrah6 p.rQa isiir wuta sastra. Tembung-tembung kang
dienggo krama-d6sa, jaiku:
a. Krarna utavra krama-inggil dikramakak6 mandh, ka-
jata: nama nami, sepuh sepah, tebih tebah,
wadja - lan sapanunggalan6.
waos - -
b. Nganggo - krarna-inggil utawa tembung Kawi, kajata:
asta kula, kula paringi, joga samp6jan, nem santun,
redana (saka tembung: hardana, ateges: {uwit) Ian
sapanunggalan6.
c. Mirid kaanan, kajata: ambetan durdn, ssmfsrsn
pitik, petakan -
mori, djudjutan -
kapas, singgetan
-
pet6 lan sapanunggalan6.. -
- nduwdni teges d6w6, kajata: dekeman-kedel6,
d. Wis
watesan-semangka, boga-djagung lan sapanunggalan6.
8. Basa kasar, jaiku basan6 wong Iagi muring, lumrah6
kadad6an saka pamor6 tembung-tembung ngoko lan tem-
bung-tembung kasar. (*)
P6rangan endi sing dienggo (.ngoko, krama, madya apa lijan6
mandh), manut kapreluan6, clipilihak6 sing mafuk, t<antingdlingi
unggah-ungguh. Sanadjan nganggo basa ngoirc, utawa .rSu"C-
goa base. kasar pisan, isih alan tetep nglungguhi Kasusastran,
llalay_a pangratit6 basa iku lisa apil:, rrrntut, mepan, nganti
bisa isi lia6ndahaning basa. Kosok-balin6, sanadjah ngaiggo
basa krama, gtawa nganggoa basa krame. inggil piiau, manJwa
ora runtut pangrakit6, ora mapan panganggon6 tetembungan,
satemah ora isi ka6ntlahaning basa, ja tl u d u Kasusastran-.
Dud.r' basan6 ngoko utawa krama sing wigati, nanging ,,{a-
pukaning basan6" sing kudu bagus, runtut, rnapan empaning
tetembungan6, nganti bisa dadi basa sing 6ndah.
. Wond6n6 iketaning ukaran6, kena gantjaran kena sinawung
ing tembang.
-Sing wigati dudu ganljaran utawa tembang{
nanging ,,apiking iketaning ukaran6". Saking apik6 iketaning
ukaran6 nganti dadi basa sing 6ndah.
Ewa mangkong l? kudu di6lingi; jdn nganggo basa ngoko ja
ngoKo slng lnurni, Jen krama ja krama sing resik. Adja nganti,
maksud6 nganggo basa krama, wasana ketjampuian -basa
ngcko.'Sanadjan p-anganggon6 basa kang tumrap ing tembang,
sabisa-bisa ja kudu basa sing resik, murni, lii6: jdn ngoko,
sabisa-bisa.ja ngoko sing resik; jdn krama, kaurtia supajJaclja
ngantl ketjampuran basa ngoko.

eiB*" k;. prajogan'6 adja dipigunakak6.

 '15

BASA LUMRAH LAN BAsa fNoeH.

_ Gagasan utawa tjipta-ripta. kang dilairak6 sarana basa (dudu
kang sarana sasmita uta*a sarana sclair-bawa), iku ana sine
tjaran6 nglairak6 mung sarana basa lumrah ba6, waton6 mu-n[
sok uger wo_ng- sing krungu utawa sing matja trisa rrgreti mal
rang maksud6.karep kang diwedarak6; ana sing tjarai6 nglair_
alie nganggo basa kang ditata apik, runtut, nganti dadi basa
sing 6ndah.
l\fangkono ug? wgng nulis lajang, wong ngarang, ana sing
mung nengenak6 isin6 ba6; djandji isin6-wiJ bisJ dingretdri
d6ning- wong_sing rnatja ba6, ja wis ilut<,rp; ana sing nggaic\kaki
basan6,. ngudi
.\u31ti temen-temen supaji,,qaputianin"g"basan6"
pf? ngulngguhr Kasusastran, jaiku.bisa mudjudak6 bas:r, sing
isi ka6ntlahan.
Tuiadan6 basa lumrah, upama ana wong kang nglairak6 g:L_
gasan mangk6n6:
1. Sriwit isih bctjah tjilik, (aku) tansah ngaiami ora kapi_
nak, kerep nemu tji"laka.-
,_-2: {"k".rupan.kang ora betjik, manawa diudja, bisa nrl.i;rlrrli
KarusaKanlng urrpe.
3. Kandamu kang mangkono iku rak bisa marakak6 6lins-e
marang panggaw6 sing kurang prajoga.
4. Saiki aku wis tuwa, urnurku wis luwih saka satengah
tuwuh.
5. Ora ana- sabab apa-apa, udjug-udjug pak Guru kok ban-
djur duka.
6. Watak6 si Suta, jen wis mbrengkunung ora kena dieluk;
jdn kebener_Slm_pangt lah dipr6ntahipa ba6 ja turuandani.-'
7. Kow6 kok bandjur wedi iku g6niia, ta i
8.. Jdn uripmu ninr tjara kulonan, mesli bakal nandang cra
.kap6nak; prajoga nganggoa tjaran6 bangsamu d6we, sipaja
brsa tentrem uripmu.
. 9- Gur:.r punika kedah gadah manah sabar, ageng pangapun-
tenipun.
10. Boten ngintgn bgb.a.y-pisan manawi rembagipun tijang
punika bad6 m6ntjla-m6ntjl6.
-_ .Pij"ntb,ul ip"l punika mila_sampun boten k6nging dipun-
-11. manahipun boten pasah
tJrrJosl, ing pitutur.
12._ Tijang dstri ingkang djercbar wawasanipun, ad.atipu:r
saged n'iukani wewarah.
, f,3. fi1$ak ingkang kesesa, saged. ndjalari boten kadumugdn
rngKang cupun-sectya.
J!. $uru pinter, adatipun-dipun-gega tjarijosipun.
15. Senenga tetulung marang lijan.
16. Adja susah jdn ditjatjad, adja bungah jdn dialem.
- Tjiptalripta 16 warna iku kena diwe4arak6 nqansso basa
flang nglungguhi Kasrrsastran, jaiku kdng isi 66na;ha;in;
basa; upaman6 mangk6n6:
1. Tjilik mula, uripku tansah ketula-tula ketall
 t6

2. Sedya ala, jdn ddn udja, bisa mbabar dadi rub6da kang
ngrt,ribrdi.
13. Kan{amu kang mangkono iku, nggegalak ratjak, nenang'i
kemreki, ngungkat-ungkat singgat.
4. Saiki aku wis tuwa; mungguha sreng6ng6, wis adoh saka
pletdk6, tjedak marang surup6.
5. Ora ana udan ora ana barat, Pak Guru kok duka dadakan.
6. Watak6 si Suta iku jdn kaku kaja alu, jdn lemes kena
ginaw6 tali.
7. Wedi-wedi, apa kang dadi rvadinu, ta ?
8. Manawa paranmu mangulon, aran marani pepeteng; pra-
j-oga mang6tana, marga ing sisih w6tan iku sangkaning pepa-
gang.
9. Guru punika kedah awatak sabar, maklum, momot lan
mengku.
10. Boten njana boten ndip6 biiih rembagipun tljang punika
ba{6 m6ntja-m6ntjl6, bebasan 6nd;ing kedele, sonten t6mp6.
11. Pijambakipun boten saged menda d6ning tembung manu-
ara, boten saged luntur ciening pitutur.
72. Watak-wantunipun pawdstri sugih wawasan, wasis asung
wewarah.
13. Tandang-grajang grusa-gi'-:su sarwa kesesa, saged mu-
rugaken gagaling gegajuhan.
74. Guru sugih kawegigan, ginega sagung ginemipun.
15. Di mulung asung pitulung.
16. Adja gela tjin6da, ingalem ajwa matjutju.
Tulada ing duwur iku mung awudjud ukara-ukara; ana sing
ngoko, ana sing krama,
Saiki kang av,rudjud tjarita sing isi basa.kang nglungguhi
Kasusa,stran:
A. CANTJARA!,t.
1. Djun iku jdn lukak, kotjak. Sapi jdn seru lan agor swaran6,
safi(ik puwan6. Wong ala nrpan6, solah6 digaw6-gaw6. Wong
sepi ing kawruh, kasar gunem6; seru, ora ngresepak6.
2. Worrg betjik atin6, pepindan6 wit ijendana, dadi pangung-
sdn6 rrla, ngleker ana ing ngisor6. Pang-pang6 disaba ing manuk,
ken-rbange rinubung ing kombang. Manawa kajun6 diwadung,
alvdh ganda wangi, mulek tanpa kendat. Mangkono uga pambek-
an6 panqiita linuwih, tansah ngudi kasiametaning lijan, metu
saka ati sutji. (Nitisastra).
B, SINAWUNG iT;G TEMBANG.
1. Widjilin6 kang wewaton winarni, malem Slasa Kliwon,
Bakdlrmulud ping salikur 16k6, Saja Ngisfi llurtining Ngaurip,
sasi Djanuari, tanggal ping nemlikur.
2. Dadi Ta,+"a, Dalanf Linuwifr, mrih mentes tur maton, pra-
nupiksa pininta kritik6, kritik ingkang tuhu mikantuki, saged,
murakg.bi. basa Djawi madju.
3. Jdn wewaton kang njata wigati, tita maton jektos, pra
pemuda-pemudi pan ba{6. katetangi parentuling ati, ngudi basa
Djawi, gumr6gah gumregut. (Pm).
 t-i
PANGANGGONts TEMBANG LIMAIIIS-WAENd.
f9m.!ang t-ang lumrah kanglo ing Kasusastran lurgailarraw-j
saiki, tjatjah6 ana limalps warna, jaiku:
f._.Tembang Matjapat utawa tembang Tjilik g, jailiui
1. Kinanti. 4. Midjil. 7. Sinom.
2. Putjung. 5. Maskumambang. 8. pandangguia.
3. Asmaradana. 6. Pa-ngkur. 9. Durma.
[. Tembang Tengahan utawa tembang pagelan 5, jaiku:--
1. Megatruh 2. Gambuh. 4. Balabak. ' r':'--r
(Dudukwuluh). 3. Wirangrong 5. Djurudemung.,.. ;a
IIf. Tembang Ge{6 utawa Kawi mung sidji, jaiku Girisa. > ?'-
A_dja kliru t2tmpa bandjur darb6 pangira manawa tjatjah6-
tembang_Te€ahq iku mung 5, lap tjatjah6.tembang Ged6
punC 1. TembangTengahan lan tembang C.€d6 iku tjatjah6 alrdtr
banget, pras-asat tanpa wilangan. Kangj kasebut ing duwrrr iku,
laillg k_1ng kaprah kanggo ing Kasusastran ing djairan saiki.
Wond6n6 panganggon5 tembang 15 warna iku iirg Kasusas- . ,

tran, mesti ba6 kudu kanti ngdlinsi watak6 sidii-sidiin6.

- Mungguh
ing
watak6 sidji-siaiih6 tdmbang iku kaja k"ang tasebut
ngisor iki:
1: Kirjofi, awata\: lengng, asih, tresna. Matuk6 kanggo.
medarak6 piwulang, tjarita kang ngemu surasa asih-tresna-iin
asmara, gan<irung-gandrung.
_ 2. Putjung, awatak: ken{o, tanpa greget-saut. Matuk6
kanggo ing tjarita kang sadjak mung ing sakap6nak6, tanpa
kamempengan.
& Asmaradana, awatak: sengsem, se{ih, prihatin; nanging
59dih- utawa prihatin kang marga ketaman ing lara asmira.
Ma.!u!Q langgo ing tjarita kang-isi surasa naw.ung asmara.
4. Il{idji:, awatak: w-e{aring rasa. Maluk6 kanggc ing tjarita
,kang isi pitutur, nanging uga kena f-urnrap ing-tjarila-gan-
drungan.
- 5. Meskumambang, awatak: nalangsa keranta-ranta. Matuk6
kanggo_ meia,rak6 rasa-pangrasa kang ng:eres, nggreges, na-
langsa keranta-ranta.
6. Pangkur, awatak: ser.cng. Kanggc ing tjar':ta kang ngemu
surasa sereng, sadjak.gregeten. Jdn pitutur, ja pitutur-sing
sereng semu s_rengel; jdn gandrung, ja gandrung sing sereng-,
gandrung-gandrung kapirangu Lurnrah uga kanggo ;ng t5aritl
perang.
_-7. Sinom, awatak:. gapjak, renjah, tjotjog karo djeneng6.
garban6 te-mbung,,s i *'e iofori i,Ialuk'kang"go
Sinom, saka garban6
sesorah, tjarita kang isi pitutur.
8. pan{anggula,
_ o. ,-tulJ.rtzL'rgSua, bw.atak:
awafa-K: luwes, rescp. Iumrap rng
rescp. Tumrap tjarita
ing tJanta
$3ng nggm!
.ng surasa kaprij6 ba6 bisa matuk,
ngemu srrasa ma1uk, pantjdn ludesau.
luwesau.
Kauggo ing beblka
bebuka prajoga, kanggo medarak6 piwulang ja kena,
-kanggo.
kanggo lj""il" kang isi.gandrun_g-gandrungr-' uga keni,
panuruprng fiarangan Ja lumra.b.
9. Durma, awatak: galak, mntab. Matuk kanggo meCarak6-
 t8 I

rasaning ati nepsu, ati kedereng ser'eng' utawa kanggo ing

tjarita
- perang.
10. dambuh, awatak: rumaket, kulina, wanuh-wani. Mafuk
kanggo :ne{arak6 pitutur kang rada sereng marga wis keduga,
"llmrahb
lan nganlgo basa ngoko, ja basan6 wong kang wis
kulina raket sesrawungan6.
11. Megatruh, awaiak: setiih-kingkin kaworan nglokro
(putus asa). Kanggo me$arak6 rasa gegetun pungun-pungutr'
nlangsa keranta-ranta.
121 Flalabak awatak: sembrana parikena. Maluk kanggo ing
tjarita kang sadjak mung sakap6nak6, rve{aring gunem kang
tjl6wa-tjl6wo.
-
13. Wirangrong, awiitak: mtabu, mrabawa. Maluk-kanggo
medarak6 ra"i sengsem, nanging kesengsem marang budi betjik'
bab kang luhur.
14. Djurudemuxg' awatak: prends, ndnds-kends. Maluk kang-
go tjarita kang isi pepren6san.
" 15". Girisa, iwatik^: wanti-wanti. Maluk kanggo me{arak6
pitutur kang ngenu surasa wanti-wanti marang kang dipituturi-
^ Sar,dlm6 bola--bali bakal mrangguli tembang 15 warna kasebut
ing $uwur iku, mulan6 bab-bab sing prelu-prelu,kang qegajutan
kJro wewaton6 tembang, prajoga dirembug disik. Sing prelu
kudu dirembug saiki mung bab: guru-wilangan lan grrlu;fqSu.1
pe{otan gatr4 baliswara lan dajasastra. D6n6 bab lijalijane
bakal dian{arak6 ana ing p6rangan buri.
GLIEU.GATBA,. Gf]RU-WII\NGAI{ LIIIY GTIIi,U.LAGU.
Guru, ateges: uger-uger, paugeran' wewaton, patokan-
i-) Sr]rugEQE" ateges: wewiton gatra,-jaiku y'eyaton tjatia.\6
(tdn6=g n6-tembang saben saparla (sebait,- se-cogPlet).
Sagatra -iku sapada-lingsa, tumrap tembang Gede dia-rani
sapada-pala. Sapada iku salagu- _u!?wa saternbangan (sebart'
se-coupiet), tumiap tembang Ge46 diarani sapad6swara. (1 pa-
ddsrvara - 2 pada-dirga - 4 pada-pala).
Guru-wilailean, ateges: wewaton wilangan, jaiku wewaton
tjatjIfrS (kEhilwanda utawa ketjap ing sidji-sidjin6 gatraning
tenbang.
Guru-lagu, ateges: wewaton iagu (dongding) jaiku wewaton
v '
tibdihf{-6ig-ding (tibaning s*-ara) ing u'ekasan6
gat-La.
sidji-sidjin6
- Tembang Ge{6 iku awewaton guru-Iaku lan guru-wilangan.
Salaku (salampah K), iku tjatjah6 (keh-e) wandan6 utawa ke-
tjap6 saben saiadapala. Tembanq Ge{6 iku saben satembangau
(iebait, se-couplett mesli 4 pada-pala, diarani sapatl6swara.
Tembang Tengahan lan tembang-Ilratjapat dapukan6 (iFet-
an6, awewaton guru-gatra, guru-wilangan lan guruJagu. Lirc:
-Tengahan lan sidji-sidjin6 Ma-
sidji-sittjin6 tembang
tjaiat iku saben sapada (salagu, satembangan, -tembang
Indonesia: se'
baia) wis gurna!.ok: tjatjah6 gatraIr6, kdh_6 wandan6 saben sa-
getra-gatrIn6, tibanirig ilongi0ing ing wckasaning sidji-sidjin6
gatran6.
 l9

,Tembang limalas trarna kang kasebut ing $uwur iku, riqq

d1aman saiki, di.tnggep kagolong tembung lUatjapat k*t$I..
Dialaran saka iku, dapukan6 (iketan6) pa4a awewaton gur15
gatr.a,, guru-wilangan ian guru-lagu.
Mungguh guru-gatra' guru-wilangan lan girru-Iagnn{ temb:r:iq
limalas learlur ing {uwur iku kaja kang kaprat6lakak6 ing ngis'.r:
iki:
t.
Guru-qaira lt llt ltilllvlvlvllvll
trttttt; lvlllil\ \
1. Kinanti i*-"lr-,1r." ir-,lr-"is ti - i I

2. Pr,'r"jung l2-ul6-al8-i lrz-al -;-l-l I

3. Asmaradana i 8-il 8-al s-er"ll 8-ai 7-ai 8-ul 8-al - I

4. Midjil iro-,lo-olto-e |rc-ii6-i 0-ul -l-|

5. Maskumambang rz-ilo-aJs-i ie-ul -i*l-l-
6. Pangkur ; s-a iil- il e-u | 7-a il2-u 8-a 8- il
I

17. Sinom I e-ale-i1s-a js-ilz-i 8-ui7-als-ilt':.r

I

r8. Pandanggula
-- ilg-iilg-ai 8-i I z-ul 9-il 7-ai 6-ul8-alr?, : .r
9. Du:rma
Du:rii'ra i-;iil 6-a |i 7-" |i 8-
i;z-u'i i-
i"z-ai s- il 5-a i z- il -
ii s-a i i

1C. Gambuh is-uis-oi - l-

lz-,to-ultz-i js-ujs-oi
lz-rlto-ultz-i i-l
11. I{egatruh lr:-uls-il8-u lS-il8-ol - I -
(Duduk-wuluh)i i I
I

12. Balabak ttz-al r |

ttz-a
s-e
i
j s-e ltz-a'' .i-u t
I
I

13. Wirangro^ig j a-il s-ojio-u j o-il z-al ti-ai i

14. Djurudemung j s-al s-ul s-u I s-al s ul t-als-u|

15. Girisa I s-"i s-"1 s-u l a-al s-al s-al tt-alH,"
PEPOTAN ING SIDJI-SIDJINE GATIiA.
Pe{otan iku kanggo an{eganing napas nalika n11l:rilokrrkr'
teuibang. Pedotan kang apik iku kang tiba ing weli:rstttrirrs
terehung, diarani pe{otan kenr.lo. Kosok-balin6 pedotan krrtrl.i1,,,t..
jaiku pedoian kang cra dum,rnung ing wekasan6 tenrbtrl;'.
Dadi, pe{ota.n iku ana warna lcro, pe{otan kenqlc lan prtkrltrr
kentjeng. Gatra kang mawa per{otan kent{o, kap6nak diwatjir ltrrr
gampang disurasa isin6 d6ning wong sing ngrungu tembang il1r.
Tembung pe{otan, sawendh ana sing ngarani: iraara; ilirr
khru, sabab irama iku ateges: rin{ik-rikating panabuhe gamclrrrr
utawa rin$ik-rikating swara nalika nglagokak6 tembang.
Wewaton6 pe{otan ken{o (pedotan sing apik), mangk6nir:
I. Gatra kang isi 5 wantia, kape{ot: 3 2, utawa 2 - $.
Kajata: -
Durma ing gatra kang kaping lelem.
fffjn*'/ ffJ3*.7_'3.
l[. Gatra kang isi 6 wanda, kapdot: 4 2, utawa 3 3,
utawa 2 4. - -
- Mitijil ing gatra kang kaping pin{o.
Tula,{an6:
Dunung6 tan / adoh +-2.
Gumrodjog / tojandjog 3-3.
Ajwa 7' anjalemong 2-4.
 20

III. Gatra kang isi ? wanda, kapedot: 4 3' utawa 3 "-:' 4'
utawa2-3-2. -
Tula.{an6: Pangkur ing gatra kang kaping p3pat'
: KanTi doraT lrltlara 4-3'
Mundu lit / daonira 3-L
Jdn tan / mii<ani / rasa 2-3-L
4
fV. Gatra kang isi 8 wanda, kapedot: - 4,utawa 3 3 2'
utawa 3-2-3-
- -
Tula{an6: Maskumambang i-ng gatra kang wekasan'
dedeP-tidem / sabuwana t-t'
taitaPi / sagunging / wad11a 3
-3 -L
Bimanju/ kdrem / ng tirta 3-2 -3'
di.tik' turah6- jaiku-S
-- Gatra kang isi 9 wanda, kapedot: 4m6dot
V.
;;;J., kafue{ot manut'wewaton6 gatua 5 wanda
(3 utawa 2
-2
Tuladan6:
-3). ing gatra kang kaping lima'
pandanggula
Ataiv"rJan // ianggjaning / dasih
4 --2.
-3 ana
APan // ingkang / akardt
4
-2 10-3.
W. Gatra kang isi we,ntla utawa luwih, f'p4gtti,tjll;
gatra kang rsl b wanqa'
turah6 t<aptdot manut wewatoning (manut
n""i i"i 7^wanda, kang isi 8 wanda lan,sabandjur6.
kape4ot 4 wan'la
turait6 isih ana piran? 'wanda, sawis6
mau). Tuladan6. kajata:
Sinom, ing gatra kang wekasan isi 12 wanda'
ii"i"iirg-i?"Ett"e 7/ fr umutt ndng / djroning gelas
4-4-4.
Pangkur, ing gatra Eang- kaping pindo isi 11 wantla'
ir,l.ifi tt" ke-m6a // ker;benianrng I pambudi 4_ 4-3'
Iviidjil, ing gatra kang kaping telu isi 10 wanda'
w;;i;;tjtfr r/ runt' i wekasan6 . .,12 wanda'4-2-4'
Megatrrih, ing gatra &ang kapisan isi
Sigi" -ili"2 iki"e gdtdklsinangga/badjul 4-3 -3 -2'

BALISWARA.

Baiis\il&ra iku panaliking ukara tumrap ing gatran6

tembang. (t)
--S^"*"-"gJ,
prelu, marga mburu guru-lag'u' ingatas6, wong
-uttara walikan' T'ula{an6'
ogr""rrg iemuing .""""? nganggo
haiata:
1. Tumrap ukara gantjaran, kudu: ,rAnoman sampun malum-
pat".
t-t) rju"aumu karo tembung 'ijamooran baliswara", knjatn :
Radja-putra - Putraning radj:-
.ttunlulnuniog na4ta (krabating r:ttu' s:rrlrrlttring r:lu)'
Narpa-wandawa :
 malumpat
Kanggon6 gatra tembang'- kena: "Anoman
samPun".
(Kin'anli ing gatra wiwitan)'
tanpa sastr!'
2. Ing.atas6,rf.at" gl"liaran,' kudu: "Lamun
sefi ing kagunan"' sastra kagunan
Tumrap .temnani, kena: ,'Lamun tanpa
sePi".
(t'angkur gatra kang kapindo)' jin
ula iku njakot
3. T\rmrap
ngendelken
,rxr.u -ffi*i,rvisarit91r,;
p2'ldining (ne,; "' "Si
Mungguhing gutfrT"itu""J' rt"o"t "Si ula ngentlelken iku'
itiunEiliog wisa ibn niakot"'
(Gambuh rong gatra kang wekasan;'

DAJASASTR.A.
astra,,
ateges: gajaltl-S- dajaning,-aksara'
D a j as -utawa=i:l:?'
kekuwatan' Jalku oaJa
-{ksara dianggep c"*"e ati"
-mung +'umrap aksiiia Djarve'
;$;;;;";;;"s: itanginsiku
punvaning lingg:r'
Ater-ater anuswara' tu"g otu Iuluh karo D'idwa' kudu diwatjl
tumrap tembang tu"g ftllirit-ing sastra
m"ttg. kawatja aksarrrlttr
kaja u'udjuaing ater-L["t, ot9'
-li""t
l#,imiit**.t^:#:l'tl,ll";*f*,:l';f, iJ:i#:U[:d:li'lili]
ffiru#;"g'it"dfr.k' susah ncllcgo' ater-ater anrrsw:r r':t'
ora
tembung kang marvir
Nanging panatJane "tid" ftti" pamit5anZ
ater-ateranuswara.
Tula{an6:
e {. a h b t{
1. Pangkur gatra wekasan: "B -pradja 9-'!,tl,t1
pradja rnbo jong putrr"'
orri"i,i t<u'au ai#atla,,mBe{ah
o L 4-e p 6 p b.s ,t"1, k'-
T^ c;;;;n s^ti^;;;;' ,,D^o-d tan katon"'
torr" kudu diwatja ,,oDo{ok h{etipas t6nggok anjang-
'"1 lulJ:l gatr; ka;; katelu: ,,C 6.n d o n e
anjang-
kit;; k;trd;e3l t .ra,, a?tt'.i:" ,,"'1i c c " 4 on g t6nggok
king kendin6".
Adiaktirutampa'ingduwurikutula$amung''manawadi-
tulis uganggo sastra I)jawa"'

BAB TNMBIING KAWI ING TEMBANG'

reriptan' rum'
Kawi, ategeb: karang, ltut3Tcul,--11cqt1n' guritan lan sapa'rung-
t6mbang'
'l gantjaran'
o.'k;;:;-b;fiun tt"ttg-afitdj
'""i*d:'a
t'f;;;; u;;d u kang: awutljud.aluisgii'
rinumn aka' gini ta' rinipta'
s"., dii"*" gi
ginubah, ginupita temul""g' guritin lsp' il u d u kang
iwudjud gantjaran' "wiuie -kasinungan kaluwihan
Paramdng karvi, ateges : 5lonS-laf
g)
baualan nganggit-anggit' tembung6
bab reriptan, prrr,,,'o1''i ing
liSa Putljangga.
 Tombung Kawi, jaiku tembung Sangsekerta utawa tembung
Djawa-Kuna kang tinemu sumela ana ing karangan-karangan
ing djaman saiki, ing reriptan-reriptan kang nganggo basa
Djawa-Anjar, ja basa Djawa ing djaman saiki.
Wong ngarang tembang, guritan lsp. wenang -nganggo
tembung Kawi sawatara. Wenang, ora ateges k u d r,r. E-ndahing
karangan kang sinawung ing tembung, guritan !sp. o r a d u-
munung ana ing tembung6 Kawi, nanging durnunung ana ing
,,betjiking {apukan6 basan6".
Reriptan sinawung ing ternbang kang tanpa tembung Karvi
babar-pisan, mungguha panganan, r'asan6 sok tjemplang. Pra-
jogan6, jdn ngarang tembang utawa guritan lsp., nganggoa tern-
bung Kawi salyatara. Nanging ngemungna tembung-tembung
Kawi kang wis kaprah kasrambah ba6, adja nganggo tembung
Kawi kang. angdl-angdl.

TJAP.ANd MATJA TEMBANG.

Tjariia (buku) kang sinawung ing tembang, pamatjan6 kudu
sarana ditembangak6. Malah sanadjan mung diwatja batin ba6,
sing matja kudun6 ja nembang-batin, supaja runtut karo iketan-
ing ukara-ukaran6 tembang iku.
Tarkadang tembang sok diwatja kaja d6n6 gantjaran, marga
vrong sing matja pantjdn ora bisa nernbang, utawa marga sabab
lijan6. Jdn tembang diwatja kaja d6n6 gantjaran, mesli ba6
andeg-airdegan6 (padan6) ora mesfi pa{a karo rr1a.n&w?. ditem-
ban3ak6.
Tula.dan6, kajata terrrbang Kinan$i ing ngisor iki:
Sabar maklum momot. mengku
iku pambegane resi
jdn satrija wirctalraa
memaju ajuning bumi
buta watak dur-angkara
Llburu butuh6 pribadi. (Pm).
Tembang 6 gatra iku manawa diwatja gantjaran bandjrrr dadi
3 r-rkara, mangk6n6:
Sabar, maklum, morhot, mengku iku pambegan6 resi
Jdn sa.trija wirotama nernaju ajuning bumi.
Buta walak dur-angkara, mburu butuh6 pribadi.
Adia kliru, matja tembang satjara gantj..ran iku b6da, karo
nggantjarak6 tomba,ng.

TJARANd NGGANTJARAK6 rnnrIInruc.

Ukara gantjaran iku {apukan6 kudu kaja ukara lumrah, .'iaiku
ukara kang kanggc . guileman padinan. Supaja gatr:r-gatrarr6
tembang bisa dadi ukara lumrah kang ora kau-wirgrr, m:rnawi.
nggantjarak6 tembang ng6lingana pituduh-pitutlrrh irrg ngisor
lKl:
 23

nganggo *9-1!:1
1. Ukara-ukaran6 tembang kang iketan6,
gantjaran,
b;i;";;; kul" aiu+"ri. r-ir?, aaain6 {.apukamng
'r.etembungan6 kutlu tliwalik' jliku aigllli
2. Jdn ana tembungd Xt-*i t"g" clidj'arwak-ak6''
iku ora tau
t"ffr,i"i il;;i. r,uiir':i"ti'itr jo" tgmbuns Kawi
;6;;;" ;tia ing Pasrawungan Padinan'
t"tit"ig?- gitu' utawa tembung sandi'
3. Manawa un"
garban6
ll*^9t:1Ti
4. Samangsa preru kansgo 1Sla1asak9 lroara, supaja
adja
kena mbuwang
neanti dadi u'kara g"niiut1"" siig kau-wa^gu'
sawataia' \{angkono uga
;fffi iii*u"rtl i"":tu"iig-t"*uurig
irrr]vi"bi ater-iter utawa panambang' ma-
kena ngilangi utarva
nawa Pantjdn Prelu' titik' titik-koma'
5. Pada-padane. endr sing kudu pada koma'
Oan panutup',5:*
titik loro, pada paxoni;;n;il;, iambula
ing ganlJaran'
manut wewatcn p"ngutgg^one q"9?temlang Pangliur ing ngisor
' Tula,{an6, upama -ukara-ukara
:r,;. "ig""iij"tirt6
\ Ernan-6man Parl myda -^

nadYan darb€ rupa b-agus !

tur suqih busanarta

' ;;gin-t iamun tanpa sastra rai samun
sekar tePus. qagpa4a
amlengangah nora ll'angr'
Dattin6 gantjaran, uPaman6 *"FI:::,
nga"li-*"t*
,
ing sastra lan
Eman-6man *to'*i *ong- nom tur sugih radja-
sepi ing kagunan. s""ial*'attu6 ryP.1:"f"s mesli krrtjcr^t'
barana pisan, marta*t i^"ttt ing sai-tra' iain6
jaiku : warnan6 :nrenga'ngalr
Pepindan6 kaja kenuai$;;"d""'
e"&uft, nanging gancan6 ora wangl'
Tuladan6 mandh:
Masbumambang.
1. Gereng-gereng Galutkatja sru anangis
sambat6 mlas-arsa
luhnja narawajan mili
gung tinamdng astanira
Z' baringakan mulat nganan mulat- ngiri
ngulati arinja
king wus lielem djroning warih
sak&aPke{aP Guritna'
3. Cogot -gcgon tanapi slulup ing warih
' sarwi gung udrasa. ...
sesambatira ngrermun
duh{uh aduh arininEwang: -
(uo:iati?e"Lrnti" s' b' -e' 25 Septembet 1:952):-
Datlin6 gantjaran' sesambatipun me-
Ga{utkatja nangls (seru) agereng-gereng'
 24

melas. Luhipun mili dl6w6ran, (tansah) dipun-tadahi-lgangg€

langrnlp"n.'Pijambakipun dari:rgakan (iingak-linguk) noldh
oei;u-tt^"ttg"n, madosi iqinipun ingkang samp-un -kumelem. (ing
toja). Guritna sake{ap-sake{ap gogoh-gogoh kalrJan sluluP
(trtt"ah) nangis.-Sesaniuatlpun memelas sanget:,,Aduh
"ri*ri
aQiku, a{iku !"
Pitakon:
Kaprij6 b6da-b6dan6: nggantjarak6, ndjawakak6 lan ntljar-
wakali6?
Mangk6n6:
Nggantjarak6 ngganti dapukaning ukara-ukaraning tembang
a"Afimrt gantja'rln utawa ukara lumrah (Indon6siat puiii
dadi prosa).ila;iwatrat6 iku ngganti tembung (ukara, tjarita)
basainantia (siiljan6 basa Djawa) dadi tembung (ukara, tja-
!-erylung (ukara,
rita) basa D;awa. Nttjarr,r'akak6 iku ngganti (kalebu
tjarita) basa"Kawi utiwa basa Djawa-Xuna ug1 i9m;
b"ung-tembung Sangseherta) dadi tembung (ukara, tjarita)
basa Djawa-Anjar.
Prelu" disumu--rupi, tjaran6 niljarwakak6 tembung ikq ana
warna telu, jaiku:-djanva-basa, djarwa-rasa lan djarwa{osok'
Tuladan6, t<ilata tjaran6 ndjarwakak6 tembung,,sindur".
a. Djarwa-basa: sindur - warna abang lan putih ($"t1p
ut"awa barang-sembet) dianggo bebarengan, lumrah6 di-
anggo st6mpang6 pangantdn prija utawa dianggo le{eng-
gaiE tarub.-(InE diambn saiki sok $?lggo pradjuit kang
[ebener nindakak6 kuwadjiban pikdt).
b. Djarwa-rasa: sindur : warna abang l-an putih (ing dja:
min bijdn dienggo sl6mpang pang-antdn lanang) - lgePu
surasa irraianbang widjining urip. Warna abaTg. u'id-jininS
bijang ipagantdn-wadon), warna pelak widjining bapak
(pangantdn lanang).
c. Djaria-{osok: sindur (rerengganing ta-rub6 woilg man-
ti -
awarha abang-putih) isin-muntlur. Wong duiv6-g1116
imantu) ditembungak6 ,,6wru1t", marga pantjdn akdh
6wuh-pak6-ruh3. Nanging sanadjan kebak 6wuh-pak6wuh
utawa^ rub6da kang ngleribedi, oldh6 mantu kudu terus,
kudu rumangsa isin manawa nganti muntlur (rvunrng) '
PANGRASA MARANG t',T'IDAUTNC BASA.
1. Wong kang kasinungan pangrasa lan'dep marang 6ndahing
warna, bis--a ngiasakak6 asrining seSawangan' Manawa w-ong
mau mlebu in! patamanan, bisa uga nganti kesengsem ndulu
asrining patairanan kang tilandulan kckcmbangan -man6ka
warna ftoti Uetiit-pasang-rakit6. Saupama ptsan-q-rak.it6 pata-
manan mau ana-nuiiiwan6, bisa nuduhak6 kaprijC murih pr?jo-
gan6. Dadi, blsa ngiairak6 panj6da lau uga bisa asung pamra-
"iosa.
"Wotg kang darb6 pangrasa larr{ep m:rrrlrli i'rrrl;Llrirrg warna'
bisa milih wilna kang mungguh tinunggirl;rki: k:lro warna lija,
 '?i

supaja dadi lan 6ndah6, ngresepak6 p-andulu. Mangkono uga

painiirfre panganggo kang arep ditrapak6 ing. awak6,- 1d.a!6 ja
f,isa matui: 6i."'ititiit warna kang prajoga tinunggalak6 karo
warnaning kulit6 d6w6. B6da karo vt'ong kang ora kasinungan
parlgrasa landep marang 6ndahing warna utawa sesawangan,
tu"t-uau"g miiih san{an[an kang mungguh (matuk) dit-rapak6
ing awakd d6we ba6 gampang klirun6. Jdn arep gawe san{angan,
bisa uga milih bahan sing awarna sarwa tumlorong aKtntJtong-
kint3l&g, marga darb6 plngira mailawa \ /arna sing mblerengi
iku u'arna sing 6ndah.
2. Wong kang kasinungan pangrasa landep marang.bab ddi-
pdnining gimUai, bisa ngrasakak6 ka6ndahaning gambar, ma-
iu*" ,td"I".tg gambar kang pantjdn 6ndah. Bisa ngreti marang
gambaran king urip lan kang ora, gafnbaran s,in-g-salah lan sing
Eeru.. Bisa ndumuk tjatjad6 gambar kang dideleng' manawa
mula ana tj6dan6. Nanging tumra-p wong- sing tanpa pangreten
ingatas6 bib 6nCahing gambar, hisa uga- darb6 panjana manawa
sing 6nCah iku gainbar sing ranr6 pu1as6 lan warna-warna tJetc,
tur-sing sanva kandel taPak6.
3. Wong ka,ng darb6 pangrasa lan{ep malanq-ad,i-luhunging
kagunan kirawifan (gendint), bisa ngrasakak6 (Indonesia: da-
pai m"nit mati) bab aii-tirtrunglng kagunan karawitan iku' Ilistt
i.t*t *arr"wa krungu gending kang bl6ro laras6' Mangk{'rl.o
uga manawa ana geridln! king ontjal saka palet6 utawa.kcri-
kiten iramane. Ko=sok-ba1in6 wong kang sepi ing pangreti rntt-
rang baUagan kagunan karawitan, bisa uga ngira manawa zrdi-
tuhins-ins?endinf iku dumunung ana ing ram6n6. Angge-r raln6,
embrfi !a"ra"s6 6l6io utawa ora, embuh nglungguhi pateti'-utawa
cra, *'aton ram6 marga seru panabuh6, ja kuwi sing endah'
4. lYong ka,rg kasinungan pangrasl l-a14en mara;rg Kasusas-
tran, sauaijan dudu Pudjanqga, *es!i bisa ng'as:ikak6 6ntlah-
ing 6asa. Bisa nggronaiqt at49 sarnangsa k*tigo utarya 9a-ti1
uklara kang kau-ivagu' Bisa ndjingkat manawa krungu tembung
kang cra irapan trap6. Manawa kang {irungu utawa diwatja
"kasusastran
iku kan! sinawung ing tembang, bisa krasa pa{a
sanalika samangsa aria gatra kang ora trep guru-wiangane
utawa kliru tibaning dong-ding6 utawa gurl-lagune.
Ing djaman saiki, arang-arang wong D;awn kang kas-inung.an
p"t$"o lanqlep marrtrg- 6ndafing-bas1 pjaya,. sanadjan iku
ins"le t6w6.' k-asusastran6 d6s6. Luwih-luwih ing kalangan6
p".r *riOu. htefr' pt"" mud'a ing djaman saiki srng-,la-n$ep
iuttsl.rl"' prngr".tti6 maran! 6nilahing Kasusastran6 {6w6'- ja-
it uka..tJa"tian Djawa. Apa mandh Kasusastran kang sina-
wung mg tembang,"saja ad6h mandh.-Atlja mandh ngragak-al-<9
.6naa"n6 6i"nt, sattgiitC marang tembang Matjapat ba6, akdh
sing ora ngreti. Marang tembang G"46 Bl Tengalr-an, saJa ad^h
*u"trOn. Ap"a sabab6 a6i6 ing djaman s-aiki saja akdh para mu{a
kang ,,ora weruh marang Djan'an6" ?
" Sinad.jan wis mesli ba6 ana sabab6 warna-lvarna' uangmg
jdn dip6liani temenan, sabab sing premati $6we, marga para
 26

pa"{a dumng ngreti manawa I{asusastran Djawa

mu{a akdh sing"6fiodh
ik"-;;t tahn karo Kas-usastran lija. ora ngreti, marga
durung srawung, malah tepung ba6 durung.-Manawa para muda
wis geTem tepuig lan gelem siawung karo Kasusastran Djawa,
luwi[-luwih jdn 6*a raket, mesli bakal ketuwuhan rasa tresna'
ia rasa tresna iku sing bisa nggugah para muda dadi gumregut
pa{a nggegulang nggilut marang Kasusastran Djawa'

TJAR,ANd I'IGGEGULAI{G NJINAU KASUSASTBAN.

Wong kang durung kasinungan pangrasa- Iandep marang Ka-
susastran utawa 6ndahing basa, bisa nglelatih pangnasa mau
sarana:
1. Matja buku-buku kang isi Kasusastran.
2. Nggatdkak6 tjarita-tjarita utawa sesorah-sesorah kang isi
basa 6ndah.
3. Njoba nggaw6 reriptan (ngarang) nganggo basa kang
. 6ndah.
Wong kang nedya nggilut Kasusastran Djarva, manawa matja
'ngruigokalr5 sesorah kang abasaDjaivl' or.? TynC
buku uTawa
apiking isin6 itawi surasan6 ba6 singdiprelokak6; luwih diga-
t6kat<dmandh ba san6. Ukara-ukaia kang apik {dapukan6,
nganti surasan6 bisa mranani, tembung-tembung kang mapan
ping"nggon6, dilimbang-limbang, dip6tani, dirasakak6 temenan'
^S",r[t*"J mrangguli ukara sing kau-wagu, tembung. k"l.g
kurang mapan panganggon6, kaudi murih bisa ngretr kaprrJe
betjik6, dioivahi kaprlj6 mungguh prajogan6.
v?o.the.te manaw-a iinau rig-aran-g, ora mung betjiiring isin6
lan benering tulisan6 sing ditllgenak6, luwrh ditengenak6 ma-
ndir hasaa6; kaudi bisaa daJi kar"angan kang airasa
6ndah.
PITUDUH TUMRAP WONG NG.{TBANG.
Wong sinau ndjogdd, supaja 6nggal pinter, kudu sregep tu'
mindali ,,n d. j o g-a a', ori i5ut<up mung tlatdn rnaspadakak6
,,tjaran6" wong ndjogdd bae.
" Wottg siuau-nglang1, ora tjukup mung sregep nenitdni--,,pa;
trap6'"wong ngiingi ba6, arang-aiang- tumindalr nglangi d6w6'
Bis;rt6 6ngfal -wasis, kudu kerep nggobjur ing banju lan ,,nga-
waki nglangi".
Manfiton"o uga wong kang nedya nggilut Kasusastr-an Djawa-
Manafa mund tlatdrineniiirni basa kang rindah ba6, sedyan6
ora bakal bisi6nggal kegajuh. Bisan6 6nggal, liudu kerep njoba
,,ndap* {6w6" basa kang 6ndah, jaiku srcgcp gaw6 reriptan,
ngarang.
liaraigan iku kena ginaw6 dawa nganti rrgttrrtlr-:rnr.l&r a''rgen-
{ukur, fena ginaw6 tjen{ak, rinatjut ngurli bcbasan mung
samritja binubut. .
Manlwa sinau ngarang:, ora prclu d:tw:r-drrwt disik. Kang
-Dudu
prelu diudi bab 6nttah6. dawalr6 lt:rlrtrl;J:ttt l<tng luwih
 27

prelu. nanging 6 n tl a h 6.
' Ku**rrg""r, iiog u"t5iL iku mes+ri nglungguhi wewaton 3 pra'
jaiku:
kara,'i<ang
t-. minangka wa{ah6 karangan, jaiku tulisan6, kudu
iewaton Paramasastra. Lan panatan6 tulisan
bener, tir6"manut
mesli ba6 ja kudu betjik.
2.' Kang:minangka busanan6 karangan, jaiku ba"san6, kudu
bagus, sukur bag6 basa 6ntlah.
3. Isin6 karangan mentes.
Kang prelu di6lingi manawa sinau ngarang, jaiku:

A. TUMRAP KARANGAN GAI|TJARAN.

1. Diedier6 karangan, katulis iu.g duwur lan dumunung ing
tenganlteigah. Lir6,"lowahan ing siiih kiwa pa{a amban6 karo
loq'ahan ing sisih tengen.
2. Saka Ejea3'er6 kaiangan karo bebukan6 dieleti sagaris'
S. ee.u"g"-p6iangan6 kirangan kudu- tjela, jaib:: djeojer6,
bebukan6, iiin6 sing balm lan panuiup6.
Bebuka lan panutup6 karangan riry sing tjendak ba6; sing
kudu luwih dawa mesli isin6 sing baku.
4. Ing sadurung6 wiwit 4garang,--b1b--.b1b sing-arep ditjari-
takak6 ina ing ka--rangan kudu ditulisi disik, lan ditata sulrajir
urut-urutan6 bab-bab iku runtut'
5. Sawis6 bab-bab iku katata runtut, lagi wiwit ngarang'
jaiku gaw6 konsip.
" e"b-"Urb kang wis-d"itiaritakak6 ing konsdp, diddkdki LrItil:r,
upaman6
-^0. saraoi diddk6ki tjor6ka,n ing burin6.
S.n"" wiwit njaritat<it<6 lan anJar, panulis6 kudu kawi-
witan ing larikan ioi"t, ganti garis; mesfi ba6 *'iwit6 bab
in-"'f"du kawiwilan trtangg6 aksara ged6 panulis6 aksara
""i*,
946 iku montjol manengen tratara ] cm.
" Wond6n6 mit twa karangan iku katulis ing sastra Pjl*t'
wiwit6 njritakak6 bab anjar iku nganggo atleg-arleg' Trap6 adeg-
adec iku ora montjol manengen, iur':s ba6 karo aksara-aksara
kan-g dumur'ung ana ing piirggir kiwa.
?." Sewis6 tallOn bab ditjaritakak6 ana ing konsd-p, tr-Iestibf
bebuka lan panutup6 karanga:l j1 wis ana, konsdp iLg- ditl
*-rap6,
bola-bali. Tembung-tembung kang kwang maPll d:gantl
Ukara-ukara kang kau-wag.r, diowah-i. Jdn ana luputtng panrrllq
ja kudu dibenerak6.
8. Kaudia, supaja wong sing matja karanganmir t4 oju
suw6 (saja manglisdr) bisa saja seneng, adja lCanti saja bo'sen'
Bisan6 kiakon mangkono. karangan iku qala mangisor tsuctu
saja apik, supaja biia nenarik atin6 wong'5ing mada. -
b. f""awa lionsdp iku wis ttititi kanli niljtimglr isin6 konsep
iku diturun ana ing liretas sing resik, nganggo ttthsan-slng apr&
resik lan tjela. Sawis6 rampung, dititi manih-, jdn prelu.ja bola-
bati. Adja nganti ana tembrrng sing panrliis€ .Furalg uttK' Ku-
rang tjordk-lan lija'rijan6. Lali Ta{alg pada, saja ora kena"
sabab kuranging pada bisa ngowahak€ surasa.
 l6

B. KARANGAN KANG SINAW'UNG ING TEMtsANG.

i. Jdn mung tembang sapupuh, sanadjan isin6 ana pirang-
pirang pada (bait, couplet), iljeneng6 tembang lumrah katulis
ana ing {uwur. Sangisor6 djeneng6 tembang, lumrah uga katulis
djedjer6 karangan (bab sing dikarangl. WonC6n6 tjaran6 nulis
tembang6, kena saben sagatra ditulis salarili; d6n6 manawa
nijat ngirit, kena terusan nganti saben garis katulis tekan ing
-wekasan sisih tengen. Tuladan6 mangk6n6:

pANpANGGULA.
Kuwadjiban6 para siswa.
I. Mamrih manis purw'a- II. Kaping papat'kudu
kaning tulis sregep ugudi
angrumpaka wad-iibing Ulah-raga darapon salira
pra siswa kulvat adoh ieiaran6
kang luwih wigati d6w6 kalis rnules lan ngelu
tansah ambangun turut kaiiman6 wadjib angadji
marang Guru jwa njulajani weruh mring tata-krama
kapin{o kudu pa$a nganggo unggah-ungguh
sinau kang atul puluh sugiha kabisan
katelu nglatih nggegulang jdn tan ngreti traping
pribadin6 supadi dadi tata nglelingsemi
wong betjik ingdseman d6ning ljan
djudjur widjiling udjar. ip*1,
2. Manawa pangarang6 tembang lu.rih saka sapupuh, dje-
neng6 tembang lan djedjer6 karangan prajoga ora linulis melok
ana ing {uwur. Djeneng-djenenge tembang lurnrah6 mung dise-
butak6 sarana sasmita ba6. Djed3er6 karangan (bab sitrg
dikarang) kaprat6lakak6 ana ing pupuir kang lviu'itan irrg sa'
djroning patla (bait, couplet) kang disik {6w6. Wond6n6 panu-
Lis6, jdn nganggo aksara Latin pa{a karo kang wis kasebut ing
{uwur. Jdn sastra Djawa:
a. Kawiwitan nganflgo p u l w a p a d r.'glll.
3
b. Kabdh wekasan6 gatra nganggo pada lingsa.
c. KabBh rvekasan6 pada (bait, couplet) kafutup ing pada-
ceq6.
€lJ. (*)
d. Ing wekasan6 sidji-sidjin6 pupuh, kattttup nganggo ma-
dyapada. q4 P €ffi
(r) Wudjud6 pada-ged6 Pa{a karo pada-mad1a. Sal;;rb : pangkat lan umur6
wong-wong sing matja, tinimbtrng pangripta, nn:t sirtfi lrrwih gcdr! lan ana
sing luwih tjilik; Umur6 ana sing luwih t"w:r l:ttt:tttrr sirtg luwih nom;
didjupuk tengah-tengah6, jaiku pada nr:td1':r (tlrtrltr 1t:ttl:t-;tttd:t;t, tltrdu pada-
luhur).
 29

Mung rvekasan6 pupuli kang kari d6s'6 kudu nganggo'

wasanar;ada ,T '€llt
tJ+]l
3. Pada karo pituduh ing karangan gantjaran No. 3' 4' 5' 6'
7, 8 lan 9.
4. Adja uganggo tembung-tembung Kawi kang ang6l-angdl,
sing ora kaprah kesrambah ing sadina-dina. Endahe karangan
tembang iku ora gumantung ana ing tembung6 Kaivi. I{alah jdn
kak6han tembung6 Kawi bandjur dadi ndjuwarihi.
5. Saben q'iwit njritakak6 bab anjar, sabisa-bisa kaudia ana
ing rviwitan6 pupuh anjar, saora-oran6 ja kudu ana ing rviwitan6
pada (permulaan bait atau couplet).
6. Sictji-sidjin6 gatran6 tenbang, guru-wilangan, guru-lagun6
lan peglotair6 kudu nglungguhi wewaton.
7. Kaudia kanfi temen-tenten, supaja bisa ngarang tembang
,,tanpa neli'-rki dritlji" kanggo ng6tungi guru-rvilangan, latr
,,tanpa ndjiplak guru-lagu". Sumurupa, v,'ong kang wis pitrler
ngarang tembang, sanadjan dudu pudjangga, manawa ngar:Ing
tembang nresti karo nembang, sanadjan mung ing Latin bac.
Ora tau neliulii tlridji karrggo notjogak6 guru-wilangalt, lan ot':r
tau ndjiplak guru-lagu. Kabdh wewaton6 ternbang, dala's:rtt
tekan pe{otan6 pisan, wis kasalira. Wor'g kang wis n jo-
I i r a wewaton6 tembang, jdn ngarang tembang mesli bisa rilurl
lan bener, tur karangan6 adat6 ja betjik, ukara-ukaranc luwt's,
ora kau-wagu.
8. Sabisa-bisa adja nganggo ternbung puniki, punika lan
puniliu kanggo ing lvekasan6 gatra; mangkono uga adja ngang-
go panambang ir:r, iriki jan irEl;u. Wong ngarang tenbaltg
nganti nrgunakak6 tembur'g ptrniki, punika lan puniku. lanan-
bang ira, irdki lan iriku ing wekasan6 gatra, pratan{a isih
mmangsa ket jipuhan marang guruJaguning tembang; lan
uga mratandani kurang djembar kawruh6 ing babagan d a s a -
Daman6 tembung.
Sardhn6 saiki r+'is ngreti bab tjaran6 nggegulang nggilu-t
Kasusastran, tjoba rvirvit saiki manaw"i ngnrngokak6 tja-
rita utawa sesoratr sing abasa D.jawa, utawa marlawa mematja
bukrr sing abaca Dja"wa, rasali-i'asakna b a s a n 6. limbang-
limbangen, supa.ia 6nggal bisa kasinungai: pangrasa landep
marang 6ndahing basa Djawa. Luwrh-luwih manawa sing
diwatja utawa dirungokak6 iku tjarita tlarg sinawung ing
tembang; kudu luwih tlatdn oldh6 nenitdni lan ngrerasakak6
ukara-ukaran6, supaja bisa 6nggal njalira marang wewatonin3
tembang.

KANG BISA I{ATJAKUP ING KASUSASTP"AT\ DJAIIA.

Kasusastran Djawa, mesli ba6 bisa njakup sakab6h6 undn-'
undn kang kadad6an saka,,tatanan6 tembung-tembung Diarva",
kajata:
 '30
I. Tembung sarodja. XVIII. parikan.
II. Jogjaswara. XD(. Ukara sesumbar.
rTT. Tembung garba (sandi) )O(. Guritan.
fiv. lemUyg plutan. )O(I. Tembang Ged6, Te-
Rura basa. nga[an,'Iriat5apat.
\l[. K6rata basa. )O(II. Kasusistran ing" '
_YS. 6ntar. ginding.
VIII. T"-Pung
Paribasan. )A(Iii. Suluk.
IX. Bebasan. )O(V. Donga, djapa_mantra,
X. Saloka- )O(V. Basa pepidn6san.
)(t. Tjangkriman. )Ail[. San6ni. -
XfI. Dasanama. )O(VII. Isbai
SI. !9pi"_dr". )O(VIII. pralambang.
XIV. Tjandra. )OO(. Basa rinenlga.
XV. Gugon-tuhon. )OO(. Sandiasma."-
XVI[. Purwakanli. )OOC. Sengkalan.
XVI[. Vrrangsalan. )OOCI. Lan"lija-lijan6.

.Nanging ora nianawa Kasusastran Djawa iku kena di-

per_ang-_perang -ateges peprintjdn ing
ka:a mangkono. {uwur iku murrg
nuduhak6 warna-waman6 bab kang Uisa tatiit<up ing Kasusasl
tran Djawa, dadi kena diarani sing dadi ub-ara^miCn6 Ka-
srsastran ljawa, Mungguha panfanan, peprintjdn ^ing
duwur
iku minangka bakal| panganan aaUn nuin6u-Uuhtun6. '
fngatas6.wo-ng nedya nggilut Kasusastran Djawa, prelu uga
ngreti peprintjdn ing {uwr:r iku, sanadjan ora pielu apat. Su$n
pp.qlSq bab teges6 tembung-tembung ILn peprintidnO^basa, iku
betj;k i1p-pt"t. Nanging jdn mung apal ba6,iri ate'ges wis pinter
ing babagan Kasusastran, saba6 ingatas6 KasusaJtran ilru sing
wigati bgrrggt ngreti lan bisa ngetrapak6 sing apik tetemburrg"i
lan peprintjdning basa, nganti'bisa dad.i basl klng 6nCah. -
Pqnindan6 dj,uru-madahara.n. Sugih bakal panganan dalah
,bumbu-bumbun6 iku pantjdn 3a prelu banget. Nr"gi"g sawis6
sugih uba-ramp6 sabumbune, 6-isi ngolah p"anganan-sinlg 6ndah
rupan6 apa ora, nikmat rasan6 apa ora, jeae! apa tjeirplang,
gumantung lebda lan oran6 sang djuni-ma{aliaran mirang li_
bagan olah-olah.

I. TAVBI'NG SAB,ODJA.
Sarodja ateg_es: 1. Rang-keq. 2. Kembang tund.jung, kembang
padma, trat6, irumuda, pakadja (pangkadja). -
Sailpatl_a amripat sinarodja, ateges: k6wan asil<il nenem (k&
wan _gegela,n-utawa insect, gpqman6 tawon, kornbeng) amripat
rengkep. Maksud6: anripat akdh, luwih srl<a sapas-lng. Si&ji-
sidjin6 mripat awantsun mailju nenom pr:ls:rrlji (Indonesii,:
segi-enam beraturan). Sad : nenem" I'td:r : sikil.
- Ternbung sarotlja ateges: tombung nlrrgkrrp. Mll<sud6: tem-
pung loro kgS--n_ad1 teges6 utawa mih p;rri;r tcgcs6 tlianggo
beirarenga.n. Tula{an6 :
 JI

A. GANTJARAN.
1. Aku krungu tembang rawat-rawat udjar6 ,,bakul si-
namb6wara" manawa Sang Kusumaning Aju Ddwi Kunlinali- -
brangta ing Mandura ngedegak6 ,,sajembara pilih".
2. Nadyan aku buta, dudu buta pratjor6. -Aku kaiebu buta
manggala kang ,,tau ngrupak djadjahaning mungsuh,
-tet{mbeQah
ngelar laiadaning rowang, pradja mbojong putri. -
-3. ,,$agawi sarn_pun ,,terang tarwatja" ,,qlanr.uir timbal-
anipun" Gusti, ladjeng kapareng - kawula mangkar - b6ndjing
punapa, Gusti ?"
,,Ora k6tang sambung obor, bra{ala ing dina iki uga".
1. Bakul .- samb6wara (sinamb6wara), nanging sarnb6wara
iku ateges bakui sing lur'.'ih ge{6, sudagar. Dadi tembung
loro iku ngemu teges mdh pada (nunggal-misaL).
Sajembara, teges6 karrg asli: pamilih6 putri marang prija
kang arep kapundut garwa. Kaprij6 tumirrdak6?
T9mlung sajembara karo pilih uga kena diarani nunggal-
misah.
2. Tat6, ora tau kanggo. Sing hrmrah kanggo padinan: rratri
(saka lingga:. tat6, ! ater-ater an). Tau
mulg tembung ngoko karo tembung krama). - nat6 (bid:rni,
o. Tembung ing ukara iku. teges6: tjet:r. tcr.rrng
'tarwatja"
{a.wuh karo timbalan iku nunggal-misah.
'/q,{.r/.
Mangkono timbalan6 Gusti
- mangkono qta;vulrr! (iusti-
a B. SINAWUNG ING TEMBANG.
'1. Sinom. (Pariakrama, R. I,tg- Sindusastra).
Darat lan sawadyanir.a
wong agung ing Djodipati
mandi gada geng z.ngl6ia
kadya praba'"a lumaris
sawadyanira sami
man{i gada ting renggunuk
,,wadya [s,la.,, pamenang
nem atus- pamuking djurit
busanan6 pan sami poidng sailaja.
2. Saljarini. (Sekar-sekaran, M.N. fV).
Endjing bi{al gumuruh
saHng na_gri Wirala
kdhing kang ,,bala [e5ysn,'
' abra busananira -
lir surja wodalira
saking ihg djalanidi.
Arsa maQangi djagad
duk mungup-munCup andng
andng putjaking wukir
marbabak bang suniirat
kendng soroting surja
m6ga lan gunung-gunung.
 JZ

Katrangan.
Bala - wadya, koswa, tantra, wrahatbala.
Sarodja: wadya-bala, ora kena diwalik: bala_wadva.
bala-koswa, ora kena diwalik: koswa_bala.
Jdn mangkono, panjarodjan6 tembung sin.g nunggal-
misah iku ora l<ena mung ing sageGm6 la6, kudu
mairut kalumrahan
Panunggalan6 tembung sarodja. kajaia:
1. Tumpang-tindih. 42. Mula_buka.
2. 4mrik-minging. 43. Buka_(sa) kawit.
qaSa-n-prakosa.
1. Teguh-sentosa. 44. I-{epalu-kepenfung.
4. 45. Sufta-rena.
5. Tata-krama. 46. Sinuba-sinukarta.
6. Iirama-niti. 4?. Tapak-tilas.
7. Arum-wangi. 48. Gkrgok-sok.
3. .r"{uda-pintsging. 49. Gepik-s6nggoi.
9. Muda-pullggung 5Lr. Bodiana_andrawina.
10. Muda-dama. 51. Diaia_mantra.
Pj"s"t-mu{a.-
].1. Kongas-ngamtrar. 52. dA:i-paudonga.
12. 53. Satik^6wan. "
llj. Nista-dama. 54. Gilir_gumanti.
14. AnQap-asor. iS. Ndndi_kends.
15. Kukuh-bai,trh. 56. Iguh-pratikel.
16. Kengkeng-bangkeng. ET. p-apa_i;intraka.
_u_mJryg-gumuruh. 58. Malang_m6gung.
+i. Kadjdn-k6ringan.
18. 59. Tambjl-sulim.-
19. Sungsun-timbun. 60. pasang-rakit.
!!. Fwun-pak6wuh. 61. Sumbing-suru1g.
27. B^a.ja-pak6rvuh. 62. Ijampurla.drrk. "
2!. pc{e-rentjana. 63. Sinduirg-ali.,var.;ar..
;23. Lir--p6ndah. 64. Angkat"_djundjung
24. Tindak-tanduk. 6b. Ndj'ungkii_watiti. "
!!. fgaqg-grajang.
26. Watak-wantu.
6G. Sofya-'retna.
62. Setva_tuhu.
27. Lagak-lo5ijan. 68. r.ebo-ndanu.
28. Sabar-drana. 6g. Dana-drijah.
Frgr6-gurnur dh.
??. pe{ep-ti{em. 20. Latu-lunjs6
!0. Sajuk-rukun. 71 Sola.h-bawa.
ff. Sih-tresna. 72. Tingr<ahJaku.
32. ?3. Karix kar.;us.
33. T?i-gumuruh. 74. E ndah-ndni.
34. Guna-kasantikan. 75. Edi-pdni.
35. Sarat-masrut. ?6. Angtara-murka.
36. Kasdp-lalu. ?2. Budi-rrakarti.
37. Nungsang-ndjempalik. 28. Sri-Niri,ndra.
38. Solah-tingkali. - 79. Tjiri-wlntji (- tjatjad).
39. Akal-budi*. So. njcrrai-k:ritrrri-
40. Mukti-wibawa. 8t. Dirwrrh-l.irnbrrlrrrr.
41. AdiJuhung. 82. i'att-tr.:r.1r;ilrr..
 5J

83. Tepa-tulada. 96. Babak-bundas.

84. Tepa-palupi. 97. Ndjarah-rajah.
85. Rahaju-slamet. 98. Baju-badjra.
86. Perang-pupuh. 99. Nila-widuri.
87. Utang-selang. 100. Wulang-wuruk.
88. Tjandak-tjekel. 101. Djubrija-kibir.
89. Nisla-papa. 102. Geter-pater.
90. Gan'des-lu'wes. 103. Guntur-ketus.
91. Tumpuk-unduns. 104. Tri-gumuruh] (Tri atri,
92. Sak-ierik. ram6). -
93. Sih-wilasa. IrQ!. $esarnpar-kesan{urg.
94. Wandu-wandawa. 106. Murub-mubjar.
95. Sindung-riwut.
Djeneng6 wong, akdh sing kadad5an saka tembung sarodja,
mangkono uga araning tembang (gending). Eajata:"
1. Ranutirta. 5. Dipas6na. g. Sindutii,ta.
2. Dipamanggala. 6. Sutaaimadja. 10. Ran;ju;;.'
3. Puspakusuma. Z. Gunasentilia. 11. Subakastawa.
4. Padmakusuma. 8. Kartikarja. 12. Bfi;4il;_ -
Ora ngemungak6 tembung ba6 kang sok sinaradji, uka.a rrgn
ana sing sok dirangkep panganggone-. Ka.jata:
1. 9." njan_a ora ndip6 jdn- tieaete
2. Ora mindu ora ngiempelu. ' bisi dadi temp6.
gula kumepjur pulut.
j.?. E9"SS"!g
Tjukat kadya kitat, klsit kadya tafit.
5. Ora ana barat ora ana angin, pit C#u kok duka dadakan.
Katrangan.
-ban1.get,Ternbung sarodja iliu -cing akdh-alidh pada ngernu sltrasa:
kalrrviir-luwih.
lVlur.la
- bodo. Punggurig : bo{o.
Muqla-punggung bo{o banget.
Mu{a - asor. Dama - : asor.
$uqla-dama : asor bangel.
9_uba
Kastawa - (sinuba) diadji-adji, kinurmatan
diacijiadji, dikurmati.
Subakastawa
-
Ora njana - ora - diadji-adji
ngira.
tanget, dipundi-undi banget.
Ora ndip6 ora ngira.
Ora njana-ora ndip6 : ora ngfra banget, babar_pisan ora
ngira.
,-^2;.Jy1trrlp kly*lr Paramas_astra, temhrrng saroilja iku
fi alebu tembung tiamboran-w.utuh.

II. JOGJASWARA.
atgSes: betjik, prajoga, pantes, p:rtut, apik.
::_SJ.: ateges:
U,var&, uni, kraman6: swanten -
Jogj:rswara, ateges: swara apik, swara kang ngresepak6
marga betjik (kap6nak) dirungokak6. Tulagane:
 A. GANTJANAN.
flSSenipun djedjodoan pun lJparna lan pun Upami katineal
:alufi-rukun sanget, prasasat boten nat6 bengiane saniiri.
rianeparupun: --
-renggang gula, kumepjur pulut.
fi.aoelita sakrng
__ sangeting sajuk_pL,ro sa6ka-praja punika,
$t?11i-Ypumi saged.gampit anggdnipun m".rgup.aJ'i*a, reale_
t{rnrpun tansah lumintu. Saweg 2 taun anggdnipirn dami'bebr"a_
j::,,-t_.:ult, Upama-Upami sampun L"kt"-puk ;;;d"
mgxang bote.n sakedik pangaosipun. "ugJd'
tuang gesang punika mila katah godanipun. Ifaka_
.^_t*_119tt9,
gesangipun Upama.lan Upami inggih -boten iaged katis
::lyqt Nar,nung emanipun de_n6 pun Upama_Upami
::ItlC F9-+r:
KoK Doren saged_ ngawonaken go{a ingkang
punika
ngreii4u. Sa"eng
anggenlpun samr g'esarig bebrajan sampun 3 taun iamininun".
upama-Uparm ketaman ing goda a,geng, ngreridu karukun'ani_
p,T.-yT,? ! gjen s aqe d n g a.,vc n'a iie; goi a p'unik a, *".;;;;;;
upama-upapr ngantos klampah_ pedotan_tresna. pun Upima
ngrentahaken talak Qateng pun Upaini.
n+tg.t pegatan, Ufama--Upa-i ioar- radja-brana inskang
:1Ti +p"l-klempakaken seiarengan ing ;"I[,beuil; i'i;irn:
rangcciunupun miturut wewaton- ng lE.-a d, _ g i n i", inggih puni_
ka ngangg6 tetan{ingan : sapikul-sig6ndon}an.

B. SINAWUN( ING TEMBANG.

Kinanfi (Partakrama, R. Ng. Sindusastra).
Sadaja kang sinung dawuh
sandika wus samja rridiil
samekta saksana hidal -
,,wi d a d a ra - wi eiadari"
tuwin kaiig para Djawata
nonr-anom ingkang umrrirg.
Katrangan: )

(uga Ia-
nang-wadon).
Gara-gini lan wirtadara_widadari diarani jogja_
swara.
Tembung- ,,jogjaswara"
ily. tenoung.ioro
plketjzpan6 (lan uga palulis6),
kang mdh pa{a
murrg"b6da wandJn6 wetasa'i1
nganggc a lan i, ateges: Ianang-wadoi.
T"Tl1"t,,josj.a9w.9a]' iku oraakdh tjatjahe. Kajata:
I. G€qana-g€dini (ke$ana- b. Framdswara_primdswari.
Kegrru),.(*;. 6. Jaksa_jaksi. -
^ uewa-dewt.
,. 7. pemu{a_pt_,mu<li.
3. Batara-balari. g. R;;[o_rtscksi.
4. Apsara-apsari. g.- Gandarwa_g1rrtllrwi.

(') Gana Qan"os) * seselan; ed.

Gini (wadon) * seselan: ed.
 J)

Wond6n6 tembung-tembung :
1. Pra pta-p_rapti, sarwa- sarw-i, pangaksama-pangaksami lsp.,
iliu dud ugolongan6 ,,jogjas*ara", sabad ora ateg-es
lanarrg-wadon.
2. Jajah-wibi, jajah-r6na, djalu-r,r,anita, djaka-rara, k.,:lik_
tuhu, gemak-bentj6, mimi-mintuna lsp., iku d u d u ..io_
gjaswara" sebab b6danirg paketjapan6 ora mung duriu_
nung ana ing wandan6 wekasan. jaiku a lan i.
3. Mrrljala-Mulj.ani. Untai"a-Untari, " Supr.apta-Suprapti, Su_
santa-Susanti lsp._ kang ateges rijeneng6 6otjahianang iair
wadon, uga rra kalebu ing goiongai6 tembu,ng ,,jJgja_
. swara".
m. TEMts{iNG GARBA (SANDT).
Garba, ateges: 1. Weteng (g-uwa-garba, ateges: ureteng ing
perangan dununge ba.ji).
2. Sesambuugan, ierangkdn, gegan{6ngan.
tjunciuk€ karo tembung sanOi n.lelc-ng:r
ka,trangan kang kasebuf ana ing p6rale,in
Ngsarba tembung, ;r"&1t;"X$";{al, tembung loro
ly*$, prelu kanggo njuda tJ'atjahing'tarva
u.an_
ctane.
rembung garba'
::ffirTilTltffi3i:3ff"i*"#Hl*J;
,
Tembung garba
CanQdng6 tembung loro utawa luwih.
__ utawa sandi iku lumrah6 tinemu ana in.q
Kasusastran kang sinawung ing tembgng. Saman{sa ana sqtru
!l1nS
xatqpan guru-witangan6, pangri$ta bisa ngdtong tjaTjah6
wrlangan rku sarana nggarba ternbung ioro utavra luw:[ kang
dumunung ana i::g gatra mau.
TulaQa:
I. Fto94, (Abimanjukdrem, M: Suekir).
1. Nahenta_gantjaring kata Z. Wau ta Sri_Naranata I\,'
mangkabebukaningtulis mijossiniwakeng-dasin
karadjanDjenggalaretna alenggahdampaikentjana
inggih pradja Dwarawati pinalltr in! seLotyadi "
wenang ingu'r"jap bilih pepak anddr kang nangkil
lagari pandjang a.pun- sada;a amarikelti
-djung _ kang munggwing b;anta_
kang djumeneng Nar6n- r6ndra
alra putra pang6rar, Dipati
Maha Prabu Arimurti Anom Ra.iyan Sariba le_
adjedjulukNarapatiPad- lantjuring irraclja.
manaba.
II. Pangkur. (Langendrijan).
I . Eh-eh andjing Damar- sun-idep sira wuslampus-
wulan ndad,a nggonmu Cursila ,
d6n6 iki sira waluja malft anaratjak tjidra diks':ra-
:.-
(").Ngdngr6ngan kasusastran Djawa djilid II.
 35

anutug ing djurit

dudu traping wirota_ katogena saburlimq
m a, mung tet6la bosen anamakna warastra
unp. suntadahi apa kang andng
2. Lah-mara 96 M6nak- sr reku
oJlngga I-i babo Damarr+,ulan
ddn kapara ngarep ruket sesumbar6 manas-ati.
I{atrangan.
$jnom,_garban6 tembung: si 1 enom.
ll?lfg1#rban6 tem6u"g,'"u'u-i indra. Nara
- wons.
Sinirvakdng, garban6 tembung: siniwaka (diadep)
sesorya I adi Ciniln'rinlfi'U.'
* ins.
i:::1{i9t,c"rbane:
garbane: bjantara (ngarep, ngarsa)
er;rtY""o"a, f indra
![/iro&tma, garban6: wira-
f utama (linuwih ing
Andng, garban6: ana + inb. Siriku,'irrrr"e, kaprawiran6).-^",.
;ha T-iku.
Tembung-tembung garba utawa sandi lija_lijan6, .
1. Malbdng tmaiebdirS),:.Trtpu-+_ kajata: -
2. Narp6ndah - narp-a (ratu) { A"huting"?matetu * ing).
'tuju, Inuwiir,
tng warna). ""ii"tv"
Narp6ndah, ateges: ratu.putri kang aju, upaman6
Ratu Aju ing Madjapait tnatu alu-i<"Ii.3.ru*ungu, Sang
Subasiti). Ddwi
3. M.urdantadji- - murda a kita f aitji. Murda _ sirah.
kow6. Adji
-."tu. Uuraanffii
f,llffi - Sirahmu, Sang

Hlifff?";.r[:' + aku r
4.
ari' Maskwari - panjebut
5. Kalokdngrat kaloka (misuwur) * ing
6. Keb.r'llasarr :- kebo _ iluiaruJJ-"le t tnt-
i,i,ro,.r
(djagad.1.
aa.
Jeku-ijaliku. xeno mg,on.
Lagjantuk
E.
o - tagi f antuk.
10. i:,Y.i::.?.-.sed;'a
rumuoJweng
f arsa, teges6: nijat, arep.
- tumudju * ing.
11. ral(sJarsa paksa a arsa,.teges6: kumudu _
72. Djalwdstri - (lanang) + ;;il-..^--
kudu arep.
13. 1 -a;aru
(karijint f andjogid.
1A fiy,r,?1ligdd - sa.viIumaku
lvuntat
11.
OLf,TaxwenS - a ing wuritit rtumaku ing
15. ardnS pradja - kadjwa,ra
f1a]l
rng sanaga.ra). + ing pradja (misuv..ur
16. Wadwadji
- s'e,du f adji, teges6: abdining ratu, utawa:
garwan6 ratu.
77. maha f'+ resi, ateges: pcntlil.a linuwih.
18. Mahradja-
]'ja_hargi
.yi;a-.- f,, t" ii",*ii, ( uinatara) .
maha
19. MahmAru - maha' (linul;:,in)
_- l.'i,,1*"'tCrrnrrng). Saiki
I.asebut: Se;idru, benerJ.kudu:'Sr;rn(.,r:;r.'S, _ Iinuwih.
20. Dupjarsa dupi'(sarengr + f,rs:r fU:ritf,i.-
27. NudJlvanp- I
- nudju { arip (ngantrrk).
 37

22. Demen-nj3f - {emen f aoj"r. pemen6,mung manawa isih

anjar, sa{6la ba6 bandjur tuwuh bosen6.
23. Taksjalit : taksih + alit.
24. Dadydwuh dadya f 6u'uh. Dados boteii gampil.
25. Ratwagung -- ratu f agung. Ratu bina{ara.
26. Sudirdng wirang : sudira (kendel) * ing wirang.
27. Kapindra - kapi (ke!dk) + indra (ratu). Ratuning wana-
28. Kawindra - karvi (pudjangga) f indra (ratu). Tetung-
gul6 pudjangga, tembung6 lija: kalviwara, kawitana.
29. Ratwambek pinan{ita - ratu f ambek pinandita. Ratu
kang apambegan kaja pambegan6 pen.dira, jaiku kang
asipat: sabar, maklum, momot, mengku, bdr-budi bawa-
laksana.
30. Mardikdnqrat - mardika + ing 1 rat. Mardika ing dja--
gad; sardhn6 mardika ing djagad, urip6 ana ing donja ora
ana sing ngerdh utawa mbawah, dadi ateges: ratu kanr"
ngerdhak6 djagad.
31. Sarotam&: s&r? + utama - panah linuwih, jaiku aranin.g
panah6 Ardjuna.
PingeL
1. Tembung loro kang pa.da d6n6 tanpa j, manawa dadinr'r
tembung sandi bandjur mawa aksara j, diarani tcmbrrrrg
garba sutraj6.
2. Tembung loro kang sidji-sidjin6 paQa tanpa w, manawir
dadin6 tembung sandi bandjur mawa aksara u', di:rrani
garba sutrawam.
3. Tembung kang kagarba karo ternbung ma,h:l, manawa tcnr-
maha iku bandjur dadi mah, diarani garba warga-h:r.
4. !*g
Ingatas6 kawruh Paramasastra, tembung sanCi iku llalebu
tcmbung tjamboran tugelan.
5. Ana iernbung-i"embung sawaiara Kang sadjai"in6 l<aleb'..r
tembung sarrdi, nanging akdh wong-wong kang pa,{a ngira
manawa iku tembung lingga, kajata:
Sieng6ng6 a hjang + W6. Sang d6waning dina
- sangjaiku
(maksud6 awan), Sang Hjang S"rju.
Tengang6 - tengah * ing f rv6. Teneah-tengah6 awan,
ja.iku wajah be{ug awan (djam 12 awan).
Kebomhzing
- kebo * gpang. Kebo abang iku tumrap
wangsalan ateges: sapi. Maksud6: kapiran, ora ana sing
ngrewangi nandangi pagaw6an kang arep ditindakak6]
marga keiinggal kantja.
Klabang-kalaiaba;g.
rV. TEMBUNG PLUTAN.
PJqta, : rangkep.
-.
dipluQ,
.aiegep -Dipluta, ateges : dirangkep. Tembung
!9Ses6: ana lsan(ian6 tembung iku lord (r6ng wanda]
rong ketjapl dirangkep, didadAkak6 sidji, didaddkakb
"iog Marga ana wandan6 loro iing d.iranckep
sawanda (saketjap).
didaddkak6 sjdji, :nesli ba6 tjatjah6 wandan6 tembrlng itu =nari-
djur suda kdh6. Tula{an6:
 38

Tembung,rdarana" (ateges:..sabar) d'idaddkak6,rdranal' (ka-

iuG-ine 'rli.ia: saban-dranil. ikt, rvanda ,,d4" karo t*anda "t'a"
ei;;*fid (didaddkak6 sidji) dadi ,,dra".tembung
Tembung-
"tlaT3Tjr"
iku
;;di ;d;;'; ik,t di".,"ng6 dipluta, lan ,,drana"
diarani tembung Plutan.
Tembung pluian iku sing akdh-akdh tinemu ing sadjroning
guLu-gui"i"'6 ternbang. T6mbung plutan iku nggarnplngakp
"nggampangal6
ia,lsri;tatt6 tembang : pangelon 96 tjatjah6- w-i-
ils?;; ;;;da ing.i-aii-t.-id3'irre gaira, manawa gatra iku kakdh-
an saketjap ulawa luwih saka sanlesnne'
Panunggalan6 tembung-tembung plutan, kajata:
1. Sari (ateges: kembang,6ndah) dadi: sri, kajata ing
ukara: sri-gunung, sri-taman.
2. Gumerit (ateges: njwara, ,,$€rit" -sora banget) dadi:
gumrit, kajatJ ing ukara gumriting kr6ta-kentjana'
3. Sinerang (ateges: ditra<ijang, clitempuh) dadi: sinrang'
kajata ing ukira: datan pegat sinrang mungsrrh'
4. Kuluban (ateges: godogan) dadi: lriuban' Kulub' ateg-es-:
go+.g. kaiata" ing"ui<aia: tjahjan6 kaja. t6rong, dikulult
(f5afr3an6 putjet banget kaja warnane terong Kang (u-
i"dogl. Kl;ba; : api-apa sing digodog (lumrah6 gego-
{ongan).
tjoraking balikan lung-lungan) dali-:
-' iluiviri (ateges: uliara:
S.
i;hi.i, kajata-ing ngagem njamping parang-tjwiri'
Tjoba tembung-tembung ing ngisor iki daddkna tembung
plutan:
Serat. Dereng(-ing ati). Seret.
Suwara. Ditjuwowo. Sur'iangk6jan.
Dsres. Sinarawddi. Telulikur.
Para. Samaja. GumanLung'
Pinara, Kuwalon. Survasa.
Suwiwi. Suwarga. Murih.
Purihen. Kuwaos. Weruh.
Keras. Sarana. Welas.

Pitakon:
Kaprij6 b6da-b6dane: tembung sandi, tembung Plutan lan
tembung wantjah.an ?

Mangk6n6:
Tembung sandi iku tembung loro utan'a luwih kang,diS-anidng
taia"aef.ufie sidjil kang banijur suda kirhing wandan6'
Tem-
buns plutan iku tembung siclji kang suda kchtng wanoane'
*r?r""r wanclan6 loro-kani dirangkep (didnddkak6 sidji).
i*-i"ng wantjahan iku tembung kang dielong wandan6 sarana
dibuwang (ora dlenggo).
Prelu disumurupi tjaran6 mantjah tembung wurll:r lima,
jaiku:
1. Dibuwang wandan6 ngarqp, kaiata:
mbakju, dadi: ju. (rnb:rk; ju.
 39

2. Dibur;r'ang wandan6 bur! kajata:

3. Dibuwans rvandan6 6tSil,Xllt-Ti?:: mbak (iu).
4. Dibuwang wandan6 i"x$i"iifr: o*' (su)da11ou).
Ma'ira, dadi : mara. ti[",",ff;,1*j;,n?#r, pa ( keni ) ra.
5 ranpa rvervaton, g:fil ,lJ,i3il;,)dl:, i:T;, H*u1X1 '' ,
Tem bu ng,,Itre I ing" il<u I u mrah aG?3.upuf.e'at;;;';:",,.r_ '.
wong i3anjumas.

v.
TEMBUNG srNc MrNcsED paxpr.repaNd.
elih, ingser. Diingsed : di"lih sa{itik (saka pang-
_^11:::U -sarana diingser.
gonane) Mi:rgsed : ngalitr satitik ?srk,r
panggonan€. Entar: tunga;.
sins nin_g.se"rl paketjapan6, teges6: tembung sirrg
^ -T:",byTS_
paketjapar:e
'lembung ,,K I i rv o n.' ilan uga panu!ise). Tulat.tair6:
"t'.;]jt_i|rlili!i
taran6"pa'ngt ri- JiC"*,i,:J"ia,,iu,,
utarva tjamati, .iku satemenO temiun!-liang
ket.japan6. Sadururr e6 m;ngsea nis n,inssetl 1,;L_
,,Ka I i h6*-ua n"
-utawa-,,Kalih6;;;;.,. r-emi,u'r:
;35!;j;"p;;:, i k rr nr i i r : r

bung Iingga (tjamboran)-,,iiaiih_iwu; asal6 saka t,,r'_

Oipun"_ornsi,,a.n,,.
,,Kalih6rron" mingsed aaOi,,Xtiwon,, iliu ateges
kat kang rgerdh u tiwa : aranir pa r: g_
galan6: panb*r-r, neerdh.",""r;d:"da;i fu #; ) rorrg 6rr.u. pan n,;_ r r
utawa m"ngglcini i;";;;;:i,r;..i,.
IT:Ss,, ngerdh .r1tiw1
-""ie"Se;i-'i"r;;s,
ngereh (wong) sdket..pangJulit,' munggd'.", sarus. pani.liet,
Pangkat,,Flat!h6worr'; t
{*ong) salari.,...
paketjapan6 dacli
"rg't"rail;.;il?.:"
iku ing djarnan saitri sinebi-t ,,wedana,, (Kepa-.r
ATfJOT"
Tulada lija-lijan6:
1. Sl6ndrc, rsal6 saka (sadurung6 ming.sed): SurJndra,
aran6 tetabuhan (gam;lant lu?uns;nu
(saiki sinebut gamelan f,otana-nta?J ratuning d€u-a
indra (ratu). ------*..ve ' / Sura (ae?al-']
2. P6log, asal6 saka tembung-: p6lo. Gamelan
dumadin6 sgka gameia-ni.il ;[ffi.;,*'"r."'. laras p6toi; iku
wilahan6 gametai sl6ndro iku digawZ; ii" (dilaras swarane
paja as'rara p6Io). Naaging su-
p;il fu?";6tag (6ndah).
3.
xi:ilt.11.i1i?iar<a:
rentai. S"t;;"#i"i ri"?gu, uoG.,
4

utawa ron-tal. l*!:.u,*!,:;':ii'fl

,lll.di"T'ifi lliTio!-'J1,1"1,11
Godong utawa ron, tembunr? X;",i, pit"u.
fr?*111'"?iiff" dod&s, db;;'s";;;it3",,su b,ili;
5. Ban{6k, asal6-saka tembung: ganrldk.
Basa ban{dli, asal6
saka: basa ganqlik. Saduring? oj""r# pia:ang, kabdb
 40

wandan6 tembung kang menga lan aswara a (lagnjana'

nglegena) mawa paketjapan rniriug utawa rubuh (kaja
g,rneman6 wong-lvong Kebumdn lan Banjumas ing djaman
saiki). Sing ngutjapak6 wanda aswara a nganggo swara
djedjeg sing {rsik g6w6 jaiku ganqtdk ing kraton Padjang,
saka ,gawuh6 Prabu Hadi*idjaja (Diaka Tingkir).
6. Sawel (ngoko: ula), asal6-U-wer
saka: sauwer, teges6: (ka-
anane) pa4a ilaro uwer. iku guiungau.surviran dja-
nur sing dienggo neseli llng pasu\l'eilgan (tng kuptnge
vranita).
7. irraxu.'ta,, asal6 saka: mahrhota (iembung garba rvarga-ha)'
satemene ateges: betdng iiturvih (kuwat). Makufa (ku-
tuk) iku aran6 pangangSo sing mengku pralambang;
wong sing mawa ruakufa (iumrah6 ratu) iku kuwasa
. (ku#at),-sabab darb6 bdtdng linuwih (isi wa<iyabala lan
sawarnan6 gegamatt).
8. -Iogog, asai6 saka: Ani;aga (jaiku asman6 d6wa sing
akanjangan ing Sabaluri), I\{anut buku Purwatjarita,
Hjang'runggal pepuira telu, jaiku: Hjang Antaga, Hjang
trraja (lsmala) Ian Manikmaja (Ba[ara Guru). Hjang
anuaga lan Ismaja diturunax6 ing Martjapada, aran
rogog ian Sema'r.
9. Petrux, asal6 saka: Supatra. Supatra iku putran6
Gandarwaradja Salwa; sawis6 diwasa, d6ning bapakn5,
sripal.ra dr{awuhi ujantrik ing wukir Ratawu (Bagawan
\iarrrunanasa). '1lekan6 ing wukir Ratawu, Supaira di-
tampa Smarasanta (Semar), dipdk anak, ketelah rran
P6truk.
10. Dranggung, asal6 saka: dalan * agung (,- dalan Ce.l6).
11. Njoiong pefak, sok ningsed (dilanturak6) dadi: njolong
peGI. Ivlalah sok luwih diianturakS mandh dadi: njolong
pefdl sasangkal-sauglial6.
12. Mbaguguk ngula-rvaton, asal6 sr.ka: i{bagu}uk ngufa-
watu.
13. Madu balung tanpa isi, sok :;ingsed (dilanturak6): madu
oaluiig kep6sing.
14. Tal,an-tahin turna;i, mingsed dadi: tan-tan tuman.
Ana mandh tembun6 kang mingseding srvaran6 mung sarana
diwuwuhi aksara-irung, kajata: bupet, niasa, runrasa, kebobang,
Subadra, pakadja lsp. da<ii: bumpet, mangsa, rumangsa, ke-
bcmbang, Sumbadra, pangkadja lsp.
'r'embung ma,ntja kang digaw6 Djawa sarana digaw5 mingsed
paketjapan6, kajata: Boekhouder, Gouvcrneur, Ordonnans,
kurketrekker lsp. dadi: bekaur, Gurnadur, ltedcnas, kotrdk lsp..
rJI. TEMBUNG I}IAWA AI(SAIiA I,IIiA-III'U.
Akdh tembung Djawa sing mawa aksara lir:r-linr llrio aksara
lija, kajata:
1. r lira-liru karo l, tula{an6: ririh, ritr6, rttrtth, riris, rujung,
' raras, parara-tara. lsp. dadi: liril,, I:rrir, lrrrrrlr, liris (udan-
riris : udan-liris), lujung, iaras, ;riLlrrr':r-l:rlrr lsp.
 41

2. r liraJim karo d, tuladan6: ratu, remen, rremit (ateges:

alus, lembut), rihin, ron-ron. rara lsp. dadi: datu, demen,
demit (ateges: lelembut), dihin, ron{on, 4ara (tumrap
pitik).
' 3. w lira-lim karo h, tuladan6: duwur, suwun (sinuwun),
duwung lan sapanunggalan6. dadi: {uhur, s':hun (sinu-
hun), cluhung (tiara Jog.iakarta).
4. rv lira-liru karo b, tuladan6: wulan, wuri, wola-wali, wengi,
wrrngkus, u'ungkuk.'va6.'i..'alik. r.rranting, v.'en in g. \van ssa.
wengis lan sapanulggaTznl, dadi: bulan (rembulan), buri,
bola-bali, bengi, bungktts, bungkuk, ba6, balik, banting,
bening, bangsa, bengis lan sapanunggalan6.
5. Ii liraJiru karo t (sesigeg), tuladan6: pdk, diarik, t.ierek.
tjordk lan sapanuggalan6 dadi: pdt, diarit, tjeret, tiordt.
6. Ii iira-iiru !<aro *, tuladan6: keCana-kedini, kantdt. lren-
Caga, kebajak lan sapanungga-1an6. dadi: ge{ana-ge{ini,
gantdt, genqiaga. gebajak.
7. t.i lira-tiru t<aro Cj, tuladane: tiirrel. tiarnl:ro.:n. tiend6la,.
tjenggdrdtnong lan sapanunggalan6, dadi: djiv'el, djam-
boran, djen{61a, djenggerdtnong.
Kadjaba saka iku prelu disurnurupi, ana tembung-tembung
Djawa sing:
1. Aksaran6 Iiniru dunun96, kajata: deleg-dele.g, ledeg-
-
Iedeg, djubel-bud.tel, pot.jot-tjopot lan sananunggalan6.
2. Mawa w (wa) utawa tanpa w (wa), ka.jata: udar, ungkal,
uninga, utah (utah-utah), u{u, rata, luku, rana, randa,
landjar, lulang. lahar, rangka. ragil, ragad la.n sapanuns-
galan6, pae.la karo: wu{ar, wungkal, wuninga, wutah,
rvrldu, llryata, rv:Lranda, rvalandjar, rveLrlang, rvalahar,
wa.r.ang'ka,'raragil, u/aragaC. (*)
3. Mawa utawa tanpa ja (ing wanda weka:an), kajata: gora
goraja, pura puraja, siswa siswaja, gita gitaja
- sapanunggalan6.
Ian - - -
4. Mawa utav,ra tanpa ka (ing wanda wekasan), kaja,ta:
atma z.tmaka, s6r,va -, s6waka, puflva pu:waka lan
-
sapanunggalan6. (Tembung Kawi: s6lva,- ateges: s6ba,
sowan).

ITII. RTIEA-BASA.
Tembung ,,rura" pada ba6 teges6 karo ,;rurah". Nganqgo h
utawa ora, teges6 pada, jaiku: rusak.
Tembung ,,ngruru" pada ba6 teges6 karo ,,ngrurh". Nganggo
h utawa ora, teges€ pada, jaiku: nggoliki.
Tembung,,rurah lan ngruruh", dadi sing panulis6 nganggo h,
lumrair6 kanggo irrg Kasusastran kang sinawung ing tembang.

(*) walandjar
= wulandjar.
waragil = wuragil.
 42

Tula.dan6:
1. Sinom. (Kalatida, R. Ng. Ranggawarsita).
Mangkja daradjating pradja
kawurjan wus sunja ruri
,;rurah" pangrdhing ukara
karana tanpa palupi
para parandng Kawi
kawilet ing t;'2.s malat-kung
kongas kasuciranira
tidem tandanning dumadi
hardajdng rat d6ning karoban rub6da.
2. pan{anggula. (Abimajukdrem, M. Soekir).
Dyan Pratirvi angandika malih
kakang Semar mungguh karsaningwang
budal ing sadina kij6
unggjaningsun,,angruruh"
kakang Parta ingkang ngonijati
parpat tiga turira
sumangga Sang Bagus
kula. mung nCdrdk k6v.'ala
a.dan bidal Pratiw-anggana Sang pekik
ddn iring parpat tiga.
R, u r :l b a s a, ateges: basa rusak, basa kang wis
- Tem-brrng
luput kelantur-lantur', nganti ora kena dibenerak6 mandhl Ora
kena, djalaran pantjdn wis ora lumrah dibenerak6. Jdn meksa
dibenerak6, malah bandjur dadi basa sing ora lumrah, basa sing
aneh,
_basa sing ora kaprah kanggo. Sanadjan bener, jdn ori
kaprah, dianggep salah.
Tuia{an5:
PUTJLING.
Timtrang nfJanggur, nggoqlog-nggodog rv6dang ta
n{uk, goldka njamikan, sokur bangsa kletik-klelik,
kena kanggo bah-obah djanggut prajoga. (pm).
_, Ukara ,,_nggo.fog w6dang", jdn digagas temenan, katon luput6.
Sing digodog iku bener6 rak banju, durung dadi w6dang. B-anju
kenan6 Ciarani w6dang rak jdn wis digollog. Basa sing bendr,
pantjdn6 kudu ,,nggor.log hanju".
. Sanad-jan ukara ,,nggo$og banju" iku sin.g bener, lan pan+-jdn
ja- sin bener temerran, sardhn6 ora kaprah bandjur diang{ep
,
salah. Ukara sing saLah mandar kaprah, sing bcnci ora kanggo-.
Ja bangsan6 ukara kang kaja mangkono iku kang diarani iu-
rabasa.
Panunggalan6:
_ 1._ NguJeg sambel. Bener6 (upama lrrnrrrLh dilruncr:rk6) : ngu-
Ieg lombok-ujah (Ian bawarrg tumrap sllrrrlrr.l-brrwarr.g, lan trasi
tumran sambel-trasi, lan parudau krambil l.rrrrrr:rp li;rrnbcl-djeng-
got) supaja dadi sambel
 43.

.2. AQTF
,oaxan tiwut.
gaplek, supaJa Qen9r6:
dactt
adang gtepung-gapldk utawa be-
tiwul.
3.. N{ealok gotuk. Bener6: ndeplok t6la kang wis digo{og,
supaja dadi geluk.
r.lawet. Bener6: mikul genlong (utawa nadah liia_
_..1.-.Il'Iikul,
neJ lsl dawet.
5. Ngleles tjoban. Bener6: ngleles lulub, supaia dadi tioban.
. 6. ,Ndondomi tjlana. (Kang iraksud6: 9"*6,}.b",r";,;;;;_
ctomr b_a_han. (upama l6na_utawa dril), supaja dadi tjlana.
i. !!U"tit iket. Bener6: mbatik mori, supaja eadi iket.
8. Ngenam klasa._ B_ener6: ngenam prrOu" godo"g
m6ndong, supaja dad.i klasa. "t"*u-
{*pA. Bener6: mbunteti kegel6 kang wis digo_
,^j;^*M9,Tt-tr
oog lan drmomori ragi, supa-ja dadi t6mne.
lan{a. Bener6: nge},r* -a."ng merang, supaja
^^]..0_, {q*l.um
:i:i: Xi.r,C iku tjampur dadi sidji karo banju, da;i ra;d;.
!-anoa lKu llanJunrng awu.
lajang. Bener6: nulis dlurnang utau,a kretas, supaja
,^11.,taJang.
oaor Y_!]ir
12. Mdnik krambil. Mdndk wit krambil, jaiku glugu.

vur. iif&t.1g_n!sl
K 6. r a t a, ateges: 1. pirid, petdk; teges6 tembung rn:rrrrrt
, fr3i:i'i,iil:#'fltttl*
lak).
(ke*un so_

ateges: ditegesi manut pepiridanine wandan6 utarvr

,_ flk61ata,
sarana digolak-gatukak6 ian diotak_atik mrrngguh ma_
fu";r.1n",
,^S.:.1!l fn11;
t9ge.s6: basa utav.,a ternbung kang dik6rata,
kanti kapirid saka wanda utawa ketJap_ketjape
Jarx-u cutegesi
tembqng iku, diolak-alik bisan6 tuatuk, utawa Cigotak-:tatuti;'t;
manut sunduk prajogan6.
-
Tuladan6:
!V 6 d a n g
-rvdirgalv6 kadang. Sing sapa kep6ngin
"idffi
darb6 kadanz
.".1i1
weoang._r_dr
anl g tc k a n giom
i ;f; J ffi il' ;il'ilffi; i
terdbung sarana dik6rata kaja mangkono
,,,I1:gt1q,^_n_"gesi
rKu ora nganggo wewaton kawruh basa, dadi saiemen6 "mono
ora kena, s a I a h. Lan pantjdn ja salah'temenan
;Cn temlung
ditegesi: lawe ra"aans. be;3 tegesE sing ue;e?
*-6,3-?:9"
rnaDg-Eene:
W6dang: w6 (sing di) aang: banju sing (wis) O-
codog.
.K6rata basa iku kalebu bangsan6 terlbung bl6nd6ran utawa
munr kanego.lelutj"on. b"6. A;; 1r,g p"""r*ungur\
rri6s6dan,
:I:ry:g sinf sok tr"g;t3upaftj iierrtu t"s{ xanggo nggumjek-
axe gunem.
 14

TulaQan6 maneh:
PANGKUR.
Tan mungkur k6rata basa
wahanan6 krikil keri ndng sikil
tandur nata karo mundur
kotang sikut ddn utang
garwa iku sigaraning njau'a tuhu
vranita wani mranata
siti isi bulu-bekti. (Prn).
Panunggalau6:
1. T 6 p a s, titip napas. Wong darb6 titipan iku samangsa
butuh migunakakrS, mesti didjaluk (didjupuk). Pandjupuk6
titipan napas sa.rana ilir utawa t6pas. upaman6 manawa wong
pinudju tjetik-geni utawa pinudju krasa sumuk awak6.
2. Te Lru, anteping kalbu (kalbu - ati). Wong duw6 gaw6,
zrpa mandh manawa ngarlggo nenanggap (wajang), tar.ubi:
mawa rerenggan tebu. Maksud6 asung peling, supaja wong
sini; riurv5 gavi'6 adja minggrang-minggring kuwatir ora akdh
tamgn6 (ora akdh sumbang6; kudu mantep ing kalbu, ged6
atin6).
3. G e 4 a n g, saged padang. Tarub uga nganggo rerenggan
geqlang (tun'{.unan), maksud6 minangka pamudji supaja lvong
sing duw6 gaw6 atin6 bisa tansah pa{ang (seneng).
Tarka{ang u.rTa sok dik6rata: digeget lebar madang.
4. T a r u b, ditata supaja katon murub (mubjar, asri). Wong
duw6 gaw6, omah6 lumrah diwuwuhi omah susulan kang diarani
tarub, ditata lan direngga-rengga supaja katon asri (murub-
mub.jar).
D6n6 katrangan sing bener, manut,,sedJ'arah bahasa", diarani
tarutr, marga niru tjaranS Ki Ageng Taruh. Nalika nantlr.,
marga omah6 '"jilik, Ki Ageng Tarub gaw6 omah susuian,
kanggo nampa tamu sadjron6 duw6 gaw6.
. 5, ,T a j u b, ditata supaja katon gujub. Nalika. ndjogdd
-pada
{tajuban) vrong pirang-pirang, oldh6 ndjangkah bareng
kiwa-tengen6, patjak-gulun6 ja bareng, ldrdn6 utawa mandeg6
uga bareng, kaja ditata, sater.iah katon gujub.
__,6. _Gq1u,. d_igugu lan ditiru. Ingatase wong dadi Guru, wa-
djib betjik tindak-tanduk6, kena digugu guncin6, supaja kena
kanggo tetuladan para murid-murid6.
7. Brekat, (mlh) breg diangkat. Wong kentiuri iku sa-
wis6 ambeng salavruh6 divretokak6 lan disdldhak6 mak breg
(lumrah6 sarwa akdh breg-bregan), lan sawis6 didongani, nuli
didum, pa{a ngangk-at panduman6 d6w6<16w6 (digawi mulih).
8. T u w a, ngentdni metuning njawa. Won.g tuwa iku lu-
mrah6 wis mdh mati, mung kari ngentdni nrangsa-kala rawuh6
Ngindjrail utawa Djabaraii oldh6 arcn nd.jabrrt (ngetokak6)
nJawa.

(1). Manut kawruh basa: prawan (prawa * nn) lrrll,rlr w.rrlorr l;rng nedeng
mbabar prawa utawa pr:ba (sorot).
 45

9. tr'r a w a n, j€n pepara (dclan, sandja, lungan) kudu ing

waja,h awan. Pantjdn ora prajoga mana\va pra!!-an lungan ing
wajah bengi, akdh samb6kalan6, luwih-luwih manawa tanpi
kantja. (1).
10. B a t u r, embat-embataning tutur (gunem, rembug).
Batur kang mmeksa banget marang.bendaran6 (panakawan),
samangsa ana ruu'et-rentenging bendara, prajoga didjaluki
rembug, didjak mupakatan.
11. Sangu sing prajoga d6w6 ingatas6 wong nedya goldk
ngdlmu.iku mung ,,tjengkir gati", lir6: kentjenging pikir, lega-
ntng atr.
-_
12 K-a-d j i, tekad sidji, jaiku ngantepi panembah6 marang
Gusti Allah.
13... D6sirnber, ged6-ge,16n6 sumber. Ing sasi Desdmber
pantjdn njata mangsan6 sumber utawa iuk lada banter ilin(:,
surnur pa.da gede banjun6.
14. Djanuari, hudjan sehari-hari. Ing sasi Djanuari pant.j(')n
niata akdh u<ian, tarkadang nganti sadina muput tarrsah nggrr:-
djdh ba6.
15. D e n a w a, ngeden hawa. Pantjdn watak6 danawa (brrl.;'.;
iku seneng ngudjn hawa napsun6.
16. S i m a h, isining omah. Wcng wadon kang ora tau lungrr.rr
(lungan d6w6 utawa didjaki sing lanang), prasaiat ngundcr anir
ing omah ba6, iku pepin{an6 urung kanggo isi omah. pa.Qa blir
karo m6dja-kursi. Jdn sing lanang iunga-utawa seneng-seucns
ora tau di<ijak, malah dikon tunggu omah.
17. G a r w a, sigaraning njawa. Wong djedjodoan iku san:r-
djan lanang-wadon katon bleger loro, nanging batin6 (zrtinri)
kudu dadi sidji. Gu;ub. sabaja pati.
18,. Bctjan, mnngan6 kaja kebo (akdh, tuduk), pagaw6arc
r,ra ketjatjah.
19. Tirakat, tirlhing t6kat (jaiku: nglakoni kaja wong pape
kanti disengadja).
- 20.didjarag).
kanti
Tapa, tataning apapa (jaiku: nglakoni kaja wong papa

21.. Kodok, feka-teka ndodok. (Pantjdn ora ana ko{ok sing

ngadeg).
22. Nlantu, di6man-6man meksa metu. Sing di6man-6man iku
anali wa:lon; bareng wis ged6 wong lija sing nduw6 (metu saka
omah6 wong tuwa). Utawa: sing meksa_ metu iku duwit sing
di6rnen-eman, kepeksa kanggo ngragadi -daup6 anak6 wad.on.-
23. Kuping, kaku ndjepiping.
24. Kupluk, kaku njempluk.
25. Kursi, jdn diungkur(ak6) bandji;r isi.
26. Sruwal, saru jdn nganti uwal.
27. Sekuter - se{eku banter.
Pinget.
Dubang, kebombang, klabang, kakkong, liongel, d6gus, de-
menjar lan sapanunggalan6 iku dudu golongan6 k6rata basa,
nanging kalebu tembung tjamboran tugelan.
 46

, rx. TEMBUNG 6rvrf,n.

E n t a r, ateges: 1. Silihan.
2. T,unga,-mangkat, bablas. Upama ing
ukara: kepareng kawula m6ntar (ling--
ga: 6ntar f seselan um).

. Temb-ung
kang ora kena ditegesi
teges6: tembung. silihan.
-6ntar,mung Tembung
sawantah6 bae.
Manu! teges6 6ntar, maksud6: manut teges6 kang ora mung
sawantah6, ora nung salugun6 (Indon6siaf arti kiaJan, Walanl
da: figuurlijke betekenis). Kosok-balin6: manut teges6 sing
baku, sing salugu, sing sarvantah6.

Tuladan6:
1. Tembung ,,1< u p i n g". Ing undn-undn ,,kuping wadjan,,.
Kuping iku_p6ranganing anggan6 manungsa utawa k6rvan
.kalebu pantjadrija, piranti kanggo ngrungokik6.
Wadjan, ora duw6 piranti pangrungu, sabab wadjan iku dud.u
-barang kang anjawa. F6rangan6
waa;an ana si-ng awudjud.
klowongan, jliku kang^ minangka tjekeian manawa manungsa
ngangkat wadjan iku. Sanadjan wangun6 klowongan iku r af a
T.CdTperi wanguning
dlaranr_kuping,
kuping, ninging pantidn6 o", L"rru,
sabab ora ken-a kanggo ngrungokak6. pantjdn6
kudu diarani ,,tjekelan wadjan", .rtawi keia_t<enan6 m"ung
diarani,,kupingarr wadjanr'. Kupingan, tetironing kuping.
Temburrg ,,k-g p i n-g,". kang pantjdn6 darbdk6 manungsa
.
utau'a .
k6wan, ditrapak6 ing tembung,,w a d j a n" iku diar?ni
!:.'*"lg ,,kuping" iku ,,disi!!h,'ditr-apak6 kanf dud,r samestin6.
rraclr, tcmbung,,kuping"-_ing undn-unrdn,,kupiug wadjan"'iku
xcna diarani temburrg ,,sililran utalva 6ntar".
2. Tembung ,,ketul" ing undn-undn ,,a t i k o.t u 1".
Tembung ,,k e t uI', iku ma{uk6 d{,rapall6 ana ing ,,g € g & _
m a n', p6mds, arit, ben{o, lading, pangot tan"sapanilne_
galane. {ajata:
rng pangrasa, tembung ,,k e t u l" iku Cedi -darirdkl6
Segaman.
Gegaman ketuf
-gegaman kang ora gampang mempan sa_
ryangsa. ditamakak6 ing bara,ng king arep diiris irtawa dik"tol,.
Iki diarani teges: wantah utawa lu!u.
.
Manawa tembung ,,k e t u 1,, ditrapak6 ing barang kang ora
3teCg: araning gegainan, upaman6 ditrapak6lrrg tcrn6ung ,",u t i,,
bandjur aran tembung ,,silihan utawa ^6ntar".
,
Ati keful, ati kang ora gampang mempan sam,rngsa ditamak_
axe rng kawruh utawa ngdlmu. Maksudc: ji,n klrrrggo mikir uta_
wa nggagas_ ap_a:apa, ora bisa ngreU ak:rrrti g:rnrp:rng, satemah
wong sing darb6 ati kaja mangliono kaan:ini:, it<ri tr:iiialur dadi
bo{o.
Tembung-tempung 6ntar, akdh bangct k:rrri1 l<;rrnoL ing Ka_
susastran. Tula{an6:

Sinom. (Lakon ,,Djakatarub" d6ning Atmodarminto). (*)
Lajang6 Ddwi Rasawulan putran6 putri
Bupati Tuban kang katur marang kakung6.
1. Sinom sembah bekti kula
katura kakangmas sajid
bapakn6 Kidangtelangkas
kang tuhu tresna mring
dasih
kang manggung kawlas-
asih
kawula njuwun pangdstu
mugi tinebihena
saking sagung tulah-
sarik 1)
wus djamak6 wanita tam-
pa deduka
2. Bener ingkang ngaranana
sepi ing judanagari 2)
murang tata tanpa lcama 3)
watak buta buteng wengis
t6ga ninggal mring siwi
megat katresnaning ka-
kung a)
adoh laku uta,ma 5)
kadereng nuruti kapt;
hardaning tyas ddn udja
saja, andadra.
3. Dasih6 datan suminggah
sasukan6 kang ngarani
marga paningaling Suksma
b6da lan par^ingal lair
dadya dasih6 wani
nadyan kanti ilining luh
ati kadi ngirisan
nempuh bjat atilar siwi
tilar pri;a labet rumangsa
wong papa
(*) Aimenak Waspacia 195+.
1) Muga-muga adja tampa sesiku.
,) Ora ngreti tata-krama.
3) Njimpang tata, ora nganggo
r)
-5) Ngilangak6 katresnan.
Ora nindakak6 kautaman.
6) Garwa-putra katut ala.
?) Sing ora dosa mdlu katut (ala).
8) Kang ndjalari ora tentreming
djagad.
8) Ngudi supaja slameting urip.
10) Ien ndjalari (wong lija) kedosan
maraDg ...............
47
4. Lamun datan makatena
satemah ambiladni
anggegawa garn'a-putra 6)
liang tan tlosa ddn ldpdti ?)
dasar wus ddn andemi
dasih6 d6w6 kang luput
muhung dBn rilakena
jwa kudu-kudu ngulati
. ila-ila punapa Iamun ka
panggja.
5. ngGegadang papa-tjintraka
wurung sedya tanpa dadi
6muta kakangmas lagja
nglakoni ajahan Widi
mb6rat laku tan jukti
memalaning djagad
agung 8)
kang sinandans ndng I).jrr^
wa, tan pa6 arrgrerigoni
. apa guna wanita kadi srr-
kula.
6. Dasih6 suka-legawa
nampa 'vis6sanlng Widi
djer lelakon Martjapada
pinda wajang rrlullg sa-
dremi
Ki palang kang akardi
p6dah apa gol6k aju e)
jdn nggegawa duraka 10)
prajoga sumingkir tei:ih
kang tinilar 6nggala 6ntuk
ngapura
tata.
 .18

i'. Paduka Vnrali utama 8. Mung punika atur kula

witjaksanc sadubudi minangka ripta nrungkasi
dasar siniiran Hjang Suksma ala-betjik ivus tinernah
tan sarnar mring bara.ng d.jer kabdh lelakon kang
gaib wis
nrukal jer- tan udani tan kena dAn baldni
o-sik rts;aning i<alblrltu 11)
titi surasaning tembung
tanqdh liarja rvisuna 1r) dasih6 mung meminta
sarambut pinra saketi kang sarnoelra pangalisami 13)
Seni-sonja sakiug rasb se.ivc saking kula ibun6 Kidang-
ala. telanekas.

Tjoba iimbang-limbangen, iajan;-6 Sang Ddwi Rasawuian iku

endi ukara-ul<gran6 sing isi 6ndahine bjsa.
lrlrrro lr4rqtq.

Lobok atin6. Sabar, ora ganipanq mriring.

Da',.ra tairgan6. T.jlimut, seneng ndjedjupuk (dar-
bdking lijan).
I)jembar sagaran6. Sugih pangapura.
Lunju ilat6. Gunem6 m6ntjla-m6nt.jl6, molah-
malih. ora kena dipratjaja.
Tipis lamb6n6. Seneng njatur wong, seneng me-
mlsun.
Entdng tangan5. Tjengkiling, demen milara, sok
nangani.
Ge,16 encl-as6. Ambek udjubrija-kibir, sumangk6-
.lan.
Pangge{6 I,alrg t3ri1lsp Seileng mdngeti kaluputaning an-
pene. dairan6 lan ngrepotak6 rnartng
deqluwurart.
L N.gatonak6 sijung6. Nu.duhak6 panguwasan6, nuduhak6
kurvandn6.
10. Udan tangis. Akdh wong-wong kang pa{a
nangis.
11. Nggeddkak6 puluk. Nengenak6 rJe^ngan, kurang utawa
oi'a ana prihatin6.
72. Kcl6p6tan ala. Ka.tnt mdlu al..
13. Nggrrgah susah. Marakak6 (krarsa) susah (mandh).
1u
ft. Karvruhe basa Djar,r'a Akdh lan njukupi.
d.iembar.
15. Manis dsem6. Ngresepak6, agaw6 k6njuting ati.
16. Mogdl ilat6. Memangan akdh warna-warna lan
sarwa 6nak.
17. Agaw6 pinggeting ati. Marakak6 scriking ati, agaw6
Cjdngkei.

tr) tjiptaning atiku.

1r) Ora bakal agaw6 ora kap6nak6 ati ftasusnlrarr).
13) NJuwur paDgapur4.
 {8

7. Paduka Vorali utama 8. Mung punika atur kula

witjaksana sadubudi minangka ripta ntungkasi
Casar siniiran Hjang S'.rksma ala-betjik rvus tinemah
tan sarnar mling bara.ng djer kabdh lelakon kang
gaib wis
nrukal jel tan udani tan kena din baldni
os!l-: ra,saninr l<all:uku 11)
1r)
titi surasaningJ tembung
tangdlt kar.ia rvisuna dasih6 munE merninta
s;arambut pr'n:.a saketi Iiang sarnoilra pangalisami 13)
Sepl'-sonja saking rasa sedva saking kula ibun6 I{idang-
ala. telangkas.

Tjoba iimbang-limbangen, lajan.q6 Sang Ddwi Rasawuian iku

endi ukara-ukeran6 sing isi 6nclahing brrsa.

Teinbr-:lg-tombung 6ntar '-J-.'_

Itrttta
t
lillqtn'

1. Lobok atin6. Sabar, ora ganipang muring.

2. Da.,va tairgan6. T,jlimut, seneng ndjedjupuk (dar-
bdking lijan).
3. Djembar saga.rane, Sugih pangapura.
t.t Lunju ilat6. Gunem6 m6ntjla-m6ntjl6, molah-
malih, ora kena dipratjaja.
5. Tipis lamb6n6. Seneng rrjatur wong, seneng me-
misuh.
o. bntdng tanganS. Tjengkiling, 'demen milara, sok
.7
nangani.
Gecl6 end-ase. Ambek udjubrija-kibir, sumangk6-
."lan.
8. Panggefl6 kang l316rsp Seileng mdngeti kaluputaning an-
pene. dairan6 lan ngrepotak6 nareng
cledu$mr'31r.
cl Ngatonak6 sijung6. Ntr.duhak6 panguwasan6, nuduhak6
kurvandn6.
10. Udan tangis. Akdh wong-wong kang pada
nangis.
11. Nggeddkak6 puluk. Nengenak6 pangan, kurang utawa
ora ana prihatin6.
12. Kel6r6tan ala. Ka.tttt iadlu q-ln.
13. Ngg:ugah susah. Marakak6 (kr.;rsa) susah (mandh).
14. Karwuh6 basa Djawa Akdh hn njukrrpi.
d.iembar.
15. Manis 6sem6. Ngresepak6, ag:rw6 k6njuting ati.
16. Mogdl ilat6. Memangan akt)h w:rrna-warna lan
sarwa 6nal(.
L7. Agaw6 pinggeting ati. Marakak6 scriking :rti, agaw6
djdngkii.

tt) tjiptaning atiku.

12) Ora bakal agawf ora kap6nak6 ati (kasusah:rrr)
13) Njuwun pangapura.
 50

40. Nggitut kawruh Ngudi kawruh kanli kamemPeng-

an.
4].. Murid kang keteugen. Murid kang dikasihi d6ning guru.
42. Kanggo tjagak ldk. Kanggo srbna suPaja bisa betah
meldk.
43. Gunem6 ora karuwan Ora genah urut-urutan6.
bongkot-putjuk6.
/t
11. Wudun6 Mudjiwa'"i Dunrng empuk, durung gampang
durung mateng. metiah6.
45. Tumiba ing kasang- Neriahi urip ora kap6nah.
saran.
46. Kuwat dradjat. Bisa dadi \4'ong ged6 (pemimpin).
47. Tumenga sepa, tu- Ora ana (wong) sing kena disam-
mungkul sepi. bati utawa didjaiuki tulung.
48. Kena tinenga-tenga. Kena didjaluki Pangajomarl' ma-
nawa ana kala-mangsanrl nemu
urip ora kap6nak. Kena disamba+J.
-ditinggai
49. A{in6 ditungkulak6. Ditilapak6, lunga kanii
filimpdkak6.
50. Buntut kuwi rak ja" Pangkat tjilik (an{ahan) kuwi rak
mung manut sirah6. ja mung manut marang Pangged6'
ne.
5]-. Growah kapratjajan6. Suda akdir kapratjajan6.
52. Lara afi kok, dudu Djdngkdl, nepsu, serik, mangkel
lara awak. atiu6.
53. Wis ora duw6 ati (en- Kuwatir banget.
tdk atin6).
54. Atin6 metu wulun6. Darb6 sedya ala, marga kadunung-
an mdri (drengki).
aD. l'iata Q.uwiten. P6tung banget (ingatas6 bab-bab
sing gegajutan karo {uwit).
56. Sekolah6 mogol, kegi- Kep6ntjut uremanising vraniia.
wang kintjanging alis.
c{. Tjangkem gatel, Seneng ngrasani alaning lijan, se-
arang mingkem. neng muni-muni (ngutjaPak6 tem-
bung sing kasar utawa saru).
58. Tjangkem rusak, go- Sanad-ian sing ora lumrah dipangan
{ong djati krasa opak. ja meksa dipangan.
59. Ngangsu kavrmh. Maguru.
60. Atin6 momot. Sabar banget, ora gampang mu-
ring.

X. PARIBASAN.
Paribasan, bebasan lan.saloka iku saterncn6 uga kalebu ing
golongan6 tembung 6ntar, sabab telu-telun6 pa{a ora kena
mung aitegesi ing-sawantah6 ba6; kabdh parta mawa surasa
kang ora mung salugun6 ba6. ,

B6dan6 paiibasan, bebasan lan saloko kirr<r lt:trtburtg 6ntatt'

mangk6n6:
 5l
Paribasan, bebasan lan saloka iku kabdh a d j e g
undn_undn6,
nanging tembung 6ntar undn_undn6 ora arlj";.
T"l"d;;J,
Paribasan : Jatna juwana, I6na kena. Ora kena
disanti liia_
- n6.
,ternbung6. sidji ba6 ora .", -"-_g-^f?rrn
disalini tembung Iiii.
Bebasan : Njangoni karvul"la mlnggat. Undn_undn jku uga
kudu
.arijgg kaja ;iangkono, ora k;;; ;;;rr.""hi
mangxene uparnane: Njangoni batur mrnssat.
njangoni kaivula lun.qa.-orf kena. ---"-o*"'
Saluka : Kelo bul6 rnati s6tra. Ora kena ana tembunge
sing di:alini, uparnan6: Xeto iamus ;;;- i?-
brangus, kebo bul6 mati disat6, ;;pirlri,S
ndjekangkang. Kabdh iku, ora. keia. _;ii
Tembung 6ntar: G.e{6 atin6. Tembtrng6, salah
sid.ji kena di_
$1ltl: UpoTan6 : Tjitik- atin6. Sanad-irn inun_,rrr"n,,t.iitik atin6,.
pada teges6 karo ,,ge1t6 altin6,,,, malah
lly.:""
oalen, nansirs undn-unen ,,t;iiiu.. atin6" *f"1.. frrsof._
6ntar. Bati-k iaribasa,, b;;;;""1;"."i3Lu, ug, isitii";;iL,J;,g
manawa ana icnr-
y g uF"" t I g,1 y1_a il;, ;il;
"*i
;j;.
*ff^"_
Deoasan I utawa saloka maneh.
J,# ;'
terang6, nganggo tula{a tenbung-tembung 6ntar
";;;;
":
i,,

U##i iijanri,
heqt6endas6- Langlep atin6.
redjekin6.
Gec.l6 pdnd lanqlep.
Ge{e t6kad6 f,a"r.let-;;ngrasane.
Ge{6 pangarep-arep6.
Ger.16 gunan6. _f,a"4e[ iang"rngrne.
Lo",.i"fi fiikiie. i?n ii;.a_ri1a,,,r.
..Paribasan, bebasan.Jan saloka. Telung
- warna iku gamlrarrg
jdn gei
liiy*,, .?y."rga
Karo srctlrne.
pant an ol dh6
-fi;d"i_"ilrai "1.""i0 "..,, c i
?angimpun {6w6 rurnangsa durung rau mrangguli (n.:mu
we krungu) RaLranqa"n rita_
b6da- b6dan6 : pari baian, 3qS
fr*utik I,u .narema.lre ingatase
beb"aian f rn-"rr"f.r. Bisanr5, p";A"i".p;;
mung asung antjer-antjer- naangk6n6 (*)
, 1. Paribasan, undn-undn kang. adjeg panganggon6, marva
teges 6ntar-, ora nsemu su:asa pe[in4u'n.'f,i"fia:?;;;
na, l6na kena. Tem bu ng- ternb u rig ^i rg:-;;;;_;"en,,Jatna
jurrana,
i;r;:
l6na kena" iku sidji-si-cliin6 pt; ;;^ ;;;;"
oi.rr?So pepindan.
i,r*s ana temb,.rr5+embung rija kang
bung-tembung iku,"
jart<u :
i,;q; GJ# fr'""o*iuH-
.fatua - wewr5ka,jitna, Juwana : b.asuki, raiiaju,
ngati_ati. slamec.
L6na - f;:#:"' ora nsa- Kena
*liTi" (ins
B_"1-5uo, r.,an-,rn
=
*-
en 3 _ n gemu surasa a., k an g gdj eg nun*u.,r*iuj ?X'*,
tar, **",
pepin{ an. Kair{ dipufr ina-ui.k; if ; ;;
;?";
(t) Para siswa ora prelu mb€dak_mb6dakak6 sing
diarani paribasan, bebasan
lzrn saloka; tjukup meruhi teges6 bad
 52

utawa sesipatan6 wong (utawa barang). Wo"gg t!g11tS9) yga

katut ing slaairone pep'indan iku, nanging kang luwih diwigatik-
akri ,,li Tula{an6:
^a,na,n6".
Korot ora duw6 untu.
Kerot, pepindan6: sedya, nijat, kekarepan, pandjangka'.
Ora Auive untu, pepindanrl: ora duw6 wragad, ora duw6
{uwit.
3.Saloka, undn-undn kang adjeg panganggon6.,. mawa teges
6ntar, ngemu surasa pepingan. Nanging kang dipeplnqaKaKe
,,,.,o n gZ". Mesli ba6 ivatat< utawa kaanan6 ja katut, nanging
sing luwih diwigatdkake ,,w o n g 6". Tula{an6:
Ketro bul6 mati s6tra.
Tembung ,,k e b o" ing undn-undn iku isi pepindaning
,rw o n g".
liul6, p:epindan6: pinter. Wong Djawa duw6 kajakinan
manawa^kabdh wong sing kulit bul6 (ing tanah Djawa
{dk bijdn sing akdh bangsa Walanda) mesli pinter'
i[ati, iepindan6: nemu tjilaka, sangsara urip6.-
S6tra,-p6piriQan6: papan kang ora njenengak6, djaiaran
wong-wbng pa.t]a ora mbutuhak6 kapinteran6 wong-mau'
Jdn feges6 temLung, s6tra iku papan pambuwangan bang-
k6 (kuburan).
Saiki ngernungak6 bab paribasan {isik.
Paribasan iku uga kerep banget tinemu ana ing Kasusastran'

Tuladan6, kajata:
I. Asmaradana.
Ddn nastiti ngati-ati
tindak-tanduk ddn tumata
kan!! sardh rnrih pakoldh
ajwa mburu kebai kliwat
tandang kang gantjang Pintjang
kesusu gampang keliru
alon klakon lwih prajoga. (Pm).

II. Gambuh (\4rulangrdhP.B. IV).

1. Wonten pontjapaniPun 2. Si kidang ambegipun
atliguna r,figang adigung ngendelaken kebat lum-
pan adigang kidang, aali- patipun
gung pan dsti pan si gadjah ngendel-
adiguna ula iku aken geng ainggil
telu pisan mati sampjoh. si ula hgendelken iku
rni.rndine wisa jdn nja-
l:ot.
Undn-undn ,,adigang, adigung, &dlgttrtil" :r1la d6n6 ,,gantjang
pintjang, ketrat kliwat" iku panganggon6 adjcg kaja mangkono,
ian pa{a ora ngemu surasa pepinli:r.Ir. Mrrl:rnc undn-undn iku
kalebrr 6won6 p a r i b a s o n.
 53

q.trj?.."g_tiltja,ng
Drsa uga Srv"!,
",^TuL* - kesusu nindakak6 (karep6
supa.ja tum rli-.rampingl,."""tng
bandjur dadi luwih suwe. cljalaran kepcksa *""g" tr,.*, *uii.u
an mandh. mbaldn.i q,iwit_saka
Adigang ngedir-edirak6 kekuwatan6, panguwasan6,
- digdajan6. ka-
Adiguug - nged.ir-edirak6 kaluhuran6.
Adiguna : n.qedir-edirak6 kapinteran6 (ngdlmun6.
na116, kaluwihan6) kag.u-
Ana ing patlalarrgan, paribasan
.:,aqigaTq, :rdigung, adiguna.,
tarkada'g.ditegesi nganlgo pepinq'anirfi
Keu,an kaja d6n6 tem_
bang.Gambuh ing pada ting No.
a(ugang wataking
iit;:
ngen{elak6
Adigung wataking 11-q:g' ngendelak6 rjuk€ting plajun6.
gegerung awak6.
Adiguua watakirrg -g,1c[ah,
ula, ngend-elak6 mandining wjsan6.
Nangin g an a' ing -Bauq".pi"Gu"""tr^a-'utawa ing
Djarva. ora di-tegesi La;a jdn buku _bu k u
P.asa ,"a i"nj padalangair mangkon.
Mungguh paribasan iku tjatjah6 akdh
tuladan6 lijan6: banget. Ing ngisor iki
L. Ana tjatur mungkur. Ora gelem_rrgrungokak6
rerasaning lijan kang (mraduli)
tuyu$q padudon utiwaora praj"oga, -^*"
resuarlf;i.
ka-ng r;t;;-ii!J-rdj.i,;,]i

..- i., .unSrqng

pawarta, sudaning liir.irnan. pawarta
*.,"q1L s{r+-,11ijan6, nang-,i,g ki.i*",, iku lu_
illu.n-"
*ul" Iumrah6 (tumr,-
D. Y::9itlq
aepar&_kepere.
gry'l'tl suda utawJ ["io"s.
Ora pada pangedum6, ana sing kaduk
ana stng kesefifiken. larr
4. Blaba n'uda.. Marp". scLq o""t"ting ..
hon^.^li-- loman6,
,.
d6w6 rau<ians tut:i,,?ffnii}l nganti awak6
p4rjus lresel:k besus. Durung sembada,
-r3:,3oluog ora-ora. upaman6 wis ke_
dur"ung pi?t"i,"i^,rl-i*a;;
3illff'jH
6. Dudu sauak dudu. kadang, jen nrati
nrdtu k6langan. Wong
,Ui ni.?g,,l.t
idlapi1,s"1ti
mna'g'"""$;d -;;;'luponu*,. mesli dib6lan i.
n"fioiif,r'f;fg
Sum-edva *;Ak*, rewa-rAwa asu's'
S. \r-anrbuue laku. utawa tanrbuh taku.
9. Tjriwis tjawis.'rriprf_t{, Api_api ora ngr.eti.
1ne1* Iropn wegah, aadoni,
srrraadija ninoakik6. ran wasanan6
f,:ililf,jfifrlatin uga tumin-
r6goh' wong
ka'g wis djempo sarta wis ora bisa
""lbt"T,?l*"h
11. Tj6koh kokoh. p"Igl sarta
12. Tjobolc sengkut banget pamangan6.
^u"**-p!:_\,.i'"ld;fri," o"u_ pantes jdu ra
utawi penansanan k;d ;;i;*"ane,
ilHg:|",:ff'." patut6 mung
get un g. wiwit.isih botjah (tjilik
,rllu#:Ti*Tg.lganti ) n ganti
14. Kong;si d.;'ambul w&neu. Kongsi
tuwa banget,
 54

15. Tulung menfrng. Tetulung. nanging wasanan6 malah saja

agaw6 rekasan6 wong kang ditulungi.
16. Saksi rumemb6. Saksi susulan; irpaman6: ing sakawit
kanda mung duw6 saksi sidji, pamburin6 kan{a darb6 saksi
loro utawa luwih.
17. Dahwin ati opdn. Natjad, nanging panatjad6 mau marga
Carb6 m6lik marang barang sing ditjatjad, arep dialap d6iv6.
Dadi oldh6 api-api natjad mau supaja r,i'ong lija pa{a gela ia-ti
ora ugarepi, satemah barang mau bisa kena awak6 d6rv6.
18. Tan-tan tuman. Paribasan iki tjekakan6: taharr-tahau
tuman. Bisa tahan (betah, kuwat), marga wis kulina.
19. IVelas temahan lalis. Welas marang wong, pamburin6
malah agarv6 tjilakaning wong kang diwelasi. Upaman6: marga
welas (bisa uga kagawa saka tresnan6) tansah gelem tetulung,
wasana wong sing dituluiigi (diudja) bandjur kurang prihatin6
utawa ichtijar6, marga tansah ngendel-endelak6 pitulungan.
20. Njolong pefik. Ora mdmper kaio petdk6; dipetdk pinter
(rnarga katon6 ing lair sadjak patut jdn ta pintera), wasan:r
djebul bodo. Ut:rwa kosok-balin6: dipetdk bodo, djebui pinter.
21. Giri lusi, djanma tan liena ingina. Ora kena ngina ma-
rang wong. Salagin6 tjatjing sing mung bisa nggremet, bisa
nganti tekan ing putjaking gullurlg; apa mandh manungsa, saja
ora kena diina.
22. Obah ngarep, l<obit buri. Jdn wong sitlg dadi pallgarep
gelem tumindak kan{i kamempengan (gelern ada-ada), kang
ana ing buri jaiku an{ahan6 mesli mdlu ba6.
23. Tjiri wantji, Ielai ginarva mati. Tjatjad utavra padaiau
ala, ora bisa ilang nganti wong sing kasinungan padatan kaja
mangkono mag tumeka ing pati.
.24. Kineban lawalig tobaL lYis ora bisa oldh pangapura saka
Gusti Aliah.
25. Kadang honang. Sing diaku sadulur mung sanak-saduiur:6
sing sugih (sing linuwih, sing dadi prijaji).
26. Tunggal welad. Tunggal bapa-bijung.
27. Ketrila-tula ketali. Tansah ngalami (nan{ang) ora kap6'
nak, kerep nemu reribed.
28. Kalah tjatjak menang tjatjak. Samubarang apa ba6, bisa
nindakak6 lan oran6, kanjata sawis6 ditjoba. Mulanr5, adja ke-
susu kan{a ora bisa, sadurung6 ditjoba.
29. Ndjaitjah d6sa milang hori. Ndjadjah 'cekan ngendi-endi,
lan prasasa{ liabdh panggonan, nganti tekan papan sing tlilik-
tjilik lan kiwa, ditekanr sarta disetitdkak6 kaanan6.
30. Sadumuk bafuk, sanjari burni. Pepadon prakara lemah
lan wanita, lumrah dilabuhi nganti tuneka ing pati.
31. fllat marJep ati karep. pasar atini wis t.jotjog, tur ja
pantjdn wis lawas kep6ngin6.
32. Goldli-goldk ketanggor rvong luru-lrtru. Mbutuhak6 sawi-
djining barang, nembung njilih (goldk uta.ngirn) marang wong
lija, djebul wong sing ditembungi iku ri;a mtrirl.rrhak6 barang
mau, malah lagi arep ichtijar goldk silihrttr.
 55

ili.- Djalukan ora u,eu,6ttal. Gelem ndjaluk, ora tau gelem

wdweh.
,1,.\r'ong
$!i*-glijak runrindak, sareh pakotih. Sanadjan kantr
aron terus nindakak6, mesti bakal kaleksanan s-edyan6. '
_
35- Djutnambak rnanak, djumebeng meteng. Kerep banget
duw6 a'ak. Angger. rambut6 inak6 rvis dj""r;'b;;;:-##;%
oJumambak, wis meteng mandh. Tumelian6 raributl
anat<6
w1j3h _djy,mambak, v,'etengan6 lair (duw6 anak rnandh).
* j9:.. :" 9illlily
maKsud
n.qentebak6.. Ngatembana, nanging ngandut
ngesorakc, ngrdmdhak6.
37-.. W9J1C wadon ik-u paribasan6: slvarga nunut, nralia
^Regdja-tjilakan6 wanita iku mung gumintrlng katut.
lakin5.
*""rrrg .g,l"u_
38. Dururrg ilarrg pupuk-lerrrpujang6. Drpadake
,Kang .
rslh n1wa. p.|puk pipisan lempujang
botiah tiiliir
ry. .{rr:t, dautate ora ana }egdjan6. Anainungup-ungup6
embun_emlunine.
bakai
oldh kabegdjan. nanging traUegdjan *",, o", sida
tumiba.
.40. Keploii or:i forntok. lf=atu seneng_-seneqg, nallg.urg orir
mdlu rigetokak6 wragad (ora tjutjul w?agaA, 6"o .nEtr-u.ui,
rvragad€).
41.. J:rtlra juu'alra, 16rr:r licna. Sing sapa wewcka nr.nu
,hardja. s_ing pep6ka nemu tjilaka. -
rir_
4?. L6ngkak-l6ngkok,.ori $,urung rrgurnbah po;xrk. Worrg
wadon tinari oma[-."Tiq,_ing sakawif rru g"t.,ni ngl,rkr,ni
was^anane gelem, malah klakon duw6 anak
baring.
43. Jurvana mati l6na..\4rong betjik bebuddn6 ?emu tjilaka,
rnarga saka kurang weweka.
tX !1a$, ketjengktak-W9ng angkuh nemu pak6wuh.
*c. rrencs or.a ites. Wanita (pemudi) kanf sugih umuk,
nauging bo{o.
,ta!q ljnlr dururig.nindakal<6,
,."1^9-.lt]1" srrrehne
Kaprnteran,
rrglal;oni. Sanadjan kurang
tinmbang w<,ng
yj:.5"]:tl mcsti luuih p;:rgei
sing luu,ih piiter, nanging cturung tau nindak_
ake.
47. Busrrk lietekirk,.pinter l;eblinger. Sing bodo lan sing pin_
ter paQa d6n6 nemu tjitaka. Sing bodo oldirdtSitdt<a _".g"'pl-n_
tjdn saka .ira nEretin6, sing pinter marga kurang vrew6kan6.
48. Anak *dtan b"pu kulfi.d;r,. N*"-ir-p"t6wuh. marga saka
luputing tindak6 anake.
49. Sembrir-sernhur adas, silarn_:,iram bajenr. Saka pudji-
pandc'ngan6 wong akdh, muga-muga bl;a ktatlc:r
t"*"nan^. Lt'r-
k u3^ k uf" pu_d ji-pina ongan6 "wong -.f
.Jf, tr".
_.cu. .$apa kesulah, anaktepolah. Anak kuwad.j:ban tanggung-
dilw.a! marang- prakaran6 bapakn6 kang wus iinggal-a-oiFi
. Sulah (disulah)
- 4iukqm- sarana diirrotjok g""!"*"; "t,rn_
{ep, upaman6 sarana ditumbaki-
ngringkel,
,.^?L,I:idel .4o.4gq ora godag. Kerep ngungasekc
Ilf.nllll": j:1",p kapinteran6, rv asaia b-areig aria
gawe nan gawe kang "c".*+"tg
kudu ditandangi kanli mbutuhak6 k-eken-
qeran lan I{aDlnteran djebul ora bisa
rnrantasi, malah k6tok
djirih lan bodon6.
 )b

52. Kulak watt:a, adol prungorr. Tetakon warta. ngandakake

pawarta kang wis dirungu.
53. Tuna -atak bafi sanak. Tuna se{ifik ora dadi apa' ang-
ger6 bisa imbuh mitra.
54. Tut wuri ntlajani. Wong tuwa (Guru) kang ljakarep ma-
rang pep6nginan6 riong nom (murjd), jaiku pep6nginan kang
betj'iri (iAailr-lOaman lihur, ada-ada, inisiatip), nanging bisa
.rruir.rrrni woh'kang betjik, sanadjan mung sarana ng'lat-ulat-
ak6 lan awdh pamrajoga saPrelun6.
55. Tembalft rawat-"au'it, utljar6 bakul sinambdrvara' Ka-
bar kang durung kena dipastdkak6 bener-luput6.
Tembing : tibuh. Nenibang tengara - nabuh tengara (tan-
da), upam'an6 kang ditabuh-minangka kanggo tengara iku
bend6.
Simb6wara - (d.iseseli na utawa in dadi: sinamb6wara) :
sudagar, bakul.
561 Sepi ing pamrih, ram6 ing gaw6. Tanpa darb6 pam6lik
apa-apa,
^
tumindak ing gaw6 kanli kamempe-ngail.
Ing-djaman aklak rusak, akdh w-ong-wortg kang asipat kosoli-
tr:rlirft iku, jaiku: Sepi ing garv6, iam6 ing panrrih' lVegah
rumrrJang in"g gaw6, nrung pa{L kegeqldn melik (Suka menuntut,
tt-'tapi kurang memenuhi kewadjiban).
fZ. Cemtrtung djinurung, 6tla,n kurvarisan. Atindak ndugal'
ugal-ugalan, naiiging taniitr nemu slamet. Sanadjan n{ugai'
ora tau ketanggor; ora tau nemu tjilaka.
58. Sluman-slumun slamet. Sanadjan ora wew6ka, tansah
nemu juwana,
59. bernit ora ntlulit, s6tan ora dojan. Tansah rahardja, ora
ana pangganggu gaw6 kang bisa tur.tama.
OO. nintef t aau':, ora kilang ora uiluC' Burr:h njambut
garv6 kr,nii opah bc,rongan. tanpa tampl ingon.
- Kadud : bangsan6 bagor kang digaw6 saka rami.
61.' lVinongwong Djavrata. Tansah ketekan sabarang hang
sinedya.
Ma"nawa teges6 sing lugu: dienrong d6ning D6wa'
62. Entik golik, kurang amik. Ngundn-undni l"'ong kang
nganti sakatog6. (Resik patjerdn).
63. Garang, garing. Ing lair katon sarwa brcgas, oramemper
*..rurt" worig iietjin:gkra-ngan urip6, nenging satemen6 mlaret
ora duw6 apa.-apa.
64. Sipating iaranita iku paribasan6: karubjuk kabotan pilt-
"OSI Wanitf
tljung. iku anan6 mung sarwa rubed'
niqtadunga me{ot, dipalangana mlump:rt' Wis ora kena
diendakak6 kekarePan6.
Oe. Sing malang-malang putu1g,, sing -raw6-rawir rantas' Ka-
-kena disirnakak6'
bdh sing fgalang-itangi sEa-yan6,

f. Paribasan iku sing akdh-akdh ana gegajrrtani: karo lelakorr-

lelakon kangl uwis kepu"ngkur (ing bijdni. 'hrlndtnir: !'u n g g a I
welad.
 57

Ing djaman bij6n, pangelok6 ari-arin6 djabang-baji kang

mentas lair, nganggo w e I a il. Welad kang kanggo ngetok ari-
ari, disimpeni. Manawa djabang-baji iku ing temb6 ana aCin6,
pangefok6 ari-arin6 uga nganggo welad iku. Mulan6 sadulur
kang tunggal bapa-bijung uga ditembungak6 ,,tunggal welad".
Tuladan6 mandh: Bapa kesuln,h an ak kepolah.
pdk djaman bijdn ana wong (bapa) kang tampa paukumarr
(rrranut putusaning pangadilan) : kudn disulah. jaikii dikrotjok
ing lelandep (tumbak akdh, nganti mati).
Anake wong iku kepeksa polah. ichtijar murih bisane mbajar
utang6 bapakn6 kang wis mati marga disulair iku, r:rarga duw6
kapretjajan, manawa lvong maii nganti isih tinggal utang ana
ing donja, sukman6 ora bisa rnnnggah swarga.
II. Paribasau iku ana sing ukaran€ (unen-unen) tarkaclang
kelantur owah saka asal-mulan6 kang sakau'it. Kajata:
1. Welas temahari lalis. Ing djaman saiki sok kelantur': r'elas
tanpa alis.
2. Njolong pe.tik- Ing djaman saiki sok diianturakc: rrjolorrg
pefil. Malah terka{ang luwih dilanturak6 maudh dadi:
ujolong pefil sasangkal-sangkal6 pisar.
3. Tahan-tahan l,uman. Ing d.jaman saiki kelantnr dl:Ci:
. Tantan tuman.
XI. BnIiASAN.
Ing ngarcp wis diterangak6 manawa bebasan iku uni'rr-
undn liang adjeg panganggon6, mawa teges 6ntar, ngemu sul.irsl
pepindan. Kang dipcpindakak6 kaanan6 utawa sesipatan6 woug.
Wong6 uga katut ing sadjron6 pepin{an iku, nanging kang iurrlh
tiitengenak6 : kaanan6, tindak-tanduk6 Sardhn6 luwilr ditengcn-
?k6, tembung sing isi pepin<ianin3 ka.anan utawa tinilak-tan-
duk6 wo:rg iku d;sebutak6 ana ing ngarep.
Bebasan, kerep kamot ana ing Kasusastran. Ora mung ing
K4Susastran kang iketaning ukaran6 gantiaran bae, uga kang
sinawung ing tembang. Tula{an6:

ilra' rrilanggula.'
Nadyan djulig rakun6 n'ongi maling
nora wurung bakal kuwanguran
jdn v.'is kebak sundukane
icmali tjamah tinemu
saturun6 dipur.-tjirdni
sinarang para rowzrng
ddn dohi sadulur-- -,
marma poma ajwa pa{a
laku djuti wasanan6 neniwasi
- kebak rubed rub6da.. (Pm),
Undn-undn ,,wis kebak suutluland" d.iarani bebasan, isi pipin-
{aning kaanan6 wong kan.q wis akeh banget iialuputan6 iking
wis konaugan).
 58

Bebasan iku akdh banget kang anan6 gegajutan karo lelakon-

lelakon ing djaman kuna. Tula{an6:
1. Kang kasebut ing duwur iku: lVis kebal< sundukan6.
Ing djaman kuna, wong turva (bapa, emb-ah), pendita, .lelu-r1\
uta\r;a, p-angged6, lumrah6 pada sirnpen sttnduk kanggo njunduki
rpa-ap:' i<ang t<anggo ng6ling-6ling kaluputan. ,Jdn wong-tuwa,
kinggo ng6ling-61in.g kaluputaning anak-putune, jdn pendita ja
tjekel-tjantrik6, jdn panggeclc tumrap an-lahane. Sairen ana ka-
iirputai kang m6ntai ka*Jnriakake (nerak kasusiian, nglanggar
taia-krama, ora netepi kui,r'adiiban lsp.) sunduli ikri diiseni ba-
ranq kang ketra disunduk. Saja akdir kaluputan6, sa.ja akdh isine
sunduh iku. Jdn sunduk iku nganti liehal;, pratanda wis akih
bangert kaluputan6.
2. Olih 6tung6, Iupul suntluiie. I{ungguhing nalar utawa
pil':iran (idn manut teori) rvis bener: rrangiiig bareng- dietjak-
ii<6 ;ng ijraktdk), r,r'oh6 d.iebul ora apik. orr maremake.
sjti,tiiul{ kang sii:rirnpetl d6Iling wong ttrwa, pen$ita utau'a lelu-
':h ikupira adat6 '..vis dikira-kira disii<. ijukup kanggo njunduki
barang tjatjah6: upanian6 manut p6tung tjukup kanggo
nirrndrrk sdket. Wasana bareng sundnk iku wis- dipigunakake.'
durung nganti isi sdket, djebul sttndrtk iku wis kebak. Mulan6
mangkcno, amarS'a luput'"jaran6 njunduk, utawa bisa uga tar-
kadang rada kegeddn barang kang disunduk.
:i. Padu djirva dikan.tongi. Wong kang pinter banget pad:r.
(Pinter banget ngikal basa kang kanggo padu).
Ildk d.jaman bijdn ana wong djc'nerlg6 D j i rv a' misuwur baud
ngikal basa. Saking baud6 ngikal basa, jdn padu karo sapa ba6
nesli menang, sanadjan pantjdn6 mono kudu kalah, amarga
dunung6 kaluputan ana ing Djiwa. Sailadjan sntemen6 Djirva
sing iuput. wasanan6 biszr irettaug praiiarane. m'tng marga saka
ba'igetr:rg pinter€. ngikal casa. l\{ulan6 ing djanian saiki nranarva
aua-ivong kang pinter banget padu. ditembungak6: Patlu Djiiva
dikarrtonsi.
IvIuIan6 pinter padu, djalarau (dianggepi wis ngatltongi
(niru) tjaran6 padu si Djirva.
4. Ketat.iak kepalak. Wis ora i.li*"zi trgungkiri kaluputane.
amarsa r',ris kebul.t'dn.
lng*dSaman brjiir ana rvong kdlangan kebo. Fiareng dilatj:rli
(diturut latjak6 utawa tapak6 kclt, iku), rap:'k6 riganti teksn
ing ph.ti.raning omah6 wong sing njolonp l:iarcng onah6 wong
iku digledah, tinemu ana pata'k6 kebo kang tligoldki. Sardhn6
wis kebuktdn warna loro, jaiku latjak latt paf ak, wong
sing njolong kebo iku wis ora bisa ngungkiri dosan6 mandh.
Mulan6 ing djaman saiki, manawa ana worlg k:rrtg wis ora bistr
ngungkiri kaluputan6 mandh, amarga '"r'is ktrbtrktcn. diLembung'
ak6: Kelatjak kepafak.
5. Ngudang sijung6 Balara Kalt. Natttrrng sttclttkan.
Ing tjarita pa{alangan lakon,,A;itttrw:r-l(itl:t,", liatara Gurtr
ndjabut sijung6 danawa aran Kaia. Si.irrrrll k;rng rlidi:rbut iku
djsabdakak6 dadi heris, lan keris ikrr di:tr':rtri f(:llittttdah, te'
 5A

16. Ora uvyur ora sembur. Ora mdndhi pawitan banda lau
uga_ora mdnEhi pitiuduh kang prajoga kanglo sanguninf urip.
17. Ngagar rnetu kawul. Ngodjok-odjoki murih dadining
pasulajan (nggegasah), nanging sing digegasah ora pasah.
18. Nututi balang wis tiba. Nusuli basa kang wis kewetu,
nusuli rembug.
19. Nututi lajarrgan pe{ot. Ngupaja balining barang rdmdh
kang rvis ilan-q, upama ketemua ora gutuk kar.cr reka-san6.
20. Kerot tanJra. untu. Darb6 pandjangka utawa ada-atla
(inisiatip). nangiirg ora duwe *r.n? 1t#ig""a).
21. Idu iliclilat mandh. Njeled kasaguhan. ndjabel dianciti
kang wis dilairake.
22. Madu balung tanpa isi. Pepadon utawa regedjegau kang
mung marga barang rdmdh (sap6l6, ora pangadji).
23. . Kena ing.r.lujung. Kena irrg guna-srana, satemah bandjur.
llgtuntung nglntrl marang wong sing namakak6 guna_srana iku.
24. Lawanan ba,nda. llemungsuharr karo u'ong kang lagi
rrandang apes. Pepinqlan6 kaia wong kang memungsuhan-ipari-
ttjakara) karo w<xg kang dibanda tangan6, mesfi-menang.-
25. Nga,ngsu banju ing krandjang. Maguru, bareng u'ii oldh
,kawruh, kawruh oldh-oldhan6 maguru iku ora ditjak;ke.
26. Ngubak-ubak banju bening. Ga."v6 rerusuh ana ing pang-
gonall kang tata-tentrem.
. .27. Dikenrr, iwakt4, ailja nganti bufek banjun6. Kang siuedya
bisaa kena. nanging adja nganti agaw6 gendra.
28. Ernb-:ur ijinil6 emban silad-an. Ora pa{a pangrengkuh6
T3"q,lS sidji lan sidjiu6. Siladan - atdn-at6ning piing-kang
clurau.
_ 29. Balang lelaku. Wong sidjr, lelungan (adoh) nganrbah
dalan kang muta'vaiiri, piasasat wis dipestdrak6 bakll dzdi
batang (.nemu tjilaka, tumeka ing pati1. Jen wong loro ,,iratrn.l
trtiap-utjiip", wong telu ,,gotong rnajit".
30. Njugokakri bugel kaju sernpu. nDjagokake
,kursng wcrng kang
kapinteran6, amarga isih mambu sadulur utawa [agawi
saka mitra-kulita. Bugel kaju sempu iku jdn kanggo gegendn
ora gampane murub6, mlemDem.
31. Tjikal:rhrpas fimar. Kabegdian kang 6lok alangka. Upa-
m:ine: tukrr palemahan, bareng digarap (diduduk) dj^bul-isi
pendeman radja-brana.
32. Kqtt:.u tjepaka sawakul. Disenengi d6nine wone aklh.
Sawakul lku mrat6lakak6 ged6n6, ora mratr5lakak6 kdh6.
33. Ramban-ramban tanggung. Ngdmbdt marang wong (nar-
ka utawa ndakwa), nanging ora bisa kan{i tiurncplos, amarga
ora wenrh dieneng6.
34. Ofak-atik ditludut angil. Rembug6 sad.jak kap6nak,
pmpang, nanging bareng ditemenani Cjcbul angdl mulung6.
. 35.'Gumembrang ora adang. K6langan ngarrti cnt6k-ent61an.
Pari gumembrang kosong, marga dipan{:rn tnt:r.
36. Nglungguhi -klasa gumolar. Kari ncrnrr l<:r.pirnak/:, kabdh-
kabdh wis sarn'a miranti,
 5A

16. Ora uvyur ora sembur. Ora mdndhi pawitan banda lau
uga_ora mdndhi pitiuduh kang prajoga kang-go sanguninj urip.
17. Ngagar rnetu kawul. Ngodjok-odjoki murih dadining
pasulajan (nggegasah), nanging sing digegasah ora pasah.
18. Nututi balang wis tiba. Nusuli basa kang wis kewetu,
nusuli rembug.
19. Nututi lajarrgan peqlot. Ngupaja balining barang rdmdh
kang rvis ilan-q, upama ketemua ora gutuk karcr reka-san6.
20. Kerot tanJra. untu. Darb6 pandjangka utawa ada-atla
(inisiatip). nangiirg ora duwe *mn? 1t#ig""a).
21. Idu iliclilat mandh. Njeted kasaguhan. ndjabel dianci.li
kang wis dilairake.
22. Marlu balung tanpa isi. Pepadon utawa regedjegau kang
mung marga barang rdmdh (sap6l6, ora pangadji).
23. Kena ing.r.lujung. Kena irrg guna-srana, satemah bandjur.
.
llgtuntung nglntrl marang.wong sing namakak6 guna_srana iku.
24. Lawanan banda. llemungsuharr karo u'ong kang lagi
rrandang apes. Pepinqlan6 kaia wong kang memungsuhan-[pari-
tjakara) karo wong kang dibanda tangan6, mesfi-menang.-
25. Nga,ngsu banju ing lirandjang. Maguru, bareng u'ii oldh
,kawruh, kawruh oldh-oldhan6 maguru iku ora ditjak;ke.
26. Ngubak-ubak banju bening. Ga."v6 rerusuh ana ing pang-
gonall kang tata-tentrem.
. .27. Dikenrr iwakt4, ailja nganti bufek banjun6. Kang siuedya
bisaa kena. nanging adja nganti agaw6 gendra.
28. Ernb-an ijinil6 emban siladan. Ora pa{a pangrengkuhi
T3"?tlC sidjr lan sidjiu6. Siladan - atdn-at6ning piing-kang
clurau.
_ 29. Balang lelaku. Wong sidjr, lelungan (adoh) nganrbah
dalan kang muta.vaiiri, piasasat wis dipestdxak6 bak;l dzdi
batang (.nemu tjilaka, tumeka ing pati1. Jin wong loro ,,iratr,n.l
trtirrp-utjiip", wong telu ,,gotong rnajit".
30. Njugokaki: bugel kaju sernpu. nDjagokake wong kang
,kursng kapinterand, amarga isih mambu sadulur utawa [agawi
saka mitra-kulita. Bugel kaju sempu iku jdn kanggo gegendn
ora gampane murub6, mlempem.
31. Tjikal:rhrpas linrar. Kabegdian kang 6lok alangka. Upa-
m:ine: tukrr palemahan, bareng digarap (di{uduk) dj-bul-isi
pendeman radja-brana.
32. I(qtt:.u tjepaka sawakul. Disenengi d6nine wone aklh.
SawakuMu mrat6lakak6 ged6n6, ora mratr5lakak6 kBh6.
33. Ramban-ramban tanggung. Ngdmbdt marang wong (nar-
ka utawa ndakwa), nanging ora bisa kan{i t.jurncplos, amarga
ora wenrh dtlenenE6.
34. Ofak-atik ditludut angil. Rembug6 sad.jak kap6nak,
pmpan& nanging bareng ditemenani Cjcbut ani;il mulung6.
. 35.'Gumembrang ora adang. K6langan ngarrti cnt6k-ent61an.
Pari gumembrang kosong, marga dipan{:rn tnt:r.
36. Nglungguhi -klasa gumolar. Kari ncmrr k:rpirnak/:, kabdh-
kabdh wis sann'a miranti,
 59

ges6: piranti kang kanggo mangsa d6ning Kala. (Na{ah' ateges

mangan, mangsaJ.
W6ng' nanting sudukan ditembungak6: Ngudang sijung6
Ilrrt rra-Kala, amirga sudukan iku lumrah6 nCanggg kels, kaja
i<eris Kalanaflah king asal6 saka sijung6 Ba)ara Kala kasebut
ilg duwur.
t;bUa tjritakna aluraning tjarita lakon,,Amurwa-Kala".1)
nelasan iku tjatjah6 akdh banget, prasasat tanpa wilangan'
1. Kebak lubdr kotjah-katjik. Wong kang orvah pikir6 Iu-
mrah6 marga kabotan ngdlmu gaib.
2. Laharig karoban manis. V/ong kang rupane bagus (tumrap
n a-nita sing irupa ajr-i) tur luhur ing budi (betjik wewatakan6) -
3. Nabok njilih tangan. Namakak6 panggarv6 ala sarane"
kongkonan.
+." ttot;ati tanqla luhak. Wong kang sugih omgng (umuk).
t
pratanda durung-akdh kaw4uhe. Lukak-- ora kebak.
5. Suiluk .gunling t:rtu loro. Nindakak6 pagarv6an mung sa-
ivafna, kliru,-wasanan6 agawe I'rapitunan luwih saka sawarna'
6. Njangoni karvula minggat. Ndarrdani barang kang vt'is
rusak tarkadang nganggo \,ltragad akdh. mangka s-tt<.I-cl1
b"ang-et.
ba6 baranj iku wis ora fanggo (dibuwang), amarga mesti bakrtl
6nggal rusak mandh.
7. Nitipate daging saerep. Tetembungan6 rvcng kang nr:r-
srahak6 airak6 waCon marang rvong lanang kar.ig ngep'lk bod.l'r'
Saerep. : sairis, satengkel, sabldbdk.
8. Ngautr awar-aurar. Ngar.trrla marang wong mlarat ttt:rwrt
wong kang ora darb6 Panguwasa.
9. Tjebloli alu. Wong loro nandangi pagawean, tumiudaki'
sarana genti5nan (gilir-gumanti).
10. Ngregem kemarung. Moiaong rn'ong kang- ai,gel banget
aien-aldn6, kang bisa uga agarv6 tjllakan6 wot;.g kang n"rolnonS'
11. Srar.ra, pinggir djurang. Parvdwdh kang bisa agarv6 tjila-
kan6 wong kaig $;rvdh lan uga lvong kang di*'dndhi. Upaman6
parvdwdh kang e{eqtasar T.S.T. Srama. - pawdnrdh.
1Q. i,anang kenrr-ngi. Wong lanang kang d.'iirihl dipepin<iak-
ak6 kemangi,laiku aran6 tetuluhan kang godong6 sok hanggo
bumbu petjel.-Wong lana'rg kang djirih, ora i'-ani berCjuwang,
betjik dipetjel ba6.
13. BCras wutah arang mulih marang taker6. Samubarang
ka:rg n is owah. arang-arang kang bisr putiil Uet5it< kaja maiinS
mandh.
14. Ara, gandja ora unus. Rupan6 ala, atin6 ala. Pepindan6
keris, kang katon saka djaba jaiku gandjan6, ora betjik; bareng
diunus, wiJahan6 keris iiiu uga ora-kadununga; tangguh\ kang
o"lg:'Sawat
a,balang rvoh6. Prija rigarah wanita, utawa wanita
ngarah prija, kanti minta sraja marang sadulur6-*'ong sing di-
aiah, murih gampang kasembadaning pangaub6.

i) Matjaa buliu Waja.ng Purwr. Saruihlr mawa sesuluh.

 62

ora nggugu, ora manut-miturut). Tumang - bata gandjeUng

pawon utawa luweng. Tumangan : tunon, pangobongan. ---
55. Ora tembung ora lawung. Ndjupuk baranging lijan
(mung prelu njilih, dadi ora nijat dipdk ing salawas6-), nanging
o"a ndmbung 46w6 ma"ang wong sing duw6, lan ora kongkonan
rrembun;tak6. Lawung : tumbak sagarale.
56. Diwin6hi nti ngroeoh rempela. Diwdndhi kalonggaran
(d-imurahi), 'v!'asana ndlaluk supaja lulvih dimurahi mandh.
dir'r[ndhi kalonggaran mandh.
l11v,ri[
5?. Ora fofok-ttjau'it" Ora ngabari lan ora ndjaiuk rembug
rn:irarlg r-.'ong kang' pantes didjaluki pamrajoga.
58. Ngs,^eg2llak rat.iali, nenangi kenlrelii' ngungkat-ungkat
singg:rt. I'l'ggugah kekarepan ala.
59. Sanding liirik gu{igen. Sesrawungan karo wong ala,-ora
wurung bakai'ketulaian dadi wong ala. Pada- ka-ro: Sl-tgitg
kobn lupak (Tjetlah kebo gupali), utarva San{ing tjdldng
lnlotr:n. Bolot guluh, reregeding awak.
60. La.rva,s-Ialas karvongan go{ong' Wong nga-wula (ngabdi)
lawps-larvas mesti ora kanggo. Kawongan : kadirnungan sesr-
patan utawa welvatakan.
61 . Njrrnr.Iang batang ban!in;;. Ndaddkak6 -priiaji darahing
aluhur kang wis apel. Nd;'undjung (ndjagokak6) darahing altr-
hur kar'g wis apes,
62. Ngutili-u$Ii mat.ian {6q16. Ngganggu-gaw6 marang wong
kang wis Iilih nepsun6, kang bisa uga ndjalari wong mau nepsu
man6h.
63. Singidall nerllu rnatjan. Nijat6 nedya njamur sarta metu
ing dalan hang kiwa, wasarla malah bandjur ke-peluk wong kang
rvus ngrctr marang sedyan6. tur wong kang duwe panguwasa.
64. Aot,iili-ani,iih pu(irrkiug ;i. Wtrng kang tansah ngandut
kuwatii
65. Nglantjilti singating andaka. Wewadul marang pangge{6
(wong kang duw6 panguwasa) murih dul<an5 m:rrang n'ong
kang diwadulak6.
66. Kekuqlung rvalularrg matjan. Nganggo alirig-aling vrong
kang darb6 panguwosa (sengadi diutus utawq didan'uhi), supaja
bisa kaleksanan :edyan6, marga wong sing ditembungi bandjur
darb6 rasa w'edi utawa pak6wuh.
6?. D:"k{oiiug6 lan'ang6, dahliinang6 djambe-suruh6. Aku
kang bakai rigiantarakC rembugmu, karr3' bakal nembtlngak6
inglamar), adja sumelang atimu.
68. Nggentong unros. Ora bisa ngandut wadi. Dipratjaja sim-
pen
-t<angwadi,-dj<ibut
sep6rangan ana sing dilairak6 marang- rv-ong
pantjdn6 ora k-ena kiungu. Manawa wadi iku dikandakak6
kab5h kariti glogok-sok, diteirbungak6: Njrrrrrrrr gumuling.
69. I{eri tanpa pinetjut. Marga pr,rrtjdn slrl:r}t, sanadjan ora
didakrva, rumangsa ora kap6nak atrn€. Mdh prull liaro bebasan:
Kumrisik tanpa kanginan.
70. Ga,w6 lurva,rrgan, ngunrgi lurvaltgrttt. Coli:lr trtlr,ngan anjar,
kanggo njauri utang6 kang luwih disik.
 63

Ora tl6da karo paribasan, bebasan iku uga ana sing undn-
undn6 owah saka ing aslin6. Tulad6:
1. Madu balung tCnpa isi. Sok kalantur dadi: Madu balung
keP6sing.
Bisa uga ing djaman hijdn pantjdn *"is tau ana wong pe-
padon prakara sap6l6 kang nganti kep6sing, amarga saka
bangeting ma{enleng6 oldh6 padu (ngotot banget).
2. Idu geni. Kerep ba6 dilanturak6 (diimbuhi) dadi: Itlu geni
rijak mawa. luwih-luwih ana ing pa{aiangan. Saupama
pangimpul kena muwuhi undn-undn, kap6ngin muwuhi
,,sisi listrili", supaja sempurnane mtini: Idu geni' rijak
ma\ra. sisi listrik.
TuiaQa sidji engkas, bebasan kang karnot ing l(asusastran
sinau'ang ing tembangr .
nr. ( Buku Pranatjitra).
S i ;r o
1. Wau Bagus. Pranatjitra 2. Liqlah sinambungan !:arna
iagja kapetengan galih binanqlang kalamun mang-
amudjung ndng pasar6an kin
kongsi bjar sijang tan tangi angadegaken kalangan
harda sungkawdng galih Tumenggung Prawira Man-
tan n6ndra k6wala mu- tri
djung kalangan pujuh tuwin
kang dadya raosing tyas sawultg geng-gcngan tohi-
mljarsa udjar pawarti pun
Tembang rawat-rarr:at ti- kang para botolt praptlt
. tir pina.djaran. pra bagus para prrjaji
ngabdi kalaw:ttr
Hl*jl*n
Ukara ,,titir pinldja,ratrr", pantjdn6 kudu-muni ,,titir pinatljar'
ak6". Nangiug -"ardhning kawengku ing paugeran ,,gurtr-lagurtt'r
tcrubang Sinom" kan3 gatran6 wekasan kud': tiba a, jaiklt swa
ra legena, undr-undn ,,titir pinadja.rak6" bandjur kepexsa owah
dadi,,titir pinadjaran".
Undn-undn,,liqlah sinarnbunga,n" bener6: li{ah sinambung
(tanpa panalrbang an). Nanging kanggo mburu gurir-lagu lan
guru-wilangan, undn-undn. ,.lidah sina,mbung" kaulur dari ,'li{ah
sinanibungan".
Pantjdn, manawzr, liamot, ing'tembang, paribasan, bebasa:r,
saloka, w&rgs&ian, sanepa, isbat lao lijaJian6, katrOh kawengku
ing paugeraning tembang. jaiku kawengku ing guru-wilangan
lan guru-lagun6. Lir6: sa.mangsa prelu, narga kepeksa, tetem-
bungan6 paribasan, saloka, bebasan lan lijalijan6 iku kena
kaulur utawa kaungkred, kena owah swaran6, rnanut kapreluan6
guru-wilangan lan gurrr-lagun6 tembang kang mengku.
Titir pinadjarak6 : {awuh (pr6ntah; kabar) kang ditun{ak-
ak6.
Lir.lah sina,mbung : timbai-tumimbal utawa tunrJa-tum':n{a,
;,umrap gunem utawa kabar.
Karna binan{ung - kuping kang wis rangkep (iki teges6
wantah), maksud6: urung krungu saka kan{an6 wong lija ba6,
ora krungu saka tuk6.
 h4

XU. SALOKA.
Wus kasebut ing ngarep, mana!!'a s a I o k a iku kalebu 6won-
ing tembung 6 n t a r, nanging undn-undn6 ora kena owah, ora
kena diganti, kudu adjeg panganggon6, sarta mawa surasa pe-
pin{an. Sing dipepin{akak6 .,w o n g 6". Mesli ba6 wewatakan6
uiawa kaanan6 "rong6 ja mdlu kasebut, nanging sing luwih
ditengenak6 ,,w.1 n g t{". mulane tembung kang isi pepinCaning
rvong (barang) dillnlinung anlr ing neaiep.
Tulada: Asu belang kalurt!{ rlans.
Asu, pepindan6,,won!{". Iiela.ng, pepindane: asor', pidak
paciarakan.
-{srr hela,rrg -.:- lvong- ?r.s'0r.
Kalurrg )r'ang, maksud6: keijdh Cuwit, sugih <luwit, sugih
radja-brana.
Asu belang kalung tv&rlg : \4'ong asor'; nanging, sugih.
Tula{an6 mandh: Kritu I;. ngg^enqlorr g I:emiri.
K-utuk pepinCllrri: wong kaug ringkih (won3' wadon.).
Ngg6::$urig, pepin{an6: manganggo, njan{ang.
Kemiri, pepindan6: mompjor. panganggo kang akdh panga-
rljine.
Kutuli nggen{ong licnriri ::-: \\:ong ringkih tora ngga,wa gega-
man, wong wadon, kang manganggo mompjor (akdh !'egan6),
Iumaku ngambah dalan kang mbebajani (ana b6gal6), mesli
gampang nemu tjilaka dening panggaw6n6 wong ala iku.
S a I o k a uga kerep tinemu ing Kesusastran kang sinalvung
ing tembang.
Tuladane:
I.)andanggula.
D-izimak lunrlah diarrran denrokrasi
kdh lalakjan kang rlul< kurra-kuna
arang-arang' karnngun6
wong tjilih dadi luhur
kang rvus {uwur darli kawuli
wolak-waiiiiil 3' d.jama n
, temene tinemrr
tunggak tlj"t .; par.la, nrratljak
f.lrnggair rij{ti par.la mali te''rah tladi
nampa papan kang papa. (I'r,,;.
'l'unggak djarak, pepindane: wong asor', rirk.iirt rl.jelata.
llradjak, pepin{an6: ana turune sing da,di linrrwih.
Tunggak djarak mradjak : turun6 w()nlj ;rsor dadi linuwih.
Tunggak djati, pepindan6: wong luhur.
Mati, pepindan6: tjures, ilang, ora ana l.rrrrrrrir sing bisa da,di
ced6.
Tunggak djati mati - turune bangsir lrrtrrr' (wong ged6) dadi
asor pangkat6.
SaIoka iku tjatjah6 uga akdh bansct, plrrsa*rt tanpa wi-
langarr.
 65

1. Gadjah fsidali rapah. Wong kang r.lglanggar mamng

wewaler6 d6we. u*tawa: wong t<ang tinait6-ora"Jahras kar6
gunem6, ora konsekwen.
2. Srunur lumaku tinimba. Wong kang kumudu-kudu didja_
luki warah.
. 3. Tjuplak_ anr.leng-an{eng ora prenah panggonan6. Wong
kang ndjalari ala (sa.nak-sadulur. Iiantja tsp.t prajoga disingl
i{1rake.
-.4. Ket6pang'rrsrangsa.ng
djangka
gunung. Wong sdkdng darb6 pan-
ged6-. Utaiva *'ong. darb6 pandjangka kan[ ora mad;aO
karo kaanan6.
Ketepang - b.augsa krokot kang sok mrambat ing wit.
godonge bunder-bunder.
5.-.K-emla{6jan ngadjak sempal. Sanak-sadulur (mitra) kang.
ngadjak marang karusaka.n.
6..
_$ebo mulih irrg kan{ang6. Pangkat kang wis ontjat saka
sawidjining waris, .arasana. bisa bali handh marang wiris ;ku.
. kangtekan6 sarana pilihan, upamand pangkat lur:lh).
., -(-Pangkat
Utawa_: u'ong,kang nalika isih muda n5ambut gaiv6 ana ing
papal. kang adoh saka_.asal6, bareng wis tuwa bisa njambrri
gaw6 ing papan -sal6 d6w6.
. 7. Kebo nusu gutldl. Wong tuwa ndjaluk wuruk lllaralls w()nfj
kang kaprenah nom.
8. Gong lumaku tinabuh. Wong kang kumudu-kudrr ditakoni.
9. Tekdk mati ulon6. Nemu tjilaka. marga saka gunem6 cl6wir.
Tula{an6: Arja Suman ing Plasadjenar; marga sika wewiduli
kang gtlloh- narang Prabu Pan{.ud6wanata, madulak6 kliru-
ning tindak6 Gandamana nalika madeg s6napati mramugardni
warlya kang nedya_nggepuk Pringgadani (djaman sing djume-
neng Ratu_Pringgadani Prabu Drembaga). Arja Slmal bandirr
tiipilara d6ning G-andamana ng-anti sirna -nagus6 la.n bandjur
aran_ Sangl:r'ni. (Serrgl<a -], rrni. Cldh6 inaiih arupa ala. mai;ga
sangka unin6 kang ala, jaiku wewadul kang oranjata). (*)
_ 10. w-ungkuk djaga imbulr- Wong bo{o (durlu wong
kang -Timunpilihan
kalebu urawa peng-pcngan), kanggon6 mung se--
mangsa ana kekurangan, dadi mung kanggo sdrep. -
-r-i. Tigan ka,apit ing sela. Wong ringkih (s6kdngy memung-
:uhan karo wong sentosa (wong kuwasa; tur dibuf loro.
12. Tjengkir ketin{ihan kiring. Wong kang kalah prabawa,
marga kalah tuwa. Utawa: wong kep6n$n omlah-on od durung
bisa, malga sadulur6 sing luwh tuwa duiirng omzrh-omah.
13. Dudutan lan antjulan. Wong loro kang wis keke$kan.
.
Aptjulan_- memeddn ing sawahfkang digaw6 lumrah6'saka
tjumplung lan gombalan winangun won-g-w6ngan, kanggo me-
mederi ama (manuk).
Dgtlgtan kang kanggo.ndudut supaja antjulan bisa
- piran_ti
(obah), t4li l.*S -ktnggo nantjang
Tanfuk-r'.nantuk
(ngganddng) antjulan sidji -awudjud
karo sidjin6.

(*) Matiaa 5uku lVairrlg purul, Sorasilah nta*s sesulrrh,

 66

14. Djati tietlusuban rujung. Gegolongan6 wong apik, klebon

(ketjampuran) wong kang ala* wewatakan6. Utawa: klebon
telik.
15. Bebek mungsuh mtiu'is. Wong pinter memungsuhan karo
rvong pinter, nanging sing sidii kalah ubed, kalah trampil, kalah
kulina.
Bdbak lan mliwis pa{a d6n6 wasis nglangi, panging bibdk
kalah trarnpil. .

16. Batok trolu isi rnadu. Wong asor, nanging sugih kaiuwihan
(pinter).
1?. Kumng rnunggah lnmbung. Garu'a amp6jan (garwa
klangenan, selir) kaunggahak6 dadi garwa padmi.
18. Kutuk marani sunduli. Wong kang ndjarag marang
katjilakan.
19. Lrfa, rnarani gitik. Pada karo No. 18.
20. Ketik sarrurggon. Wong ala sagromboian. Utawa: wong
kang sasanak-sadulur6 pa,{a dadi wong ala kabdh.
Ranggon - gubug kang atjagak duwur irrg tengah aias.
21. Tunggak kema{uh. TilaS maru utawa rrrungsuh. r
Tunggak kemaduh iku nggateli, pepindan6 maru utawi mung-
suh.
22. Lahang karoban manis. Wong bagus rupan6 (aju) tur
betjik bebu<idn6.
:S. fetlrut tunggu bara. Wong ala pinratjaja rumeksa ba-
rang kang dadi pakareman6.
P;tjruk : araning manuk, ged6n6 pa.'da karo drekuku. warna-
n6 lumrah6 ireng.
Bara : araning piranti kang kanggo misaja iwak'
24. Juju rumpung mbarong rong6. Omah6 ndjelggaranS
ged6, nanging rekar'a urip6 (mlarat). Mbarong : ndjlegotlah
ceq6.
25. llatjan guguir. Wong gede, s?nadjalr wis ilaug parrguwa-
san6, meksa isih katon meddni.
26. Gambrei, singgang, mrekatak ora ana sing ngenini' Pla-
wan kends ora ana sing nrkokak6, djalaran ata' a\a- wong sing
gelem ngalap bodjo.
27. Belo milu seton. Mdlu-ing grubjug, ora werrth ing rem-
bug.
23. Djaran krubuhan empjak. Wong kai^g wis kandji banget.
Pepin{an6 kaja djaran kang wis tau krubuhan empjaking
ge{ogan, sarladJan gedogan iku wis didandani, meksa wegah
dilebokak6 ing ge{ogan mau.
29. Pitik tron$ol diumbar ing pada,ringan. Wong ala watak6
tur mlarat, dipraljaja rumeksa barang kang dadi pakareman6,
ora wurung ngentdk-entdkak6.
'30. lV6tlang lelaliu, turnper tjinawetan. Botjah karam-djadah
(kang ora karuwan bapaknr6), disirik (drdohi) d6ning yong-
wong, dianggep ora p:ajoga dikumpuli. Dadi kaja d6n€ w6dang
panas kang mili uinwa tumper kang isih ana mawan6 gumlu1:
{ung, mesfi disingkiri d6ning wong-wong,, diontj:rti, marga wedi
maraDg panase.
 ot

jl1. Iu'ak_kaiebu ins ll-lllru. Wong kang kena ing apus

kanii
gampang. Utawa: wong nemu.bebaja kang wis ori Oat at Usi
ngontjati inandh.
32. Gadjah tumbrilr, tantjil mati ing tengah. Wong ged6
pasulajan taro wong ged6, wasana togin"g end6n sing aiSarirri-
k6 wo'g sing aparigkat tlitit<, lan i.von! siirg apangka"t tiilik iku
oanoJur. nemu tJtlaka.
-Wolg tjilik ngadu wong ged6.
f! Jenn ngadri gatljah.
.. 34. Asrr gei.l6 n;errans k^_erah6. fton-g kriwisa (ged6"pfngkat6l
jen prakaran karo wong tjiiik, san-adjan sing berrZi.rvongdtl.iiik.
lum_rah6 sing dimenangak6 r,,'cllg6 ged6.
. 35.
iul
Asu_munggah ing papahan. i'l=gr'abdni tilas bodjon6 sadu-
tuwa. Papahan - paga.
36. Kaimk ora u,eruh-marang saliran6. Natjad, ora weruh
manawa awak6 d6w6 sugih tjatjad. TJtarva: wong asor, bisa
oldh parrgkat, bandjur ori ng6lin{l marang sanak_s"aduh,"b. l;i
37. Tunrixr otdtr trrtup. OIdh djldo kan.{tlotlog Uang-t ati,r_
atdn6.
{8 Kignling rva$al1 lnasin. Wong ala, sanadjan wis mardni.
meksa tslh katara tabdte tinaaii-r-anrruke kang ora apik.
39. Timun mungsuh durdn. Wong ringkltr.- teiawanan karo
wong seirtosa.
40... Ke-bo ilang tombo{
{a1$ang. Barang sing ilar,g, digoldkr
ora bisa ketemu, malah imbuli k6langan ri""g;d (.#gri.i"i
kanggo nggoldki barang nau.
41. Kebo kabotan sungu. Wong kang ora bisa n.jukupi wr:r_
gading anak6, marga saka akdhdoidh6"duw6 anak.
42. Ernprit abuntut be{ug. prakara sap6l6, wasana datli
-
ngambra-ambra ged6.
_ 43- palang krubuhan panggung. Wong kuweljh ing gunem.
kepelrsatjep-klrkep ora rvani nJuwara m-andh. pe"i"a-ari6 haju
dalang kan3- Iagi potiapan, tiumadaken panggurrg6'ambruk nge-
bruki awak6.
44. Bung pring petung. Botjah kang wlagang banget (iong_
gor, gelis Ced6).
,,45.,.Gagak nganggo laring merak. !V<,rrg asor darb6 tindak
(tiru-tiru) kaja ,vong ged6.
, Sawendh6.paramdng-bq.ga (ahli basa) mrat6lakak6. rnanawa
kang diarani saloka
;ku tetembungan kaja dA; ir";i6;;;;
utawa bebasan, naneing- ngemu suraia pepindan kfit ;fr6i
bar.get digagap! mati"ud6. tulaa"ne,--- ''
1. Geni.guntur nila bena.-Geni pepindan6 wonE eed6
(pang_ge{6). Guntur : djugrug, gelap,- pepiirOaire
Oa*ut 8 p;;;- -
ge{6. Nila (anita) : arginl NitJtenlj :'anSn gE+e,-o""'f.u"'" '
S?-lgqtTs! {9s.ese,: 011 ujry pladal prc"ntariinf 'p;G;"dA
Liyil_" _p,ulggede
kgdu ditindakak6. Manawa nganli -nglirivat<_
axe qav,*uhe penggedO rnes{i bakal nemu tjilaka kaiad6i6 wone
slng KedJugrugan geni lan ketempuh ing angin g6d6.

(') Kawuk iku menjawali utawa salira sing wis .tuwa

 68

2. lalit lgyna rurtit: teqe_s6 lugu: tatit ana ing ur6ga mo-
.bat-mabit. Maksud6: pangged6 kang ngatonak6 pinguiasan6
(bisa nggaw6 tjilakaning andahan6).
. 3. iSreng6lg6 pin6,.ba.nju kinurn, bunri pinen{em - teges6
lug_u: sreng6ng6 diep6-, banju diekum, lemlh pinendem. frak-
sud6: telu iku-.pepindan6 iatu, warangkapraala. tin aiaf<sa,
samaligsa ngadili prakara. pamriksan6 terang,- kaja padang6
srcngenge; putusand adil, kaja djedjeg6 banju-ana ing^waaat:
ternbung6 manis, nand:rka.ke :rndap-asor, ora njawijali marang
w()ne' sino cliadiii.
.1. Sinea, pa.pa neulati nrangsa
- teges6 lugu: singa (ma-u.jan)
sangsara goldk memangsan. I{aksud6: pangged6-kang dripC
ketj ingk r.angan ( rusa k 6k onom in6 ) rnenia^n g. i"n-g aesa n! aA e'su
-
ngupa.ja kabutuhan.
5. .Manuk drrdu p6ntjokan6, rupa tludu rupan6 :
sarnubarang -m6ntjok
kang njalawadi kudu tansah dikaw6kani.^
6. Giri sulii, djaladri prarrata, surja sa^sangka, anila tanu :
tegcs6 lugu: g'.mung banju tsutji iku sipating barrju), ."er"u
9-r1u,r*, ,srengengc rembulan, angin bunglon] Uatriud6, [r""
surg ngadrrl prakara sentosaning panggalih6 kaja gunung, resik6
k a ia ba n.1u. l:enin g, pa mengt< u n 6 d jem-b."a r ka j, : iariod".,"d""*"se
l)aln rr Ksa ne. tiaJa sren genge,. manis6 ternbu ngri nengsemak,5 kat=a
rembulan, tibanrng pulusan6 kaja angin kang nempuh kekaion
(ola kena owah, ora molah-malih kaj'a bunglon). -
._?,. Bilrni nenrpulr ua.rift : teges6 lugu: geni nrad.jang banju.
luaKsrloe: w9!g gugat-ginugat, bareng wis diadili, wone sine
plakaran salah sidji nggugat marang dieksa (sing ngaa'iti). "
8. Brenrara amangun lingga tpge-s6 lirg-u: k.,mbarr!,,gr"rrg_
-
ga salira. I\{aks}d6: prija r,rimdratd tagui6 utawa ka-turiihar,_6
an:r ing ngarep6 warita.
9 Gora B!!i! nomu rlris : teges6 lugrr: getih ged6 (: gcra;
ruemu utlan. L{aksu..le: wong kerongan n'gan-ti nga"rrakai<6
iadia'_
taLu ana.pg papaning lijan. sing-d.urv6"omah "misatr-
nganti mdlu keta,ton. t":.pii,l
ff.. !r_a{ja kabalimrrrda. : teges6 lugu: nagara kasungsang
.
sirah6. Maksud6 : ratu nggugat iarang:ka-"r?rE
G;i.l;t";i.^'"
11. Andaka ketaman teges6 lugu: ban!6ng kena
]Isaja--
ing pasangan- (piranti). Maxsud6: .,.'rrg prr"kara". Uar"'"g
;u_
mang'sa bakal kalah, bandjur tunga (fiidggat).
12. Denta-ilenti, kusurna-$ansa, sarira ryekra : teges6 lugu:
gagrTg. -ff;'#
{qntg), kembang-udan, pangawafi ai""rpo.fi"
!yt9""): Ma-ksudf : panladilan ti""i o:"a:"sl-pl-pi;d;"a ili.;
?i"t__I_ly: Jen ms.modod orabisa mingsiep manetr; kemban"g,
;en wis megar ora bisa *,adi.kuntjup ma-"n€tr; uaan tang wis-iii
miba ora bisa bali man6h: tiban6 futu"a., kajad6n6 tfin;;;;
sandjata tjakra.
'13. Durniti wiku manik_retnd eli : teges6 lu;u: tindak ala
pen{ita-.sesotya linuwih. Maksud6 : woog p'ir,t""
terak6 lijan iku kuranl
;ii g;lil-;;:
fltipf;lHl j sgaw6
n k a be -
t;* a n iier au ur,,,, u" Yfr*ij:"ljff ;?
 ;.,-tc-: .a.'.;i;

59'

14. Duriljam mati-rage : teges6 lugu: maling prihatin.

Maksud6: wong ala at6kad pati (ngetohak6 njawan6).
15. Tirta, tjanilre geni raditya - teges6 lugu: banju rembr:Ian
geni sreng6:r96. Maksud6: pangadilan kang djedjeg6 kaja banju
(ing sacljioning wa{ah), pandangun6 msrans siug diadili kan[i
tetembungan manis ngresepak6, tibaning putusan gumalok
(adil), marg'a pamriksa^n6 wis kanli tfiti.
16. Sara prana pen{ita murtjita - teges6 lugu: panah ati
pendita kantaka (klenger, sumaput). Maksud6: wong letjik
nemu tjilaka, marga_muruki ngdlmu kadurdjanan utawa mdndhi
srana marang durdjana.
17. Pafua,leksana arnangrm satmata,: teges6 lugu: go{ong,
laku, nindakak6, pandeleng. Maksud6: wong kagugat (brdone-
sia: dituntut) bandjur r€ka-r6ba gaw6 lajang (palsu) diatw-
ak6 marang pangadilan. (Patra - Bodong, ngibarat: lajang,
sabab ing djaman bijin lajang iku ditulis ing godong tal utawa
rontal kang bandjur mingsed paketjapan6 dadi: lontar).

XItr. 1'JAI.[GMIMAN.
T jangkriman iku tetembungan utawa undn-undn kang
kudu dibatang maksud6. Tembung6 lija tjap6jan utawa ba.d6an
{bed6kan)..
Tjangkriman iku kena dip6rang dadi papat, jaiku:
a. Tjangkriman kang awudjud tembung wantjahan.
b. Tjangkriman kang awudjud pepin$an utawa irib-.iribing
barang.
c. Tjangkriman kang ngemu surasa bl6n,16ran.
d. Tjangkriman lija-ijan6.

A. KAIIG AWTJ-DJ|]D TETiBUNG WANTJAHAN.

1. Pak bo l6i;us. Tepak irebo (anai l6l6n6 satus.
2. Pakbomba, paklawa, p".Llijut Tepak ke-oo amba, tepak
ula dawa, tepak sapi rjljut.
3. tiliwawit6, lesba{ong6. Uwi daw.a wit6, iales amba go- ''

{on96.
4. Pipiru, langmoli, tongtongdjur. Sapin6 (pada) ku-
ru-kuru, (wis; amoh, tl61ong6 adjur.
Q Bunas kopen Bubur paaas kokopen.

B. KANG AU|UDJUD PEPINPAN (INIB-IRIBANING

BARANG).
1. Sega sakepel dirubung
*
tingg. Salak.
.2. Pitik walik saba kebon. Nanas.
3. trlmbokn6 wuda; anak6
tapihan. . Pring lan bung.
 70

4. Maling papat ojak-ojak- Undar (Piranti kanggo ngi-

an. kal benang, kalebu prabot-
ing tenun).
5. Gadjah nguntal sang-
krah. Luweng, keren.
6. Embokn6 dielus-elus,
anak6 diidak-idak. Anda.
7. Sing enddk didudul<,
sing {uwur diurugi. Tirnbangan, tradju, datjinan.
Tjangkriman kang a-"vudjud pepin{aning barang, manawa
kamot ing Kasusastran kang sinawung ing tembang, lumra,li6
nganggo tembang Putjung. Tula.$an6:
L Bapak Putjung, bleger fI. Bapak Putjung, rupan6 sa-
sirah lawan gembung. engga gunung
pada dikundjara tan ana kang tresna
mati sadjroning ngaurip. saben uwong mesli sengit
mbicljig bata nuli urip jdn kanggonan ddn lus-
sagebjaran. elus tinangisan.
Batangan6: I rik II wudun.
(Pelil<an saka Tembang Djarva).
Kang sinawung ing tembang salijan6 Putjung, kajata:
Balabak.
tc Kabalabak djroning djagait ge{6 ana, jektin6.
Djagad tjilik sinorotan surja kembar, pindan6.
Soring surja ana gunung gung sadjug4, bleger6.
2. Ndng {cdampdng gunung gegl6 ana sen{ang, addmpdt.
Sen4^ng loro arang widjiling kang tirta, njatan6.
San{ing sendang mawa gursa gung Sadjuga, nging geci6.
3. Grrwa grov/ong ewis-awis kalnstai:a, wudjud6.
Lumrah iamun sincbut guwa sil,rman, Iugun6.
Lamun menga amba j€n tumutup rata, tangkep6.
4. Djroning guwa kinarja umpetan baja, n{epdpds.
Badjuf putih rinadjeg wesi santosa, galigdn.
Jdn ngantia badjuf utjul wdh bebaja, lwih ged6. (Pm).

Batangan6:
Djagad gec.l6 : djagad sing gumclar iki, alarn-donjr.
Diagad tjilik - manrugsa (angganing manungsa).
Surja kembar : mripat t;at1al6 loro.
Ngisor surja ana gunung6 sidji J irung.
Ngisor gurung ana, sendang loro : bolongan irung tjatjah6
loro.
Sanding sen{ang ana guwan6 ge46: tjangkem.
Guwa 9o{6 iku (tjangkem) growongan6 arang-arang katon,
marga lumrah6 tjangkeqr iku tansali mingkem, kedjaba mana-
wa pinudju guneman. Tjangkem kang tansah mlongo, ora kuli-
na mingkem, pantjdn ora betjik. Sanadjan ing wcktu mangan
(ketjap), tjangkem kudu mingkem, angop prajoga ditutupi.
 71

Djroning gurva kinarja umpetan baja : ilat. Ilat iku lumrah6

warnan6 semu putih. mulan6 kasebut: badjul putih.
Iiinadjeg rvesi santosa : untu.
jdn baja putih nga,nti utjul mbebajani banget : manawa ilat
nganti ngutjulak6 (ngutjapak6) tetembungan kang kurang pra-
joga, mesli mbebajani tumrap urip pasrawungan (masjarakat).

C. TJANGKRIMAN KA^TG NGEitrU SLrRrlS.4. BLENDERAN.

Tjangkriman kang isi bi6n<i6ran iku pambqtanq6 kudu lurvih
ngati-ati banget. Kudu ditimbang-timbang temenan, digaluk-
galukak6. !{anarva kurang pangati-ati, mesti bakal kebldndAr
temenan. Mangka jdn nganti kepldsdd ing ternbung, a{akan6
digegu;:u.
Tuladan6:
1. Wong wudunen iku silgih pari.
_ Tembung ,,pari'l maksudi: wantjahan6 tembu:rg pa,ringisan
Pqltjdn wong wudunen iku kerep pringisan ngia"sakak6 liran6,
jaiku manawa wudun6 nudju kes6nggol ing apa-apa.
.2. Ng6tung usuli, wiwit 6suk sapi6n6 kok isih ierus ba6.
_Ng6tung usuk, maksud6: teturbn mlumah. Wong teturon
mlumah iku madep mand'.iwur, dadi kaja d6n6 maJpadakak6
usuk;__t_umrap tembung bl6nd6ran dikandakak6 ng6tung usuli.
_-
3 q9 hia, ora igep isin. Wong wis diwasa kok ngguji tuna.
l,faksud6: nangis.
-4. Ddwdk6 wis anguli-anguk kubur. Wis lara banget, wis
mdh mati.
5. Wah,
u. vvarr, a,naKe la
a,nak6 ranang wls rdwit firuruk.
is lt'lwrf, kluruk. Ivlaksud6: wiwit
Ivlaksucte: wis wivnt
ngangka'e birai, katanda kerep ura-ura, tetenrbangan utawa
menjanji kang sadjak isi rasa gembira.
6. Wingdnan6 ak.r scwan Pak Guru, dipariugi suguhan opali-
?lgin. Maksud6: cra disuguh apa-apa, cra mema;rgan apa-apa.
Jdn ta manganp-, ja mung ma.ngan *gin, tanpa opiak.
4pu durulq krungu kabar, manawa bakai6 rr6ng adol tjita
1. dlganlungi?
pa4a{a digantungi? Sing pada digantungi iku bakal-ba-kal kh;bi t<tafoli
kang diedol.
diedol. Dadi tembung bakal ing ukara ikrr pa{a
ukare iku k:rn.
nsrla. karo:
haha n, dudu tembung bakal kang ateges tjalon.
8.. Wah, ilg p".rr ana lelakon andh. Masa, wong adol pitik
pa4r dis
o-"6 pa,{a
{jar6 disrimpungi. Sing g pa.{a
pada disrimpungi iku ik:a pitit6,
pitik6,
tiu wong sing adol.
du,ju
..9. .Ah, .saru banget. Torg adol mbako kok diarnbungi. Sing
diarnbungi iku ternbakon4, ,rudu wong sins doCol temba-ko.
10. Ah, ora mentala aku weruh suw6-iuw6. Hla wone adol
16-pg djar6 diwudani. Sing diwudani iku t6mp6n6, jaiku d'iud,ar.r
bungkus6_, supaja wong-wong pada sumuru! sapira ged6ding
isin6, apik lan oran6.
_.Apa T9Tp"",_ ta-? Wong adol krambil kok ilikepruki?
^.11. dikepruki
Sing krambil6.
..iJ. {9n.arep ngomb6, duw6ku mung anggur tjap s6nggot
Maksud.e: banju sunur, panimban6 nganggo s6nggot.
.kangAna.uga tjangkriman awudjud tem-btmg-tembung bl6nd6ran
sinawung ing tembang, kajata:
 72

Pandanggula.
Ula-ula tan ana kang mandi
adja wedi singa nemonana
waton empuk pidjetarr6
ana menir saberuk
banju pait jdn tdtis legi
banju bisa sekolah
nora bisa luluh
sapa bisa ngukur m6dja
utieng-utjeng n6ng banju tan bisa urip.
tan kuwat melik sakdiam. (Pm)-
Batangan6:
Ula-ula, karep6: balung geger. Pantjdn ora ana balung geger
sing mandi.
St tgq maksud6: sa{6ngah wong6. Dudu temb'.rng
kang ateges: bangsan6 matjan.
"singa'
Itiatonfdudu kang ategbs balunganing ambdn, nanging kang
ateges: djandji, angger.
frenir JaUerut, maksucl6 kdh6, dudu ged6n6.
Titis, maksud6: dudu sing kalebu tembung was6sq, nanging
sing kalebu tembung aran, jaiku bangsaning setrup. - - -
Banju bisa sekolah, iku: kdh6. Adja sing mr:ng sekolah ora
bisaa, hla mbok rong kolah, telung kolah ja bisa.
Luiuh, kang dikaiepak6: djenenging t<6wan (bangsan6 lu-
wing).
Ngukur, maksud6: kang linggan6 kukur.
UCpng-irtleng,-iijasing cUklrepak6: dudu anak iwak, nanging
sing iem:bun-g6 ,,deles", rnesli ba6 ora bisa urip ana ing ba-
nju (ora bisa murub).
"Iilclik sakdjam, nraksud6: mel6k sing ged6ni pa.fa
J<.a1o
dftp,
mesti ba6 or:a ana. wcng kuwat, luwih-luwih s.ng g€4ening-le{g
-kangt6mbok, saja ora
pa{a t<aro djam ana won^g sing.kuwat. Dadi
duitu meldk suw6n6 saedjam utawa 60 menit.
Ijar gkriman lija-lijan5.
Tjangkriman sing ora kelebu ing g-9longan6. tjangkriman
kan! k"asebuu irrg af b utawa c, upaman6--tjangiiriman karang-
an6?udjangga fang kasebut ing ngisor iki :
Si nom.
(Pantjin6 kudrr katulis sastra Diawa).
1. Sigra kang bala ttmingal,
atjampuh samja medali. (Adjin6 sidji).
2. Lir talit wileting ganda, {anjang gung .
manguntjang niti. (Actjrn6 loro).
3. B6ndjang Sang Ngadji mialjil,
lalinja medali wuwust. (Adjin6 telu).
4. Kula Surawilaga,
kaja buta singa wargil. (Ailjin6 popat).
10. Pasti djangga den{anja
mangambak baja. (Adjin6 sapuluh).
 73

Tjangkriman llasebut ing $uwur iku kanggo mbatang aksara

Djawa. Mangk6n6 tjaran6:
A nulis sastra Djawa (sidji ba6), wong lija ora kena -ngreti
aksara sing katulis-d6ning A iku. Sing ditulis A upaman6 aksa-
ra,djal'.
B sing arep mba.{6 aksara sing katulis d6ning A iku,
I a r i k'
ak6 tembang Sinom kang kasebut ing duwur iku saka s 3,-"gttgg|-
lan saben-saben tiba ing wekasan6 larikan tembang iku, penem-
bang6 man{eg, nuli takon ana lan oran6 ing larilran iky aksara
kang wis t<atuiis d6ning A. Manan'a ana larikan kang didjawab
d6nfug A,,ora ana", Bnulis angka nol (tlas). Jdn Larikan
kangEid3awab d6ning A-,,a,na|', B nulis angla ryarnut adjining
hrifan faja kang kaprat6lakak6 ana ing saburin6.
Mangk6n6 genah6: t
Lari[an kdpisan an L", B nulis angka 4t".
Larikan tapinqlo ',or&
,ro t'd, L n a", B nulis mandh d a s.
Larikan katelu ,,anal', B nulis angka 3.
Larikan kaping papat ,,o r a & n &", B nulis mnndh i[ a s.
Larikan taiing l-ima ,,an d', B nuiis angi'a 10 (sapuluh).
Sawis6 rampung penembang6, B m.rli nggunggrmg: das f
das*3*dasf10:13.
B bandjur ng6tung, tjatjah 13 iku d.itjotjogak6 karo urut
urutan6 aksara Djawa wiwit saka ha tekan nga, tiba ing aksara
apa. Tinemun6, sing nomor 13 iku aksara dja.
B bandjur nembang mandh, tembang6 uga Sino m, mang-
k6n6:
Manira saged mratj6ka
aksara ingkang tinulis
pada wong prawirdng sastla
angadu l.rngiding piki:'
manlra angulati
sastna ijela djroning kalbu
ddn panggah ing watjana
ajwa mal6tja ing djanctji
sun batang6 punika pan aksara ,,di&".

KV. DASANA}IA.
- ,,D a s a" kalebu tembung wilangan kang a.teges: s a p u.l u h.
(Eka, dwi, tn, tjatur, pantja, sad, sapta, as!a, nawa, dasa).
,rNam.a/' ateges: aran utawa djeneng.
,,I)as ana,rna" ateges: djeneng nganti sapuluh kih6' dar-
bdk6 wong sidji. Utawa: wong sidji ilarb6 djeneng- sapuhh.
Tuladan6, Sang Sinatrija ing Madulara, asman6: 1 Djanaka,
2 Ardjuna, 3 Danandjaja, 4.Paxta,5 Pgmad6, 6 Bambang Ken-
{iwra[nala, 7 Margana,8 Endraputra, 9 Koqnbang Ali-ali, 10
Prabu Karili. Ganep sapriluh, malah pantjdn6 isih.ana mandh
asman6.
Tumrap kawruh Iias,lsastrari, tembung,d as anama"- ora
mung tumrap ing djeneng ba5, uga tumrap tembung-tembung
 74

ak6h (tarkardang tjatjah6 nganti 10 temelan; malah ana-si-ng

nganti'luwih) king p;4a teges6 utawa mih pa{a teges6. Tula'
dan6:
f. Tembung-tembung: 1 kawentar, 2 kalok, 3 kaloka-, 4 ka-
susra, 5 kasub, 6 kondang, 7 kongas,
8 komuk, 9 kombul, 10 kaonang-onang'
11 kadjuwara, 12 kadjanaprija, kabdh
ateges, ,,tnisuwur". Sanadjan ora
Iuwih' uga diarani "rl a-
:?lThTs:'
[. Tembung-i;embung: 1 rnurda, 2 mustaka, 3 ulu, utaman-g-
gd, 5 kepala, 6 raksi, 7 sirah, kabdh
ateges ,,e n d a s". Sanadjan ora ane
10,"uga diardni,,C a s anam a".
ASMARADANA.
Duk samana Sang Maharasi
lenggah andng patjraba-han
ddn adep ing Para tjdkil
tjantrik manguju djedjanggan
pulut tanapi 6n{ang
wewasi mjang uluguntung
pepak an{dr munggwing ngarsa. (Pm).

IIf. Tembung-tembung: 1 tjdkAl, 2 tjantrik, 3 manguju, 4 dje-

djanggan, 5 pufut, 6 6ndang (tiantrik
wadon), 7 wasi, 8 uluguntung, sanadjan
satemen6 teges6 ora pa{a trep (marga
ana klas-klasan6), nanging sardhning
nunggal golongan uga kena diarani
,rdas&n&ma".
nggilut Kasusastran,Djayl, prelu sugih
_ Wong kang nedya supaja
kawr'.rh,,dasana,mai', samangsa gaw6 reriptan kang sina-
wung ing tembang ora ketjipuhan marang tibaning qionS-tling
utawa guru-lagrur6 sidji-sidjin6 ternbang.
Tembang ,,K i n a, n ! i" ing ngisor iki ngemot tgm,bulg;tem-
bung ,,dasanama". Pr6lu diwatja bola-bali. Pakoldh6, kadjaba
ngreti marang dasa,namalr6 tembung-tembung, bisa kuiina ma-
rang guru-wilangan lan p;um-lagun6 tenrb:ng Kinanfi, Sukur
bag6 nrana'.'ra guru wilangan lan guruJagu iku bandjur bisa
kasalira.
Tembung kang dikrrrung mung kanggo njukupi guru wilang-
an lan gunrJagu ba6; ingatas6 dasanama, ora katut kep6tung.
1. Pan{ita maharsi wiku 2. Widadari surawadu
dwitlja wipra adjar muni apsari dQwi ba!44.
jogiswara dwidjawara Lana,ng djaler djalu prija.
sujati resi uahjekti. IYarlon dyah wanita rini
D6wa apsara d6wata kusuma retna djuwita
- djawata sura hjang (lu- wanudya dajinta gini.
wih).
 i
3. Uwong djana tljanma ma-
nus.
Anak suta sunu siwi
tanaja weka atmadja.
Ibu bijung bijang wibi
r6na umi (mjang) pu-
Jeng'an.
Bapa jajah rama sdarmi
Il,atu adji. katong datu
nata nar6ndra narpati
sri pamasa nar6swara
bumipala bumipati
narpa radja naradipa
buminata sribupati.
5. Pramiswari narpawadu
narpapadni nataddwi
sori (lan; narpadajinta.
(D6n6) patih nindya-
mantri
mantrimuka mantriwre{a
wrangkapradja mantri-
ngarsi.
Mungsuh parangmuka sa-
tru.
S6napati pramugari
s6napatya narawara
hulubalang bretyapati.
Bala wadya wrahatbala
tantra balakoswa (sakti).
7. Buta ditya jaksa diju
klaira asura dnawa wil.
Djaran swa aswa turangga
kuda (lan) titihan wa-
djik.
Gadjah dirada dipangga
asti liman dipa ds!i.
8. Mati lajon lalis lampus
I6na pralaja ngemasi
padem antaka palastra.
Manga.n nadah boga bukti.
Lunga m6rad rn6ntar
menora
linggar wisata lds anis.
9. Perang rana juda pupuh
laga bandajuda djurit.
K6wuhan kawekdn k6-
wTan.
Ka.ntja rc$?ng r6wang
1) Bener6 kudu: sudarma, nanging marga mburu guru-wilangan lan guru-lagu'
bandjur dadi sdarmi.
t)
kan[i
Nepsu bendu kro{a duka
muntap bramantya amu-
nn8.
10. Keris katga tjriga suduk
patrem (kagem; para putri
.{edanS sabet (lan) tjan-
1)
crrasa.
Gada bindi {enda lori.
Panah astra sara bana
warastra nratja. djenopa-
nng.
11. Gen{6wa langkap (lan)
'busur
laras panglepas <ijem-
paring.
Gaman ba{ama sandjata.
Ka,r6ta rata pe{ati
ratangga jana wimana.
Siiaga samekta mranti.
12. Ka{aton kraton ka{atun
datuiaja pura puri.
Omah panti sjasa wisma.
S6ba marak nga{ep nang-
kil.
Sitiluhur sitibentar
(iku ateges; sitinggil.
13. Gunung ardi wukir mdru
antjala parwata giri
prabata arga aldaka.
Alas djenggala wanadri.
Kali bangawan nannada.
Udan warsa djawah riris.
1,4. Saga,ra samodra laut
tasik djladri djalani{i.
Iwali nratswa ulam. ndna.
Kaga kukiia (twin) pa-ksi.
Ula sarpa {ja; taksaka-
Tjatjing iusi (miwah)
wredjit:
15. Banju warih tirta sindu
hdr Ardjuna w6 djabnawi
djala tuban (ja; udaka.
Bls..leg getap 6rawati.
Glu{ug guntur grah gur-
nita.
geter-patnr (nggegrrisi).
 76

Ketrr mun{ing misa nda- krungrungan brangta.

16.
nu.
Ka,ja pinda P6ndah.kadi
-
tir mimba (lan) jajah
kadva.
Galik rota krura (ugr)
wirodra lodra wiroda.
Sakeh sagung sanggja
salwir.
17. Betiik tama adi luhung.
jogja {ndah ddi Pdni..
Djenong Parab sambat
asma
bisikan tengr:an wewang:I.
Bansk6 kunarPe kuwanda.
Bodjo kalulut kutjumbi.
18. ^P-ntljing sona srenggala-
su. 2)
Ketik wr6 wanara kaPi 25. Misuwur kaloka kasub
diu'ris r6wanda Palwaga.
Itiatjan mong sardula (k6-
tTilttl;r bremara sadpada.
Lara roga gerah agring.
19. Mhf{u lumaksana ladju
laksita mlamPah lurnaris. 26' Pinter guna wignja
Turu sar6 guling n6ndra-
Wruh wrin uPiksa udani
mjat anon uuinga wikan.
,A-rc,p arsa alun apct.
20. Omong mitjara ainllwus
modjar nabda watjana
nsling.
faton kawurjan kawang- 27. Sirah utamangga ulu
wanq
kasa-trnata kdksi k6ngis.
Karep praja abiPraja
sumeAya ParasdYa kaPti.
2r. Ati clrija prana kalbu
nala tyas wardaja galih.
Kon(lel suclira nirbaja
-wani.
tutug torggon sura 28' Awak raga angga tubuh-
Katatr kasbi kawon kan{aP
kandah kalin{ih ketitih-
72. Kesengsem lengleng wula-
ngun
mangunkung kasmaran
brangti
kanduhan.
Seneng tmsla suk6ngkaPti
harsaja harsana glrang'
Serik-eru rengu nrntik.
23. Rusak rurah Punah swuh rug
brasta remak rabasa (nir).
Se<titr turida duhkita
margijuh rimang r-udatin
tikbra rudita sungkawa
wigena katresan kingkin.
24. Sumaput kantaka kantu
kaoidira datan 6ling.
Sdmet rahardja juwana
raha.ju swasta- basuki.
Kwai;ir sumelang sand'6ja
wantjakdrija walangati'
kondang kasusra kawarbi
koniaplalok kadjuwara
kaonang-onang (linuwih)
kawentar ka djanaPrija.
Weih wingwrin ulaP giris'
Putus
nimpuna widigda wasis
lebda limPad (tur) widu-
ra.
Bor.ro blilu muda Pinggrng
k'.urrprung Pungglng d;u-
sul dama.
{)6w6 prijangga Pribadi-
kumba murda mustaka
(twin).
Gaw6 kardi karti karja.
Sotya retna nila manil;'
fiit<U6n daraPon suPadYa
supaja murih suPadi-
Mata sotja rr6tra iksi.
Gulu tenggak djangga lung-
jan. 3)
Raml'ut r6ma k6swa wdni.
Sikil paduka samP6jau.
-labet brana
Tatu kanin-

n Srenggalasu = srenggaia * asu.

I fu"riip ukara gaotjaran: Iungajan = gulu'
 lt

29. Birmi bantala (Puniku) Kuning djenar kaPuranta.-

pratala kisma Pratiwi
manQala buwana cljagacl
basundara basundari.
Langit akasa gagana a)
antariksa wjat wijati.
30. Rembulan tjandra sitdngsu
basanta ldk badra sasi
sitaresmi sasa{ara.
Sreng6ng6 raditYa rawi
radit6 baskara arka
diwangkara bagasPati.
31. Lintang wfurtang sasa (kas-
but)
kar"tika sudama (tu'vin).
Sorot kirana udjwala
sunu senen anjunari'
Pa4ang Pranawa Pram?'!a.
freng kresna (k6nglng)
langking.
32. Putih s6ta dwala Pingul.
Itljo rojo-rojo wilis.
xv.
Abang rekta dadu abrit.
m6rah djingga ambara-
nang.
Obong wlagar tunu basmi--
33. Geni api brama aPju.
dahana Pawaka agni.
Angrn bradja samirana
sin{ung rirvut maruta
(twin)
baju 6arat alilvawar.
I)alan enu dlanggung gili.
34. Wekasan temah PanutuP.
. puwara wasana iti.
Rampung Pales.ta Puias{a-
Tansah anggung mangg:llng
titir
datan anggoP sanityasa.
Wangi arum amrik mi-
nging.
(Pm).
PEPTNDAN.

rng sadurung6 ngandarak6 bab ,,pepln4?n'l' prelu diterang-

ilu plan-"piia'tt6 kang diarani pepin{an' tj11f1,}sa
"ke-Ai"ik lan [jalijan6 kang ana gegajutan6 karo peprnqtan'
rineligga
1. Pepin$an.
Temburrg ,,pepindan" asal6 saka icn:bung lingga ,'pinda'
karangkefpurwan6 lan ol6h IJanambang arr'
^^-it;4;'"t"gu., kaja. Dasairarnan6: lir, p6ndah' kadi' kadya'
jajah.
" "Sitrs diarani ,,pepindan" iku undu-tu;dn kang ngemu surasa:
pd;-rr;--i"it-i"it"jo,' imperimperaq Dapukaning. ",Iulil:
ireioleo tembung,,Ph4d' ritawa,,dasanaman6", tarl(a4ang
[.-"pi'tu,"uung ipiirita"- utawa,,das&naman6", nang'ing ana
ieninr-si anaitran ki,ng ngemu teges ,,k ?i^"' ngem-u s.urasa:
Diara"ni .,pepin{an", mei"3a {aptdianin::
penindan. iriUji"i6ro ,rtrw""pepaitan. Dadi "ul:ara
sing luwih ctiwigatdk-
af.-e r,4 ap uk a ni n 8i u k ar&".
2. i andra.
T ' /lnuhnn-"-- 4 vi;'ttl L.'t.1 :; +,t t ..t
C -'.] i . ,t' !
u' t
1,,r'a-6lrda'harr'
ii i i i, o i ", "l"ga", riggambal u9w3 amarala dlwgatexaxe
utawa kaa,nan" sarana pepin{an. Dadi sing luwih
..gecarnbaxaning ka6ndahan utaua kaanan", dud-u gapuxarung
iiEa"ta kang ditieugcnak6. papukaning ukara, jaiku peptngane-
murrg kanggo srana Panjandra.
t,'r'.i)-..-\
,....."1",-^s *r. _r)-,.,. q..,*4
-
r'f-> $i-4', clt';'t'e"
.) Djumantara, tawang, widik-widit' dirgantara'
 78

3. Rasa rinengga.
Tembung,,rinen g ga" ateges: dipadjang,--dipatjaki, di-
padsi, temdung6 Kawi ,,kinarawlsfa". Basa kang.direngga utawa
^dipatjaki,
diarani basa rinengga uiawa basa patjakan, saweni:h
ana sing ngarani basa bregasan
trtung"guf tjaran6 ngrengga utawa matjaki basa-nganti d-aCi
basa rinleilggir. iku tait<adang nganggo tembung Kawi, tarka'
dang ngang[o basa alakik-altkik kang- ora lumrah kangg-o ing
paoinanl Didi iurnrap basa rinengga, kang luwih diwigatdkake
,,basan6tt.
'-
Sakabdh6 undn-un6n utawa rumpakan kang isi basa bregasan
utawa basa patjakan, basan6 kalebu ing,,basa rinengga"'
Tulada I: Grana rungih pin{a kentjana pinatar.
Ukara ilg duwur iku:
1. Manuir.lipukaning ukara.n6, diarani: pepin{an.
2. Ilanut isin6, jaiku isi tjandraning irung kang wangune
betjik lan warnan6 ngresepak6 (kuning kaja mas kang digilap-
ak6 sarana patar), diarani: tjandra.
3. Manut- basan6, marga nganggo teternbungan kang apik
sad.jak dakik-dakik, diarani basa rincngga utawa basa patjakan,
basa bregasan.

Tulada II: Kesit kadya ta,tit, tjukat kadya kilat

1. Manut r.lapukaning ukara,n6, diarani: pPin{-an.
2. Manut isin6, iaiku isi tjandraning tandang kang sarwa
kebat-tjukat-trengginas-tr"ampil, diarani: tja,nitra-
3. Manut trregasing basan6, diarani: basa rinengga.
4. Manut srvaran6, lng p6rangan ngarep ana sing nunggal
swara karo rng p6rangan buri, diarani: purwakanfi guru-swara.
Tulada iII. Mdlang gambuhi.
1. Manut teges6 sing lugu, jaiku ,,kaja rvalang g'a,rnbuh",
.diarani: pepinqlan.
2. Manul surasan6 undn-undn, jaiku: pepin$an6 wong dje-
djodoan sing wad.on luwih ged6 (awak6) tinimbang sing lanang,
diarani: bebasan.
3. Dadi. manut 4apukaning ularan6 diarani pepin{an' lan
manut maknan6 diarani bebasa,n.
lYatang-gambuli iku wadon6 luwih ged6 tinimbang lanang6.
Tula,da fV: (Kaja) Gadjah ngidak rapah.
1. tr{anut dapukaning ukaran6, diarani: pepin{an.
2. Manut maknan6 diarani: saloka, jaiku njalokakak6 wong
kang nglanggar manmg wewaler6 r.l6w6, wcng kang tindak6
-sala.ras
ora karo gunem6, wong kang ora konsekwin.
3. Manut swaran6 ing p6rangan ngarep ana sing nunggat.
:sw"&ra karo ing p6rangan buri, diarani: purwakanti guru-srl'am-

Tulada V: Kekcdjera kaja mamtk brandjangan, kopaLka-

pita kaja ula tapak-angin; dalis.rut dalisabetak6
prabatang, sirna-ilang kuwandamu.
 79

1. Manut {apukaning ukaran6, diarani: p€pqdan.

2. Manut i'sining ukara, diarani: ukara. sesumbar.
3. Manut bregasing basan6, diarani: basa rinengga utawa
basa patjalian.
Tulada VI: Iienggang gula, kumepjur pulut
1. Manut dapukaning ukaran6, diarani: pepindan.
2. Manut urut-urutaning tetembungan6. jaiku tembung ka-
anan sinambungan tembung aran, diarani: san6pa. (Matjaa bab
sandpa ing Ng6ngrengan Kasusastran Djarra aliilid II).
3. Sardhning basan6 uga kalebu bregas, kena diarani: basa
rinengga utawa basa lmtja,kan
Sarina tula{a warni n-enem ing {uwur iku, mestin6 wis tju-
kup tjeta mungguh b6da-b6dan6 kang diarani pepin{-an, tjryA3'
Uaia itriengga,-iin lija-Iijan6 kang mula pantjdn angdl sesilahan6.
Saiki mfandjural6 bab pepin-{an, mligi bab pepin<.lan ba6.
Mesti ba6 oia kabih pepin{an abasa <iakik-dakik, lan ora
kal;dlr pepindan i-qi panjandraning ka'6ndahan utawa kaanan.
In.g ngisor iki ana tula{a-tulada pepindan warna-warna' ana
sing-dapukaniiig ukaran6 rrganggo tembung,,pin{a.utawa da-
san-arnan6", ana sing nganggo tembung an{ahan sing ngemu
surasa ,,pinda utawa ka,ja,",lan ana mandh sing mung_nganggo
tembung lingga ba6, nangiag bisa ngemu surasa utawa
kaja". ',pinda
1. Abang6 kaja go{ong katirah. Utawa: abang angatirah,
jaiku mripat6 wong nepsu.
2. Putih memplak kaja kapuk diwusoni.
Diwusoni - diresiki nganggo wusu. Wusu iku piranti kanggo
ngr'esiki kapuk kang wudjud6 kaja. sendardn utewa gen{6wa
tjilik.
3. Iiuning pin{a ma.s sinangling.
Sinangling : ciisarrgling, digosok nga.nggo sangling (piranti
kanggo nggilapak6 mas).
4. Kaja djamb6 sinigar. Teges6: pa{a rupan6, utawa: kem-
bar r:.iungguhiug rupa.
5. Kaja djanget kinatelon. Sentosa banget, kaja sentosaning
tali kang diga.w6 saka ;valulang tur dirangkep telu.
Djanglt kinatelon iku ing djaman bijdn araning pagujubau5
wong telu, jaiku: Dr. ljiptomangtrnkusumo, R. M. Sgn:rdi
Surjaningraf tf<i eaiar D6wantara) lan Dr. Douwes Dek-ker
(Setyabudhi).
6. Ka.ja djangkrik mambu xiii. Tandang kang tjukat, k".ja
arep njaut-njauta marang mungsuh6, waringuten
i. Xaia bdn!6ng ketaton. Tandang kang katon nggegirisl
8. Kaja sikatan njamber walang. Taudang kang tjukat ba-
nget.
9. Djogdil6 kaja merak kesimpir. Kesimpir - sOngkldh tu-
mrap swrwr
10. Kaja mirni lan r:rintura. Raket banget, prasasat ora tau
benggang sanjari, tansah reruntungan.
 80

Mimi lan mintuna iku araning k6wan sagara' wudjud6 kaja

juju,
- -SiiignanginC C46.
lanang diarani mimi, wadon6 diarani mintuna.
11."Mbraniak6 kaja Samba. Tumrap wanita: kaja Srikan{L
Mbranjak itu tttttittg polatan kang iadjak ndangak, gunem6
semu santak.
12. Ruruh6 kaja Sumbadra. Tumrap prija: kaja Djanaka.,
Ruruh iku araning polatan kang semu tumungkul, guneme
sadjak sardh, nanging pakoldh.
1i. Sw"ran6 kaJa m6elah-mbelahna bumi' Upaman6 swala;
*Ambjah
ning petak6 Amir Ratu -ing Pus-erbumi, utawa petak6
eag6nAa Ali (mantun6 K. N. Muhammad).
ft. Teprrng6 kaja banju karo lenga. Kalis ba6, ora raket'
15. Tjelil6 kaja Tjina tjraki.
Tjraki - bakril dodolan tjrakdn (adon-adoning djamu).
tO. tlatrian6 ngalentrih kaja rembulan karainan.
1?. Panas6 kaja metjah-rr^et-iahna gun{.ul..
18. Surnbar6 kaja bisa'mutung wesi ghgen.
Glig6n - giiigan. (*).
19. Parin6 lagi guma.{ung.
Gumadung :-t a"ja gadun-g, warnan6 idjo kaja idjon6.witga-
-pari
clune. iaiku i:rg sJleb,tr6 *ratak, durung wiwit kunins' UIa
i"{;ni, wainan6 ja iajo kaja idjon6 wit ga{ung' ..-
" 20. "parin6 nede-ng gllmading. Mdh tuwa, warnan6 putih semu
kuning ka.ja warnaning gading gadjah.
21.
"Breirgos6 Hitler nglaier-m-6ntjok. Brengos kang tjendak
- wangun6 kaja mblarak
lan lar laler kiwa-tengen. -.
22. Timb6jani6 sempal.-Kaja blarak sempal, jaiku
lamb6jan kan! kumlaw6n6 tanga-n katon ngl6jang dawa'
23.
"Trrtus [adjang. Araning dondoman kang arang banget'
dadi kaja d6n6 traping trrtus6 kadjang.
--ii.' i,ie"se.*tti it'lu ngringin sirngSo.tg- P6rarrganing a'wak6
ing sisih ng'isor ged6, ing sisih duwur tjilik.
?S. pottl6 ng-aru na[ung.. Bingung, pepin{an6 kaja wong
adang, lagi ngaru lan uga wiwit napungalie.
ZOi'oiZAtE si Kendsluwdk njangkem-kodok. Suwdk awa-
kaja tjangkem6 kodok.
"ZZ.mad;u-telu
ngun
rrrliut sabk iing"m*4i. Siog mempur utawa mlupur kaja
wedi
2t. f>ada*,an';k - Qada sing mungal.
29. Pipalrl4 menju - pipa kang awarna ireng uawa belang-
belang sernu kuning.
g:,n{dn, jaiku ngarep-buri
30."Sirah6 ngg;n4en
madju.
- kaia
31". Brengose Arja Dursasana ula-nglangi, d6n6 brengos6
Arja Wrekudara ngulerkikit.
d2. B"""og oldh6 awdh pamrajoga ora dianggo, si Suta ban-
diur
"Oramungkur n'angsir-
gelim tjiwdtjaw6 mandh, emoh mdlu ngrembug'

(*). Gligen, kalebu tembung plutan.

 -rr
r-.rifl+ir :-r
EI

33. Sardhning ora. duw6 {uwit, sqnaclja,n adoh, kepe}sa mla-

ku ngo{ok ba6. Kaja k@ok, maksud6: mlaku $arat, ora nemrng-
"gang.
gi. Xerf ing djaman Macljapai! saprana'-lumrah6 Q"pl
kembang-katja,ig lan la,mbe-ga{iian. nerengganing-wilahan }eris
kang awangun kaja. kembang-katjang lan kaia lambenrng
gad,iah.
" S5. Aku luwih seneng nganggo wrangka gaja'man- Wangun
kaja wohing gajam.
50. Ct*e" n"ari-naman menja,n-hobar iku apa angdl, ta?-Kaja
menjan kang diobong (warnan6), jaik-u nam-neman p-utih ka-
tianipur ireig. Sing-pangenam6 menjan-kobar lumrah6 rana
utawl
- bi. oe#a[ng-aling kang saka k6pang.
Aadjani Tapa njantuka anq Tg {ampdng6 tlaga
Madirda. Kaja tjanluka, teges6: k'aja kodok' jaiku n$epepes
*;
-S8.ing damsEnging tlaga.
ana
bftaite Siai""""awairgun klabang-njanqer. Kaja- kla-
bang kang njander utaw'a ngojak apa-apa' jaiku omah kang
awangun cawa.
39.- kandang6 motor mung awangun gedang-salirang' Kaja
gedangf iaiku mung aempjak sidji mawi
wangumng lranSan gegang;
wanguning'liringan
tjagak papat (sab:n Padon).
,i'0.-friu pu"q"*t, kadjaba Puntad6wa, raQ-agagg T--
nangkara. Kaja inangkara,'teges6: kaja urang- Maksud6: wa'
r-^-^l t^- -L,,LoL5
unins selung6 ka.ia ;id;ilg-""dg ---^-:-- tan{ ,c:t
d'iblengkuka-}6'
+i. Fuitaae"wa, pimbareping Pandawa, Panda*a, agelung keling (ke'
keling). Kaja gelungd ine Keling.
42. Ali-ali iki ali-ali-sing amripat telu, war'
,nulg InrllJaLc teteiir
naning iX^u beda-b6da
LeL€ru nu wu4-psu4 \vr@ ana sing pa{a)
(ora 4so
43.
"Ornarr6 pak Naja sing mentas dibangr-rn ilu glafik-mu-
ngup. Apajon idng (putih), ing sisih ngarep apajon fqg y."t
nin6 abaner tgerr{dng). Dad: bandjur kaja waraantng tJutJui(
ltik. jaiku:
glalik. prrii\ p'.:.:JuKe
-'lallit^: prrLrh, p::tjuh6-abang.
aoang. -
a'a. iis dia^man Uiien, ai<afr wrcng ianang kang pa{a geltmg'aq
dal minil. Wansun6
ka{al angganing ka{al kang mbenen
Wangun6 kaja angganing
-
mdndk.
+i W".tguoing gen{6wa iku- lumrah6 nga{al-rrcteng' Kaja
kacial kane kabener meteng, jaiku ing tcngah ge{e'
,iO. panase sumelit. I{aja tibaning sabet utawa petJut:
iku akdh banget'kang kamot ing Kasusastran kang
Pepinda,n
sina#un! ing temha.ng. Ing ngisol iki tula{an6
Sinom.
(Abimanju-kdrem, I'L Soekir!
1. Busananja Sri Nar6ndra. sumping- surdngpati
topong mas pinatik-patik mungguh -.t ' ' .
aa5amang mas sungsur^ tiga Y''i? pinatik retna
Srudalmungt-ur dawala lCiras tetali.
irangira kantjing prabangkara salfurpet
utahlutah rinilr-ii radjawredi bang-
*) Matjaa brrku Waiang Purwa. Sarasilah mawa sesuluh'
 82.

2. Asangsangan kebo-meng- 3. A{uwung tinatur rengga

gah ing retna lan manik_manik
lur-ulur nagaradjadi
klat-baunaea-neangrangan "rr"ggu" salorok kentjana
ffii?;sunar6 retnadi
bebinggel nig6n-d
paningset tSinac i3.i"t-t
' t<.apairt prabdng rawi
pending pinitik retna biur ting pantjurat ting palantjur'
tjalana tjind6 sekar - madangi pas6rvakan
kampuh parang-kusun.radi Iir kilat bamng lan tatit
ultjal-wastra untjal-ken- jajah linta"trg s6u,u linggar
tjana ba{.ong mas. bebarengan.

p.epetan (kajay manuk garuda, sing di-

_^$:{1:y^*jy
C"y:, kanggo kantjing gelung, trap6 mungkui. '
heiar-oau =
T?", nagzFnc:rngrargan _ wangun6..kaja (ula; naga,
kang digaw6 sika Utei'er<ail Oitat?r, ( Karon arang tra_
wangan). "ras
nag6ndra : wanguning gelang kaja angganing
-^P*"gt:l
ratune naga.
Lu kilaf barung lan Ja,fit pating tjldrdt pating glebjar kaja
gebjar6 kilat lanljldrdting -tatit.
Jajah lintang
.kang alihan bebarengan.
sdwu linggai iebarengan
- kaja lintang 1000

Dandanggula.
(Tripama M. N. IV. Isi pepin{a,ning watak).
1. .Jogjanira kang para pra- ambojong putri domas
cllunt lratur ratunipun
lamun bisa pada anulade purllne sampun tet6la
ka.dya nguni tjaritan6 .litya
r.ndelira Sang Prabu 3_pra_ng tanding lan
Ngalengka ad--ii
Sasrabau inf Madspati Suwanda mati ngrana. (*)
aran Patih SuwanCa
lelabuhanipun 3. Wonte.r malih tuladan
kang ginelung tri prakara prajogi
gura 4aja purun ing_ Satrija sung nagari Nga-
t<ang den antepi rengka
nuhoni trah utama- Sa-ng Kumbakarna naman6
, tur iku warna diiu
Lir6 lelabuhan tri ura- suprand6n6 nggajuh utami
kawis glrr. ?wi! prang Ngalengka
guna bisa saniskardne oennJa darbe atur
karja ging raka amrih
rahardja
binu<ii dadi unesul6 Dasamuka tan k6guh ing -
kaja sajektinipui . atur jekti
duk mbantu prang Ma- d6 mung mungsuh wa-
gada nagri nara.
(*). Tekan k6n6 (rong pada saka wrwitan) mctu ing Udjian S.G.B. tanggal
9-7-1958-
 83
4. Kumbakarna kindn mang_
sah djurit 6. Minungsuhken kadang6
pri-
badi
p.Tg kairg raka sira tan{ing lan Sang
tan lenggana Xy:1lc.
uanandlaia
|.slu3qs.qhi kasatrijane Sri .Karnd suka manah6
ug tekad datan purun oene sira piJrantuk
,lmr-q.
tan ljinta labuh nagari
noldh jajah_rena
m,arga udnnja arsa males-
sln
mJang leluhuripun ira Sang Durjudana
waus mukti andng Ngaleng_ marrnanta kalangkung
oennJa ngetog kasudiian
ITqk6 arsa rinusak ing Jp..rang ram6 Karna rnati
bala kaDi o.;rnemparing
punagl mati ngrana. .sumbaga wirotama.
5. 7. K?tri margka sudarsandng
kinarla
{:gl:_l"trqNarpatl paiupi- r,,Jawt
DurJap'rtra
Nga-. lamun sagung pra
wangga Llli:"
prawrra
13: _"._qig"ya tur kadang6 eriJrida sakadar6
rcn JaJah tunggii ibu ing lelabuhanipun
mrilS Sri Kurupati
::y." nagri aoJp ftongsi mbuwang pa_
Ngastina
llunq gul_arul
xrnarJa minawa tibdng nista
got,onganing rna ds{inipun
lllSSata
prang. sanadyan t6kadin.q buta
ingadegen s6na- ran prab6da budi-pandrrm_
ntu?'ui'uu rng dumadi
rgalaga ing Korawa. m,arsudi,ing k<.rtaman.
ue : dene-
praiosan6, be-
*:f,i:"". -= Se.niskardng kal.ja. : kabFh,
Sglq" : njontoa, nirua. -sagrmg'lng:,
wtrtng.
sangianrng, sai_
1\sgry: bfldn.
?om*.s - wolung atus. Samas
_: patang atus.
r**ifii ;:;r#?*Jn - teteP atin6, cra
*{it*-;"111
.: ingdsfi, ingugeman. cjurit __ masut j,r_
Xf_"_r*S
: kaplnierin.
YTq:+
oa, madju perans.
Yula :=
rlala bara-ae_ba
sing ffilill"'.
sut*, moh, ora :
I3"gsu pa.,ffi?ri-"uo8
ioiig sugih ba- Tan lenggana : gelem.
::H akaja -sins
;?HT3;"'* k'anggo pa- Sunssuhi kasatijan6 : ne-

[#ifft''##]lffir: i:.gni-*;i4l"r#*::
nedva tauul n"aga;aT*.
f;un^s
J"H:| -
il5ii'rfi#5)yuo iktt ateges : Palupi
kaul, nadar, pra-
: Iepija, kupija, tulada_
 8{

Ldn jaja.h: lija baPa. Sumbaga - misuwur, diur-

mati. plntes dialembana.
Tarldn : ora lija.
Agul-agul ,- gegedug, andel- Wirotima-wirafutama
andel. : kendel banget.
Manggala Sudarsana : tula$a, tjonto.
- Pangge$6, SeSe-
dus.
Tembung pepindan ana uga kang kelantur owah saka aslinti'
*S;;
kaiata:
,,n II an r.1 i k", teges6: basa kaja.basan6 gan{d\ ja-iku
kaia eune;6 abdidalem (abdining ratu) kang pakarJane nun-
arftur.-e dawuh6 Sang Prabu marang najaka utawa marang
;;tj;;;"; ui""p. eg.'+at, t9ryluns6. mantja diarani o r d loro'
on-
n & n s (tarKa.oang ordjawakak6: r:edenas), tiatiah6 mesti
Sanadjan ganddk is"lOqxa l3"s n:""s Siwah)
i"s'g;;;i;i" pJtutr
lan H-jang Temboro'
ffi;il#-ui; ioto, 1{ir." Hia.n-e
B3sa ,,n g g a n g i;;, [aja" basan6 gan{dk, osrah .adi basa
gulrriEr., 'i*in" t"t*tt" t<etantirr nganti tekan saiki dadi "b
asa
ban{dk". diterang-
Sareirn6 bab iku gan{dng karo sedj-arah basa'-prelu
ak6 rada dawa. tvlangk6n"6 munggrih mrrla-bukanr6 ana basa
bantlik
" iku.
il- ".a""""g6 djaman Pactjang, paketjapan6 basa Djawa
,rmiring".
"-iG"ar"fis Sultan Padjang kagungan.karsa mbangu.basa
oiawa,'-:alku paketjap"an- ,,mIr i-n g" diganti P?I:lilP::
,,d1"di6g". Sing di{awuhi guneman ngan-ggo paKeEJapan
Ai"hG"k";g'qisit"qewe :"ft-Y .'€ a n { i k''. wong-w9:^c-LTg
pi,aa X-runeu guneman6 gan{ik iku ngarani manawa gune-m smg
ffi; ajEJ:8g it sunEm6'gan{6k-utawa b3ry16 g'ldg!_?_l
Iawas-lalias-basa" sing kaja mangkono paket;apane cuaran:
,,basa,
" ganqlik".
SardhnZ ing'tliamcn samana {aiang iku prasasat kena-.C;-
arani dadi girrune wong akdh, s-t'ka keparenging panggalne
Kandiens Suitarr Padjang, para dalang di$awuhi rugunaxaKe
;il;;;--g i tt a e t", t"an ila-nawa'ndalarrg ana ing. ngen$1en$,
liaritan6- wajang sidji-sidjin6 dalasln .anta-watianane-l<uou
Litindat<at<6 nganggo ,,basa ga,nddk". Ja para.galang 1Ku
sinq ndialari slmebar6 basa g a n { i k kang ing diamen sartrt
dit5mbringah6 basa,,band' o". (Pel?+.S'.asale,saka
buns: ud"alan, teges6: d-i'uru me{arakg tia1t!a, -tgkl3S -tem-
SStu-
irak? tiai'ita. Ngu4a.t, ateges: ngetokak6, nglairake' 'r'embung
iiq;11", Jii"t?t a'uai {atan] bandjur uiingsed owah dadi
,rda, Iangtt.) *)
\ r"I. TJANDRA-
hg ngarep wis. diterangak6- manawa ,,n j a n { r al' ateges:
nEg;nu;r uta,wa a,marna kg6ntlahan utawa kaanran sarana
fr;t"{in. paAi ,,auau pepin{an6" s;ig diarani tjartlra" Pepin-
*) Ingdjaman kuna dalang ;ftu diarani rwidrP' jdn kebener nindakak€ ku-
wadjiban panganggon6 sarwa putih.
 , r+,1".,.rcf:,ifffi{.S.lt'"':'? ' ' '':*''-
"'
dan6'iku mung dumunung kanggo ,,srana'f oldh6 nggambar
utawa amarna ka6ndahan utawa kaanan.
Ing tjarita padalangan qn1 sing_unint_ {nangk6n6-: -
fdi tlina,rdra suwaraan6 Sang Ddwi Wt"t Sum-badra, pra-
uiata kiranq tiandra luwih warra (rupo). Teges6: sanadja.n
siwarnan6 Sang Ddwi wis ditjaritakak6 ,,ka6nilahan6'
nganggo pepindin kang pinundj-ul, isih luwih 6nda,h warnan6
o[r,wi,*.optie Sang Diwi- tinimbang -karo ka6ndahan6 bara'ng
sing kanlgo memir4akak6. Dadi oldh6 njandra ,,i s i h k u -
raig", otan6 ngateinbana ka6ndahan6 ,,isih kurang'1
-Woig n j a n il r a iku ora mesli nganggo tetembungan sing
dakik-tLkik, ora mesli nganggo basa rinengga utawa basa pa-
tjakan. Kerep ba6 wong njandra mung nganggo tetembungan
sing lumrah ba6, kajata:
1. Dritljin6 mutjuk eri. Q.'K6mpo{ nCer+alq pu{ak.
Z. eanlt<it<an6 nawon kemit. 7. Swaran6 ngombak banju.
3. Lakun6 matjan luw6. 8. Wang6 qjangkal putung.
4. Ining5 ngudup mlali. 9. Potpag€ mandj-angilang.
5. A.ti-tiintngidup turi. 10. Djogdd6 rnerak kesimpir.
Wond6n6 panjandra sing nganggo basa rinengga utawa basa
patjakan, mesfi ba6 ja akdh baaget, kajata:
1. Idep6 tumengdng tawang. 6. Pamulu pinda prada binabar.
2. Grana rungih.pin{a ken- 7. Netra lijep alindri
tjana pinatar. mantesi.
3. R6ma memak ngan{an-an r,E. Esern6 pin{a madu pinustika.
dan semu wilis. 9. Asta nggend6wa denta.
4. 'fuadja k6ngis menges-me- 10. pasar sulis',Ya ilg warn:r
nges manglar kombang. sinembuh tyas6 ngurnala.
5. Polatan ruruh djatmika
arang ngar.dika.
Mungguh ka.rtg lurr.rah ditjandra, jaiku:
a al"gganing:manungsa lan bab kang gegajutan karo ma-
nungsa.
b. Ang:ganing danawa lan bab sing gegajuf-an karo danawa.
c. Kaananing alam.
d. Tjandra.Fang tumrap lija-lijan6.
A. TJANDRA KANGTUMNAP MANUNGSA.
1. D6 Sang Ddwi Badrahi::.i njata tan ana mimba
,garwa Prabu Basud6wa slira sdrJet singset lurus
peputra sidji asman6 ph{a gambar wewa,ngun-
Kusuma Wara S'mbadra ani.
tiba sampir mijosnja 3. Pamulu ambengl6 kiris
Anggara Kasih pinudju puqai parada binabar
ri se{engrdng punuma ruruh wingit pasemon6
2. Sangf putri Banontjinawi djahika ara,ng ngandika
rum-arum Dyah Brata,jia- tarijem nr.awa prabawa -
ja\ r6ma memak ngembang ba-
;i: tjinandra suwarnan6ruPa kuns
kurarrg tjandra luwi.h semi wilis ngan{an-an{an-
 86

4. N6tra djait lijeP lindri waclja ramping midji timun

ngudjwala pinda kartika sumunar wenes nglar
la-nde-p tan galak lirin# kombang.
alis ndjlirit alit Pinda
;d;"irg taru-lati 6. Ali-ati ngudup turi
kekintjang6 wdh nahen- mawingking malengkungira
kung aramping pangarasan6
idep tumenga ing tawang. ndurdn djuring maja-
maja
5. Larapan nj6la tjendani ketekan lir antiga
sesinom6 mitjis wutah patut lir
gading binubut
grana rungih pePin{an6 anglunging ga{ung kang
kadya kentjana Pinatar djangga, (Pm).
lati manggis karengat
Tibasampir ,- kalung usus Mernak ,- ketei sarta lemeg.
(nalika lair). Ngan$an-a.n{an : ngombak-
Anggara Kasih :: Slasa banju.
Kliwon. Lijep - tjijut, nanging rnanis,
Aran6 dina (saka Sendn; ing nengsemaKe.
tembung Kawi: Soma, Ang- Lintui - lijep.
gara, Buda ResPati, Sukra, Aila (ada-ada) - ragangan6
Tumpak lan Dit6. go{ong.
Aran6 lxrsaran (saka Pon) Taru-lata : bangsan6 wit
ing tembung Kawi: Palguna, rarnbat.
Tjemcngan, Kasih, Manis lan
Dienar. Idep tumenging talang -
Sri{et - singset ian betjik- .. putjuk6 majuk man{uwur.
wangun6 (lumraP awak6) Grana rungih - tjilik mba-
wong wadon. ngrr.
Pam-nlu : mrdjuding Pradn- Pirratar : d.ikikir, maksud6:
ilinglt : ta<ijein mawa Pra- digosok.
bawa, Ecngat - beiridt, nrlekah,
lVilis - idjo. Djenar - ku- mAh petjah.
ning. Bintulrr: biru. Rekta: Nahenkung : nand.ang brang-
abans. Ireng - kresna, lang- ta, naii{an! k6danan, keP6n-
king.*Putih : s6ta, Pingul. tjut.
Maj-a-maja : s€EIU Pa4ang lVenes : resik sumringah
sumamar (warna idjo). semu idjo.
ngGen{6wa denta - warnane
pakulitan6 lengen'- Altiga - antelu, e;rdog.
ngGen{6wa Pinentang : wa-
benta - untu, maksud6 untu ngun6 lengen.
gadjah (Sa.ding). : warna-
nEGula satemPlik : w&n$un€ Mancgis karengat
lamb6, jaiku kang tiPis a'{a- ue tiiruO, jaiku abang (ora
mis. .
marga digintju).
TJANDRANE UAXUNCSA NEPSU.
1. Lir sinabit talingan6, djadjabang mawinga-winga' sina-
- Z merang
beta sagdrldng, bel dadi geni'
-t"g;g; piti4" *tit6ul dahana] n6tra andik angatirah' imba
t"p.d;la;p'mangada-ada; wadjagatik, kurncdut padoning la!i'
 87

Saking banget6 nggeget y?dja, ketjoh marus arijak ludira.

Sinabit - slnebit lslinuwdk," '
-f<a[i"afr-'fat"nil-"---
siniwal. Andik
- mantjereng.
Mawinga-rvilga
- abang me- Mangatla-atla i nga'deg ndje-
ngangah. (*)
_ grag.
Angatirah - kaja go{ong Maius - lud.ira, getilr--
TJANDRANf WOXC I{INI}f. i
1, Fkl padmasari.- ryi1um sasloki agaw6 sumrirrgahing rai,
pepindan6 k_aja sumringahing kembang trat6 (tuncljuig, timu-
da, pangkadja). Padrna
- k-embang tiat6 kang rw"""tti abang.
2. Dwi amartani - minum 2 sloki marakak? luput ing pafi.
Mreta - mati. Amreta ora mati. Amretani
marakak6 kalis ing pati.- - ag-aw6 aitieta,
3. Tri kawula busana .rvong miuum 3 sloki wiwit darb6
- C,-at6j, pepindane kaja abdi
polah ngandh-andhi (owah kang
.
manganggo satjara bendarane.
4.- Tjatur wanara rukem
- minum gunem6
mer6 ana. ing wit rukem (Maksud6:
4 sloki kaja wanara mer6-
wiwit kaia wong
ndleming).
5.. Pantja sura panggah
- minum
sugih kuwandn, sal'n'a keduga
5 sloki atin6 tatag-tanggon
na{airi gegaman, irg i-.r"
was-sumelang. "epi
Sad guna wew6ka
!. SapQ, kukila : minum 6 sloki sirna pangati-atine.
warsa minum T sloki pepifaanZ kaja ma-
nuk kang kademen marga- kodanarr, ndje.dindil. Warsa j udan
J. _
(ana uga kang ateges taun).
8. Asla satjar:a-tjara - minum 8 sloki solah-tinskah6 wis
ora karuwan, tinggal tata, lali kasusilan, tarkadaig tjutjul
panganggo barang (w-.ida).
9. Narra gra lupa : miilum 9 sloki, a',-;ak6 wis lungkrah
daja, marga wis kak6han polah wiwit lagi
;ffL1;trrr:h*1"rr
Dasa jaksa mati
- 10.-kaja - dasa buta mati. Minum 10 sloki pepin-
danawa mati, nglegorong meneng
$an6 ba6., ora obah-oliah.

TJ AN DRAN ING \YADY A-BALA LAN PAPRANGAN.

1. Untabing wadya-bala pin{a wredu angga sasra. Kang
nga_nggo abang ku;npul pa{a at'arrg kaja - alas kobar (utawal
pinda wukir kawlagar]. Ka.ng nganggo ir'eng kumpul pa{a irer,g
kaja reraton. Kang nganggo putih kumput faaa putif,
kaja -gagak
kuntul neba (kuntul sarawa). Kdng ngangjo kriniirg 'kum-
pul pa,{a kuning kaja podang reraton.
- 2. Swaraning gong, bBri, puksur, tambur, tempuk lan eatik_
rng watang sarta bengingdhing djaran, kaja mbelah_mbe-lalina
bumi; polah6 wadya-bala kaja gabah ddn iriteri. Tandang6.kaja

(t) Kala kembang sepatu iounga raja).

. Wredu angga iintah.
(') Wredu -= uler. =
 8E

bantdng ketaton. Kdhing pepati kaja babadan patjing. Ing pa-

prangan prasasat bandjir getih asarah bangk6.
I)urma.
Ram6ning prang pin{a teduh maliweran, mimis sa6ngga riris,
kretjeking warastra, mjang krebeting kang dwadja, saksat
bentar ing wijati, pa,{a sudira, kang aprang mamrih tanding. .

B.
TJANDRANING DANAWA. (KANG
SARWA NGGEGIRISI).
1. Angga pinda prabata, n6tra lir baskara kemb-ar, grana
pinda tjanliking baita, tutuk lir wiwaraning guwa, go{dg-wok
simbar-djadja wuluwawar.
2. Antop-segu pindagludug sdwu, petak pinda gelap ngam-
par.
3. Asumping pring sa,{apur, asabuk ula-lanang,
akalung ula
welang (pangimpun kep6ngin ngimbuhi: asogok untu pe{ang,
atjutik,kuping kl6wang).
M i d j i l. (Ardjunasasrabahu. R. Ng. Sindusastra).
Ageng inggil gagah goddg-wok bris, n6tran6 kadya mong,
wuluwawar sumingkal alis6, simbar-djadja pan kadya walingi,
idepnja angisi, wulun6 ngrembujung.
Godig : wulu ing pipi.
Wok wulu ing sangisor6 djanggut.
Dj6nggot -:. wulu ing djanggut.
Wulu-puhun - wulu-tjumbu : wulu ing djempol sikil.
Wulu-wawar : wulu utawa rambut sing dawd,-dawa.
tilulu-kalong : wuluning awak kang lembut sdrta lemes.
Sirnbar - bris, wuiu ing dada.
Sumingkal
- kaja singkal. Singkal iku p6rangan6 wluku kang
katantjdan kedjdn.
AIis sumingkal kaja singkal, maksud6: kandel bangel
- alis
Simbar djadja pan kadya walingi : I'.'ulu rng dadan6 ged6-
ged6 lan dawa-dawa kaja suket wiingi, jaiku suket kang Iu-
uuah6 tuwuh ana ing rawa, ge{6ning wit6 rlganil sadridji,
{uwur6 nganti 2 mdter.
Idepnia angisi idep6 kaja kisi, rambuting iclep ged6n6 saki-
-
si-kisi. Kisi iku piranti kanggtr ngikal benang, dawan6 watara
2 dm (panganggonS ditantjepak6 ing djantra, kalebu praboting
tenun). ;1

C., TJANDRANING KAANANING ALAM.. ' .

Tjandraning kaananing alam iku akdh banget, kajata: tjan-
draning alam ing wajah 6suk, ing wajah sor6, ing,u'ajah bengi,
ing gunung, ing sagara, ing pad6san lan lija-lijan6, kerontjdn
jdn ta ditulisa ing buku iki kabdh.
- Ing ngisor iki inung didAkd* tueda tjandraning alam,kang
gegajutan karo solan-salining m€rngsa.
 89

- 1. Sotya murtja saking embanan. Ing mangsa Kasa wit-witan

akdh kang briindil. Sot-va penin{aning gegodongan, embanan
pepindaning wit6.
2. Bantala, rengka. Mangsa Karo akdh lemah pada mldldk
(nela).
3. Suta rnanut ing bapa. Mangsa Katelu wi-gembiliga{ung
wiwit katon pada rnrambat. Suta pepindaning wi-gembili-ga-
{ung, bapa pepindaning rambatan6.
4. lVaspa kumembeng djroning kalbu. Mangsa Kapat tuk
pada pipet (buntet), mulan6 saupama gaw6 sumur ing mangsa
iku, bisan6 nganti metu banjun6 ja kudu djero banget. IVaspa
pepinQan6 banju tuk, kumembeng ora bisa metu (ora gampang
metu), kalbu pepinrianing tuk (kang ngan{ut utawa simpen
banju).
5. Pantjuran mas sumawur ing djagad. Mangsa Kalima wiwit
ana udan deres, banju wiwit akdh, mulan6 wong tani pada wiwit
ngolah lemah (:nangsa la.buh).
6. Rasa mulja kasutjian. Mangsa nenem akdh lrroh-wohan
kang 6nak mirasa.
7. Wisa k6ntar ing maruta. Mangsa Kapitu akdh lelara. Wisa,
pepin'{aning widjin6 lelara. K6ntar ing maruta (kabuntjang ing
angin) pepindaning widjin6 lelara sumebar tekan ing ngendi-
endi (warata), satemah lelara tular-tumular.
8. Andjrah djroning kajun. Mangsa Kawolu mangsan6 ku-
tjing pada gandik.
9. IVe{aring. rmtja;rra, nrulja- WeQaring : wetun6. Watjana
gunem, ing ukara iku maksude: uni. I{ulja luhur, linuwih,
- ukara iku ateges: apik. Mangsa Kasanga akdh
ing - gardng muni,
gangsir ngen{ir.
10. Ge{ong minep djroning kalbu. Mangsa Kasapuluh akdh
k6wan meteng, rnanuk ngen,Jog.
11. Sotya sinarawiili. Teges6 tem.bung: inten digosck. Sotya
pepiniianing anak imanuk), sinarawidi utawa riigosoh pepin-
{aning linoloh. Ing mangsa Kasawelas utawa pesta akdh manuk
ngloloh.
72. Tfuta sah saking sasana. Tirta pepinqlanilg kringet,
p:ana.?teCgs p_anggo-na1, pepindar1rng ar.a,k; sah ateges: F,c-
{ot, ontjat, bun{at, k6sah, ora ana. Ing mangsa Karolas utaiva
Sad{a ora ana wong kringeten, marga ing wektu iku mangsa
bediding._ Jdn .woiig kademen pira;ig-pirang, tarkadang pa.da
gegeni (Pranata mangsa).

Durma (Isi tjandraning alam).

Tan pantara baju-badira ma.liweran
geter-pater mawredi
gendjot kang bantala . ,
kartika tibdng kisma-
dies sumawr:r sang Eljang Riris
kotjak samcCi'a
lin{u mawanti-wantl (Punarbawa tr).'
 qn

Tan pantara tanpa f antara, maksud6: tanpa antara,

terus ba6, tanpa -ana let6.
Banju-badjra angin ged6.
Maliu'erarr -- -leliweran, sadjak mubeng leliweran, kaja pi-
nusus (tumrap angin).
Geter-pater - tembung sarodja, sidji-sidjin6 ateges bleddg.
Geter-pat9r mawredi swaraning bleddg (kang nggegirisi)
saja mundak-mundak. -
Gendjot - oreg', obah kang banget.
Kartika wintang, lintang, sasa, sudarna.
Iiisma - - pratiwi, bantala, Iemah.
Riris - warsa, udan.
Mawanti-wanti mawantu-wantu, ambal-arnbalan. ora ldrdn-
ldrdn, tanpa pedot.-

D. ANDRA LIJA-T,IJANfr.
TJ
1.- Pasugar,i;an6 mbanju mili
-banju, e'ra- ana pe{ot6. - kaja ban.'iu rnili, kaja ilining
2. Tulisan6 mbata sarimbag. Awangun pesagi-pesagi kaja.
idjdn-idjdnaning bata (tumrap aksara Djawa). Maniwalulsan
aksara Djawa kang apik kudu ngeturnbar, sadjak bunder kaja
ketumbar.
-
3. Tulisan6 ngeri. Kaja eri, jaiku lantjip-lantjip (uga tumrap
aksara Djawa).
_ 4. Swaran6 tri-gumuruh pin{a sasra tjantuka warsa. Ram6
banget kaja sw-arane kodok 1000 kang pada ngordk bebarengan,
marga bungah d6n5 ana udan tumiba
Warsc. : udan. Ana uga tembung warsa kang ateges: taun.
5. Surak6 mbata rubuh. Surak6 '.vong pirang-prrang beba-
ien-ga,r1, pepin{an6 kaja swaranilrg ambruk6 ba.ta turnpukan,
mal: breg.
6. Mantu, mbata rubuh. Mantu luwih s.ka srdji dibareng.
Kosck-balin6: mantu mbanju mili, upaman6: saben taun mantu
sapisan, sidjr-sidji. (*)
7. Wangsulan6 satrr manuk. Wangsulan kang ora bareng,
pepindan6 kaja otjdhing manuk pirang-pirang, sesauran.
_
8. Jir. kaku kaia alu. ;3n lemes kena ginaw6 tali. Tjandra-
ning wewatakan6 Wrekudara. Jdn
"wis mbiengkunung oia kena
{ielgk, ora bisa mend?. d6ning_ tem-bung ma:luara, iau or.a luniur
g..,nmg mematismg.pitutur. f{angiag jdn pinudju grmpang, hla
ctil{on apa bae mesli tumandang.
9. Tjahjan6 ngalentrih'kaja rembulan karainan. putjet semu
-lesu.
10_. kaja metjah-metjahna gun{ul. Tumaman6 ing
gundul-Pana16.
.(gt1ah) ndjatari ngelu, rasan6 [aja mengkap-merrgkaf
arep petjah.

(*) Surak nbata mbuh = surakd wong pirang-pirang bebarengan, swaran6

keprungu .bareng kaja swaraning rubuh6 tunrpuka.r bata.
 9I

11. Sowan6 Raddn Djanaka menda,k-mendak (ngrepep6h-

ngrepipih) pin{a s-ata lnanggih krama. Mendai<-men{it< sadSat<
andap-asor angasih-asih kaja tandang6 djago karig ketemu
babon.
12. Suking tyas marwata suta. Senenging ati (n6) sagunung
anaKan.
13. Tindak6 Sang Diwi Srikan{i nusup ngajam-alas. Nusup-
lusup menjang ngendi-endi ngambah gegrumbulan, nradjang
bebondotan kaja lakun6 ajam-alas.
_ 14. Tindak6 matjan lurv6. Lengkdt-lengkdt, lambung6 kirva-
6nda manengen, pinda prendjak tinadji.
15. -Tandang6_ Raddn Gatutkatja kebaLtjukat-trengginas-
trarnpil. Tjukat kadya kilat, kesit kadya fatid Enda mang-iwa,
6nda manengen pin{a prendjak tinad.ji.
Prendjak tinadji
- prendjak ditibani lelantjip (b6{or), mak-
sud6 dipanah utawa dilepasi paser.
16. Kaja glkata1 njamber walang. Uga rnrat6lakak6 tandang
-kang rikat. Wond6n6 kaja banling ketaton, tjantiraling tan--
<iang kang nggegirisi banget.
17. Kresna lan Djanaka iku pepin{an6: kaja suruh lu_mah
lan kureb6; dintlu s6dj6 rupan6, ginigit pa.{a, rasan6. Katon6
ing lair_ kala b6da, sabab Kresna mUranlit grapjak, Djanaka
t,1ry4 djatmika arang ngandika; nanging panggalih6- pada,
t6kad6 ora b6da (sependirian). Tarkadang ditembungak6: Kija
gery la,n urub6; g_enin6 Sri Kresna, ur.rb6 Djanaka. Utawa: kaja
madu lan manis6; madun6 Sri Kresna, manis6 dumunung ana
ing Djanaka.
I. Pangkur. (Tjandran6 Kresna nalika tiwikrama)
1. Djumangkah anggro se- 2. Tuhu jdn Wisnu Balara
sumbar. dunrlg turnon pantes
lincir ecfer-pater. kang ambadog bun:.i
bumi gondjing angemah wukir ginilui
gumalu{ug guntur ketug kelar mangan-mangan
gora rdh gara-gara rat
kadya belah bumi gu- sagui.ging kang gega-
nung manggut-manggut maning prang e"l:ui:.pul
umob djaladri prakempa ting karogdl ting karelap
penjun6 kumambang ting palengkung ting pa-
wingwrin. luntir. (Bratajuda).
- Anggro - mbengkok kaja panggeron6 matjan utawa singa-
barong.
Gunfur-ketug - tembung sarodja, sidji-sidji?f ateges ble{dg.
Gora rih gara-gara -
- s-eru ndjalari (agae'6) gara-garu
Gu.u11g manggut-manggut : gunung manfuk-manluk, rnak-
sud6: gunung oreg mojag-majig a
Prakempa.: prakampa : Iind.u, oreg, gond.jing. \
Umob djaladri: sagara mawalikan (kaja d6n6 umob).
Sagunging r- salwiring, sanggjaning, sakdh6, k-ir3h.
Wingvrin - wedi.
 U. Girisa. (Tjandran6 awak wis tuwa).
Wakingsun gpama surja, lirrgsir kulon wajahira, parek ing
surup6 uga, adoh marang timbulira. Pira lawas6 ndng donja-,
kaurip_aning ma_nungsa, mangsa nganti satus warsa, urip6 ndng
alam donja. (Wulangrdh p.g. ry).
Linggir : wis nggl6wang, wis nisih, wis ora ana ing tengah
,Dener (tumrap surJaj.
_-.Lingsir kulon : tumrap tjandraning mzrnungsa wis aumur
kliwat saka satengah tuwuh.
Parrk ing surup6 - tjedak ing patin6, wis mdh mati.

XVII. GUGOIY.TUIION.
Gugon (grgonan, gugon-gugonen) ,- sipat utawa wewa-
takan k_an-g gampang banget nggugun6 marang gunem6 wong
utawa dedong6ngan.
Tuhon
= wewatakan kang g&mpang tuhu utawa mituhu
ma_rang gunem6 wong utawa dedong6ngan.
Glgon-tuhon: 1. Tembung watak kang maknan6: wewatak-
an_kang gam.pang nggugu lan mituhu marang gunem utawa
dedong^6ngan kang pantjdn6 mono ora prelu gi"nC* utawa pini-
tuhu. 2. Tembung aran kang maknan6: gunem utawa d-edo-
nq6ng.ag kang d6ning wong-wong sing gugon-tuhonan d.ianggep
nduwdni daja-; manawa nganti ora diguru lan ora ctitindalia"krS,
wong-wong sing ora lggugu lan orh, nindakak6 iku bakal nan-
Qang ora kap6nak urip6.
Gugon-tuhon iku kena digo-longak6 d.adi telu, jaiku:. , ,//
A. Gugon-tuhon kang salugu. (*)
B. Gugon-tuhon kang isi wasita sindndi. (*)
i-i .'_:rronn-i',hnn ir..- i'^l^i",, n^n.ii rt+it,

A. GUGON-TUHON KANG SALUGU.

. 5"gg_t"febu ing golongan gugon-tuhon kang salugu jaiku
(g.nat<1 lan wong kang (manawa manuidedong6nlgan)
trtj"h
dacli pepintaning mema,ngsan6 Batara Kata iaiku kani ira-"Iebu
golongane. botjah (anak) Sukr-eta lan wong kanf kalebu
ing Pangan jam-a.n jam. . :- _

Kang diarani botjah (anak) Sukreta jaiku botjah-(anak)

-kangmanama manut kapratjajan,Aisan6 waluja lan lestari urip,
kudu diruwat sarana ditanggapak6 wajang lakon Amurwa-Kal^a,
Botjah (anak) Sulireta kang wis diruwat, wis ora kalebu
lng pe+--ung dadi pepbtaning :iieiaangsan6 BalaraKala, satetnah
bisa siamet urip6.
,reou.
,Ing_rigisor
iki kaprai6iakak6 i"jaljah6 anak (botjah) kang ka
s u tir e t a, smawung rng tembang A s m a r a d a n a.
1r, Wdh.-bra"Cqprr-tr4 Tung siaji, ontihg-anting lamun prija,
unting-unting wudjud wadon, k4sebut aran anggana, luwih-sa-ka
sa.djuga, nging kailang6 samja lampus, kantui-satunggal kang
gesalg. .

(t) Isis€ sap6rangan saka kalawarti ,,Pandjangnras"

 93

. 2. Anak loro djalu-dstri,_karan ke{ini-ke{ana, jdn kang tuwa

sipat wadon, lamun prija kang atuwa, anom lvudjud wanita,
ke{ana-ke{ini iku, wond6n6 kembang sapasang.
3. Anak loro kabdh dstri, d6 jdn pada wudjud prija, uger-
uger lawa-ng ran6, anak telu sidji prija, kaprenah andng tengah,
tuhu iku kang kasebut, pantjuran kaapit-sendang.
4. Jekti lamun kosok-bali, sen{ang kaapit pantjuran, kang
tengah awudjud 1vadon., jdn tetetu kabdh prlja, tjukit-dulit ing-
aran, gotong-majit anak telu, kabdh awarna wanita.
5. Anak papat ran sarimpi, jdn kab6h sipat wanudya, dadi
aral kosok-baldn, lawan kan-g karan sara,mba, papat pra samja
prija, nanging k6blat-papat kasbut, j6n papat -alatu-*anita. -
r), katamun tiaEen winita, panlawa
.. 6.- Anak liqa- paltjaglti
.|in-lensng kabdh-2), ipil-ipil ja pipitan, lima kang sidSi pri3a,
anak lima papat djalu, iku sinebut padangan. 3) -
. 7.. Lg"-q wudjud djalu-dstri, lumrah ingaran sapasar, tan:
temtu akdh wadon6, sapa wong6 darb6 anak, adjeg -agegiiiran,
genti-gentdnwadon-djalu,ingaranangiIir.katjang
- 8. tan
kang
adjeg gilir-gumanti, ingaranan lumpat-kidang, d.6n6
kqtjap garendil, pirang-pirang sipat prija, wasani kang
wekasan, wadon tnmiba warudjq kosok-ba[ uga kena.
9. Anak akdh wadon-sidji, dunung6 kaprenah tengah, iku
ingaranan g6-1{ong;, lamun prija kang panengah, pafoik aran6
kaprah, wond6n6 sumarak iku, prija tang akiaang t<a1afr.
-10-- Ananging kabdh pawdstri, utawa dstri sadjuga,'kadang
akdh lanang kabdh, anak nenem lanang lima, wadoir iiba wekasl
an, pan{awa njan{angi iku, d.6n6 kang kasebut kembar.
-_
11. Kang lair anunggil wantji, kekalih wudjud wanita, ut4wa
jdn orija kabdh, {a,m_prit jdn d jalu-wanita, gon{-ang-ka,sih ma-
; ::r nr -!:'-: !i+c v' L-^.-'k-E:angsul, bu!€ iat','air .,veilla }l"esr,l,..
-

12. Jdn kembar utawa Sampit, lair tbn nunggal sadina,

tawanggantungan _djeneng6, lair -kabuntel kendangan, jdku
bungkus ingaran, lair loro nunggal bungkus, tu-rnrinO'kiran
karen{a.
-lair13. Botjah tjatjad wiwit lair, iku kang kasbut sumala, .-idn.
durung mangsan6,_ingaran botjah djempina, o) wond6n6 jdn
ma_rgana_, kang
lair a+dng delanggung, nudju bijung alelungan.
14. Wahana lair mbeneri bijrng andng pasamuwan. m[;an
lair wektu qdgel -auhqf kasbut *oju"gu", kang kotjap il-"ju-
Iung-saratr, lair. hjang Surja mdh ana mindh it;irt"rig-
sungsang. "ftpl
15. Duk lairS ambeneri, tengang6 djarn rolas awan, jdn kang
djeneng. tijululg-t.iaplok, iair *ajah sandya-kaia, barerig suruf,
T-J::S
Arka, d6n6 djul-ung;leBbang iku, barqng iq,n pleldkin!
l*:"' , ':r:,.',: t,;,.:1;;&,::r,r:.1.,,:f,.:.:,.-.,,::'.,.,,t,,1
. , .:
.-,,.',....t..',:
. li:r- , .- . ,.4 ,. .. ,: -_,:..
. ,. i:_
1) Uga kisebut-Pendawa putri ffiufu ,'
2) Utaw4 Pendawa pantjalajutra- ., .

Uga. diar4ni Pendawa madangak6.._

4) Upaman6 olih€ ndng guwa-garba Z sasi.
 91

.. 16. B..otjah ingaran tjemani, ireng mulus pakulitan, muigl6 s)

Jen putth .warrranC, kasebut botjah saf6wa,tL lamun muka
aw_T:nal palihan-abang lan pingul, kiwa-tengen nora pa.da.
77. Ana mandh tibasampir, kalung usus-duk ambjbar, sarw.a
luwes jdn wis ged6, tiba-ungker lairira, usus anggubed angga,
bllu ri-ari ran wungkut tot -!i"S jdn tji[k kanj sirafr. oi" '
18. Sinelan uruting 21,-pambarei Uandiui panenggak,
"i*1w_ong darb6 airak Umi, nomer
nuli tjan{ake, jdn
p-andar.la
rnqTat sumen{i nuli warudju, urut6 pitung turunan. fripai
19. Bapa-ib-u kaki-nini, _uga kasbut pienadembah, nlrli bujut
tjanggah waring, u{eg-u{eg tjandaki}a, ganep6 turun sapta,
kang wekasa.n g_antung-siunrr- iku kabdh liawihana. .(pm).
Ana d6n6 tindak-tanduk6 manungsa kang kalebu i"g
nja,m-anjam6 Balara Kala, ora akd[, kajata: F;g"_
L Tumrap wong lanang.
. 1. T9i.."S mlompong.
tutup-keJong,
GawrS omah, wis d.ipaju, nanging tanpa
Sarku manawa kang digaw6 iku omati kans
awangun srotongan. (Qmah- awangun djoglo, limasan, gedang-_
salirang, pa{a tanpa tutup-k6jong)
z.- Omah maga-s6sa. Galy6 omah lagi dipaiu sap6ransan
-bandjur tdrdn, oia diterusak6. Dudu ,,tiril" tiliirt&ie";,;?;':
so", nanging kang ateges: pantjdn ora diterusat<61 Uag"a_s6sa-:
kagol, katjuwan.
3". bmail bubratr. Gaw6 omah durung rampurig, wasana omah
iku ambruk
.4. Pasangan putung. Wgrg ngolah lemah nganggo wluku
'utawa garu, pasangan6 wluku utawa gqru ikg nganti putung.
II. lfumlap woirg :vadon.
.i. lYcng memipis nganti :rugelak€ ganfii:. Gaii$ii it:u aiui:ing
prprs:rn.
'*i. woog adang nganti ngrubghak6 dantlang kang tangg3l
aoErng.

E. .GUGON.TUEON KANG IEI WASITA S/N/4jVDI.

-W.lit" sinandi,iku ateges: pitutur kang sinamun, ora d.ilair-
a^k9 aftan$ melok utawa -e1'a i;kandekakd ing sat"glna -*t.
Gugon--rhgu kang is! wasita _ugi tum;an diarani
a.ra-d-anising akdh-akih nganggo "inandi
dikanlini tembung,,o
.ilok'kang satemen6 ateges-,,ola apit';. Tutadan6:" " r a
Adja keku{ung kukusan, mun{ak d.itjaplok baja, tr:r ora iiok.
Eel*{ungkrkusan, pantjdn ora ilok utarva ora betjik. Sa}:ab:
1. Jdn kukusan resik sing kanggo kuiungan, baidjur dadi
:99.4 ndjatari reger;ing sega kang <iidang og.i,ggo kukrisan iku.
-M.€urawa trukusan reged, sirah6 botjah (wong) kang akrrdung

6)'Utawabule,: . ..,,
4) Tokling : lopk * kagng.
r; Ora kalepu Sukreta" mung kanggo njempurnakali6
Jrcprenahan lan aluraning
leluhur.
 l<ukusan-ikg sing bandjur dadi reged, tarka,{ang gupak sega
barang. 2. _W-olg aku{ung kukusan mripat6 t<eiutupin kukusa"n,
ora -bisa ndedeleng kanli_tje{a, marakak6 numbuk--numbuk (idn
mlaku ). Dadi kekuCung kukusan iku pantjdn njata ora prajo'ga
(ora ilok, ora betjik).
Gugon-tuhon kang kalebu ing golongan6 iku, akdh banget
'panunggalan6:
1. Djen{6la menga. Sreng6ng6 wis mdh surup, djen{6la du_
rung ditutup.
2. Mad6_tan_.pa lingkapan. Omah tanpa (digelari) klasa. Mad6
-ingomah. Matl6kambang bal6kambang, oriah king kinubeng
banju, kinufgng ing- blumbang, omah satengaling rawi
utawa sagaran.
3. Buwang tuma. P6tan (m6tani) oldh tuma mung dibuwang
-ba6, ora digites.
4. Adeg lant6. Simpen gulungan lampit sarana didegak6.
.
5. Luma-h pipisan. Arep memipis, durungrjadijakak6 barang
sing arep dipipis, wis nglumahak6 pipisan.
. 6. Pailjang . tanpautawa
tengah tanpa
samir. Nata bantal-kasur ing senlong
lurub. padjang ,- senlong tenla{
-tutup
kamar kang dumunung ing tengah.
. 7.
tanpa sepr6
Kasrrr tanpa pramada. Kasur gumelar ing paturon (adjeg)

. -8. .
Ijryl4ut
taqna.h _wong meteng lungguh ndng tampah
$jar6_n6- bisa ndjalari =
djabang-5a3i wanguning awak? burider
kaja bulus. Ngan{ut_:- meteng. Lagi.ngandut ultawa ora, botjah
utawa- wgnS _tyyl, lananga wadona, ora prajoga tungguh ing
Tomn9 n i ri^? i
^rq
9. Lumbung tanpa {e{a,sar. Simpen pari ana ins lumbune
tanpa dildmdki. Lurnrah6 lumbung ifu Aildmdhi kluwih]
isi pepudji mugq-quga_parin6-nganti tekan ingSodo"ng
#ekTu pandn
mandh bisa turah, bisa luwih jdn-dipangan sapin6nan. '
10; 9y*,o-qg ngadjengan._Gaw6 sumur ana ing ngarepaning
or.nah (ing plataran) ora ilok. Mesli ba6 ora itotfUa won!
mbebajani menawa sumur dumunung ana ing ugarepan.
11.- Pawon_mang6tan.
_pawon kang adeg6 ha{ep mang6tan,
ora ilok. Ija ba6 ora ilok, wong-sing olah-olah 6ancljui silo,
narga pletdki;g sreng6ng6 saka i.g w6*.an.
.. i2. iiggii€s ugenggon. M6ta4! wong, bai"eng oidh tuma, tuma
lrii n'ii-i:'ig ajgries ana tng sirah€ wcng' sing cjp6tani. Oi.a iloli,
maraka.ke_regeding sirah. tur manawf pangg.ites6 keseron, bisa
uga srng dip6tani muring. &arga sirah6 taji Aig[to,
, ,_13. P*S ngadie,ng. Nenandur wit-rambat ndng ngarep omah,
3i marakake petenging pandeleng6 wong-wou$ kang
""k,
rerungguhan ana rng ngarepzning omah. ,t ,

14. Pawuhan tjelak wisma. pawuhan tje{ak omah mesli ba6

ora prajoga banget, sabab pawuhan iku iair reged bangei, hla
wong papan rereged warna-warna.
 96

15. Ngingah {an{png. Ngingu manuk gagak, ora prajoga.

Manut kapratjajan Djarva, gagak iku kadjaba reged marga
pangan6 bangsa balang, darb6 pangadjab ala marang manung-
sa, sok mudjdkak6 supaja \4/ong remu tjilaka (mati). N{a,4ang
- mudjdkak6 nemu tjilaka.
16. Njapu dalu. Njenjapu ing wajah bengi, kadjaba djogan
utawa plataran sing disaponi lurnrah6 ora bisa resik marga ora
tjela pandulun6 sing njapu, manawa mbledugi barang-baraug
(iranganan, paturon lsp.) uga bisa mbebajani.
1?. Kureb ailjang. Bakda memanga!, adjang6 dikurebak6,
tanpa diasahi disik.
18. Wuh obong. Reresik (njapu), uwuh6 diobong ing
. sanalika iku -(mangka rak bisa uga akdh uwuh6 sing isih teles).
19. Ngen{eg uwuh. Njapu; uwuh6 ora dibuwang pisan.
20. Ulnrh lengen. Mbauwang uwuh (kulit apa-apa, gego{ong*
an) ana ing ngisor..ambdn utawa paturon.
2L Untjal urvrh. Mbuwang uwuh metu ing ttjend6la.
22. Nlangan ngo'r6. Mangan karo ngor6 rambut, bisa uga ana
rambut6 sing tiba ing panganan. Malah jdn duw6 tuma, bisa
klakon ana tuman6 sing tiba ing panganan.
)3. T".n s.sawor. Wong kang ora tau dedana, ora tau wdwdh
apa-apa mdrang wong sing sangsara urip6.
24. Tan memul6. Ora tau 6ling marang leluhur6 -kang wis
sumar6. Mul6 (memul6) -.muljakak6, ngluhurak6.-
25. Andjangkar. Ngundang wong tuwan6 sarana njebutak6.
djeneng6.:l . ,. : /'- .

26. Wisma ba,ngbangan. Gaw6 omah nganggo lungsuran ra-' "

gangan omah lawas
27- Durung mantu wis gaw6 omah. Wong gaw6 omah iku
wra$ad6 ak6h banget, lan mbutuhak6 pangalaman akdh. Wong
sing durung tau mantu iku lumrah6 isih nom, durung akdh pa-
.' ngretin6 bab garn'6 omah, durung ngreti manawa gaw6 omab-
iku'akdhrry:'agad6.''.' ' '. .
28. Sanlfbr tjuhgkup; Gaw6 or"ah, ragangan6 (pajon6) ke-
..-:'s'-i :"'l
.tjampuimiiiaginsaS- (p?jon), tilas tjungkup.--' "'
29. Tgqbati-Slkli,., Makartj. ing. dina Kemis',so1.6
"'
(malem
_
Diemud^b.)-
 /97
36. Mitjek. Turu ing wajah sandya-kala. Wejah sandya-kala
{tumrap wong-wong in!'pad6san) iku wajah6 akdh lragaw6an.
nglebok-nglebokak6 piranti-pirand'sing kanggo makarti lalika
awan, hla kok turu. Genah ora ilok banget.
37. Supatanan- IMong sok supata iku pratan{a wong ala,
tjangkem gatel. Luwih ala mandh manawa wis {asar njata ke-
,luputan, ndadak supata barang. Prajogan6 wong iku awatak
satrija, samangsq luput wani ngaku kaluputan6, lan wani n{a{a
kanli {a{ag marang paukuman6.
. 3S. Wa46han. Seneng ngliga (u'tawa wuda), ora ilok. Saru,
tur gampang masuk-angin
39. Nflekok Mapan turu ing wajah 6suk. Njata ora ilok,
sabab 6suk iku rak wajah6 wong-wong (mangkat) njambut
gaw6, hla kok malah n$ekok.
40. Ngebluk. Mapan turu ing wajah tengang6. Tengang6 iku
Iagi ngar:epak6 wektq ulangan, adja turu. Jdn arep ngaso, be-,
tjik6 bakda mangan ba6.
41. Suker wisma. Bebuwang {ngising) ana ing djero omah.
Ah, ngregedi lan ntljidjiki
42. Suker dalan Bebuwang (ngtsing) ana ing dalan. Ngre-
gedi dalan, agaw6 djittjik6 wong qing liwat ing kono.
43. Ngagtah. Ngadeg ana ing lawang. Hla rak ngr6poti wong
' sing mlebu-metu.
: 44. Mangan panas. Memanganlapa-apd, (ratengan) kang isih
panaF. Iku rak mbebajani tumrap kasarasan.
'. 45. Mangan sangga adjang. Mesti ba6 ora prajoga; jdn
., pangan6 wutah; kapiturian, luwih:luwih jdn adjang6.tiba nganti
petjah.
46. Wanita tungguh djdgang. Jak, wis genah ora ilok,, hla
wong saru dimrlu- Sanadjan prija, lungguh dj6gang ja murang
tata.
47. Itlangan karo ngadeg, weteng6 dadi dawa. Tembung
'. ,,weten# dawa" iku mung kanggo memeddni, supaja nggugu,
'. 'ora madoni Satemen6 wong'nangan karo ngadeg ja-a{an mbu-
wang tata- Malah manut tata-tjaran6 mangan sing.-sempurna,
- kadjaba lungguh6 kudu: betjik, manganggon6 nalika,mangan -
kudu resik (luwih-luwih manawa bebarengan karo wong afdh,
ana ing asrama upaman6), panjekel6 s6n{ok ja kudu bener,
ketjap karo mingkem lan ora kena njwara,,lebar mangan ora
kena nganti antop seru.
48. {ve$-ah oia;atut< baii" gulun6 gon{oken- Wong wEwdh
kudu riia lair-batin, lan ora prajoga manar,va wdwdirkanli
-pangarep-arep piwales6. (gentin_ disdndhi). Saja ora.prajoga.
:banget
ll:'nawa wdwe[ didjaluk mand[ agaw6-lafuning ati. .r- .
- '49., Aitja, ngiiloni si""u{-}"C"k sriwing lamb6n6.''Idu-kang "
-:' fiiniba ing sumur bisarrdjatari ora apik6 banju'sumur:'Luwih.i:'
luwih idun6 wong kahg duw6 lelara nular.'
I j -' 50. Ailja lunggulrj ing iban@1,;-muh{ak; wudunen. ,-Jakr. wis
tjefa.saru, hla wong bantal iku.kadjang-srrah |<ok dilungguhi.
 .98
Kadjaba saka iku isih ana gugon-tuhon kang kalebu
-sinandi, kang gegajutan karo dedongdngan6 Njai Rara ry1qt3
Kitlul'
kajata jdn pinudju ana t'u n { a n.
Jdn pinuap ana t u n { a n, wong tuwa-tuwa pada pr6ntah
marang anak-putun6, supaja pa{a nggebjagr ge{gg, tjikben alj-a
nganti ana wadya-balan6 Njai Rara Kidul sing keri tumemplek
ing ge{ik, mun{ak kena ing sesikul6_Njai Rara Kidul; iku uga
isi wasita sinandi, djldntrdh6 mangk6n6:
' Tun{an, teges6: ditindakak6 sarana tun{a-tumun4a, utq-
wa: apalapa'sinf t<udu ditundakak6, saka sidji marang si4jin-e.
Manut liatrangan kang a{eitasar kamuh (wetenschappelijk) ''
tun{an kang keprungu kumrusuk iku satemen6 swara dju-
meguring alun6 sagara kang bandjur kabuntjang ing angin.
Bareng *ohg-wong ing san{ing pasisir kidul krungu swara ku-
mrusuk (gumumh), awdh kabar marang wong-wong kang de-
flunlng ing saelor6 sarana nabuh kenlongan utawa lesung, lan
wong-*ong sing tampa kabar mau bandjur ngabarak6 marang'
wong-wong ing saelor6 mandll uga sarana kenlongan utawa
lesung. Mangkono sapiturut6 tun{a-tumun{a utawa
,rtun{an".
Lalaining angin kang nggawa swara kumrusuk (gumuruh)
mau a{akan6 katutan widjining lelara warna-warna (kruma)-.
Widj:ining lelara iku bisa uga ana sing tiba ing omah kumanlil
utawa tumdmpldk ing ge4dg, mulan6 wong tuwa-tuwa pa{a
prentah nggebjagi geddsins omah._
-
- Wond6n6 katrangan kang mansl-dedong6ngan gugon-tuhon'
mangk6n6: :
Niai Rara Kidul iku asman6 sing satemen6 Ddwi N a w a n g-
w d i a n, jaiku Widadari kang wis tau kagarwa d6ning Djaka
'farub. Sang DEwi kepeksa pedoian tresna karo Djaka Tarub,
nuli.nedya kondur menjang i(ahjangan utawa Kawitia<iardn.
G€n6ja Ddwi Nawangwulan t6ga pedotan tresna,karo Djaka
'Tarub ? Kaprij6 dedongdngan6?
Satekan6 ing.Kahjangan, para D6wa lan para Widadari pada '
ora karsa nampa Sang Ddwi Nawaagwulan, marga kadjaba wis
ka.manungsau, Sang Ddwi dianggep wis ora sutji mandh, ora
patut jErr ta rdedunung .ana ing Suralaja. Tjekak6 Sang Ddwi
wis ora kepareng dedun-ung ana ing Kahjangan utawa Kawi-
,'dadardn.6, - , l
' Sang Ddwi Nawangwulan kepeksa tumurun mandh menjalg
Martjapada dedunung pna ing teleng6 samodia kidul, ngerdh-
ak6 para lelembut kang pada sranggon ana ing samodra. Sang
DEw-i ganti asma, jaiku Njai Rara KiCui.
Njai Rara Kidul iku darb6 mitra kulit.a kang uga mandjing
-daiti b.6 s a n, jaiku kang ngratoni para lelembut ing puntjak6
'gunung- Mrapi, Kala-kala Njai Rara Kidul tindak menjang
: gunung lfrapi, diirid wadya-bale lelembut. Saking kdh6 wadya- '
:bala kang nddrdkak6, ing langit keprungu swara kummsuk
' kang-diarani' t u n a n. Wong-wong pa{a. ngurmati tindak6 ""
{ '
Njai nara Kiduf kaig mahawan wijati ikrr, srrrana nabuh ken- ,,
tongan utawa lesung, supaja adja nganti kcdukan Njai Rara -
 99

Kidul. D6n6 botjah-botjah pa{a dipr6ntahi nggebjagi geddg"

mbokmanawa ana wadya-balan6 Njai Rara Kidul sing kesasar
bandjur rolebu ing omah, adja nganti kebandjur k€ri, mun{ak
agaw6 dukan6. Manawa Njai Rara Kidul nganti duka, marga
.ana wadya-balan6 sing kesasar lan terus kdri, wong saomah
mesli bakal nan{ang ora kap6nak kabdh (pa{a lara), bisa uga
nganti tumeka ing pati.

C. GUGON-TUIION KANG KALEBU PEPALI

(wErryALER).
1. Tedak-turun6 Panembahan S6napati, samangsa mangsah
juda ora kepareng nitih titilun ba.tilan, jaiku titihan kang wu-
1un6 ing surin6 utawa ing buntut6 diketok.
2. Wong-wong ing Banjumas ora kena lelungan ing dina'
Setu Paing.
3. Wong-wong ing Kendal (mesli ba6 sing bangsa Djawa)
ora kena gaw6 omah ge{ong.
4. Wong-wong Kudus kang manggon ing saw6tan6 kali, ora
kena beb6sanan karo wong-wong kang manggon ing sakulon
kali.
5. Wong-wong ing Bageldn ora kena nganggo djarit (ikct'
kemben) ga{ug--mfa&L Lan wong-wong ing d6san6 Bageldn asli,
pa{a ora kena nandur ke{el6 lan ngingu sapl
Mungguh gugon-tuhon kang kalebu wewaler (pepatjuh' 1x'-
pali) iku asal6 saka sabdan6 leluhur utawa wong kang tjrtk:tl-
bakal ing panggonan iku. Marga leluhur utawa wong kir.ng
mau wis tau ngalami ora kap6ntk
ljli?l
uLawa l1Y: Lj'aaa xang djalaran saka nindakak6 sar"'id.jinint
ucuru "p..H.,qg"1t"
bab, band.jur nganakak6 pepali marang anak-putun6, supaja adj:r
pada nindakak6 bab mangkono iku.
Tuladan6:
1. Nalika mangsah juda mengsah Arja'Panangsang (Arja
Djipang), Panembahan S6napati nitih titihan kang surin6
U at i t a n, d6n6 Arja Panangsang nitih titihan kqng djeneng6
Gagakrimang. Lagl 6a6 pada ajun-ajunan, durung ngadu tyaqa'
drmadakan titihan6 Sang Panembahan mban{ang. Kadjaba.
kelingseman, Sang Panembahan.uga mdh ba6 manggih tjilaka-
Djaiaran saka iku Sang Panembahan bandjur ngendikakak6
wewaler (pepali) mangk6n6 : ..Saturun-tuntnku, manawa magut
djurit adja nunggang djaran ,,b a -t i I a n."
2. Sang Adipati ilg Banjnnras manggih tjiiaka lalika tin-
dakan ing-dina Setu Paing. $eng Adipatlngendikakak6 wewale-r:
,,Anak-pituku lan -kawula.ku kabdh dakwewaleri, ora -kena ,le;;
1unganingdinaSetqPaing]'...:,,-...-,.':.,...-'':
Nganti sapr6n6 wong-wong ilg Banjumas isih akBh banget
kan{ ngdstokak6 pepali iku, jaiku pa{a ora wani lelungan ing
dlni Setu Faing. :
 190

xvm. PIIRIVATGNTI.
?urwa, ateges : uiiwitan.
Fo!i, ateges: ganddng,
Purrvakanti,
kantja, nganggo, migrrnakak6
ateges: nggan{ing-[ang iis kasebut ana
ing purvya ut'awa viwitan]"uai"uE6, p6"ranean kr"n U*i
nggan{dng kang wis kasebut ana ing p6ra-ngan i,iwitao -utawa
purwa, utawa kang wis kasebut ana ing p6rangan ngarep.
Wond6n6 sing- dig3nQdng iku sw&ran6-utaw"" ak";"u"6,
tarkadang tembung6.
Tula{a I: Sapa djudjur, bakal luhur.
Ing p6rangan klng wiuritan utawa ing p6rangan ngarep ana
-,,u
lwar?. u r, - jaiku ing tembrrlg ,,d j u d j u t''. Swara
<uganoeng derung
f ii<u
perangan kang buri, utawa kasebut mandh
ana ing p6rangan kang buri, 3'aiku ing tembung ,,1 u h u r".
-:_llf_!T"-p6ra1gan
wrs .kang buri ngganddng ]sw.ara,' kang
Rasebut ana ing pErangan wiwitan utawa purwe, unBn_undn
iku diarani ,,purwa-kinfi gil""-"."*;i teges6: purwif.r"li t""g
awewaton utawa paugeran ,,s w a r a',, sabab sing dikantiutawa
sing diganddng ,,s vy a. t a,,.
I"t"dq II: Sapa saIah, mesli sildh.
p6rangan purwa utawa wlwitan (ngarep) ana aksaran6
- j.Sy
T".g
ing lgmbung ,,s a I a h". Aksara I iku iligan{ing (dise-
!,
'butak6
mandh) ana ing. p6rangan ftang buri, jaiku ing tEmUung
,,s'i I i h".
.Sardhn6 pg p6rangan kang buri nggan{dng aksara kang
wis kasebut ana ing p6rangan kang ngarep 1trlurwa, wiwitanj,
undn-undn iku diarani ,,purwakanti guu-sastia',, teges6: pur_
wakanti kang awewaton utawa pdugeran ,,sastra, lrdw" a'ks"_
rar'. sabab sing dikanti utalsa sing tiiganddng .,s a s t r a utawa
.aksara".
.5"t"4q III: Bajem qrqq ardan6 ngrasuk busana.
fng p€rangan kang b,uri uga ana tembung6 ,,.a r d a". Ing
pangrasa, tembung,,a r d af iku mlaku utawa.r,l u m a k s i t art;
.unen-undn iku diarani ,rpurwakanti Imaksita,a (*)
Dadi purwakanli iku ana warna telu, jaiku:
'I. Purwakanfl guru-swara.
II. r:Purwakanii guru-sastra.
. III. Purwakanli lumaksita (purwakanti basa).
Kabdh-wong, malah klbdh bangsa, umum6 pa{a seneng ma-
rang undn-unBn kang dapukan6 nganggo ,,f u w a k ;n i"
-t
FT{"p bangsa Djawa, seneng6 marang puri.akanfi " kewilang
ka<iuk; lganti ing paribasan, ing bebaJan, ing saloka, ios pe:-
Fmgan,_rgg tembang-lan ing gantjaran, ing guneman padlni.n,
ing p-a{alangan, kabdh pada kesrambatran p-urwatranfl tUUan
' .ana dapukaning reriplgn kang';,kudu'i nga.nggo puiwatanli;
jaiku parikan lan guritan. - ; _

{*)-. Utawa.purryakanti basa.

 l0l
nsansso purwakanli:
: iffilrr Getiut kumpu!, bandol

x iffi,H":.4ruqiris:Ht?i,rlc"?;th,;?h:?,.:;?#*".*
punT'at<intil-i'rrr"t kadya
_ ff3#il,?:anggb kilat, kesit
nsansso purwakanti:
: X?lf;iH,i
6'
,,Djar-u,a kaga, kagakfter
purwakanti: Kembang
mrati, rvarna
*T;?:g,HtJE*t'
Lan li.ja_liian6.
W-onden6 ba6 parik
an riasusast"on n;uo,X,llfinGuritan tinemu ana ing Ng6ner6ng-

I. PURWAKANTI GURU_SII,ARA.
ap ukan in* * *"
p lt [iH#,: Tg { sa n t j ara'.
I "*ll',.il"L
asli dor a;;"1 i"rld;f,?
?tlt,i,I",A flX.f;,ry ;
; ; j,#iff
ri
pa u
:
ka

Tula{an6:
Lagu dolanan ,,Buta_galak,,
(petikan palalans""Slgldro patet Manjura.
.l, " 6 6 u . 2 3 $i"il
HBS
I

15 3 u ,l
Bu_ta ga_'l,lak polah_ rmu 3
lundjak_lundjak.

: 'lu 6 3 u lt 5 3 6t 5 5 t zl )
Mla- ku tjikrak-tjikrak njandak
nlntla
. 2i l 3 2 i "r-r, ,rriuuu
. 3 ,13 j 6 5i 3
Nga- dgg bali ma_ neh ru_pa mu ting tja_lo
ndh.

;.: l:,,u s a_e pa

Ku- wi bu ron
s z ais s 3 3l
lsdaksengguhtu"on 2
t"ng.lnanl
' 'L,":^:-,.'^ l:.u.,. ?t6 5 u ir i
Hla wong ko- w6 w6 w6 singf
maratr_ _"_"jn_, (ping
.l !
5 6tI; r^ . . 3 | S 6 a. ci r
5 Pindo).
i6l i

-'' '
vo-wr_r'u sox
Ga-we-mu sok ngo_
ng.o_ no ,"_ n6
ga_ *o mu
_:, sok
_^:- ilgono.
. 2ziz 26 ,
t. l, . z . |I z . -2 . lt
'A;jo pa-da -t-l,- u i prgg p..c
.A:^
prog
. . . i . 2 2 , . 2 z 3 6 r ;;,
I

l, iz
Galo ka- 6 ma_ta- I'o6
flr-lnl'^'.
lz I
u_ _"-re Jor..
 i02

t.l, 2'. 2 2 21
lol
2 3 6 1 2

rok rok rok rok kulit- 6 ambengke- rok.

z -lz .2 2

rok rok rok rok.

o6 lr.
I v
L 653 l)lv
l- o 2s l-lIll z . r2r | 6

Ja ku lit- 6 am- beng- ke- rok.

Tembang Pe{otan Brontlongmentul

(Sl6ndro patet 9)

5 3?: 6.1 5 32t.235 565 3"2

puh ja- ji se- kar- 6 ma- war.
53?: 6.1 5 'Zi o 25)
Se- kar- 6 pa- ngan- tdn a- njar.
561 | .235 2532321656 6 . . | 2.3 12r 6-5
:t \-/ v- v .vo

gar 6ng-
Wa- jah so-- 16 ng6ng- gat.

.5 3.26 .J
6 .6 ii o.iolssis .v
I
5

n: -^ J^*-
.rLl sc-uclr5- i- ra su- rnu- rlar jo ba- Pak
: .i-.
Diineman.5 3.26 6 .6 t2 6"16 15.61 2
\-/ r

Ri se{eng- i- ra su- mu- nar

=-:-1
I . 5 65253.26it6 ,
r) )O Ol
vv r.lo
rv
Jr
,' Tyas- 6 bi ngarwongloro busana kem- bar.
2 1.235
\/3v
2532321656 6, "5 5 5 5 32 5"2

Bron- dcng dja- gung, sing mbrondong wong se- neng

ltll of \
v i-:
ngi- dung. (Pm). -

Babo kakang wong' sing nembang, swara gan{ang pin{q

grantang, angumandang terang gamblang- (Djin-eman): mula
[on{ang konang-onang (jo kakalrg); nttrla konqlang konang-
onang, pinqta qalang Kantlaburvan:r, jirlr nta,jan-g. Brondong ka-
tjang, sing'mbrondong wong wasis Irg:rrlr,rrg (Pm).
 103

Katrangan:
Gandang: S€rr lan keprungu tjeta.
Grantang - gambang saka pring. (Tjundukna karo ukara:
Sambat6 kaja grantang).
Kon<iang .- kaorrang-onang, misuwur, kalok, kaloka, kadju-
wara, kongas, konta.p, kasusra, kombul, karventar, kasub,
kadjana-prija, misulvur.
Kan{abuwana : asman| Batara Wisnu nalika tumurun ing
Martjapada dadi dalang (kasebut ing lakoning wajang ,,Arnur-
rva-Kala", jaiku lakon kang lumrah dianggo ngruwat).

Lelagon Bantjak-Dojok warna telu

(Laras P6log patet 6).
I. Go{ong nangka.
61 12 6 35565J666.5653
v v . v
Kang mas kem- bang nang-ka ga- bah a- rang pe- pu- jeng- an

"3 53 5 ,3 3 .3 35 56 6 3 5 6 ii 6 5
Ba pak-ba- pak ba- pak, wong J1 pXai. dak pi-tih Jg t"u-au

3 2 l l
t2 6av
t2 3 | 2
ba- S&' kang-e- mas go- {ong 6 nangka.
: 65
o) 5 5 6 56 .z z. i Ping pindo
\
Wonq se- ndara irda"ra nd^.- ra I

I
3 3Js6 6 3 5 6
il
t2 6 5 32 ll
Wong sa- pra- dja dak pi-lih sing leb-da ba -sa, kange

i
V.V
o tz 3 i 2

mas kembang6 nangka..

II. Sruntling - gosong.

n
6 66 5 L} I .16 i 23 6 35 56 5"v
|, Sa-run-cteng go- song se - ga go- long djangan t6rong
a a a. a
3 2 3126 35566 2 2 2 2:.3 | 2 3.
:
Mu: la- n6 --::v
nja-run-ddng go- sbng l6h njrunddng di sambi omong
6 I 2 6 13 | 2

Kang -. e mas -sarun-ddng go- song.

 104

III. Glagik intjeng - intjeng.

t2 3 .236 t23..;6 5 3.236i 3
-_,
Gula- tik in-tjeng- in-tjeng, angintjeng se- ta-i-6 ga- leng
.5 6 6 6 .6 !566 6 6 36 5

A -na ma- nuk 6n- dol- 6n- dol ndol ndol ke-tj6n- dol
s36 5 3 2 t 2."
a- nu- tjuk kembang sa- 4om- pol.
l I I I I G. rv m 2..6 i t 31 2 6
-_:
Jdn ma- nuk- a ma- nuk tu- hu, p6ntjok- an_ 6 ndng
:
5 1653 2
wit wa- ru
3 | 2 3 | 2..2 3 5 6 5 6 5 6. ; roJ
312
Ja ma- nuk- 6 tu- hu. d- nat< a- pa o- wa-o- wa da_ di
.
6 5t6532
manuk tu- hu

5 6:e o .is o 5 5 3 6 5 32 12
I- djih 6- nak da- d.i Gu- ru, mulang kawruh njebar ngdlmu

gan
padinan kang nginggo purwakanti guru_swara,
,-^l""tTb"n
kaJata:
1. W6 hla dadi kapiran-kapirun; gaga ora matun, sapi ora
nuntun.
Djar6ne. kep6ngin-madju, hta kok djebut wegah sinau.
. l.r. u, ora_ tdep ing dur; bareng wis makmur bandjur lali
marang'sadulur.
1. 5l9r
c. $j.uajur. sing sapa kep6ngin tuhur.
AdJa Cahwan ati opdn, manawa kow6 kep6ngin kadjdn.
mg.nang., baruijur atind.ak sawenang_ir:renang.
9 *91:.1:p:lr
pC.djaman aklak rusak iku, tarkadang sirig
^-^,l.rLTll," sing sutji dadi kawuri.
sraxan.dlsembah,
tr. naprl.le tegese undn_undn ,,kukuhing iman, saxiana
oman?" *).

(*) Onran, tembung dialect, maksud6:. mcrang, gagang

pan.
 105

,l. Aune
ru. T:T!"ngmu .mbok sing sardh, murih pakoldh.
ora bisa luntur d6ning pitutui, ora bisa luluh
d6ningJituduh, _lan ora bisa me"Aa"aeii"g tembung
--"-"ii, ^rO"*Fni',i"""''
manuara.
Gu.ru iku ra.k mung ,i"t
]l linati1S.
rz. Ja nsen6 iki rekasan6 dadi wong
v^'b tjilik;
!J pag;w6an6 iplik,
bajar6 satitik.
_ 11. A.h,. pantjdn
gulawenfah |uytt dasar karo adjar. Hla wong wis di_
4. taun kok keriproh6 ora mi.rdn_mardni. '
.tlr. rrelune apa ta bab iku kokandak_kandakak6 marang
wong-wons? HIa kok andh tem-en; wi"ing mbeba;;;.--'--*^'b
15. Si Suta t<i wong tagi --ual*, .rti#_tit."e i"ni.t
kasur. nur.r,
16. Adja ngge{dkak6 kasenengan, 6linga marang unen_undn
:::::g ly:qah-bunsah
rriasanane nemu deduka,'.
remah nlmu suiah, *on! ;;i;_il;
17.
_Wong prakaran iku pada d6n6 kapitunane:
,bungak6: sok ditem_
sing kalah diolah,^sing rn""ung'dipindang.

II. PURWAI{ANTI GURUSAS?E1.

paguneman padinan uga sok.keprungu tetembungan
-- -fng
ng:ng,g-,o purwakanli guru-sastra, sing
kaj-ata :'
r-. wong_urlp mono sing prawira, ta. Luwih betjik kalah
wang,_tinimbang kalah wong.
djedjodoan, adj"a mung mburu seneng ba6. Kudu
-^?;,_IJF
ngelln-gr wewaton wama telu, iaiku: bebdt, bibit tir UoUot.
3. Wong nedya ngreti nia-rang gJft ik" k"A; llJJ"uran
- n," n i n g, wasanan6 bisa-un-inga.
" Lg, e saoa goroh, grorvah,
:. ."o*rgane..r.{'ong
:mC
.- l_- nemu dui.,'6 anak ailurlg aiiirrriita, tumt:k1ni:
tuwa mulia.
6. Kekudanslnku marang kow6, klakona mengku kamul-.ian.
7. Rira Utami.*i:r*il;il.i'"""1", .li;il;h^;;fi-
Raddn
(Ngumala : kaja k;ul;. Kumala
fl:111:^9"*ala.
oarleJan). -_.
.lirtv?,
8. Wong urip mono kudu tegen, rigen lan mugen.
kang dapukane nganggo purwakanti guru-sastra (tar-
,_^Yl_u_lu
kadang. uga Aebarengan karo-puri,akanfi guru_swara. ditiam_
pur), diarani ukafa witef an. utara'witil;;-t"rt"il:
Pl-l^si": sadjak p*puJ:|a1r,_,tqlrung- sins sid5i ins-- pa;;;;;
Rala t e t ing tembung sidjin6.
-m_u
..^Jy-1,4"-t"l.a{a1ng duwu-r iktisatemen€r uga wis kalebu 6won-
ing ukara rviletaii.
Ing_ngisor iki panunggalan6 :
1. D6-oui- Wara- Sumiidra p_olatan6 ruruh, tindak_tanduk6
sarwa__rdrdh, ririh angaratr_arin.- --- ^*
2. Kekarepan kang" kukrh-bai<uh, kinan!6nan ing wewrSka,
mgak^a,\6. klakoning panctjangka.
o. Ar,l ratag. watak teguh tanggon, tan tinggal tata-trapsila,
adat6
.bisa ngZntasi kar;-a.
4. Ajwa mberung mbiengkunung kedereng ndlarung.
 r06

5. Watak-wan'r"un6 wanita utama, tindak-tanduk6 tansah titi

- angati-ati.
9. +U djudjur, budi luhur, pantes dadi wong uwur.
7._ Waiak qugen, ati tegen, tandang rigen, genah agaw6
sugih guna-kaja.
. 8. ,Sing wadjib djinundjung tiadi pangandjur iku peladjar
tJltii'ing
:::rl rjemparawati, Sang Kusumaning n3u ocwi
\{,/a1q, Srika-ndi, ulat6 galak kaliwat-liwat, liring6 lepas lir kilat.
10. Pemuda ora glmen{ung, {aQag wani nqrOi kaluputan,
pante gina.dang-ga.dang dadi pangge{6.
11. Satindak-tanduk6 tansah kalon, gumantung tuntunging
ati, tumetep ing djedjantung.
12. Sagunem6 agaw6, gawok ; pantjdn wegig ngrengga basa.
13.. Tjangkem tjutjut, kerep ketrutjut tembunge tatjut, aaai
tjatjad.
14. Murid kang demen nganggit-anggit, gampang tinarbuka
ing lelungid.
15. Wong kang awatak sardh, gunem6 sumdh, adat6 mitran6
akdh.
16. Watak djail-mutakil, bu.di nguluh kelaha, tindak njleku-
!is, sakeli angieleleki.
17. Watak ladak ora sumanak, tembung santak sadjak njen-
Q!-n;:1tak, bisa ndjalari wong lija ketjengklak.
,11.. Tj."Cl.em tjutjut, kerep ketrutjui teinbung6 tatjut, dadi
tjatjad ged6.
19. Siswa wasis, wadjib asung wewarah.
20. Bisa mbrasla kabdh rub6da kang ngreribed.i.
Temblng kang iketaning ukaran6 nganggo purwakanli guru-
cacf*q lzo io+o
.

( Kepdk,ttr;"J'*1HsfiJlilu.",,til.u
I.
Tibra laju wajah6 Hjang rawi Sastra w.
rawat-rawat sinamar Hjang lima Sastra m.
Amara semu sunar6 Sastra m. lan s.
rdrdh ddnnja tumurun Sastra r.
Iir kepalang malang-tumolih. Sastra l.
labet masih karenan
mjat resmining dukuh Sastra m.
wisman6 randa Da.daoan Sastra 4.
mdsi sotya king lagjd sirarawddi Sastra s.
dinadar ing Djau'ata.
u. !r i d.!i r.
(Srikandi maguru rnauah).
Toja midjii saking lambung wukir Sastra k.
gumrodjog tojandjog . dj.
tirta djroning djurang gumardndjdng Sastra itj.
lir tinalang kekaldn6 mili Sastra I.
tetilase iimit Sastra l.
Ielumut6 lunju. S:rstra I.
 t07

UI. Maskumambang.
(Punarbawa djilid
II).
Angendairu si mendung an{uduh sedih Sastra +.
keder kedap-kedap Sastra n.
\a1S rypadang lir kalindifu Sastra q.
{edep-tidem sabuwana. Sastra d.

IV. IVirangrong.
(Purnarbawa djilid II).
Gatra sidji karo sidjin6
.Kasan. nunggal sastra t, kadjaba gatra we-
Karerantan rontang-rantiirg, rentenging iyas gung katongton,
katetangi panggrantesing kalbu, lrangtaning tyis kdkii,
narawung kawistara, surem-kutjem kang wadana.
Kadjaba saka iku ana tembang tang riekasan6 gatra sitl.li
karo sidjin6 pa{a nunggal sastra, kijata:

V. Kinanti.
P.*gqT sendang a1a gaQung, rumambat ing klapa gading,
pin6ntjokan manuk po{ang, sadjodo tan ana tairOin-g,'
djroning q9{ong ana 6n4ang, milihi wohing t<uranOlilg.
Ana mandh tembang kang iketaning ukaran6 ing i<:rbr'rh
rviwitan6 gatra lan u'ekasan6 gatra pada nunggal- sasLrt.

Trrladan6:
r,ii- Sinom.
Aduh jaji mbok ijaa
akarja tepang manuhi
usadan6 kasusahan
amung sira kang ngesahi
ing batos miwah lair
dstu kula tan lumuhur
uger wus kalampahan
atepang sepen bilai
_ dslining tyas rut-runtut praptdng deiahan.
* ]Ianarva tembailg .Sinom ing {uwur iku katulis ing sastra
Djarva, katon tjeta jdn kabdh rviwitan Ian n'ekasaning"g-atran6
pada nunggal sastra h a. Mangkono uga- tembang Dandiiiggula

__
Ilamdngeti dawuhing Illahi, Hanggajuha hadining klakuhan,
f{ylajanen _$dja-t<afrot Iling rasa_ning lafal Hu, Hiku mangka
talining Gahib, IlisJinen nganti pah"t", H6ngga tekdng maiut,
Hasesadon. lintang,Djohar,-Eawal-hakir siniri{ bawana"menuhi,
r1epeK oJatl-nugralra.
(R. Ng. Ranggawarsita).
 108

Katrangan :
.Wewatoning panulis (Lrdonesia
.b6da ; 6djaan) ing djaman bijdn
karo ing djaman saiki.

rlr. puRwAr(ANTI LUXIAKSITA. (?1RWAKANTI BASA).

Purwakanti lumaksita sing akeh-akdh tinemu ana ing wang_
i?lll_B h!g,ng.
rrg_engrengan
Bab rvangsatan, katerangak6 ana iig buk-u
Kasusastra.n Djau,a djilid II.
. Temban-g kang nganggo puru,akdnfi Iumaksita iku kadjaba
kap6nak dirungokak6, uga gampang diapalak6

Tula{an6 :

I. Sinom.
(Kalatida, R. Ng. Ronggowarsito).
Amenan_gi djaman 16 d a n, 6wuh-aja ing pambudi,
urilu 6 d a n nora _tahan, jdn tan -rnilu* airglakoni,
boja kaduman m6lik, kaliien wekasanipun,'dilalah
-

karsa A.llah, begdja-begdjan6 kang lali, lirwifr begdja

t{altg ellng lawan waspada.
Ing tembang Sinom {uw_ur iku tembung-tembung kang kase-
.but lurvih saka sapisan (dadi ing pangr:a.sa kaja_"kaja ;"*;k_
sita), jaiku :
1. E d a n, kasebut ing gatra kapisan lan katelu.
2. Milu, kasebut ing gaira katelu lan kaping papat.
3. B e'g d j a, kasebuf ing gatra kawolu ^tan" tias'anga.
II. Sincnr.
Angadjia tata-krama, ngadjia basa kang betjik,
ngadjia duga-prajoga, ngadjia weruh -*"*ial,
semu lawan lelungid, ing esit_wangsit ddn weruh,
ajwa mbawur k6wala, lawan adn Uisa niurupi.
_ mring wateking wong sidji_sidji punika.
Ing tembang iku tembung-,,n g-, d j i" kasebutak6 nganti ka_
.
ping papat. Ana ing gatra..kang-kapiig pira?
Tata-krama
- kiaina-niti, pranatan lan tjara (kang betjik),
tata-trapsila. (*)
Basa kang betjik
Duga-prajoga - basa kang alus lan ora natoni ati.
ukuran kang mapan (trep) mungguh oldh6
-lijan,.or1.k1i1ang
l-931:"::l:ng lin ora raaur; r,""i"."
oJenl. nanglng ora ngremehak6 aivakc clew6 "s"-
..lYenill ing s'adi : ora nganti ngg,.1i,,t< bab karrg kira_kir:r
pisa ag1w9 ora seneng6 lijan, bisa weruh ing u.atese entii kane
Kena kalalrake lan endi kang ora kena kawedar.
ing. tel*ungid, ing e*ii_u.arrgsit ngreti
i"S,."93o,atin6
-^I^"j$rgrendJeting
f113lq tiian sarana kaungak iaka -polatlan6,
tembunge lan solah-bawan6.

(*); Kranra, saternen6 ateges lalu.

 109

fII. Kinanti.
1. Kukus6_ dupa kumelun, ngeningken tyas Sang apekik,
kawengku gaguig djadjahan. nanging sanget-anglt<iUi,
Sang Resi Kan6kaputra, tumurun saklng wil'ati.
2. Yagjat ri Sang kapirangu, pinengkul kinempit-kempit,
9lr! lung retnaning bawana,jaja ki-hrkang walang-ati, ja
ki tukang ngenes ihg tyas, ki tukang*kudu g6ring. "
3. Ana ndadak milu-milu, kaja polah6 wong tjeplik, Iali jdn
kalengJraningrat, ing bawana amurwani, - mustikaning
djagadraja, demen laldn sangga-runggi.
(Serat Rama, R. Ng. Jasadipura I).
Katrangan :
Kumelun - nglandeng, katon mumbul gegulungan.
.Nge_ningken tyas Sang apekik - Sang binagus (jaiku Rama-
widjadja) mudja-samadi.
. Kawengku sagultg djadjahan bisa priksa (isin6) saindeng-
ing bawana. -
sanqgt angikibi iranging samar (panggalih6 tirla-
..-Ngn-ging
ti{a) -banget.
Ifikib : or& -blaka, ora dikandakak6-sanjatanc.
Sanadjan nalika iku Ramawidjaja priksa (iiin6) saindlnging
bawana, l1ryinC priksan6 kur,ang pana; pepindane kaja*baf,
sing ora diblakakak6 (agaw6 samar).
Sang kapirangq : wong sing atin6 lagi ngalami rangu-ran[iu
utawa godjag-gadjeg. (Gandrupg-gandrung kapirangu
=- gan_
drung. banget; saking gandrung6 ndjalari pit<ir6 goOjag-gadj.,g
ora brsa djeiijeg, satemah baiic.jur ndleming).
Pinengkul - dir.angkui (guiun6), pratandair6 siit-tresria.
.Retnaning bSyanq : sesotyaning djagad, maksud6: kang
pinundjul ing djagad.
Walang-ati - kuwatir, lvas-sumelang, sangga-runggi.
.laraGerigS_ --lara, sedih 6a1*"1. Ing duwur iku maksude: ngle-
atin6 d6w6, agaw6 sedih6 atin6 d6w6.
. ..Yolg
tjilik,
tJgpllt<
- wlng tjilik, wong rutjah. Tjeplik - suweng
ing duwur iku dianggo pepin{an6 wong tjilt< utawa won!
asor, wong rutjah.
Kalengkaning rat sesotyaning djagad, maksud.6 : kang
pinundjul ing djagad.-
.

I{ustikaning djagadraja
.ban'ana, iralengkaning rai.
- sesotyaning diagad, retnaning

XDL PANUTUP.

-
Minangka panutup6 buku Ngengr6ngan *asusastran djilial I
iki, pangripta asung rumpakan tembang-tembang MatJapat
ktlg ngemot djeneng-djeneng6 gor.long, kembang, pentil, -wbh,
talining. barang-barang, araning krija lan sapanunggalan6 kang
kerep tinemu ana ing rvangsalan,
 110

leqbgnq-_tembang Nlatjapat ing ngisor iki prelu diwatja

.bali._ bola-
Pakoldhg, s-apisan : bisa ngreti
dieneng-6;eneng6 !o{ong,
\emb3ng, woh, lan sapanunggalan6 kang tarnot ing tem'tanlg
!ku. Kapin{o : bisa nda;'ani landeping pangrasa marang guru-
rvilan-gan lan guru-lagun6 tembang. Sukur manawa bandjuibisa
n jalira guru-lagu lan guru-wilangan6 tembang iku.-

I. Sinom.
(Araning godong).
Sinom araning ron kamal *)
t j e!i !dt godong ketjepir
prot jot djamb6 wuni mod jar
lombok sabrang lempjang lirih r**)
elarmanjura epring
t6la djl6gor turi petuk
mlindjo so nl e{i g^djirak
gampleng katds tlj ornpong djati
Smarakandi ran{u uga balad6wa.
(Pm).

il. Asmaradana.
(Araning kembang).
1. S-ang kusuma ngasmarani 2. Nipah ilongong pohung
st{et kentjur djamb6 ma- ingktik
: lang djambu karuk kimpul pantjal
kara kipik kopi blang- tjqbung torong tjenftdn-
greng poicng
<iuren dlongop kadikapas gteges tebu tj6lung 4adap-
utjeng so blimbing maja keteker kembang saiali.
katjang bun{el drdngis kairtit ga{ing ran4u karuk 1)
suruh garut giemeng-nangka
petependul pandan pu{ak. trabal.
3. Krambil manggar djanggleng iljati
kembang k6lor ran limaran 2)
ge{ang tuntut djantung ontong
.' besengut kembang6 katjang
kasebut bun{el uga 3)
kluwih onfil ardn dangu
kepungkui araning keribang. j) (pm).

*) Kamai
**) = asem.
- pantjdn6: Iempujang.
I-empjang
Sing durung kasebut: godong k6lor, aran6: limaran, stwu, sapu-djagad.
1) Gddine_- I kfmbanglan$I,2lnru gadjah,3
krama-inggil: umbel.
., Pog Nata,.sar6an ing k-angil-gdding : anrbL\n sirrg tligawii- untuni gadjab.
;{ y*9o.9 {elor uga kasebut: limaran, dadi pdrl:r Lrro ar:tning kembang6.
') Bunqel utawa besengut, aran6 kembang
a) Gatri iki isi sasmitin6 - -'-' -- pcntil katjang.
- utawa
tembang apu ?
 lu
III. Pangkur.
(Araning pentil).
Pepentil6 tan kawuntat *)
nangka tiwil kasebut uga gori
krambil tlegan tjengkir bluluk
so kroto besngut katjang
djambu-randu karuk jdn asem tjempaluk
pentil djagung ran djant6nan **)
bleber djamb6 blibar manggis. (Pm).

w. Mialjir.
(Araning woh).
Midjil uwoh ardn kolang-kating
eso aran mlintljo
turi kl6nfang kanlil kasbut gan{dk
potjung kluwak kesambi ketjatjil
wohing gebang kran{ing
bengkou'ang besusu. (Pm).

- Sang Prabu utusan gand i k sakembaran : utusaning ratu

kang pakarjan6 maringak6 lajang utawa nunlakak6 {awuh-
timbalan6 Sang Prabu marang najaka utawa prijagung lijan6.
Ganddk iku tjatjah6 mesli loro. Jdn ganddk ing Suralaja: Hjang
Patuk lan Hjang Temboro.
Yv'ch kang durung kasebut : katak, jaiki;- woh uwi ut-arv;t
gembili kang dumunung ala ing tjangkial<aniug gotiotig.

. V. Durma.
(Araning widji utawa isi).
Klenfeng ran{u djebug djamb6 kang wis tu-
wa (1)
plem pelok botor tjipir
wuku widji kapas
beton isining nangka (2)
asem klungsu raning widji
malindjo klafali (3)
isi sawo ran ketjili. (Pm).

*) Gatra iki isi sasmitan€ tembang apa ?,

**) Sawendh panggonan ana sing ngarani kembang djagung putrBn.

(l) Djaka djebug - djalia kang wis tuwa.
(2) JOn betoning kluwih diarani belem.
(3) Sawendh paoggonan ana sing ngarani klalak iku gorEngan mlindjo.
 tl2
VI. Putjung.
(Araning anak).
1
M."{u\. untjung, warak plentjing ke{dk mu-
njuk')
tjetjak rarr sauiiah
asu kirik tjdldng gendjik
mentas lair lumrah6 ingaran tljagar. !.1

2.
PyJus ketul, sapi per.tit u{it welut B

lele ran djabrisan ay

tijis juju kodok preijil
kasbut tj6bong j6n buntut6 durung bun{at.
J. ku!u,lt,.bebek nreri banjak blengur
,lili\
kutuk ran kot6san
p6j9n-ga1 .kotjolan kenging
baja kr6t6 kutjing tjemln[ kroto ngangrang.

*. fj.tndit tikus, tobi-l kadal babi gembluk

rvil anak danawa
m6ntog_ dn{dl-uga minti b)
karan kompring anak'6 kidang-mendjangan 0)

5. fiqT_p6 1ve{us, matjan gogor gadjah bledug

gudil nak ma6sa
djaran.belo brangti tongti r1
Kor nax tuma seneeutru anak kendela. 8)

(Pm).

1) Jln anak lutung djeneng6 k o w 6.

Untjung, jaiku anak merak, Iumrah kanggo sasmitan6
t) tembang apa ?
Djagar iku anak tjdlEng kang isih tjilik b"anget,
iEn wis rada ged6 diarani
gendjik.
3) Bebasaryrrenggon welut didoli udet' teges6 sing
wantah ,,enggon welut
didoli anak weluP. Maknan6 Wong pinter diumuki kapinteran.
D6n6 sidat iku wanguning iwak6 ja kaja welut,
nanging buntut6 gipEng
lan ora lantjip kaja buntut welut. Sidat kang wis turva
hanget, dadi ja
ged6 banget, diarani pelus.
a) Sawenih panggonan, ngarani an:rk 1616 : I e n d i.
Il{ing iku anak 6nfog kang isih tjilik, indil sing wrs ra<Ia ged6.
:] Anak
6) kidang diarani kompr0ng, mangkono ugo' onut ;"nij-al-g"n.
r) Brangti utawa brati iku turun6 b.bdk
iaro 6n1Jg. Jin bekisar turun6 pitik
taro ajam-alas, beHkuk turun6 pitik k".o b"kirur, wariug turun6
pitik
karo pitik-kat6. D6n€ biial turun6 djaran karo kuldi.
E) Anak tuma djeneng6 kor, d6n6
lingsa iku cntlog6 tunra. Kendela : kin_
djeng.
 i13

Vn. DanCanggula.
(Araning omah lan wadah).
1. Cmah-wadah rinipta mrih manis (1)
kanfong Quwit 6n{omg wa.dah panah (2)
prandji pitik komtrong bdbdk
rong ula susuh manuk (3)
krangking matjan rvarangka keris (4)
ling gangsir esong landali
papon wa{ah apu
pragin bumbu plangkan tumbak (b)
slepi rokok gajor gong botfkan djampi
epoR wadah klnangan.
2. Padaringan beras lumtrung pari
!,u!ang djangkrik kebo-sapi kangang (6)
tala tawon suqlung tjiling
kurungan wadah manuk
gupon dara selon tarasi (7)
ge{ogan kandang djaran
tangsi sarada.du (8)
sembahjang mesdjid lan langgar
klenling Tjina gr6dja protdstan Katolik
lodji pangged6 Landa. (9)
a pompit duwit patarangan pitik
bango omah kinarja dodolan
greqlu papaning pandjagdn

ua.ia
n^.-^ ihi
:l: isi
;-: -^--:.^-<
sasmiraiie iembang apa ? Apa sabab6 ?
Putr i :i:rr uLijrg a-:5inriong dnriolg jaikit- Dix.i Wara Srikandi. lsi pirrtrlr
pira ?
(3) Rong iku luwih ged6 tinimbang ling. Sing luu.ih ged6 tinimbang rong di_
arani song utawa esong. Ling upaman6: lEng kombang, ldng gangsir.
Rong, upaman6: rong ula, rong juju. Song, uplman6 ."i! f""?"i,-.?"g
menjawak. Sqlg iby growon-gan._kang dumunung ana ing bambing6 kali,
utawa tlaga. Wond6n6 sing luwih ged6 tinimbang song iiarani griwa.
(4) Wrangka iku sing digaw6 kaju, kalebu.sandangan6 keris. Wranglia lumrah
ditembungak€ wadah keris, satemen6 kliru, sabab kang minangka wadahd
keris satem.en6 sarungan6 keris diarani gandar, uga saka kaju. Gairdar
iku kang.dibungkus ing peldok (saka mamas, slaka-utawa mai;. Gandar-
rras, gandar lan wrangka kang ora sambungan.
iku wa.rna loro, jaiku wra,ngka a*iogun gajaman lan ladrangan.
(5) Yr11r,gku
nangkan srng drgawO saka kaju lblabag), diboiongi. Kang lumrah diian_
t.jepak6 ing bolongan plangkan kajatal'-lan,16jan6- tumbik, paiung. ged6
ipaiung upaiiarai, teken, tarladans uga rjemeri.
(6) Tulang, waciah djangkrik, ru*"nih panggonao ana sing
ngarani tjluntang.
\t) l:F"po", linggan6: g ri p u, teges6: aub, ajom, (ater-ater pa * panambang
trr l.
(8) Tangsi sok ditembungak6 asrama, satemen6 kurang
mungguh, sabab
asrama iku.ateg€s:
_pratapatr-ngirli pamulangan. Sing rada mdmper diarani
asra.ma iku pawijatan tjalon Guru (S.G.B. utaia S.G.A.):
(e) Ing djaman pandjadjahan, omah€ pangged6 Walanda kajata kontrolir,
asist8nresiddn, residEn, gupernur, diarani IoajL
 11{

-tu1lap tanduran gubug

hotdl papan sipeng srvatawis
pasanggrahan kang kaprah
palereban gunung
bangsal gedong ged6 6ndah (10)
.tamun omah kang kinubeng d6ning warih
ingaran bal6-kambanC. (11) (p;).

V[I. Maskumamtrang.
(Djeneng6 garan)
por_a_1 patjul ukiran garaning keris
lanql6jan jdn tumbak-iF;
pajulA danr.lan popor bedil **)
pantjing rvalesatr grip sopak. (pm).

IX. Kinani;i.
(Araning taii).
l-. Kan{i tali aran kenur (1)
gan{dnq walesan lan pantjing
uwecl talining panggalan - -
djanget sangttii kJi'nte tjaping (2)
s_uh sapu sen{eng gend6wa-(3I
djala-tljata (4) titi t<eUr.
2. Sawet pasangan gong pluntur (5)
amben lapak tali-gotji (6)

ii0i ing i:i:iol ana -lrangsa! .*".'aina-;,arra i.iiei;eriFJl. iairih : ,l:,norai n;n!r,.w;i
baeg::i naltguniur isp. paniisari : oir-raii ana ilg satenga;i pr,u,irn"n.
(1i) Gatra iki uga isi sasmitan6 tembang. Tembang apa?
-) f,an{6jan iku garan tumbak, mung garan6 ba6. D6n6 tumbak
sagaran6
djeneng6 lawung.
.-) diarani dandan iku lumrah6 garan6 pajung ged6 (pajung
!!* upatjara).
W""d:"," dandang utawa tjutjuk-danitang iku aran6 piranti kan!
lu-
ndongkdli watu; sing digiw6 wcsi, wangun6 lantjip.
". ^-d6..k^i*.to
I) Gatra iki isi sasmitan6 tembang apa ?
2) Sanskat iku garan6 petdl utawa wadung, talin6 sangkal diarani.djanget,
sing digaw6 saka walulane.
D6n6 ,,Djanget kinatelonp iku araning pirukunan (pakumpulan)
kang
diadani d6ning: R. M. Suwardi Surjaningrat, I)oklcr lijiptontangunkusumo
lu Dr. Doi:iresdekker.
3) Cenddwa utarva langkap ikr: i:anggo r:jiri)ri:iii.t.(:rljL.ilpr,riirr. i:rl,rri
tlirrr.::iti
serd-eng.Taiin6 sen<iiirin uga riiarani serHitrrg. Sentlrrrin iku apa, ta ?
4) Sing diarani djala-djala iku tetalining kclirj p.p;rning nr:r,:rng, <Iuciu talining
kelir kang dikdrdk munggah-mudun ka6.
(5) Wangsalan g"ogiu" djaw:rban6 ja ,,ptuntup,, kasebut ana
pangiket
l,pusar."
ing uliara tjandak6 kang unin6 mangk6ni : .rrig srrprrr:rn lunlurur
tan nedya
kari- Tetalining bonang lan ketuk uga tli:rr;rrri plrrrrlrrr.
(6) Tali4otji iku tali kang dumunung ing g.,gcr6
irrj;rrrglrr.
 115

iajangan beliuliuag i;lanar. (7)

apus-buntut mr-inegr';itrg v,.ingking
liolor tctaiiniug sru.,i'al (E)
li:rrsdt rant6ning ariodji.
Keluh irutrg C.iedje'r, \trengku
pat-upat peijut ilg puntjrit
uiur benangir.rg iajangan
scn(leng sendardn jdn go{i
tetalin6 lar pendjawat (9)
elis talining kendali. (Pm).

X. Garnbuh.
(Alarre ki'ii:i utat'a tukang).
Raning krija ddn gam- mah aran hun+i
buh 1)
nijaga kang tukang na-
tumbal<-kcris ginar.,'i' itig buh
ernpu :) gamelan ;en beCug nrre-
djlagra natah watu bot.
rvrangka-gandar rrrrang-
gi. 4. Srati pakartinipuu
undagi bekakas kaju ngrumat gadjah djaran
molang iku bakul kebo. gamel kasbut
jen parregar tukang nga-
Blandong negori kaju djari turanggi
blantik djaran greina, pakalik mung tukang
ambeburu nuntun
t--^:-- ,___*:_,
-1^1,^-- _-_ ^4-_-
::;::::i{ ri;',vr3 at'ii-bt'1,.i,1.
kjai ngadji Guru muruli 5. Djurukuntji ndrrg krr-
qlalang majang ernbatr bur 3)
momong. nggoldkak6 djodo ban-
?
djarwaru a).
Tukang nambani.dukun sajang nggarap barang
jdn pangotrdng mbatik kang saking tembagi
nanging buruh badjag mb6gal anens laut
tukang gaw6 grabah le- gredji iku tukang ddndom.

(Pm).

17.r |icirur:.rlr:r.l ii.ir !.:ri:gq. r_::r.iili j!t!arilii) n:lu:ll.r, mltu.i kaia, talin5 kala
rk-u lilr::r:: iia:::=i-
(8) Koior, renbuugJ iija: usus-usus.
(9.) Lar pendjarvat iku iar gedd ing swixi, jin lar gcdd ing buntut (trrnrap
djago), diarani lantjur.
r) lsi sasmiran€ tembang apa ing gatra iki ?
2) Empu tukang gaw6 gEgumao kan-g
saka rvesi-adji, jaiku gegaman kang sok
olwaranIt.
3; Djunrkuntji ngrumat pasar6ar (kubur.an) krn-q
kramat.
') t]and1arwaru sing nglantaraki rembug (nglamar), ora pada karo djomblang.
 l16

XI. Megatruh.
1. Da-!.an'pegat mangan sakabdhe makluk (1)
tJoleng nggogos glatik nisil
nr-atjrn nggaglag nrbaqlog diju t2)
keu'an galak nrangsa daging
ula nguntal baja njaploh.
\\116 ngrakoti ngrikiti lan natjah tikus
ttjerrggtrl tumrap kebo-sapi
notjok pamangan6 asu
notol-ntrt jrrli bangsa pitilr
banjak bibi,k anenot.ior..
U,r_otr.q awalt madalrg sor6 rrrantjal-lie_
rnul (3)
saraplrn ing n'antji 6ndjing
dahar mungguh bangsa hihur
boga bukti naqlah Kawi (4)
brtlia-saur idn pasa n'91g. (Pn).

XII. Asmaradana.
.
Teturun6 ngasmarani, turun sidji iku anak, putu turun kapir.rg
pindo, bujut telu tjanggah papdt. n.ardng i;r;":pi,\g'li;;:
u(.teg-urleg gantung-sirvur, turun nenem lan kasapta-. (Fm).

XIII. Sinorn.
1. l{" anonr pa.{a mdngeta, kang wus kaprah ddn. slameti,
Iakon wajang Muru'akala, rinuwat linuri^-luri, atmadia on_
frno-rnfin-
irrtrq (.,rrr!!i, !,a".h+r ,l^--:+ t-,.-^-
,..ir!4.!
r.---...r.-::-
L!i!!!. :r-,;ra:..,-..-- I .-
p.ir.serriiang. -.re*{ai:g- i.,,p:t ,=,rr,l.;1,;;;;-t";;,'i.;;;; :ir;.;:;.
sarimpi miwah saramba.
2. Tanapi kembnng sa,pasang, panrlau.a lan gon{ang_kasih,
paclangan lawan pipilan, hiwah'ge{ana_geiiini, gir_uger_
Iawang tuwin, tarvan g- ga ntungan t an' u,unftut, f ibi_un gf;e"
-djadah rvungl6 tiba-sampir, rf" dene tjerirani
djempina,-
miwah sal6wah.
3. Margana miwah sumala, rl'ahana rvujungan lair, pareng ian
serap.ing -surja, djulung-tjaplok ddn aiani,
idn djuiung_Jarab
wantji. Hjang Arka Jagi mdh surup, ingaian rl"irrlung_sung_
sang, lair pareng bedug muni. djulung-k"emt pa"&rg-i;,
pletdking surja. (*) "ng

t;i i",* iki isi sasrnir:,rt remban-e apa ?

(2) Pamangan6 matjan, singa lan danawa uga lumrah katenbungai€ *angsa.
(3) l{antjal-kemul iku mangan ing sor6 kang ora ngar)ti wareg.
!?:
(*) 1t*", bukti lan nadah itu tembunq riasarrinra, sitlji sidjin6 ateges mangan.
Teges6 tembung-tembung kang dietjaP kanrl*r, ndelcnea b'ku saiin€
Brsrr Djasa katj3 2.i.
'tAlIAt'.
 t1

ii,r:i r I-.:l i',r,' ht-r,,.,,,, ,, ,,,

iirir.,::t,,r :, li. )'.,J.lr i i i lrui',:ir l'..
I !:i l.i:ti :
llr!ltO\I:.-i).t I ijll'l {.!i ri!.''
l\i)'!\ir\: t ii j..i '.1 ^,'! !.1 \ it...
:'..\--t.l\ iii \t r
ilttlit ltilttri r,'rr iii til,:';iil i. t: :r iii,'i:r. ,r : I

ilrlr!ii,i. ilr:,i.,. i.i j..,: I .,ltr.

'l trl l; I ii l,tiirr rr i',r ri;i1rrr;r \r,:
L,;., i.t|.r.-',
xrigl a".
1:. S..1 tl.rlia)/. 1- !)\\'l j) 7_1 ,s/iri -,.
!).1 ii 'r\ Ill I t )r(; \\. t ti:r. I .i.:,,
l)i\1r\rri ltt..r!riirrrki:it iritiil:lr, Li,:-: . i)i:ri:.,; ' ,r':. ,r. iit:ri: i,ilr fiir::rfl-
l.cleru|g:rn. tjolll(rit-1i()n{(rh. \oirr-\ri:,r L. si,:r.i,.. riji.siii,:ir!,itlitll
l-lindjittrrr I'ttilttiir ,l:ri r [:rlturt ]:jl .:rrir,,.:i t;rr:*..., , -' . . ; lt,i.r,',i .jcii!lL;l
lrukri ..ltrrlitirllll dirr! I)ili'.rl,rrr l)jr:;;rrr liilrrlt:ri'!" :.' r:,i l.'ir:t:,iiiik lrillir
jrrraiij-IlrrI;!i ,, ! i .rj
(lcrlrilr Irti(j.rl, rlil:' : .".r ':rr: lti,lrnrirn
'l )r,.li : I I'tri.tr l.,r;r:.:lii l,
r/.!i (,r.\'() :
sULL:ll llliliiil ft,\(; I)..\\ |l.\il :; \\r;i ", . .r l{t). {;,1-c
' 1.' '' l: : .,'

iargi.itFi ric'tgl,rr')-i lrrrtlt ;1;rittlr,r.

t'-,i-.1 i,' :i1.\'(;i,'l11 .

ll_:,tit ll.\\t_st.r ' ' ;: !ilr'

\ant:i lflrulr:rosrrir sr,l:rir' rl .:.:i.: .L IIili:il:l :-rt,-. r "-il
;1,, itlr.ll:i.,.
Cirrri.lrr-glrnrl.lrl nicl'rLJrjr;)lr. :r.;: ; :.r... .,r. ,:,.1: : ii.
Ir.tl'..ti' I)Ilti-1.t,!l'-\1. Dil'l-:-.:..'\ i'..1.1).:. Jt):..1i'i (,r.:it Mrlii :

Et'l o p ,4 {..... ,
6:tr t { ft
("' ,'-, ,'i {"." f ,' i ,. {'
;.-.. t: r;; ,. .. I .. : ,r'., , :-
Jr:rr\ "
if,:.:,,'-: j..- ;.. ,:...
--.--_-.------'--- - r.:. ,
1 I) 1l

:i;i..i.i;i:;., " . .

[]j:r!:ui ]luiarl;r) ([irr:ir!:uri ]59 ! i:;. ir!S -- SrJrriirirr:t.

-