2. Kapan? - Iraha?
3. Kenapa? - Kunaon?
4. Mana? - Mana?
5. Dimana? - Dimana?
6. Siapa? - Saha?
7. Berapa? - Sabaraha?
8. Bagaimana? - Kumaha?
Contoh penggunaan :
Kosa Kata :
Mangga : Silahkan, Iya, atau sebagai kata yang digunakan untuk pamitan.
Haturnuhun : Terimakasih
Sisinanteneun : Tumben, Tidak biasanya
Kaleresan : Kebetulan
Ngalangkung : Lewat
Dieu : Sini
Lawas tilawas : lama sekali
Teu / Henteu : Tidak
Pendak : bertemu
Enya : iya
Wae : aja
Ari : kalau
Asa: seperti, kayaknya
Nembe : Baru
Katinggal : Terlihat
Deui : lagi
Atos : sudah
Tilu : Tiga
Sasih : Bulan
Mumbara : tinggal, mengembara
Lembur : Desa, kampung
Batur : Orang lain
Sateuacan : sebelum
Geuning : Ternyata
Tebih : jauh
Sakantena :sekalian
Kaembutan : keingetan
Saalit : Sedikit
Ngarpotkeun : Merepotkan, menyusahkan
Moal : Tidak akan
Lami : lama
Kabujeng : keburu
Nya : Ya
Permios : permisi
dari http://sundakoncara.multiply.com/journal/item/13
Aksara dalam bahasa Sunda sama halnya dengan aksara Latin (A-Z), namun ditambah
dengan adanya aksara ny-, ng-, , dan eu. Misalnya, dalam kata:
nyangu (asal kata sangu nasi) yang artinya menanak nasi;
ngarit (asal kata arit) artinya sedang mengarit.
Terkadang, yang membedakan cara bicara orang Sunda dengan orang luar Sunda adalah
penggunaan , e, dan eu. Pengucapan lakukanlah dengan menarik pipi sehingga bibir
seperti tersenyum. Kalau pengucapan eu, lakukan dengan kepala agak didongakkan ke atas,
kayak kita mau sendawa alias teurab. Untuk melatihnya, bedakan pengucapan kata-kata
berikut!
: tmp, Rancakk, plt, hs, tth, Palmbang, motor bbk,
cngk, pps ikan, kasp, kork api, hhhh
E : Sumedang, pedang, gelas, Jember, kebon, ganteng, Semarang,
balsem
EU : Leuwipanjang, Cibeureum, heureuy, geulis, hideung, beuteung,
beuheung, beungeut, seuneu
* Tth = kakak perempuan/panggilan kepada perempuan yang lebih tua usianya dari kita.
***
Seperti halnya bahasa Jawa, bahasa Sunda pun mengenal strata bahasa. Dalam hal ini,
penggunaan bahasa harus dibedakan saat berbicara kepada sesama (teman), orangtua,
sampai anak kecil. Ini yang dinamakan undak-usuk basa, artinya naik turunnya penggunaan
bahasa (disesuaikan dengan keadaan).
1. Kata Ganti
Kata ganti dalam bahasa Sunda, sama seperi bahasa Indonesia yaitu kata ganti orang ke-1,
kata ganti orang ke-2, dan kata ganti orang ke-3, Misalkan kata saya (aku) dalam bahasa
Sunda bisa: abdi, kuring, sim kuring, ataupun aing/uing. Begitu pula kata kamu (engkau)
dalam bahasa Sunda bisa: maneh, anjeun, sia, ataupun silaing. Penggunaannya? Kembali ke
undak-usuk basa! Dalam bahasa Sunda ada ragam bahasa halus, resmi, atau biasa
(pergaulan), ataupun kasar.
Mari, kita belajar menerapkan kata-kata ganti orang tersebut. Misalkan, Anda datang ke
suatu tempat dan ingin memberitahukan bahwa Anda datang dari Jakarta
Ragam bahasa halus resmi
Sim kuring angkat ti Jakarta tabuh opat nak karta api Parahyangan (Saya berangkat dari
Jakarta pukul empat naik kereta api Parahyangan)
Sama seperti bahasa Indonesia, dalam bahasa Sunda ada juga kata ganti lain yang biasa
dipakai berupa kata ganti tunggal, berdua, ataupun jamak (saya, kita, kami atau kamu,
mereka berdua, mereka).
Ragam bahasa halus (untuk ke orang tua atau orang baru dikenal)
Abdi sadayana angkat ti Jakarta tabuh opat nak karta api Parahyangan (Kita semua
berangkat dari Jakarta pukul empat naik kereta api Parahyangan)
Berikut ini kata ganti dalam bahasa Sunda secara lebih lengkap sesuai dengan ragam
bahasa/situasi:
> Orang Ke-1:
Tunggal:
sim kuring (halus, resmi)
abdi (halus, tak resmi)
kuring / dwk / urang (biasa/sesama)
aing (kasar)
Jamak:
sim kuring sadayana (halus, resmi)
abdi sadayana (halus, tak resmi)
kuring sarra (biasa/sesama)
Jamak
aranjeun (halus)
maranh (biasa/sesama)
hidep sarra (halus, ke usia yang lebih rendah dari kita)
Jamak
aranjeunna (halus)
maranhna (biasa/sesama)
3. Kata Tunjuk
dieu (menunjuk yang dekat)
Contoh: Bumi abdi mah di dieu (rumah saya di sini)
dinya (menunjuk yang agak dekat)
Contoh: Tadi mah jam tangan teh aya dinya (tadi sih jam tangan ada di dekat sana)
ditu (menunjuk yang jauh)
Contoh: Tuh, di ditu terminal Leuwipanjang mah! (Terminal Leuwipanjang di sana.)
Nah, kalau orang Sunda ingin menunjukkan tempat sangat jauh? Biasanya pakai kata pisan
atau dipanjangkan pengucapannya.
Misalnya:
Imah urang mah jauh pisan ti terminal th (Rumah saya jauh sekali dari terminal.)
atau Imah urang mah jauuuuuuuuh ti terminal th!
4. Kata Tanya
naon untuk menanyakan barang, hal, binatang, tumbuhan
Contoh: Tangkal naon nu runtuh di Jalan Dago basa hujan kamari th? (Pohon apa yang
rubuh di Jalan Dago waktu hujan kemarin?)
5. Imbuhan
Imbuhan dalam bahasa Sunda yang biasa dipakai:
a. Imbuhan di awal (afiks)
N- = neunggeul (memukul) dasar teunggeul (B.Indonesia: pukul; seperti
dalam berkelahi)
di- = diteunggeul (dipukul)
ka- = kateunggeul (terpukul)
pa- = papisah (berpisah)
pi- = pikarunyauen (keadaannya mengibakan)
barang- = barangbawa (segala dibawa)
silih- = silihteunggeul (saling pukul)
ti- = titajong (terantuk, misalnya terantuk batu)
ting- = tingcorowok (pada berteriak)
6. Kalimat Majemuk
a. Hubungan waktu:
saprak
Contoh: Saprak diputuskeun, kabogoh kuring jadi mindeng ngalamun (Semenjak diputuskan,
pacar saya jadi sering melamun)
ti mimiti
Contoh: Ti mimiti ayeuna, kuring embung deui ngagandong gajah! (Dari mulai sekarang,
saya tidak mau lagi menggendong gajah!)
basa
Contoh: Basa ngaliwat ka hareupeun imahna, manhna keur diggl anjing. (Waktu saya
lewat di depan rumahnya, dia lagi digigit anjing)
nepi ka
Contoh: Nepi ka ayeuna og pamajikan masih knh nagih mnta pangmeulikeun tank waja.
(Sampai sekarang pun istri saya masih selalu menagih minta dibelikan tank baja).
waktu
Contoh: Waktu kuring ngajak kenalan, manhna langsung utah. (Waktu saya mengajak
kenalan, si dia langsung muntah).
b. Hubungan sarat:
saupama
Contoh: Luna Maya pasti resepeun ka urang, saupama urang kasp jiga Ariel Peterpan.
(Luna Maya pasti menyukai saya, jikalau saya seganteng Ariel Peterpan)
lamun
Contoh: Manh bakal lulus ujian, lamun manh soson-soson diajar. (Kamu akan lulus ujian,
kalau kamu belajar dengan sungguh-sungguh)
asal
Contoh: Kuring dak jadi pamajikan manh, asal manh bunuh diri heula! (Saya mau jadi
istrimu, asal kamu bunuh diri dulu!)
c. Hubungan tujuan:
sangkan/supaya/ambh
Contoh: Ambh teu ceurik deui, br balon w. (Biar tidak nangis, kasih balon saja).
d. Hubungan perbandingan:
saperti/ibarat/kawas
Contoh: saperti/ibarat/kawas langit jeung bumi
e. Hubungan sebab:
sabab/lantaran/alatan
Contoh: Manhna indit ka Bandung, sabab/lantaran/alatan manhna hayang ulin. (Ia pergi
ke Bandung, sebab dia ingin main.)
f. Hubungan akibat:
nepi ka
Contoh: Si Sul nyasab di Jakarta, nepi ka teu nyaho jalan balik. (Si Sule nyasar di Jakarta,
sampai gak tahu jalan pulang.)
akibatna
Contoh: Manhna judi wa, nepi harta bendana bak kordas. (Ia berjudi terus, sampai harta
bendanya habis tak tersisa).
biasa halus
Kepala = sirah mastaka
Mata = mata soca
Dahi = tarang taar
Bibir = biwir lambey
Dagu = gado angkeut
Leher = beuheung tenggek
Telinga = ceuli cepil
Rambut = buuk rambut
Hidung = irung pangambung
Pipi = pipi damis
Tangan = leungeun panangan
Pantat = bujur imbit
Dengkul = tuur tengku
Kaki = suku sampan
Pisang = cau
Pepaya = gedang
Rambutan = rambutan
Mangga = buah
Durian = kadu
Manggis = manggu
Mentimun = bontng
Kangkung = kangkung
Bayam = bayem
Kentang = kentang
Kelapa = kalapa
Kelapa muda = dawegan
Matahari = panonpo
Bulan = bulan
Pelangi = katumbiri
Sungai = walungan
Petir = gelap
Guntur = guludug
Gelap = pok
Api = seuneu
Dingin = tiis
Panas = panas
Udara = hawa
Sepi = sepi, jempling
Ribut = gandng
Basah = baseuh
Pantai = basisir
Langit = langit
Asap = haseup
Tanjakan = tanjakan
Turunan = pudunan
Telaga = talaga, danau, situ
Kebun = kebon
Keruh = kiruh
Bening = hrang
Rumah = imah, bumi (hls.)
Senin = Senn
Selasa = Salasa
Rabu = Rebo
Kamis = Kemis
Jumat = Jumaah
Sabtu = Saptu
Minggu = Minggu Minggon, Ahad ((hls.)
Sebulan = sabulan, sasasih (hls.)
Setahun = sataun
Seminggu = saminggu, saminggon (hls.)
Kemarin = kamari
Kemarin lusa = mangkukna
Esok lusa = pagto
Hari = po, dinten (hls.)
Jam/pukul = jam, tabuh (hls.)
Pagi-pagi = isuk-isuk, njing-njing (hls.)
Siang = beurang, siang (hls.)
Sore = sor, sonten (hls.)
Malam = peuting, wengi (hls.)
Waktu = waktu, waktos (hls.)
***
Nah, sebagai bahan bicara jika Anda main/berwisata ke Bandung atau ke daerah lainnya di
tanah Sunda, barangkali contoh percakapan praktis berikut dapat menolong Anda.
Mang/Pak/Bu/Kang/Th, punten. Upami pangaos ieu . (barang yang dimaksud)
sabarahaan?
(Mang/Pak/Bu/Kang/Teh, maaf, kalau harga barang . ini berapa?)
Punten bad tumaros, dupi ka terminal/stasion ti dieu ka palih mana, nya? (Maaf numpang
nanya, kalau ke terminal/stasiun dari sini ke arah mana, ya?)
Punten, dupi ka terminal/stasion ngangg angkot jurusan mana, nya? (Maaf, kalau ke
terminal/stasiun dari sini pakai angkutan kota ka arah mana, ya?)
Punten, dupi ka jamban ka palih mana, nya? (Maaf, kalau ke WC/belakang ke sebelah
mana, ya?
Abdi mah urang Jakarta, namung lami ngumbara di Uganda. Ari asli mah turunan Spanyol.
(Saya orang Jakarta, tapi lama mengembara di Uganda. Tapi aslinya keturunan Spanyol.)
Tips yang paling jitu saat jalan-jalan di Bandung atau kota lainnya di tanah Sunda, jangan
lupa awalnya pake: punten. Ini untuk menunjukkan rasa hormat dan cepat akrab. Jika
bahasa Sunda Anda semakin mentok akan perbendaharaan kosakata atawa vocabulary
Sunda, selipin saja pake bahasa Indonesia.
Jangan lupa, jika Anda ingin bertanya dan Anda masih di dalam mobil, keluarlah dari mobil
dan samperin orang yang akan ditanya. Ini sudah menjadi aturan tak tertulis, yang
menunjukkan rasa hormat pada orang setempat. Kadang orang yang bertanya dari dalam
mobil, bertanya akan dianggap tidak tahu sopan santun. Logikanya: masak sih orang yang
butuh harus disamperin? Di mana-mana juga penggemar mendatangi artishehehe!
***
Memang, belajar bahasa Sunda itu susah-susah gampang. Gampangnya? Masih banyak
kosakata yang dekat dengan bahasa Indonesia. Namun, jika berhubungan dengan undak-
usuk basa, wuih orang Sunda sekarang pun makin banyak yang gak faham. Salah satu
contohnya, kata MAKAN dalam bahasa Indonesia. Dalam bahasa Sunda? Bisa dahar, nyatu,
emam, tuang, lolodok, neda, dsb. Nah, yang unik di Sunda adalah adanya suasana tertentu,
misalnya dalam waktu.
Perhatikan nama dan jenis keadaan waktu dalam 24 jam di Sunda:
Mltk srangng
Haneut moyan
Pecat sawed
Rumangsang
Manceran
Lingsir ngulon
Lohor
Lohor ahir
Wanci rang-rang
Tunggang gunung
Sariak layung
Sareupna
Harieum beungeut
Sareureuh budak
Haliwawar
Janari ged
Janari leutik
Balbat
Carangcang tihang
Rebun-rebun
Mangga, bagi Anda yang tahu pukul berapa saja tepatnya istilah-istilah waktu tersebut,
silakan kasih tahu rekan-rekan yang lain. Dari saya mah pengen ngasih bonus saja tentang
nama-nama anak hewan di Sunda:
Anak bebek = itik
Anak ayam = pitik
Anak monyet = begog
Anak jangkrik = mikung
Anak lauk = burayak
Anak kutu = kuar
Anak japati = piyik
Anak kuda = belo
Anak ucing = bilatung
Anak buaya = bocokok
Anak belut = kuntit
Anak bogo = cingok
Anak jelema = orok
Anak gajah = mnl
Ada lagi yang lebih unik, yang disebut kecap panganteur/kata pengantar, dalam artian, kata
yang mengikuti kata kerja dan keadaan. Misalnya, dalam bahasa Indonesia ada kata jatuh,
bangun, duduk, sobek, dsb. Dalam bahasa Indonesia, kata terebut bentuknya tunggal.
Dalam bahasa Sunda, kata tersebut seperti di mana ada Romeo di situ ada Juliet. Jdai ada
kata pasangan yang mengantarkan kata kerja atau keadaan tersebut. Namun, kata yang jadi
pengantarnya tidaklah mempunyai arti. Hanya menegaskan saja agar lebih mantap
kerasanya! Mau tahu? Ini lho:
bus asup
nyah beunta
hing ceurik
segruk ceurik
am dahar
jol datang
rap dibaju
deker digaw
gk diuk
reg eureun
geleber hiber
dut hitut
kuniang hudang
belenyh/nyh imut
gedig indit
los indit
wr kiih
blug labuh
berebet lumpat
jleng luncat
geleser maju
belewer maldog
brus mandi
trkl nak
gampleng nampiling
blak nangkarak
jung nangtung
sebrut narajang
habek neunggeul
-lek neureuy
lar ngaliwat
bluk ngangkuban
biur ngapung
goldag ngedeng
gewewek nggl
rngknk ngigel
leguk/regot nginum
burusut ngising
pok ngomong
celengkeung ngomong
trt nulis
gaplok nyabok
gap nyagap
sirintil nyampeurkeun
gantawang nyarkan
kerewek nyekel
cong nyembah
crot nyiduh
celengok nyium
kop nyokot
bluk nyuuh
reup peureum
dug sar
barakatak seuri
ceuleukeuteuk seuri
cakakak seuri
cikikik seuri
lep teuleum
eureuleu teurab
clak tumpak
luk tungkul
jrut turun
nyot ngenyot
pelenyun udud
cat unggah
orolo utah
beledug bitu
beletk peupeus
beletok potong
brwk sok
bray beurang
bray muka
bray caang
breg hujan
cep tiis
gejebur kana cai
jedak diadu
jeduk tidagor
jegug sora anjing
jegur sora marieum
jentrng kacapi
jep jemp
jeprut pegat
kecebuk sora cai
kecemplung kana sumur
kepluk murag
krsk sora daun
ketruk sora sapatu
les leungit
paralak hujan
pdnghl keuheul
peledek bau hitut
pes pareum
pleng ambleng
plong ngemplong
prung pegat
prung ngamimitian
pudigdig ambek
rekt sora panto
rob ngarogrog
rup dirungkupan
seguk sora kolcr
semprung pegat
sruk-srk sora ragaji
trong kohkol
Hatur nuhun!