pisang goreng. Ya, sebab dalam bahasa Sunda pisang artinya ‘pisang goreng’. Lebih
umum, pisang dalam artian ini lebih mengarah kepada pisang goreng yang biasanya
diolah dengan tepung. Lalu, pisang itu sendiri apa? Dalam bahasa Sunda, pisang itu
sendiri adalah cau.
Miskomunikasi ataupun missunderstanding alias salah arti kadang menjadi lucu bagi
orang yang baru belajar bahasa Sunda. Nah, jika Anda (non-Sunda) tidak ingin terjebak
kesalahan arti untuk belajar atau coba-coba belajar bahasa Sunda, maka ikutilah “kursus”
singkat ini.
***
Aksara dalam bahasa Sunda sama halnya dengan aksara Latin (A-Z), namun
ditambah dengan adanya aksara ny-, ng-, é, dan eu. Misalnya, dalam kata:
- nyangu (asal kata sangu ‘nasi’) yang artinya menanak nasi;
- ngarit (asal kata ‘arit’) artinya sedang mengarit.
Terkadang, yang membedakan cara bicara orang Sunda dengan orang luar Sunda
adalah penggunaan é, e, dan eu. Pengucapan é lakukanlah dengan menarik pipi sehingga
bibir seperti tersenyum. Kalau pengucapan eu, lakukan dengan kepala agak didongakkan
ke atas, kayak kita mau sendawa alias teurab. Untuk melatihnya, bedakan pengucapan
kata-kata berikut!
É : témpé, Rancaékék, pélét, hésé, tétéh, Palémbang, motor bébék,
céngék, pépés ikan, kasép, korék api, héhéhéhé
E : Sumedang, pedang, gelas, Jember, kebon, ganteng, Semarang,
balsem
EU : Leuwipanjang, Cibeureum, heureuy, geulis, hideung, beuteung,
beuheung, beungeut, seuneu
Ok? Jika sudah fasih, bedakan pengucapan kalimat berikut:
Tétéh caket treuk hideung (artinya: ‘Teteh dekat truk hitam’)
Tétéh cakeutreuk hideung (artinya: ‘Teteh sangat hitam sekali’)
* Tétéh = kakak perempuan/panggilan kepada perempuan yang lebih tua usianya dari kita.
***
Seperti halnya bahasa Jawa, bahasa Sunda pun mengenal “strata” bahasa. Dalam hal
ini, penggunaan bahasa harus dibedakan saat berbicara kepada sesama (teman), orangtua,
sampai anak kecil. Ini yang dinamakan undak-usuk basa, artinya ‘naik turunnya
penggunaan bahasa’ (disesuaikan dengan keadaan).
1. Kata Ganti
Kata ganti dalam bahasa Sunda, sama seperi bahasa Indonesia yaitu kata ganti orang
ke-1, kata ganti orang ke-2, dan kata ganti orang ke-3, Misalkan kata saya (aku) dalam
bahasa Sunda bisa: abdi, kuring, sim kuring, ataupun aing/uing. Begitu pula kata kamu
(engkau) dalam bahasa Sunda bisa: maneh, anjeun, sia, ataupun silaing.
Penggunaannya? Kembali ke undak-usuk basa! Dalam bahasa Sunda ada ragam bahasa
halus, resmi, atau biasa (pergaulan), ataupun kasar.
Mari, kita belajar menerapkan kata-kata ganti orang tersebut. Misalkan, Anda datang
ke suatu tempat dan ingin memberitahukan bahwa Anda datang dari Jakarta
- Ragam bahasa halus resmi
Sim kuring angkat ti Jakarta tabuh opat naék karéta api Parahyangan (Saya berangkat
dari Jakarta pukul empat naik kereta api Parahyangan)
Bagaimana jika akan menggunakan kata kamu dalam bahasa Sunda?
- Ragam bahasa halus (untuk ke orang tua atau orang baru dikenal)
Anjeun angkat ti Jakarta tabuh sabaraha? (Kamu berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
Agar lebih aman, bisa diganti dengan sapaan atau nama orang yang ditanya,
misalnya:
Bapa angkat ti Jakarta tabuh sabaraha? (Bapak berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
Andi angkat ti Jakarta tabuh sabaraha? (Andi berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
- Ragam bahasa halus (untuk ke orang tua atau orang baru dikenal)
Abdi sadayana angkat ti Jakarta tabuh opat naék karéta api Parahyangan (Kita semua
berangkat dari Jakarta pukul empat naik kereta api Parahyangan)
Berikut ini kata ganti dalam bahasa Sunda secara lebih lengkap sesuai dengan ragam
bahasa/situasi:
> Orang Ke-1:
Tunggal:
- sim kuring (halus, resmi)
- abdi (halus, tak resmi)
- kuring / déwék / urang (biasa/sesama)
- aing (kasar)
Jamak:
- sim kuring sadayana (halus, resmi)
- abdi sadayana (halus, tak resmi)
- kuring saréréa (biasa/sesama)
Jamak
- aranjeun (halus)
- maranéh (biasa/sesama)
- hidep saréréa (halus, ke usia yang lebih rendah dari kita)
Jamak
- aranjeunna (halus)
- maranéhna (biasa/sesama)
3. Kata Tunjuk
- dieu (menunjuk yang dekat)
Contoh: Bumi abdi mah di dieu (rumah saya di sini)
- dinya (menunjuk yang agak dekat)
Contoh: Tadi mah jam tangan teh aya dinya (tadi sih jam tangan ada di dekat sana)
- ditu (menunjuk yang jauh)
Contoh: Tuh, di ditu terminal Leuwipanjang mah! (Terminal Leuwipanjang di sana.)
Nah, kalau orang Sunda ingin menunjukkan tempat sangat jauh? Biasanya pakai
kata pisan atau dipanjangkan pengucapannya.
Misalnya:
- Imah urang mah jauh pisan ti terminal téh (Rumah saya jauh sekali dari terminal.)
- atau Imah urang mah jauuuuuuuuh ti terminal téh!
4. Kata Tanya
- naon untuk menanyakan barang, hal, binatang, tumbuhan
Contoh: Tangkal naon nu runtuh di Jalan Dago basa hujan kamari téh? (Pohon apa yang
rubuh di Jalan Dago waktu hujan kemarin?)
5. Imbuhan
Imbuhan dalam bahasa Sunda yang biasa dipakai:
a. Imbuhan di awal (afiks)
N- = neunggeul (memukul) dasar teunggeul (B.Indonesia: ‘pukul’; seperti
dalam berkelahi)
di- = diteunggeul (dipukul)
ka- = kateunggeul (terpukul)
pa- = papisah (berpisah)
pi- = pikarunyauen (keadaannya mengibakan)
barang- = barangbawa (segala dibawa)
silih- = silihteunggeul (saling pukul)
ti- = titajong (terantuk, misalnya terantuk batu)
ting- = tingcorowok (pada berteriak)
6. Kalimat Majemuk
a. Hubungan waktu:
- saprak
Contoh: Saprak diputuskeun, kabogoh kuring jadi mindeng ngalamun (Semenjak
diputuskan, pacar saya jadi sering melamun)
- ti mimiti
Contoh: Ti mimiti ayeuna, kuring embung deui ngagandong gajah! (Dari mulai sekarang,
saya tidak mau lagi menggendong gajah!)
- basa
Contoh: Basa ngaliwat ka hareupeun imahna, manéhna keur digégél anjing. (Waktu saya
lewat di depan rumahnya, dia lagi digigit anjing)
- nepi ka
Contoh: Nepi ka ayeuna ogé pamajikan masih kénéh nagih ménta pangmeulikeun tank
waja. (Sampai sekarang pun istri saya masih selalu menagih minta dibelikan tank baja).
- waktu
Contoh: Waktu kuring ngajak kenalan, manéhna langsung utah. (Waktu saya mengajak
kenalan, si dia langsung muntah).
b. Hubungan sarat:
- saupama
Contoh: Luna Maya pasti resepeun ka urang, saupama urang kasép jiga Ariel Peterpan.
(Luna Maya pasti menyukai saya, jikalau saya seganteng Ariel Peterpan)
- lamun
Contoh: Manéh bakal lulus ujian, lamun manéh soson-soson diajar. (Kamu akan lulus
ujian, kalau kamu belajar dengan sungguh-sungguh)
- asal
Contoh: Kuring daék jadi pamajikan manéh, asal manéh bunuh diri heula! (Saya mau
jadi istrimu, asal kamu bunuh diri dulu!)
c. Hubungan tujuan:
sangkan/supaya/ambéh
Contoh: Ambéh teu ceurik deui, béré balon wé. (Biar tidak nangis, kasih balon saja).
d. Hubungan perbandingan:
- saperti/ibarat/kawas
Contoh: saperti/ibarat/kawas langit jeung bumi
e. Hubungan sebab:
- sabab/lantaran/alatan
Contoh: Manéhna indit ka Bandung, sabab/lantaran/alatan manéhna hayang ulin. (Ia
pergi ke Bandung, sebab dia ingin main.)
f. Hubungan akibat:
- nepi ka
Contoh: Si Sulé nyasab di Jakarta, nepi ka teu nyaho jalan balik. (Si Sule nyasar di
Jakarta, sampai gak tahu jalan pulang.)
- akibatna
Contoh: Manéhna judi waé, nepi harta bendana béak korédas. (Ia berjudi terus, sampai
harta bendanya habis tak tersisa).
Matahari = panonpoé
Bulan = bulan
Pelangi = katumbiri
Sungai = walungan
Petir = gelap
Guntur = guludug
Gelap = poék
Api = seuneu
Dingin = tiis
Panas = panas
Udara = hawa
Sepi = sepi, jempling
Ribut = gandéng
Basah = baseuh
Pantai = basisir
Langit = langit
Asap = haseup
Tanjakan = tanjakan
Turunan = pudunan
Telaga = talaga, danau, situ
Kebun = kebon
Keruh = kiruh
Bening = hérang
Rumah = imah, bumi (hls.)
***
Nah, sebagai bahan bicara jika Anda main/berwisata ke Bandung atau ke daerah lainnya
di tanah Sunda, barangkali contoh percakapan praktis berikut dapat menolong Anda.
- Mang/Pak/Bu/Kang/Téh, punten. Upami pangaos ieu .... (barang yang dimaksud)
sabarahaan?
(Mang/Pak/Bu/Kang/Teh, maaf, kalau harga barang .... ini berapa?)
- Punten badé tumaros, dupi ka terminal/stasion ti dieu ka palih mana, nya? (Maaf
numpang nanya, kalau ke terminal/stasiun dari sini ke arah mana, ya?)
- Punten, dupi ka terminal/stasion nganggé angkot jurusan mana, nya? (Maaf, kalau ke
terminal/stasiun dari sini pakai angkutan kota ka arah mana, ya?)
- Punten, dupi ka jamban ka palih mana, nya? (Maaf, kalau ke WC/belakang ke sebelah
mana, ya?
- Abdi mah urang Jakarta, namung lami ngumbara di Uganda. Ari asli mah turunan
Spanyol. (Saya orang Jakarta, tapi lama mengembara di Uganda. Tapi aslinya keturunan
Spanyol.)
Mangga, bagi Anda yang tahu pukul berapa saja tepatnya istilah-istilah waktu tersebut,
silakan kasih tahu rekan-rekan yang lain. Dari saya mah pengen ngasih bonus saja
tentang nama-nama anak hewan di Sunda:
Anak bebek = itik
Anak ayam = pitik
Anak monyet = begog
Anak jangkrik = mikung
Anak lauk = burayak
Anak kutu = kuar
Anak japati = piyik
Anak kuda = belo
Anak ucing = bilatung
Anak buaya = bocokok
Anak belut = kuntit
Anak bogo = cingok
Anak jelema = orok
Anak gajah = ménél
Ada lagi yang lebih unik, yang disebut kecap panganteur/kata pengantar, dalam artian,
kata yang mengikuti kata kerja dan keadaan. Misalnya, dalam bahasa Indonesia ada kata
“jatuh, bangun, duduk, sobek, dsb”. Dalam bahasa Indonesia, kata terebut bentuknya
tunggal. Dalam bahasa Sunda, kata tersebut seperti di mana ada Romeo di situ ada Juliet.
Jdai ada kata pasangan yang mengantarkan kata kerja atau keadaan tersebut. Namun, kata
yang jadi pengantarnya tidaklah mempunyai arti. Hanya menegaskan saja agar lebih
mantap kerasanya! Mau tahu? Ini lho:
- bus asup
- nyah beunta
- hing ceurik
- segruk ceurik
- am dahar
- jol datang
- rap dibaju
- deker digawé
- gék diuk
- reg eureun
- geleber hiber
- dut hitut
- kuniang hudang
- belenyéh/nyéh imut
- gedig indit
- léos indit
- wér kiih
- blug labuh
- berebet lumpat
- jleng luncat
- geleser maju
- belewer malédog
- brus mandi
- térékél naék
- gampleng nampiling
- blak nangkarak
- jung nangtung
- sebrut narajang
- habek neunggeul
-lek neureuy
- lar ngaliwat
- bluk ngangkuban
- biur ngapung
- golédag ngedeng
- gewewek ngégél
- réngkénék ngigel
- leguk/regot nginum
- burusut ngising
- pok ngomong
- celengkeung ngomong
- trét nulis
- gaplok nyabok
- gap nyagap
- sirintil nyampeurkeun
- gantawang nyarékan
- kerewek nyekel
- cong nyembah
- crot nyiduh
- celengok nyium
- kop nyokot
- bluk nyuuh
- reup peureum
- dug saré
- barakatak seuri
- ceuleukeuteuk seuri
- cakakak seuri
- cikikik seuri
- lep teuleum
- eureuleu teurab
- clak tumpak
- luk tungkul
- jrut turun
- nyot ngenyot
- pelenyun udud
- cat unggah
- orolo utah
- beledug bitu
- beleték peupeus
- beletok potong
- béréwék soék
- bray beurang
- bray muka
- bray caang
- breg hujan
- cep tiis
- gejebur kana cai
- jedak diadu
- jeduk tidagor
- jegug sora anjing
- jegur sora marieum
- jentréng kacapi
- jep jempé
- jeprut pegat
- kecebuk sora cai
- kecemplung kana sumur
- kepluk murag
- kérésék sora daun
- ketruk sora sapatu
- les leungit
- paralak hujan
- pédénghél keuheul
- peledek bau hitut
- pes pareum
- pleng ambleng
- plong ngemplong
- prung pegat
- prung ngamimitian
- pudigdig ambek
- rekét sora panto
- rob ngarogrog
- rup dirungkupan
- seguk sora kolécér
- semprung pegat
- sruk-srék sora ragaji
- trong kohkol