Anda di halaman 1dari 45

KESAMAAN FUNGSI TRIGONOMETRI DAN PEMAKAIAN

TRIGONOMETRI

Modul ini menyajikan dua pokok bahasan yaitu “Kesamaan Fungsi


Trigonometri” dan “Pemakaian Trigonometri” pokok bahasan pertama tentu dari
kesamaan dasar perbandingan goniometri dan penggunaanya dalam
menyelesaikan kesamaan fungsi goniometri, dan dalil de Moure. Pokok bahasan
kedua terdiri dari dalil sinus, dalil cosinus, dalil tangen, dan luas segitiga.
Materi pada pokok bahasan pertama sebagai lanjutan materi modul
pertama, dan sebagai penggunaan kesamaan dasar pada kesamaan pada umumnya.
Sedangkan pokok bahasan kedua membicarakan tentang perhitungan-perhitungan
tentang gartis-garis dan sudut-sudut segitiga, dan luas segitiga, untuk segitiga
siku-siku berdasarkan perbandingan goniometri dari materi modul pertama.
Kemahiran menggunakan rumus-rumus kesamaan dasar merupakan
modul utama untuk menyelesaikan kesamaan fungsi trigonometri, juga merupakan
dasar untuk menyelesaikan persamaan dan pertidaksamaan yang akan dibicarakan
pada modul berikutnya.

Kompetensi yang diharapkan setelah mempelajari modul ini diharapkan dapat :


a. menurunkan rumus-rumus dasar perbandingan goniometri,
b. menyelesaikan berbagai berbagai bentuk kesamaan fungsi goniometri,
c. melogarimiskan bentuk fungsi goniometri,
d. menyederhanakan akan bentuk fungsi goniometri,
e. menurunkan rumus-rumus sin 2 x, cos 2 x, sin 3 x, cos 3 x, menjadi sinus x
dan cos x dengan dalil de Maivre,
f. menurunkan rumus-rumus sinus, cosinus, dan tangen,
g. menggunakan akan rumus-rumus sinus, cosinus, dan tangen
h. mencari luas segitiga
KESAMAAN FUNGSI TRIGONOMETRI

Suatu bentuk fungsi goniometri mungkin sekali dapat diubah menjadi


bentuk lain atau bentuk yang lebih sederhana. Dalam hal ini kita berbicara tentang
kesamaan (identitas). Dua bentuk fungsi goniometri disebut identik jika kedua
bentuk tersebut sama artinya. Maksudnya nilai fungsi-fungsi goniometri tersebut
sama untuk setiap harga variabel.
Adanya hubungan antara perbandingan goniometri yang merupakan
kesamaan yang paling sederhana, yang selanjutnya hubungan atau rumus-rumus
tersebut dapat digunakan untuk menyelesaiakan kesamaan-kesamaan yang lebih
rumit. Berikut ini kita bicarakan hubungan atau rumus tersebut.

1) Untuk sembarang sudut x maka berlakulah dalil dalam bentuk (x dalam


radian).
a. sin2 x + cos2 x = 1

Bukti :
b 𝑏2
Sin x = → 𝑠𝑖𝑛2 x = 2
r 𝑟

𝑎 𝑎2
Cos x = → 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥 =
𝑟 𝑟2

P (a , b)

x b
a

Gambar 1
𝑏2 𝑎2
𝑠𝑖𝑛2 𝑥 + 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥 = 2
+
𝑟 𝑟2

𝑏2 + 𝑎2
=
𝑟2

𝑟2
= =1
𝑟2

Maka sin2 x + cos2 x = 1 terbukti

b. sec2 x = 1 + tan2 x

Bukti :

Dari gambar 1
𝑟 𝑟2
Sec x = → sec2 =
𝑎 𝑎2

𝑏 𝑏2
Tan x = → tan2 x =
𝑎 𝑎2

𝑟 2 −𝑏2 𝑎2
Sec2 x – tan2 x = = =1
𝑎2 𝑎2

Maka sec2 x = 1 + tan2 x terbukti

c. cosec2 x = 1 + cot2 x

Bukti :

Dari gambar 1

𝑟 𝑟2
Cosec x = → cosec2 x =
𝑏 𝑏2

𝑎 𝑎2
Cot x = → cot2 x =
𝑏 𝑏2
𝑟 2 − 𝑎2 𝑏2
Cosec2 x – cot 2 x = = =1
𝑏2 𝑏2

Maka cosec2 x = 1 + cot2 x terbukti

Contoh 1

Ubahlah cot x. sec x. cosec x menjadi 1 + cot2 x


Jawab :
cos 𝑥 1 1
Cot x. sec x. cosec x = . .
sin 𝑥 cos 𝑥 sin 𝑥

1
=
𝑠𝑖𝑛2 𝑥

= cosec2 x

= 1 + cot2 x

Maka cot x. sec x. cosec x = 1+ cot 2x


Contoh 2

𝑠𝑖𝑛3 𝑥+ 𝑐𝑜𝑠3 𝑥
Ubahlah menjadi sin x + cos x
1−sin 𝑥 cos 𝑥

Jawab :

𝑠𝑖𝑛3 𝑥+ 𝑐𝑜𝑠3 𝑥 (sin 𝑥 + cos 𝑥) (𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − sin 𝑥 cos 𝑥 + 𝑐𝑜𝑠2 𝑥)


=
1− sin 𝑥 cos 𝑥 1− sin 𝑥 cos 𝑥

(sin 𝑥 + cos 𝑥) (𝑠𝑖𝑛2 𝑥 + 𝑐𝑜𝑠2 𝑥 − sin 𝑥 cos 𝑥)


=
1− sin 𝑥 cos 𝑥

(sin 𝑥 + cos 𝑥) (1− sin 𝑥 cos 𝑥)


=
1− sin 𝑥 cos 𝑥

= sin x + cos x
𝑠𝑖𝑛3 𝑥 + 𝑐𝑜𝑠3 𝑥
Maka = sin x + cos x
1− sin 𝑥 cos 𝑥
Contoh 3

tan 𝑎 − 1 sin 𝑎 + cos 𝑎


Sederhanakan x
sin 𝑎− cos 𝑎 tan 𝑎 + 1

Jawab :

tan 𝑎 − 1 sin 𝑎 + cos 𝑎


x
sin 𝑎 − cos 𝑎 tan 𝑎 + 1
sin 𝑎
cos 𝑎
−1 sin 𝑎+ cos 𝑎
= × sin 𝑎
sin 𝑎 − cos 𝑎 +1
cos 𝑎

sin 𝑎 − cos 𝑎 (sin 𝑎+cos 𝑎) cos 𝑎


= ×
cos 𝑎 (sin 𝑎 − cos 𝑎) sin 𝑎+ cos 𝑎

=1
tan 𝑎 − 1 sin 𝑎 + cos 𝑎
Maka × =1
sin 𝑎− cos 𝑎 tan 𝑎+1

Contoh 4

𝑡𝑎𝑛2 𝑥 − 1
Tujukkan = 1 - 2 cos2 x
𝑡𝑎𝑛2 𝑥 + 1

Jawab :

𝑠𝑖𝑛2 𝑥
𝑡𝑎𝑛2 𝑥 − 1 −1
𝑐𝑜𝑠2 𝑥
= 𝑠𝑖𝑛2 𝑥
𝑡𝑎𝑛2 𝑥 + 1 +1
𝑐𝑜𝑠2 𝑥

𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − 𝑐𝑜𝑠2 𝑥
=
𝑠𝑖𝑛2 𝑥 + 𝑐𝑜𝑠2 𝑥

= sin2x – cos2 x
= 1 – cos2 x – cos2 x
= 1 – 2 cos2 x
𝑡𝑎𝑛2 𝑥 − 1
Maka = 1- 2 cos2 x
𝑡𝑎𝑛2 𝑥 + 1

Contoh 5

𝑡𝑎𝑛2 𝑥 − 𝑠𝑖𝑛2 𝑥
Tunjukkan dapat diubah menjadi tan4 x
1− 𝑠𝑖𝑛2 𝑥

Jawab :

𝑠𝑖𝑛2 𝑥
𝑡𝑎𝑛2 𝑥 − 𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − 𝑠𝑖𝑛2 𝑥
𝑐𝑜𝑠2 𝑥
=
1− 𝑠𝑖𝑛2 𝑥 𝑐𝑜𝑠2 𝑥

𝑠𝑖𝑛2 𝑥− 𝑠𝑖𝑛2 𝑥 𝑐𝑜𝑠2 𝑥


=
𝑐𝑜𝑠4 𝑥

𝑠𝑖𝑛2 𝑥 (1−𝑐𝑜𝑠2 𝑥)
=
𝑐𝑜𝑠4 𝑥

𝑠𝑖𝑛2 𝑥 . 𝑠𝑖𝑛2 𝑥
=
𝑐𝑜𝑠4 𝑥

𝑠𝑖𝑛4 𝑥
=
𝑐𝑜𝑠4 𝑥

𝑡𝑎𝑛2 𝑥 − 𝑠𝑖𝑛2 𝑥
Jadi = tan4 x
1− 𝑠𝑖𝑛2 𝑥
2) Berikut ini juga rumus-rumus kesamaan yang sering disebut rumus
perbandingan goniometri jumlah atau selisih dua sudut.
a.
sin (x+y) = sin x cos y + cos x sin y

Bukti : T
y L
x
q
p

P Q
K

Gambar 2
1
Luas ∆ PQT = x alas x tinggi
2
1
= p x PL
2
1
= p x q sin (x+y)
2
̅̅̅̅ = q sin x
∆ PQT : PK ̅̅̅̅ = p sin y
∆ QKT : QK
̅̅̅̅ = q cos x
TK ̅̅̅̅ = p cos y
KT

̅̅̅̅
KT = q cos x = p cos y
1 1
L ∆ PKT = x PK x TK L ∆ QKT = x Q K x TK
2 2
1 1
= x q sin x p cos y = p sin y q cos x
2 2
1 1
= p q sin x cos y = p q cos x sin y
2 2

L ∆ RQT = LPKT + L QKT


1 1 1
p q sin (x +y) = p q sin x cos y + p q cos x sin y
2 2 2

Sin ( x + y) = sin x cos y + cos x sin y terbukti


b. sin ( x – y) = sin x cos y – cos x sin y

Bukti:

Dari rumus (a) mengganti y dengan – y


Sin [x + (-y)] = sin x cos (– y )+ cos x sin (–y)
Sin (x – y) = sin x cos y - cos x sin y
terbukti

c. cos (x + y) = cos x cos y – sin x sin y

Bukti:

1
Dari rumus (a) mengganti x dengan 𝜋 + x
2
1 1 1
Sin [ ( 𝜋 + x) + y] = sin ( π + x) cos y + cos ( π + x) sin y
2 2 2
1
Sin [ π + (x + y)] = cos x cos y – sin x sin y
2

Cos (x + y) = cos x cos y – sin x sin y terbukti

d. Cos (x – y) = cos x cos y + sin x sin y

Bukti:

Dari rumus (c) , mengganti y dengan –y


Cos [x + (-y)] = cos x cos (-y) - sin x sin (-y)
Cos (x –y) = cos x cos y - sin x(-sin y)
Cos (x – y) = cos x cos y + sin x sin y terbukti

e. tan x + tan y
Tan (x + y) =
1− tan x. tan y

Bukti:

Menggunakan (a) dan (c)


sin (𝑥 + 𝑦)
Tan (x + y) =
cos(𝑥 + 𝑦)

sin x cos y + cos x sin y


=
cos x cos y − sin x sin y

sin x cos y + cos x sin y 1


= .( )
cos x cos y − sin x sin y cos x cos y

tan x+ tan y
=
1− tan x tan y

f. tan 𝑥−tan 𝑦
Tan (x – y) =
1+tan 𝑥 tan 𝑦

Bukti:

Dari rumus mengganti y dengan –y


tan x + tan (−y)
tan [x +(-y)] =
1−tan x. tan(−y)
tan x−tan(−y)
= terbukti
1+tan x. tan y

Contoh 6

Carilah sin 75O tanpa daftar


Jawab:

Sin 75O = sin (45O + 30O)

= sin 45O cos 30O + cos 45O sin 30O


1 1 1 1
= √2.
2 2
√3 + 2
√2 . 2
1 1 1
= √6 + √2= 4 (√6 + √2)
4 4

Contoh 7

Tentukan tan 15O tanpa daftar


Jawab:

Tan 15O = (45O – 30O)


tan 45𝑜 − tan 30𝑜
=
1+tan 45𝑜 .tan 30𝑜
1
1− √3 3− √3
3
= 1 =
1+(1). √3 3+ √3
3

3 − √3 3 − √3
= x
3 + √3 3− √3
9+3−6 √3
=
9−3

12−6 √3
=
6

Maka tan 15O = 2 - √3


Contoh 8

Tentukan cos 165O tanpa daftar


Jawab:

Cos 165O = cos (180O – 15O)


= - cos 15O
= cos ( 45O – 30O)
= - cos 45O cos 30O- sin 45O sin 30O
1 1 1 1
=-
2
√2 .2 √3 - 2 √2 . 2
1 1
Maka cos 165O = − √6 - 4 √2
4

3) Dari rumus 2 a, 2 c dan 2 e dapat diturunkan rumus-rumus lain, yang disebut


rumus sudut rangkap
a.
sin 2 x = 2 sin x cos x

Bukti:

Dari 2 a, jika y = x
Sin (x + y) = sin x cos y + cos x sin y
Sin (x + x) = sin x cos x + cos x sin x
Sin 2 x = 2 sin x cos x terbukti

b.
Cos 2 x = cos2x – sin2 x = 2 cos2x – 1 = 1 - 2 sin2 x

Bukti:

Dari 2 c , jika y =x
Cos (x + y) = cos x cos y – sin x sin y
cos (x + x) = cos x cos x – sin x sin x
Cos 2 x = cos2x – sin2 x terbukti
Selanjutnya:
Cos 2 x = cos2 x – (1 – cos2 x)
Cos 2 x = 2 cos2 x – 1 terbukti
Cos 2x = 1 – sin2x - sin2x
Cos 2 x = 1 – 2 sin2x tebukti

c. 2 tan 𝑥
Tan 2 x =
1−𝑡𝑎𝑛2 𝑥

Bukti:
Dari 2 e , jika y = x
tan x + tan y
Tan (x + y) = 1− tan x. tan y

tan x + tan x
Tan ( x + x) =
1−tan x .tan x
2 tan x
= terbukti
1−tan2 x

Contoh 9
1
Carilah sin 22 2 o , tanpa daftar

Jawab:

Cos 2 x = 1 – 2 sin 2 x
1 1
Sin2 x = 2 – 2 cos 2x

1
Sin x = √( 2 (1 – cos 2 x))

1 1
Sin 222 o =√( 2 (1 – cos 45))

1 1
=√(2 (1– . 2 √2)

1 1 1
Maka sin 222o = √2 – 4 √2)

Contoh 10
1
Tentukan cos 7 𝑑𝑒𝑟𝑎𝑗𝑎𝑡 tanpa tabel
2

Jawab:
1
2 cos2 72 o = 1 + cos 15O

= 1 + (45O – 30O)
= 1 + (cos 45O cos 30O + sin 45O sin 30O)
1 1 1 1
= 1 + (2 √2 ∙ 2 √3 + 2 √2 ∙ 2)

1 1 1
2 cos2 7 2 o = 1 + (4 √6 + 4 √2 )

1 1 1 1
cos 7 2 o =2 + 8 √6 + 8 √2

1 1
2 cos2 72 o = 4 8 + 2(√6 + √2)

4). Dari rumus kelompok sin (𝑥 ± 𝑦) dapat diturunkan rumus lain yang biasa
disebut rumus jumlah dua perbandingan goniometri.

a.
1 1
sin 𝑝 + sin 𝑞 = 2 sin (𝑝 + 𝑞) cos (𝑝 − 𝑞)
2 2

Bukti:

Dari sin(𝑥 ± 𝑦) = sin 𝑥 cos 𝑦 ± cos 𝑥 sin 𝑦

Bila 𝑥 + 𝑦 = 𝑝
𝑥−𝑦 =𝑝
1
𝑥 = 2 (𝑝 + 𝑞)

1
𝑦= (𝑝 − 𝑞)
2

sin(𝑥 + 𝑦) + sin(𝑥 − 𝑦) = sin 𝑥 cos 𝑦 + cos 𝑥 sin 𝑦 + sin 𝑥 cos 𝑦 − cos 𝑥 sin 𝑦

sin(𝑥 + 𝑦) + sin(𝑥 − 𝑦) = 2 sin 𝑥 cos 𝑦


1 1
sin 𝑝 + sin 𝑞 = 2 sin 2 (𝑝 + 𝑞) cos 2 (𝑝 − 𝑞) terbukti.

Dengan jalan yang sama dapat diperoleh:

b. 1 1
sin 𝑝 − sin 𝑞 = 2 cos (𝑝 + 𝑞 ) sin (𝑝 − 𝑞 )
2 2

1 1
cos 𝑝 + cos 𝑞 = 2 cos (𝑝 + 𝑞 ) cos (𝑝 − 𝑞 )
2 2
d. 1 1
cos 𝑝 − cos 𝑞 = − 2 sin (𝑝 + 𝑞 ) sin (𝑝 − 𝑞 )
2 2

5). Sering juga keluar pada soal-soal kesamaan yang perlu menggunakan rumus
sin 3x, cos 3x dan tan 3x.

a. sin 3𝑥 = 3 sin 𝑥 − 4 𝑠𝑖𝑛3 𝑥

Bukti:
sin 3𝑥 = sin(2𝑥 + 𝑥) = sin 2𝑥 cos 𝑥 + cos 2𝑥 sin 𝑥
= 2 sin 𝑥 cos 𝑥 cos 𝑥 + (1 − 2 𝑠𝑖𝑛2 𝑥) sin 𝑥
= 2 sin 𝑥 (1 − 𝑠𝑖𝑛2 𝑥) + sin 𝑥 − 2𝑠𝑖𝑛3 𝑥
= 2 sin 𝑥 − 2 𝑠𝑖𝑛3 𝑥 + sin 𝑥 − 2 𝑠𝑖𝑛3 𝑥

sin 3𝑥 = 3 sin 𝑥 − 4 𝑠𝑖𝑛3 𝑥 terbukti.

Dengan jalan yang sama diperoleh:

b. cos 3𝑥 = 4 𝑐𝑜𝑠 3 𝑥 − 3 cos 𝑥

3 tan 𝑥 − 𝑡𝑎𝑛3 𝑥
tan 3𝑥 =
b. 1 − 3 𝑡𝑎𝑛2 𝑥
6). Setelah kita memiliki banyak rumus, sebagai kesamaan dasar maka kita dapat
menyelesaikan kesamaan (identitas) yang lebih rumit. Perlu ditekankan
kembali bahwa pada kesamaan yang terkadang arti bahwa berlaku untuk setiap
bilangan real yang menyatakan besarnya sudut.
Pada dasarnya untuk menyelesaikan bentuk kesamaan adalah mengubah
bentuk perbandingan goniometri yang kurang sederhana menjadi bentuk yang
lebih sederhana.

Kemungkinan-kemungkinan:

a) Bentuk yang kurang sederhana di ruas kiri, sebagai ilustrasi:


Buktikan: A = D
Bukti:
A=

B=

C=

D=D terbukti.

b) Bentuk yang kurang sederhana di ruas kanan, sebagai ilustrasi:


Buktikan : D = A
Bukti:
D=A

=B

=C

D=D terbukti.

c) Jika bentuk kedua ruas tidak ada yang sederhana, dengan mengubah kedua
ruas.

Sebagai ilustrasi, A dan E tidak ada yang sederhana.


Buktikan: A = E
Bukti:
A=E

B=D

C=C terbukti.

Contoh berikut sebagai sudah terdapat dalam contoh terdahulu hanya bentuk
seluruhnya yang lain. Untuk menyingkat masa untuk sudut selalu dalam radian.

Contoh 11:

Buktikan: 𝑐𝑜𝑡 𝑥. 𝑠𝑒𝑐 𝑥. 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 𝑥 = 1 + 𝑐𝑜𝑡 2 𝑥

Bukti: 𝑐𝑜𝑡 𝑥. 𝑠𝑒𝑐 𝑥. 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 𝑥 = 1 + 𝑐𝑜𝑡 2 𝑥

cos 𝑥 1 1
∙ ∙ =
sin 𝑥 cos 𝑥 sin 𝑥
1
=
𝑠𝑖𝑛2 𝑥
𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 2 𝑥 =
1 + 𝑐𝑜𝑡 2 𝑥 = 1 + 𝑐𝑜𝑡 2 𝑥 terbukti.

Contoh 12:

𝑠𝑖𝑛3 𝑥 + 𝑐𝑜𝑠3 𝑥
Buktikan: = sin 𝑥 + cos 𝑥
1− sin 𝑥 cos 𝑥

𝑠𝑖𝑛3 𝑥 + 𝑐𝑜𝑠3 𝑥
Bukti: = sin 𝑥 + cos 𝑥
1− sin 𝑥 cos 𝑥
(sin 𝑥 + cos 𝑥) (𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − sin 𝑥 cos 𝑥 + 𝑐𝑜𝑠2 𝑥)
=
1− sin 𝑥 cos 𝑥

(sin 𝑥 + cos 𝑥) (𝑠𝑖𝑛2 𝑥 + 𝑐𝑜𝑠2 𝑥 − sin 𝑥 cos 𝑥 )


=
1− sin 𝑥 cos 𝑥

(sin 𝑥+ cos 𝑥) (1− sin 𝑥 cos 𝑥)


=
1− sin 𝑥 cos 𝑥

sin 𝑥 + cos 𝑥 = sin 𝑥 + cos 𝑥 terbukti.

Contoh 13:
tan 𝑥 − 1 sin 𝑥 + cos 𝑥
Buktikan: ∙ =1
sin 𝑥− cos 𝑥 tan 𝑥 + 1

tan 𝑥 − 1 sin 𝑥 + cos 𝑥


Bukti: ∙ =1
sin 𝑥− cos 𝑥 tan 𝑥 + 1

sin 𝑥
−1 sin 𝑥 + cos 𝑥
cos 𝑥
∙ sin 𝑥
sin 𝑥 − cos 𝑥 +1
cos 𝑥

sin 𝑥 − cos 𝑥 (sin 𝑥 + cos 𝑥) cos 𝑥


∙ =
cos 𝑥 (sin 𝑥 − cos 𝑥) sin 𝑥 + cos 𝑥

1
∙ cos 𝑥 =
cos 𝑥

1=1
Contoh 14:

tan2 𝑥− 𝑠𝑖𝑛 2 𝑥
Buktikan tan4 x =
1− 𝑠𝑖𝑛 2 𝑥

Bukti:
𝑡𝑎𝑛2 𝑥 − 𝑠𝑖𝑛2
tan4 x =
1− 𝑠𝑖𝑛2 𝑥

𝑠𝑖𝑛2 𝑥
− 𝑠𝑖𝑛2 𝑥
𝑐𝑜𝑠2 𝑥
=
1− 𝑠𝑖𝑛2 𝑥
𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − 𝑠𝑖𝑛2 𝑥 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥
=
𝑐𝑜𝑠 2 𝑥(1 − 𝑠𝑖𝑛2 𝑥)

𝑠𝑖𝑛2 𝑥 (1 − 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥)
=
𝑐𝑜𝑠 2 𝑥 ∙ 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥

𝑠𝑖𝑛2 𝑥 ∙ 𝑠𝑖𝑛2 𝑥
=
𝑐𝑜𝑠 4 𝑥

𝑠𝑖𝑛4 𝑥
=
𝑐𝑜𝑠 4 𝑥

tan4 x = tan4 x terbukti.


Contoh 15:

𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − 𝑐𝑜𝑠2 𝑥 𝑡𝑎𝑛2 𝑥−1


Buktikan =
𝑠𝑒𝑐 2 𝑥− 𝑡𝑎𝑛2 𝑥 𝑡𝑎𝑛2 𝑥+1

Bukti :
Kedua ruas di ubah:
𝑠𝑖𝑛2 𝑥
𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − 𝑐𝑜𝑠2 𝑥 −1
𝑐𝑜𝑠2 𝑥
1 𝑠𝑖𝑛2 𝑥
= 𝑠𝑖𝑛2 𝑥
− +1
𝑐𝑜𝑠 𝑥 𝑐𝑜𝑠2 𝑥
2 𝑐𝑜𝑠2 𝑥

(𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − 𝑐𝑜𝑠2 𝑥)𝑐𝑜𝑠2 𝑥 𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − 𝑐𝑜𝑠2 𝑥


=
1− 𝑠𝑖𝑛2 𝑥 𝑠𝑖𝑛2 𝑥 + 𝑐𝑜𝑠2 𝑥
(𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − 𝑐𝑜𝑠2 𝑥)𝑐𝑜𝑠2 𝑥 𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − 𝑐𝑜𝑠2 𝑥
=
𝑐𝑜𝑠2 𝑥 𝑠𝑖𝑛2 𝑥 + 𝑐𝑜𝑠2 𝑥

𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥 = 𝑠𝑖𝑛2 𝑥 − 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥 terbukti


Contoh16
1 1
Buktikan tan (x + 4 π) + tan (x - 4 π) = 2 tan 2x

Bukti :
1 1
tan (x + 4 π) + tan (x - 4 π) = 2 tan 2x
1 1
tan 𝑥 + tan ð tan 𝑥 + tan ð
4 4
1 + 1 =
1−tan 𝑥 ·tan ð 1+tan 𝑥 ·tan ð
4 4

tan 𝑥 + 1 tan 𝑥 − 1
+ =
1−tan 𝑥 1+tan 𝑥
(tan 𝑥 + 1) −(tan 𝑥 − 1)2
=
(1−tan 𝑥)(1+tan 𝑥)

𝑡𝑎𝑛2 𝑥+2 tan 𝑥+1−tan2 𝑥+2 tan 𝑥−1


=
1−tan 𝑥

4 tan 𝑥
=
1− 𝑡𝑎𝑛2 𝑥

2 tan 𝑥
2 1− 𝑡𝑎𝑛2 𝑥 =

2 tan 2x = 2 tan 2x

Contoh17

Ubahlah sin x + 2 sin 2x + sin 3x menjadi bentuk perkalian

Jawab :

Di usahakan menjadi dua suku yang mempunyai faktor sama

sin x + 2 sin 2x + sin 3x =

sin 3x + sin x + 2 sin 2x =

1 1
2 sin (3x + x) cos (3x - x) + 2 sin 2x =
2 2

2 sin 2x cos x + 2 sin 2x =

2 sin 2x (cos x + 1) =

1 1
2 sin 2x · 2 cos2 x = 4 sin 2x cos2 x
2 2

1
Maka sinx + 2 sin 2x + sin 3x = 4 sin 2x · cos2 x
2
Contoh18

Ubahlah sin 6x + sin 4x + sin 2x menjadi bentuk perkalian

Jawab :

Dijadikan dua suku yang mempunyai faktor sama

sin 6x + sin 4x + sin 2x =

2 sin 5x cos x + sin 2x =

2 sin 5x cos x + 2 sin x cos x =

2 cos x (sin 5x + sin x) =

2 cos x · 2 sin 3x cos 2x = 4 sin 3x cos 2x cos x

Maka sin 6x + sin 4x + sin 2x = 4 sin 3x cos 2x cos x

Contoh19

Tunjukan bahwa cos2 (x + p) – 2 cos x cos (x + p) + cos2x tidak


bergantung nilai x

Jawab :
Bentuk tersebut tidak tergantungnilai x berarti dapat dapat di ubah menjadi
bentuk lain yang tidak memuat x.

Cos2 (x + p) – 2 cos x cos p cos (x + p) + cos2x

= cos (x + p) cos (x + p) -2 cos x cos p + cos2x

= cos (x + p) cos x cos p – sin x sin p – 2 cos x cos p + cos2x

= - cos (x + p) cos x cos p + sin x sin p + cos2x

1
= - 2. 2 cos (x + p) cos x cos p + sin x sin p + cos2x

1
=- 2 . cos 2 x + cos 2 p + cos2x

1 1
= - 2 cos 2 x - 2 cos 2 p + cos2x

1 1
= - 2 (2 cos 2x – 1) - cos 2p + cos2x
2

1 1
= - cos2x + - cos 2 p + cos2x
2 2

1 1
= - 2 cos 2 p
2

= sin2p

Ternyata memang tidak benar x, jadi tidak bergantung pada x.

Contoh 20

Hitunglah tanpa daftar

Cos (75O + xO) cos ( 45O – xO) + cos (165O – xO) cos (75O + xO) + cos
(165O + xO) cos (45O – xO)

Jawab:
Cos (75O + xO) cos (45O – xO) + cos (165O – xO) cos (75O + xO)+
cos (165O – xO) cos (45O – xO)

1 1
= cos 120O + cos (30O + 2 xO) + cos 240O + cos (90O – 2 xO) +
2 2
1
cos (210O – 2 xO) + cos 120O
2

1 1 1 1 1
= − + cos (30O + 2 xO) + − + cos (90O – 2xO) + cos
2 2 2 2 2
1
(210O – 2xO) -
2

1 1 1 1 1 1
= − − − + cos (30O + 2 xO) + cos (90O – 2 xO) + cos (
4 4 4 2 2 2

210O – 2xO)

3 1 1
=- + cos (30O + 2 xO) + cos (90O – 2 xO) + cos (210O –
4 2 2

2xO)

3 1 1
=- + . 2 cos 60O cos (30O – 2 xO) + cos (210O – 2 xO)
4 2 2

3 1 1
=- + cos (30O – 2xO) + cos (210O – 2 xO)
4 2 2

3 1
=- + cos (210O – 2 xO) + cos ( 30O – 2 xO)
4 2

3 1
=- + 2 cos ( 120O – 2xO) cos 90O
4 2

3
=- + cos ( 120O – 2xO). 0
4

3
=-
4
Contoh 21

sin x + sin 2 x + sin 3 x


Sederhanakan
cos x + cos 2 x + cos 3 x

Jawab:

Usahakan pembilang dan penyebut mempunyai faktor


yang sama.

sin x + sin 2 x + sin 3 x sin 3 x + sin x + sin 2 x


= =
cos x + cos 2 x + cos 3 x cos 3 x + cos x + cos 2 x
2 sin 2 x cos x + sin 2x sin 2 x (2 cos x+1)
= = tan 2 x
2 cos 2 x cos x + cos 2x cos 2 x (2 cos x+1)

Contoh 22

Jika A + B + C = 𝜋 , buktikan sin 2 A + sin 2 B + sin 2 C = 4 sin + A sin B


sin C= 4 sin +A sin B sin C.

Bukti:

sin 2 A + sin 2 B + sin 2 C = 4 sin + A sin B sin C

2 sin (A + B) cos (A – B) + sin 2C =

2 sin C cos (A – B) + 2 sin C cos C =

2 sin C cos (A – B) + cos C =


2 sin C cos (A – B) – cos (A+B) =

- 2 sin C cos (A + B) – cos (A – B) =


- 2 sin C – 2 sin A sin B =
- 4 sin A sin B sin C = 4 sin A sin B sin C terbukti

A+B+C = 𝜋
A+B = 𝜋 – C
Sin (A + B) = sin C
Cos (A+ B) = -cos C

Contoh23

A, B, dan C sudut-sudut segitiga

Buktikan :
1 1 1 1 1 1
tan 2 A tan 2 B + tan 2 B tan 2 C + tan 2 C tan 2 A = 1

Bukti :

A, B, dan C sudut-sudut segitiga, berarti A + B + C =


1 1 1 1 1 1
tan 2 A tan 2 B + tan 2 B tan 2 C + tan 2 C tan 2 A = 1

1 1 1 1 1
tan 2 B (tan 2 A + tan 2 C) + tan 2 C tan 2 A =

1 1 1 1 1 1
tan 2 B x tan 2 (A + C) 1 - tan 2 A tan 2 C + tan 2 C tan 2 A =

1 1 1 1 1 1
tan 2 B x cot 2 B - 1 tan 2 A tan 2 C + tan 2 C tan 2 A

1 1 1 1 1 1
tan 2 B x 1 1 - tan 2 A tan 2 C + tan 2 C tan 2 A
tan B
2

1 1 1 1
1 - tan 2 A tan 2 C + tan 2 C tan 2 A =

1 = 1 terbukti

A+B+C=π
A+C=π–B
1 1 1
(A + C ) = 2 π - 2 B
2

1 1 1
tan 2 (A + C ) = tan (2 π - 2 )

1
= cot 2 B

Contoh24
1
Jika A + B + C = 4 π , buktikan sin 2 A – sin 2 B + sin 2 C = 4 sin A cos B sin C

Bukti :

sin 2 A – sin 2 B + sin 2 C = 4 sin A cos B sin C

2 cos (A + B) sin (A – B) + 2 sin C cos C =

2 sin C sin (A - B) + cos (A – B) + 2 sin C cos C =

2 sin C sin (A - B) + cos C =

2 sin C sin (A + B) + sin (A – B) =

2 sin C 2 sin A cos B =

4 sin A cos B sin C = 4 sin A cos B sin C terbukti


1
A + B + C = 2π

1
A + B = 2π – C

1
cos (A + B) = cos (2π – C )

= sin C

sin (A + B) = cos B

7) Untuk mengubah perbandingan goniometri sudut rangkap menjadi


perbandingan goniometri sudut satuan dapat digunakan dalil de moivre.

Dalil de moivre :

(cos x + i sin x)n = cos n x + i sin n x i = √− 1


i2 = - 1

Bukti :

Dengan induksi lengkap.

(1) n = 1 → cos x + i sin x = cos x + i sin x → benar !


(2) misal benar untuk = p, maka
(cos x + i sin x)p = cos p x + i sin p x
Mestinya untuk n = p + 1, untuk menjadi
(cos x + i sin x)p + 1 = cos (p + 1) x + i sin (p + 1) x → ini harus dibuktikan
(cos x + i sin x)p ∙ (cos x + i sin x) =
(cos p x + i sin p x) ∙ (cos x + i sin x) =
cos p x cos x + i cos p x sin x + i sin p x cos x + i2sin p x sin x
cos p x cos x - sin p x sin x + i (sin x cos p x + cos x sin p x) =
cos (p x + x) + i sin (p x + x) =
cos (p + 1) + i sin (p + 1) x = cos (p + 1) x + i sin (p + 1) x

ternyata sama, kesimpulan : bila x = p benar

maka n = p + 1 juga benar

kesimpulan (1) dan (2) :

n = 1 benar

n = 1 + 1 + 2 ikut benar

n = 2 benar

n = 2 + 1 = 3 juga benar

dan seterusnya

Jadi benar untuk n bilangan asli sebarang


Contoh25

Buktikan sin 2x = 2 sin x cos x dan cos 2 cos x = cos2 x – sin2 x dengan dalil
de’Moivre.

Bukti :

(cos x + i sin x)2 = cos 2x + i sin 2x

cos2 x + 2 i cos x sin x + i2 - sin2 x =

cos2 x + 2 i sin x cos x - sin2 x =

cos2 x - sin2 x + 2 i sin x cos x = cos 2x + i sin 2x

berarti cos2 x – sin2 x = cos 2 x


terbukti
2 sin x cos x = sin 2 x

Latihan1
1+𝑡𝑎𝑛2 𝑥
1) Sederhanakan : ∙ cot2 x
1+𝑐𝑜𝑡 2 𝑥

2) Buktikan : cos4x – sin4x = cos 2x


3) Tanpa tabel carilah : tan 195°
cot 𝑥 ∙cot 𝑦+1
4) Ubahlah menjadi cot (x – y)
cot 𝑦−cot 𝑥
2 2
5) Sederhana : cos x + cos ( π + x) + cos ( π - x)
3 3
1 1
6) Sederhana : sin ( π + x) + cos ( π - x) - √2 ∙ cos x
4 4
7) Sederhan : cos (x + y) ∙ sec y ∙ cosec x + tan y – cat x
sin 40𝑜 + sin 20𝑜
8) Tanpa tabel carilah :
cos 40𝑜 + cos 20𝑜
3 3
cos 8 𝜋−cos8 𝜋
9) Tanpa tabel carilah : 3 3
cos 8 𝜋−cos8 𝜋

10) Sederhanakan : 2 cos 5x cos 2x + 2 sin 3x sin 4x – cos


3x – cos x
11) Jika A, B, C sudut-sudut segitiga, logaritmakan : sin2 A
+ sin2 B sin2 C
tan 𝑥 + sec 𝑥−1 1+sin 𝑥 1 1
12) Buktikan : ∙ = tan2 ( π + x)
tan 𝑥 − sec 𝑥−1 cos 𝑥 4 2
1 1 1 1
13) Buktikan : tan ( π - x) + cot ( π - x) = 2 sec x
4 2 4 2

14) Dengan de’ moivre, buktikan sin 3 x = sin x – 4 sin3x


Rangkuman
Rumus-rumus kesamaan :
(1) Sin2 x + cos2x = 1
sec 2 x = 1 + tan2x
cosec 2 x = 1 + cot2x
(2) Sin (x ± 𝑦 ) = sin x cos y ± cos x sin y
cos (x ± 𝑦 ) = cos x cos y ± sin x sin y
tan 𝑥 ± tan 𝑦
tan ((x ± 𝑦 ) = 1 ∓ tan 𝑥 tan 𝑦

(3) Sin 2 x = 2 sin = 2 sin x cos x


cos 2 x = cos2x - Sin2 x = 2 cos2x = 2 cos2x – 1 =1 – 2 Sin2 x
2 tan 𝑥
tan 2 x = 1− tan2x
1 1
(4) Sin p + sin q = 2 sin 2 (p + q ) cos 2 (p – q)
1 1
Sin p - sin q = 2 cos 2 (p + q ) sin 2 (p – q)
1 1
cos p + cos q = 2 cos 2 (p + q ) cos 2 (p – q)
1 1
cos p + cos q = - 2 sin 2 (p + q ) sin 2 (p – q)

(5) Sin 3 x = 3 sin x – sin3x


Cos 3 x = 4 cos3 x – cos x
3 tan 𝑥−𝑡𝑎𝑛3 x
Tan 3 x = 1−3𝑡𝑎𝑛2 𝑥

Perhitungan – pr=erhitungan tanpa tabel besarnya sudut selalu di arahkan ke sudut


– sudut khusus.
Dalil de’Moivre : ( cos x + i sin x ) n = cos n x + i sin n x.
Dalil ini gunanya untuk mengubah perbandingan – perbandingan goniometri sudut
rangkap n menjadi perbandingan goniometri sudut satuan .
PEMAKAIAN TRIGONOMETRI

Pada kegiatan belajar 2 ini kita menitik beratkan perhitungan –


perhitungan pada segitiga sebarang. Untuk itu sebagai pendukung kecuali rumus-
rumus yang berlaku untuk segitiga siku-siku yang telah kita pelajari, kita akan
pelajari pula rumus-rumus yang khusus hanya berlainan untuk sudut – sudut dan
garis – garis pada segitiga :

a b c
(1) Aturan sinus : = = = 2R
sin α sin β sin γ

a, b, c → sisi − sisi

α, β, γ → sudut – sudut segitiga ABC

R − − − −> jari − jari lingkaran luar}

Buktikan :
A
αO
P
O
α
M

B
a C

Gambar 1

∆ BPC : < 𝐵𝑃𝐶 =< 𝐵 𝐴 𝐶 = 𝛼

< 𝐵𝐶𝑃 = 900

BP = 2 R
𝑎
Maka sin 𝛼 = 2𝑅 − −−> 𝑎 = 2 𝑅 𝑠𝑖𝑛 α

Dengan jalan yang sama dapat di temukan : b = 2 R sin 𝛽

c = 2 R sin 𝛾

Aturan sinus ini berlaku untuk semua jenis segitiga ( lancip, siku –
siku, tumpul )

Contoh 1

∆ ABC, b = 8, 𝛼 = 600 , 𝑅 = 5
Cari unsur-unsur yang lain (pembulatan)

jawab

a = 2 R sin 𝛼
1
a = 10 sin 600 -----> a = 10 x √3 = 5√3
2

b = 2 R sin 𝛽

8 = 10 sin 𝛽 -----> sin 𝛽 = 0,8 -----> 𝛽 = 530 8′

𝛾 = 1800 − 600 − 530 8′ = 660 52′

C = 2 R sin 𝛾 -----> c = 20 sin 660 52′ -----> c = 9, 20

Contoh 2

∆ ABC, a = 8, b = 6, 𝛼 = 600
Cari unsur-unsur yang lain dari R

Jawab
𝑎 8 8
a = 2 R sin 𝛼 -----> R = = = √3 = 4,62
2 sin 𝛼 √ 3 3
𝑎 𝑏 8 6 3
= -----> = -----> sin 𝛽 = sin 600
sin 𝛼 sin 𝛽 sin 60 sin 𝛽 4

3 1
= . 3
4 2

3
sin 𝛽 = √3 -----> 𝛽 = 400 30′
8

𝛾 = 1800 − 600 − 400 30′


𝑎 sin 𝛾 8 sin 700 30′ 16
C=
sin 𝛼
=
sin 600
= √3 sin 700 30′
√3

16
= √3 sin 700 30′
√3

C = 8,71

Contoh 3

∆ ABC, a = 8, α = 60°, 𝛽 = 45°


Cari unsur-unsur yang lain.

Jawab :

𝛾 = 180° - 60° - 45° = 75°


𝑏 𝑎 𝑎 sin 𝛽
= →b =
sin 𝛽 cos 𝛼 sin 𝛼

1
8 sin 45° 8 √2 8
2
b= = 1 = √6 = 6,53
sin 60° √2 3
2

𝑐 𝑐 𝑎 sin 𝛾
= → c=
sin 𝛾 sin 𝛼 sin 𝛼

8 sin 75°
c= = 8,92
sin 60°
Selanjutnya untuk mempermudah memuat sudut-sudut segitiga di tulis A,
B dan C.

(2) Aturan Kosinus:


a2 = b2 + c2 – 2 bc cos A

b2 = a2 + c2 – 2 ac cos B

c2 = a2 + b2 – 2 ab cos C C

Bukti:
ACD : AD = b cos A
CD = b sin A
A B
BCD : a² = CD² + BD² D
a² = (b sin A)² + (c – AD)²
a² = (b sin A)² + (c – b cos A)²
a² = b² sin² A + c² - 2 b c cos A + b² cos² A
a² = b² sin² A + b² cos² A + c² - 2 b c cos A
a² = b² (sin² A + cos² A) + c² – 2 b c cos A
a² = b² + c² - 2 b c cos A
Dengan jalan yang sama dapat diperoleh
b² = a² + c² - 2 ac cos B
c² = a² + b² - 2 ab cos C
Aturan kosinus ini berlaku untuk semua jenis segitiga. Aturan kosinus ini
sangat tepat digunakan apabila suatu segitiga diketahui 2 sisi dan sudut yang
diapit sisi-sisi tersebut.

Contoh 4
∆ ABC, b = 4, c = 6, A = 60˚
Cari unsur-unsur yang lain
Jawab
a² = b² + c² - 2 bc cos 60˚
1
a² = 16 + 36 – 48 ·
2

a² = 28  a = 2√7 = 5.29
selanjutnya dapat digunakan aturan sinus atau kosinus
𝑎 𝑐 𝑐 sin 𝐴 6 sin 60˚
=  sin C = =
sin 𝐴 sin 𝑐 𝑎 2 √7
1
6 · √3
2
=
2 √7
3
= sin C =
14
√21

 sin C = 0.98

< C = 79˚

< B = 180˚ - 60˚ - 79˚

< B = 41˚

(3) Aturan tangen atau rumus Napier

1
𝑎+𝑏 tan (𝐴+𝐵)
2
= 1
𝑎−𝑏 tan (𝐴−𝐵)
2

dan lain-lain

Bukti :

a = 2 R sin A

b = 2 R sin B

𝑎+𝑏 2 𝑅 sin 𝐴+2 𝑅 sin 𝐵 sin 𝐴+sin 𝐵


= =
𝑎−𝑏 2 𝑅 sin 𝐴−2 𝑅 sin 𝐵 sin 𝐴−sin 𝐵
1 1
2 sin (𝐴 + 𝐵) cos (𝐴 − 𝐵)
2 2
= 1 1
2 cos (𝐴 + 𝐵) sin (𝐴 − 𝐵)
2 2

1 1
= tan (A + B) · cot (A – B)
2 2

1
𝑎+𝑏 tan (A + B)
2
= 1
𝑎−𝑏 tan (A − B)
2

(4) Rumus Delambre

1 1
𝑎+𝑏 cos (𝐴 − 𝐵) 𝑎−𝑏 sin (𝐴 − 𝐵)
2 2
= 1 dan = 1
𝑐 sin 𝐶 𝑐 cos 𝐶
2 2

dan lain-lain dan lain-lain

Bukti:

1 1
𝑎+𝑏 sin 𝐴 + sin 𝐵 2 sin (𝐴 + 𝐵) cos (𝐴 − 𝐵)
2 2
= = 1 1
𝑐 sin 𝐶 2 sin 𝐶 cos 𝐶
2 2

1 1
karena sin 2 (A + B) = cos 2 C, maka

1
𝑎+𝑏 cos (𝐴 − 𝐵)
2
= 1
𝑐 sin 𝐶
2

1 1
𝑎−𝑏 sin 𝐴 − sin 𝐵 2 cos (𝐴 + 𝐵) sin (𝐴 − 𝐵)
2 2
= = 1 1
𝑐 sin 𝐶 2 sin 𝐶 cos 𝐶
2 2

1
𝑎−𝑏 sin (𝐴 − 𝐵)
2
= 1
𝑐 cos 𝐶
2
Contoh 5

∆ ABC, a = 8, b = 5, <A - <B = 30˚

Cari sudut-sudutnya

Jawab

1 1
𝑎+𝑏 cos (𝐴 − 𝐵) 13 cos 15˚ 13 sin 𝐶
= 2
1  = 1  3
𝑐 sin 𝐶 𝑐 sin 𝐶 cos 15˚
2 2

1 1
𝑎+𝑏 sin (𝐴 − 𝐵) 3 sin 15˚ 13 cos 𝐶
= 2
1  = 1  2
𝑐 cos 𝐶 𝑐 cos 𝐶 sin 15˚
2 2

1 1
13 sin 𝐶 13 cos 𝐶
3 2
Maka =
cos 15˚ sin 15˚

1 3
tan C = = 0.86
2 13 tan 15˚

1
C = 40˚44’  < C = 8˚28’
2

A + B = 98˚32’

A – B = 30˚
___________+

2 A = 128˚32’  <A = 64˚16’

2 B = 68˚16’
Contoh 6

∆ ABC, a = 4, b = 5, c = 6
Cari sudut-sudutnya.

Jawab

a² = b² + c² - bc cos A
𝑏² + c²− a² 25 + 36 − 10 45 3
cos A = = = =
2 𝑏𝑐 2·5·6 60 4

cos A = 0.75  A = 41.41˚


𝑎 𝑏 𝑏 sin 𝐴 5 x 0.66
=  sin B = =
sin 𝐴 sin 𝐵 𝑎 4

sin B = 0.83  B = 55.77˚

< C = 180˚ - 41.41˚ - 55.77˚


< C = 82.82˚
Contoh 7

Jajaran genjang ABCD, diagonal AC dan BD

AB = 7, AD = 5, ∆ ABC = 120˚

Tentukan: AC dan BD

Jawab:
D C

5
5

A 7 B
∆ ABC : AC² = 49 + 25 – 70 cos 120˚
1
AC² = 74 – 70 · (- )
2

AC² = 74 + 35

AC² = 109

AC = √109 = 10.44

<A = 180˚ - 120˚ = 60˚

∆ ABD : BD² = 49 + 25 – 70 · cos 60˚


1
BD² = 74 – 70 · 2

BD² = 39

BD = √39 = 6.24
Contoh 8

Sebuah perahu dari A ke B dengan arah 315˚, kemudian dari B ke C dengan arah
75˚, dan kembali ke A. Jika jarak AB = 6 km dan jarak BC = 10 km, carilah arah
pelayaran dari C ke A dan jarak AC.
Jawab:
C C
15O
?
10
75O
B 60O ?

Setelah disesuaikan dengan ketentuan-ketentuan, gambar sket ∆ ABC seperti di


atas ini.

AC² = AB² + BC² - 2 · AB · BC · cos 60˚


1
AC² = 36 + 100 – 120 · 2

AC² = 76

AC = √76 jarak AC = 8.72 km

AB² = BC² + AC² - 2 · BC · AC · cos C

36 = 100 + 76 – 20 76 cos C
140
cos C = 40√19 = 0.80  C = 37˚ (pembulatan hingga derajat)

jadi arah pelayaran CA = 270˚ - 15˚ - 37˚ = 218˚


Contoh 9

∆ ABC, a + b = 2c, < C = 60˚

Buktikan ∆ ABC sama sisi.


1
𝑎+𝑏 cos (𝐴 − 𝐵)
a + b = 2c  =2  2
1 =2
𝑐 sin 𝐶
2

1
cos (𝐴− 𝐵) 1
2
= 2  cos 2 (A – B) = 1
sin 30˚

1
(A – B) = 0
2

A=B

Karena < C = 60˚ maka < A = < B = 60˚

Jadi ∆ ABC  sama sisi

Contoh 10

∆ ABC, a = 4, b = 3, < C = 2.

Cari unsur-unsur yang lain.

Jawab:
𝑎 𝑏 4 3
= sin 𝐵sin 𝐴 = sin 𝐵 4 sin B = 3 sin A
sin 𝐴

4 sin (A + C) = 3 sin A  4 sin (A + 2A) = 3 sin A

4 sin 3 A = 3 sin A  4 (3 sin A – 4 sin³A) = 3 sin A

12 sin A – 16 sin³A = 3 sin A  16 sin³A – 9 sin A = 0

sin A (16 sin²A – 9) = 0 sin A = 0  tidak memenuhi


9 3
sin²A = 16 sin A = 4 = 0.75  < A = 49˚

< C = 98˚
< B = 33˚
𝑐 𝑎 𝑎 sin 𝐶 4 sin 98˚
= sin 𝐴 C = =
sin 𝐶 sin 𝐴 sin 49˚

8 sin 49˚ cos 49˚


= 8 cot 49˚ = 8 x 0.87 = 6.95
sin 49˚

(5) Luas segitiga


1 1 1
a. L = 2 ab sin C = 2 ac sin B = 2 bc sin A

Bukti :
C

b a

B
A D

CD = garis tinggi dari C

∆ ACD : CD = b sin A
1
L ∆ABC = 2 x alas x tinggi

1
x c x b sin A
2

1
AB = 2 bc sin A terbukti

Dengan jalan yang sama dapat ditemukan bentuk yang lain.

b. L = 2 R² sin A sin B sin C  R = jari-jari lingkaran luar

Bukti :

Dibuktikan dengan rumus luas bentuk (a)


1 1
= 2 ab sin C = 2 2R sin A. 2 R sin B. sin C
Jadi L ∆ABC = 2 R² sin A sin B sin C

Contoh 11

Jajarangenjang, diagonal terpanjang = 98 dan, sisi terpanjang = 65 dm, dan sudut


terbesar = 136˚. Berapakah luas jajarangenjang tersebut?

Jawab
D
C

98

136O
A B

65 98
∆ABC : 𝑠𝑖𝑛 𝐶 = sin 136˚
1

65 sin 136˚
sin C1 = 98

65 sin 44˚
sin C1 = = 0.46  < C1 = 27.44˚
98

< A1 = 16.56˚

Luas jajarangenjang = 2 x luas ∆ABC


1
= 2 x 2 x 65 x 98 x sin 16.56˚

= 1816.10 dm²

Contoh 12

∆ABC, a = 45˚ = 7.07


𝑎 𝑐 𝑐 sin A 8 sin 45
= sin 𝐶 sin C = = = 0.8
sin 𝐴 𝑎 7.07

< C = 53.13˚

< B = 180˚ - 45˚ - 53.13˚ = 81.87˚


Jadi luas ∆ABC = 2 R² sin A sin B sin C

= 2 x 25 x 0.71 x 0.99 x 0.80

= 28.12

latihan 2

1) ∆ABC, a = 8, <A = 55˚, <B = 65˚


Hitunglah sisi b
2) ∆ABC, a = 8, b = 7, c = 6
Hitunglah <b
3) Mercusuar M, dua kapal A dan B berjarak 25 km. Penjaga mercusuar melihat
kapal A dan B dengan sudut 60˚. Nahkoda kapal A melihat kapal B dan
mercusuar dengan sudut 50˚. Berapakah benda jarak dua kapal tersebut dari
mercusuar? (pembetulan hingga 2 angka di belakang koma).
4) Sebidang tanah berbentuk trapesium ABCD, AB DC. AD = 13 m, DC = 12
m , BC = 16 m, dan ABC = 40˚.
Berapakah luas tanah tersebut?
5) ∆ABC, a = 17.12, b = 13.43, <C = 47.85˚
Carilah sisi C
6) Cari luas sebidang tanah berbentuk segitiga dengan sisi-sisi 40 m, 50 m, dan
70 m.
7) Sebuah kapal penyeludup sejauh 36 km dengan arah 085˚ dari pos penjagaan
pantai. Sedangkan kapal patroli sejauh 30 km dengan arah 025˚.
Berapakah km jarak kapal penyeludup dari kapal patroli?
8) ∆ABC, a = 8.19, <A = 55˚, titik P pada AB sehingga AP = AC < BCP = 15˚.
Carilah panjang PB.
1
9) Jika ABC berlaku c² = 4 ab sin² C, buktikan ABC sama kaki.
2

10) ∆ABC, b = 8 m, <A = 58˚, dan a = b tan A.


Carilah luas daerah ∆ABC tersebut.
Rangkuman

Untuk ∆ABC berlaku :

𝑎 𝑏 𝑐
1) Rumus sinus: sin 𝐴 = sin 𝐵 = sin 𝐶 = 2 R

2) Rumus kosinus : a² = b² + c² - 2 bc cos C dan lain-lain.


1
a+ b tan (A + B)
2
3) Rumus tangen : a − b = 1 dan lain-lain.
tan (A − B)
2
1
a+ b cos (A + B)
2
4) Rumus Delambre : = 1 dan lain-lain
c sin C
2
1
a+ b sin (A + B)
2
= 1 dan lain-lain
c cos
2

1
5) Rumus luas : L = 2 ab sin C dan lain-lain

L = R² sin A sin B sin C

Anda mungkin juga menyukai