TURUNAN (LANJUTAN)
Kompetensi Dasar
Kemampuan melakukan perhitungan menentukan turunan (derivative) dari
berbagai fungsi matematika dan dapat menerapkannya dalam beberapa kasus di
teknik.
Indikator
Mahasiswa dapat menentukan turunan fungsi eksponen dan logaritma
Mahasiswa dapat menentukan turunan fungsi implisit
Mahasiswa dapat menentukan turunan fungsi paramater
Mahasiswa dapat menentukan difenrensial suatu fungsi aljabar maupun
transendental baik bentuk eksplisit maupun implisit
Mahasiswa dapat menentukan diferensial total suatu fungsi dengan dua
variabel bebas atau lebih
Mahasiswa dapat menerapkan konsep turunan (derivatif) maupun
diferensial pada bidang teknik maupun mata kuliah lain
Turunan (Lanjutan) 1
2
Contoh 1.1:
Tentukan turunan pertama fungsi-fungsi berikut:
2
2 x
1. y e x 2. y x 2 ln x
Turunan (Lanjutan)
3
2. y x 2 ln x
1
Misalkan u = x2 dan v = ln x. Maka dipeoleh y = u.v dan u 2 x dan v .
x
Jadi y u v uv
1
2 x.ln x x 2 .
x
2 x.ln x x
3. g (t ) 2sin 5t
5cos 5t esin 5t ln 2
4. h(t ) 3 log(4t 1)
Misalkan u = 4t – 1. Maka diperoleh h(t) = 3log u dan u 4
u 4 4 3, 64
Jadi h(t )
u ln 3 4t 1 ln 3 4t 11, 0986 4t 1
Turunan (Lanjutan)
4
Latihan 1-1
Tentukan turunan pertama fungsi berikut.
3. f(x) = 5 ln x – 4 ln 2x 4. g(x) = 2x ln x
cos t 1 1
11. p (t ) ln 12. k (t )
cos t 1 t ln t
ln x
13. x(t) = t . ln t – t 14. y(t) =
e2 x
e x e x
15. y 16. y = e-2x sin 2x
e x e x
sinh t 1
27. m(t ) cosh(ln t ) 28. r (t ) ln
sinh t 1
Turunan (Lanjutan)
5
Contoh 1.2:
x 1
1. Persamaan xy + x – 2y – 1 = 0 menyatakan fungsi y .
2 x
2. x - arc sin (y – 1) = 0 menyatakan fungsi y = sin x + 1.
3. e x y x 1 menyatakan fungsi y = -x + ln(x + 1)
Turunan (Lanjutan)
6
Latihan 1-2
dy
Tentukan fungsi implisit berikut.
dx
1. x2y – xy2 + x2 + y2 = 0 2. x2 – xy + y2 = 3
3. x3y + xy3 = 2 4. sin y = cos 2x
5. cos 3y = tan 2x 6. x cos y = sin x + y
x2
7. y = xx 8. y x e
9. ln (2x – y) = x2 + 2 10. sinh (y + 3x) = cosh 3x
11. e 4 x y tanh 2 x 12. e y coth x e x tanh y 1
Turunan (Lanjutan)
7
d2y
Tentukan fungsi implisit berikut.
dx 2
13. x + xy + y = 2 14. x2 - 3y + y2 = 1
15. x2 – y2 – x = 1 16. ln( x 2 y 2 ) tan y
x
dy
Tentukan fungsi siklometri berikut.
dx
17. y = arc sin (2x – 3) 18. y = arc cos x2
19. y = arc tan 3x2 20. y arctan 3x
1 x 2
21. y arc cot 22. y x 2 arccos
1 x x
x 1
23. y x 4 x 2 4 arcsin 24. y arc csc 1 x 2
2 x
x2 4 1 x
25. y 2
arc sec 26. y2 sin x + y = arc tan x
x 2 2
dy d2y
Tentukan dan 2 dari fungsi implisit berikut
dx dx
27. x2 +y2 = 1
28. y2 = x2 + 2x
29. 2 y = x – y
Turunan (Lanjutan)
8
Contoh 1.5:
x t 2 1
a. Tentukan turunan pertama fungsi paramater
y t t
3
x cos t
b. Tentukan turunan kedua fungsi paramater
y 4sin t
2
Penyelesaian:
dx
x t 1 2t
2
dt
a.
y t3 t dy
3t 2 1
dt
dy dy dt 1 3t 2 1
. (3t 2 1).
dx dt dx 2t 2t
dx
x cos t dt sin t
b.
y 4sin 2 t dy 8sin t cos t
dt
dy 1
8sin t cos t. 8cos t
dx sin t
dy
8sin t
dt
Turunan (Lanjutan)
9
d2y 1
8sin t. 8
dx 2
sin t
Latihan 1-3
Tentukan turunan kedua fungsi paramater berikut.
1
x 2t x 1
1. 2. t
y 1 t
2
y t 1
x = 2 sin t x = cos3 u
3. 4.
y = cos 2t
3
y = sin u
x e t cos 2t x = t 2 - 1
5. t
6.
y e sin 2t
3
y = t - t
x = ln t x arcsin 2t
7. 8.
y = arc tan t y 1 4t
2
x = 3 sinh 2t x = sinh 2 t
9. 10.
y = 3 cosh 2t
2
y = cosh t
x = t 2e2t x (t 4)
3
11. 12.
y arc cot 2t
2t
y = te
Turunan (Lanjutan)
10
1.4 Differensial
Differensial dari fungsi y = f(x), didefinisikan dengan
a) dx disebut diferensial terhadap x, dimana dx = x 1-21
b) dy disebut diferensial terhadap y, dimana dy f ( x ).dx f ( x).x . 1-22
Beberapa rumus difenrensial:
Contoh 1.6:
Tetukan dy dari fungsi berikut
a. y = x3 + 4x2 – 5x + 6
b. y = (2x3 +5)3
Penyelesaian:
a. y = x3 + 4x2 – 5x + 6
dy = (3x2 + 8x – 5) dx
b. y = (2x3 +5)3
dy = 3.(6x2) (2x3 +5)2 dx
= 18x2 (2x3 +5)2 dx
dy
Contoh 1.7: Gunakan diferensial untuk menentukan fungsi implisit berikut:
dx
a. x3 3 x 2 y y 2 5
b. sin(3 x 2 y ) x 2 1
Penyelesaian:
a. x3 3 x 2 y y 2 5
d ( x 3 3 x 2 y y 2 ) d (5)
3 x 2 dx 6 xydx 3 x 2 dy 2 ydy 0
Turunan (Lanjutan)
11
dy (3x 2 6 xy ) 3x 2 6 xy
dx (3 x 2 2 y ) 2 y 3x 2
f ( x x ) y y
y
x
x x
1 dx
dy f ( x)dx 12 x 2 .dx
2 x
untuk dx = 0,01 diperoleh
0, 01
dy 0, 0025
2 4
Latihan 1-4
1. Tentukan dy:
x3 2 x 1
a. y b. y cos 2 2 x sin 3 x
x2 3
c. y e3 x arcsin 2 x d . xy x 2 y 5
Turunan (Lanjutan)
12
2x 3y
e. x 3 y 2 2 x 2 y 3 xy 2 8 xy 6 f. 8
y x
g. y ln(tan x )
dy
2. Gunakan diferensial untuk menentukan fungsi implisit berikut.
dx
a. 2 xy 3 3 x 2 y 1 b. xy sin( x y )
y
c. arctan ln( x 2 y 2 ) d . x 2 ln y y 2 ln x 2
x
3. Gunakan diferensial untuk menghitung nilai berikut.
a. 4 16, 02 b. 5 1022
2 z z
1-27
y 2 y y
2 z z z
1-28
xy x y y x
Turunan (Lanjutan)
13
Contoh 1.7:
1. Tentukan semua turunan parsial kedua:
z 2 x 2 3 xy 4 y 2
Penyelesaian:
z 2 x 2 3xy 4 y 2
z
4x 3 y
x
z
3 x 8 y
y
2 z
4
x 2
2 z
8
y 2
2 z
3
xy
z z
2. Tentukan dan : z arctan x 2 y arctan xy 2
x y
Penyelesaian:
z arctan x 2 y arctan xy 2
z 2 xy y2
x 1 x 4 y 2 1 x 2 y 4
z x2 2 xy
y 1 x y 1 x 2 y 4
4 2
z z
3. Tentukan dan : z = (2x – y)(x + 3y)
x y
Penyelesaian:
z = (2x – y)(x + 3y)
z
(2 0)( x 3 y ) (2 x y )(1 0)
x
2x 6 y 2x y 4x 5 y
z
(0 1)( x 3 y ) (2 x y)(0 3)
y
x 3 y 6 x 3 y 5x 6 y
Turunan (Lanjutan)
14
2x y z z
4. Jika z , carilah dan .
x 2y x y
Penyelesaian:
z (2 0)( x 2 y) (2 x y )(1 0)
x ( x 2 y )2
2x 4 y 2x y 5y
( x 2 y) 2
( x 2 y)2
z (0 1)( x 2 y ) (2 x y )(0 2)
y ( x 2 y)2
x 2 y 4x 2 y 5 x
( x 2 y) 2
( x 2 y )2
Contoh 1.8:
z z
1. x y cos z 0, ?, ?
2 3
x y
Penyelesaian :
Cara I:
Misalkan F ( x, y , z ) x y cos z
2 3
Turunan (Lanjutan)
15
F
2 xy 3
x
F
3x 2 y 2
y
F
sin z
z
Menggunakan rumus 1-29 dan 1-30 diperoleh:
F
z 2 xy 3
x
x F sin z
z
F
z y 3x 2 y 2
y F sin z
z
Cara II:
Turunan parsial ke x :
( x 2 y 3 ) (cos z )
0
x x
z
2 xy 3 sin z. 0
x
z 2 xy 3
x sin z
Turunan parsial ke y :
( x 2 y 3 ) (cos z )
0
y y
z
3x 2 y 2 sin z. 0
y
z 3x 2 y 2
y sin z
z z
2. Tentukan dan : xy +yz + zx = 1.
x y
Penyelesaian:
Turunan parsial ke x:
Turunan (Lanjutan)
16
( xy ) ( yz ) ( zx ) (1)
x x x x
z
( y x) ( y z )
x
z yz
x yx
z z
1. y y x z.1 0
x x
Turunan parsial ke y:
( xy ) ( yz ) ( zx ) (1)
y y y y
z z
x.1 1.z y x 0
y y
z
( y x) ( x z )
y
z xz
x yx
Latihan 1-5
z z
Tentukan dan fungsi berikut:
x y
3. z = ln(x2 + y2) 4. z = x2 y 2
2x y
5. z = e2 x cos 3 y 6. z =
y 3x
y
7. z = cos 2x sin 3y 8. z = arccot
x
x 2y
9. z = 10. z = ln(ex + ey)
3x y
2
y2
11. z = (5x + 3y)(2x – 4y) 12. z = e x
2 z 2 z 2 z 2 z
Untuk soal 13 – 16, tentukan , 2 dan atau :
x 2
y xy yx
Turunan (Lanjutan)
17
16. z = x2 y2
2 z 2 z
17. Buktikan bahwa, jika z = ln(x2 + y2), maka 0.
x 2 y 2
2 z 2 z
18. Jika z = sin(3x + 2y), tunjukkan bahwa 3 2 6z .
y 2 x 2
V V V
19. Jika V = x2 + y2 + z2, tentukan x y z dalam bentuk paling
x y z
sederhana
dz
Sedangkan turunan total (total derivatif) dari z terhadap x ( ) dan terhadap y (
dx
dz
) masing-masing adalah
dy
dz z z dy
1-32
dx x y dx
dz z dx z
1-33
dy x dy y
Apabila x dan y masing masing fungsi dalam t, maka turunan total z terhadap t
adalah
dz z dx z dy
1-34
dt x dt y dt
Contoh 1.9:
1. Tentukan dz fungsi z = x2y + xy3 + 10x
Penyelesaian:
Turunan (Lanjutan)
18
z
2 xy y 3 10
x
z
x 2 3 xy 2
y
dz (2 xy y 3 10)dx ( x 2 3 xy 2 )dy
2 .5.10.0,2 52.(0,1)
dV 54,95 cm3
Turunan (Lanjutan)
19
y y y
dy dw ds dp
w s p
s3 3ws 2 4ws 3
dw ds dp
p4 p4 p5
ws3 2 9 4
4
p 100 100 100
11
y ( 11%) y
100
dengan kata lain, y turun sebesar 11%.
5. P = w2hz, jika kesalahan hingga 1 prosen (kurang atau lebih) dimungkinkan
pada nilai-nilai w, h dan z yang diukur, carilah prosentase kesalahan
maksimum pada nilai P yang dihitung tersebut.
Penyelesaian:
P = w2hz
P P P
dP dw dh dz
w h z
2 whz.dw w2 d .dh w2 h.dz
w h 2 d
2 whz w d .
2
w h
100 100 100
2 w2 hz w2 hz w2 hz
100 100 100
w2 hz 2 1 1 4
P
100 100 100 100 100
Jadi kesalahan maksimum yang mungkin pada P adalah 4%.
6. Kedua sisi yang membentuk sudut tegak lurus pada segitiga siku-siku ditandai
dengan a dan b. Hipotenusanya h. Jika terdapat kesalahan yang mungkin
sebesar 0,5% ketika mengukur a dan b. carilah kesalahan minimum yang
mungkin terjadi dalam menghitung:
a. luas segitiga tersebut,
b. panjang h
h
Penyelesaian: b
a
Turunan (Lanjutan)
20
ab
a. L
2
b a
dL da db
2 2
b 0,5.a a 0,5b
2 100 2 100
ab 1 1
2 200 200
1
L
100
Jadi kesalahan yang mungkin dari L adalah 1%.
b. h a 2 b 2
1 1
1 2 1
a b 2 2 2a.da a 2 b 2 2 2b.db
dh
2 2
a.da b.db
dh
a 2 b2 a2 b2
a.(0,5%.a ) b.( 0,5%.b)
dh
a b
2 2
a 2 b2
(a 2 b 2 ).(0,5%)
dh a 2 b 2 (0,5%)
a b
2 2
dh (0,5%)h
Latihan 1-6
Soal 1 – 10, tentukan dz.
1. z x3 x 2 y xy 2 4 y 3
2. z sin 3 x cos 2 y
x
3. z arctan
y
4. z e4 x 3 y
5. z ln( x 2 y 2 )
6. z sec x. tan y
Turunan (Lanjutan)
21
7. z x 2 y 2
8. z csc(3 x 2 y)
9. z arccos(2 x y)
Turunan (Lanjutan)