-------- -

UNIT

~ ALAT-ALAT TANGA

4.1 KIKIR
Kikir ad alah sejeni alat tangan yang diperbua t da ripada keluli
berrnutu tinggi. Permuka n kikir d ibuat deng: n cara menghcnta k-
ka n pa hat yang dikenakan pad a blank yang telah disep uh lindap
tcrlebih da hulu. Sclepas gigi kikir habis dipo tong. ba tan g kikir
dikeraskan pada suhu 800·C dan kemudian dilakukan penorma lan
dengan laru tan khas.
Kegu naa n kikir ialah untuk memo tong. men ipiskan a tau melicin-
kan perm ukaan sesuatu komponen atau benda kerja. Proses
m m tong. menipiskan dan melicinkan ini dinam akan mengikir.

4.1.1 Pengelasan Kikir

Kikir berbeza da ri segi pa nja n ' . bentuk. jenis potongan gigi dan
ka ar ata u halusnya gigi.

Panjang
Panjang scsuat u kikir diukur dari hujung hingga ke ba hunya
(Rajah 4.1 ). Panjang kikir ialah an ta ra 100 rom hingga 400 rom de-
ngan kadar tarn bahan 50 mm.
Mata Muka

Panjang
•

Rajah 4 .1 Kikir.
-I
Bentuk
Kikir yang biasa digunakan bcrb nt uk segiempat sama , segiempat
tepat, segitiga tiru s, bulat dan s paruh bulat .

Jenis Potongan Gigi

Terda at empat jenis pot ongan gigi kikir i itu:
(a) G igi selar i

75
 T EKNOLOGI BEN GKEL MESIN

(b) Gigi bersilang

(c) Gigi leng kung
(d) Gigi parut

(a) Gig i selari (b) Gigi bersilang (c) Gigi lengkung (d) Gig i parut

Rajah 4.2 Jenis potonqan gigi kikir.

(a) Gigi selsri

Gigi selari dipotong condong pada sudut 65° hingga 8Y pad a
permukaan kikir (Rajah 4 .2(a)). Kikir jenis ini biasanya di-
gunakan untuk kerja-kerja penyudahan .
(b) Gigi bersilsng
Gigi junam dipotong pada sudut 4Y manakala gigi dongak
dipotong pada sudut 70° hingga 80° (Rajah 4.2(b)). Kikir jenis
ini d igunakan untuk kerja-kerja am . Dengan menggunakan
kikir ini logam dapat dibuang dengan cepat.

(e) Gigi Jengkung

Kikir jenis gigi lengkung digunakan untuk mengikir logam yang
Iembut seperti aluminium dan kuprum (ternbaga), kerana kerak-
kerak bahan tersebut tidak mudah melekat pada gigi kikir
(Rajah 4.2(c)).
(d) Gigi purut
K ikir jenis gigi parut digunakan untuk membuang bahan-bahan
yang lembut dengan cepat. Bahan-bahan yang sangat lembut
seperti timah da n kayu boleh dikikir dengan kikir parut. Bentuk
gigi ini membolehkan bahan yang dipotong kelu ar dengan
mudah (R aja h 4.2(d)) .

76
 ALAT·ALAT TANGAN

Kasar atau Halusnya Gigi

K asa r atau halusnya gigi kikir be rgantung pada berapa rapat gigi­
gigi tersebut dipotong pada permu kaan kikir . Gred kehalusan gigi
kikir boleh dikelaskan seperti berikut:
(a) Pa ling kasar
(b) K asa r
(c) Sede rha na
(d) Ha lus
(e) Sa nga t ha lus
Ba nya knya bilangan gigi untuk sa t u-sa tu gred kikir bergantung
pada panjang kikir. Jadual 4.1 menunjukkan bilangan gigi pada
kikir yang dikira pada jarak 1 em . Gigi kikir ya ng lebih halus di­
kelaskan mengikut nombor iaitu 00 , 0, I, 2, 3 hingga 8. Nombor 8
menunjukkan gred ya ng paling hal us.
Jadual4.1 Bilan gan gigi pad a kikir yan g d ikira pada jarak I em

Panjang kikir (mm)

Gred
100 150 200 250 300 350 400

Kasar 18 13 11 10 9 8 7

Sederhana 21 17 16 15 14 13 12

Halus 30 24 22 20 19 18 16

4.1.2 Jenis Ki kir

Untuk menghasilkan sesu atu kerja dengan tepat, cepat dan dengan
permukaan yang licin, pemilihan kikir mestilah dibuat dengan
cermat. Kikir-kikir yang berikut biasanya digunakan dalam bengkel
kejuruteraan :
I. Kikir pipih tirus
2. Kikir pipih kasar
3. Kikir belah rotan
4. Kikir bulat
5. Kikir segiempat sarna
6. Kikir segitiga
7. Kikir pipih nipi s
8. Kikir bentuk pisau

1. Kikir Pipih Tirus

Kikir pipih tirus digunakan kerja-kerja am yang melibatkan
berbagai-bagai jenis kerja yang berlaina n G igi kikir ini dikelaskan
kepada gred kasar, sederhana, halus da n sangat hal us. Pada satu
permukaan kikir, giginya dipotong ber silang intan dan terdapat gigi

77
 T EK NO LOG I BENGK EL M ESIN

luru s pad a kedua-dua bela h tepi. D ua pert iga pa nja ngnya da ri

pa ng ka I berbe nt uk se la ri da n sat u pcrti ga panjangny a ke huj u ng
bent uk tiru s (R aja h 4.3).

Rajah 4.3 Kikir pipih ti rus.

2. Kikir Pipih Kasar

Ki kir pipih kasa r digunaka n untu k kerja-kerja pcn yuda ha n ra ta .
Sa la h sa t u da ripada tepi kikir terse but tidak ada gigi dan tepi ini
diseb ut tcpi sc lamat. (T epi se la mat d igu na ka n semasa mengikir tepi
penj uru da lam) . G red kik ir pipi h kasa r terd iri daripada gred kasa r
hingga sa nga t hal us (R aj a h 4 .4).

Rajah 4. 4 Kikir pipi h kasar.

3. Kik ir Belah Rotan

K ikir belah ro ta n d iguna ka n untu k menyud a hkan ba ha gia n­

ba hagia n yang telah sia p., G igi pada per m uka a n ya ng ra ta ber­

be ntuk waj ik da n gigi pa d a pe rm uka an ya ng me lengkung be rben tuk

sila ng (R aj a h 4. 5). Gigi kikir ini d igre d ka n kepad a kasa r, hal us dan

sa nga t hal us.

Rajah 4 .5 Kikir belah rot an.

4. Kikir Bulat
K iki r bula t kadangka la d iscbut kikir bentuk eko r tikus. G una nya
ia lah untuk mem besa rka n lu ba ng yang ber be nt uk bula t da n lu bang
ya ng melengku ng. Gred kikir ini terd iri daripada kasa r hi ngg a
sa nga t hal us. Gi ginya be rbcn tuk lurus d a n bers ilan g ( Ra ja h 4.6) .

Rajah 4 .6 Kikir bulat .

78
 A LA T -A LA T TA NG A N

5. Kikir Segiernpat Sarna

K ikir segicmpa t sa ma d igu na ka n un tuk membcsa rka n lubang yang
bc rben tuk segiem pa t sa ma seca ra kasar, K ikir jenis ini ju ga boleh
d ig una ka n untuk meng ikir lurah a ta u al ur berbentuk scgiem pa t
sa ma da n j uga be rba ga i-ba ga i bentuk sud ut pada sese ndal. K ik ir ini
di gre d ka n kepada ka sar hingga sanga t hal us (Raj a h 4 .7).

Rajah 4. 7 Kikir segiempat sama.

6. Kikir Segitiga
Ki kir segitiga digunak a n un tuk men gikir su d ut-sud ut dala m yang
taj am . fa juga d igun aka n unt uk mem bersihka n pe njuru ya ng be r­
sud ut. G igin ya bersila ng dan te rdapat d a la m gred kasar hingga
sa nga t hal us (Rajah 4.8).

Ra ja h 4 .8 Kikir segitiga.

7. Kikir Pipih Nipi s

Kik ir pipih nipis digunakan unt uk mengikir cela h-celah yang nipis
seperti untuk memotong celah pada kunci . K ikir ini tirus pada
h j ung tet a pi tebalnya sama pada keseluruhan panjangnya. Kik ir
jenis ini cuma terdapat dengan panj a ng yang .ter had iaitu 100 mm,
150 m m dan 200 mm . G iginya bersila ng da n gred nya da ripada kas a r
hi ngga sa nga t halus (R ajah 4 .9).

Rajah 4 .9 Kikir pipih nipis.

8. Kikir Bentuk Pisau

Kikir bentuk pisa u di gun a kan untuk menaj a m ka n gigr- gigi yang
terd a pat pada ge rgaj i da n al a t-al at pemo to ng. Ben tukn ya sa ma
sepert i pisa u denga n be r uclut 15°. G rednya pula da ripad a ka sa r
hingga sa nga t hal u (Ra ja h 4 .10).

Rajah 4 .10 Kikir bentuk pisau .

79
 T EK NOLOGI BENGK EL MESIN

Jenis Kikir yang Lain

Selain kikir-kikir yang telah dibineangkan di a tas , terdapat sejenis
lagi kikir ya ng digunakan untuk kerj a-kerja khas. Kikir ini dinama­
kan jarum.
Kikir jarum biasan ya terdapat dalam satu set. Satu set me­
ngandungi an tara 4 hingga 12 jenis kikir. Kikir-kikir ini boleh di­
gun akan untuk kerja-kerja pen yud ahan selepas ses ua tu benda kerj a
itu dimesin . Kikir jenis ini digunakan oleh tukang pembuat jam dan
tukang pembuat aeua n. Grednya dikela skan daripada 00, 0, I, 2
hin gga 6. Gred nombor 6 ad alah kikir ya ng paling hal us. Kikir
jarum terdapat d alam tiga sa iz iaitu l Of mm , 140 mrn , dan 160 mm
(G arnba r foto 4.1 ).

Gambar foto 4.1 Beberap a jenis ki ki r jarum,

4.1.3 Gava Mengikir

Mengikir memerlukan kemahiran ya ng tin ggi. Seorang jurugegas
buk an sahaj a boleh mengikir dengan tepat tetapi ju ga boleh mem­
buat pemasangan benda kerj a dengan menggunakan al at tan ga n .
Sem asa men gikir, perkara-perkara yang berikut perlu diberi per­
ha tian:

I. Gaya mengiki r yang betu! ad alah penting apabila mengik ir.

Semasa berdiri , kaki me stil ah renggan g. Kaki kiri ke hadapan
dan kaki kanan terletak lebih kurang 45 em hingga 50 em ke
belakang (G a m ba r fot o 4. 2).

2. T ingg i benda kerj a mestilah sesuai supaya kerja mengikir d apat

dil akukan den gan berkesan. Ketinggian ya ng sesuai ia la h lebih
kurang lOa sentimeter (\ meter) .

80
 .

ALAT-ALAT TANGAN

Gambar foto 4.2 Gaya mengikir yang betul.

3. Semasa mengikir, tekan kikir pada benda kerja dan gerakkan

tangan dan badan seperti dalam Gambar foto 4.2. Tekanan
dikenakan ke atas kikir semasa kikir itu disorongkan ke hadapan .
Lepaskan tekanan jika tekanan dikenakan semasa kikir itu di­
tarik ke belakang. Gigi kikir dibentuk hanya untuk memo tong ke
hadapan sahaja dan akan menjadi tumpuljika dikenakan tekanan
semasa menarik ke belakang.

Gaya mengikir juga boleh disesuaikan mengikut kedudukan

benda kerja serta jenis benda kerja .

Cara dan Gaya Memegang Kikir

Cara dan gaya memegang kikir bergantung pada cara mengikir yang
dilakukan sarna ada mengikir biasa, mengikir berat, mengikir rata
dan mengikir jim. Rajah 4.11 menunjukkan empat cara dan gaya
memegang kikir.

(a) Mengikir biasa - untuk kerja-kerja am (biasa).

(b) Mengikir berat - untuk membuang logam yang banyak daripada
benda kerja .
(c) Mengikir rata - untuk mengikir rata .
(d) Mengikir jitu- untuk mengikir kerja-kerja dengan jitu .

81
 TEKNOl OGI BENGKEl MESIN

/
(a ) Mengikir biasa (b) Mengikir berat

(e) Mengiklr rata (d) Mengikir jitu

Rajah 4.11 Cara dan gaya memengang kikir.

Mengikir Rata
Semas a men gikir rata, permukaa n yang dikikir hend a kla h sen tiasa
dil itupi ole h ki kir. Den ga n cara ini ben da kerja akan da pat dikikir
dengan rata (Rajah 4. 12).

Rajah 4.12 Cara mengikir rata .

Mengikir Melintang
M engikir mclin tang dilakukan sek ali-sek ala untu k menentukan
sama ada perrn ukaa n ya ng d ikikir itu ra ta a ta u tidak. Rajah 4. 13
menunjukka n d ua ca ra me ngi ki r meli nta ng.

. "

(a)

(b)

Rajah 4.13 Cara mengikir melintang .

82
 ALAT-ALAT TANGAN

Mengikir Tarik
Semasa mengikir tarik, tekanan pada kedua-dua tangan hendak-
lah sarna dan pastikan kedudukan kedua-dua tangan stabil (Rajah
4.14). Cara ini digunakan untuk menyudahkan benda kerja supaya
kelihatan licin dan cantik. Cara ini juga digunakan untuk mengikir
logam yang nipis.

Rajah 4.14 Cara mengikir tarik.

Mengikir Penjuru Bulat

Penjuru bulat boleh dikikir berpandukan dua langkah seperti yang
ditunjukkan dalam Rajah 4.15. Mula-mula kikir kasar melintang
(Rajah 4.15(a)) dan kemudian kikir bahagian penjuru yang bulat
pula (Rajah 4.15(b)).

(a) (b)

Rajah 4.15 Mengikir penjuru bulat.

83
 TEKNOLOGI BENGKEL MESIN

Mengikir Permukaan Melengkung

Permukaan yang rnelengkung boleh dikikir. dengan kikir segiempat
dan seterusnya disudahkan dengan kikir belah rotan (Rajah 4.16).

Rajah 4.16 Mengikir permukaan melengkung.

Menguji Kerataan Permukaan

Perrnukaan yang dikikir rata rnestilah sentiasa diuji supaya
bahagian-bahagian yang tinggi dan rendah boleh dibetulkan. Ini
boleh dilakukan dengan rnenggunakan pembaris keluli ataupun
sesiku L (Rajah 4.17).

Rajah 4.17 Menguji keratan permukaan. Cara ini juga digunakan untuk
menguji permukaan bersudut tepat.

Menguji Permukaan Bersudut Tepat

Untuk rnenguji sarna ada permukaan itu bersudut tepat atau tidak,
boleh juga rnenggunakan sesiku L seperti yang ditunjukkan dalarn
Rajah 4.17. Mengikir dan rnenguji sudut \epat bukanlah satu
perkara yang rnudah. Pelatih harus berhati-hati supaya tidak
rnengikir terlalu rendah sesuatu penjuru itu kerana ini akan rne-
nyebabkan keseluruhan permukaan terpaksa direndahkan ke paras
yang sarna.

84
 ALAT-ALAT TANGAN

4.1.4 Penjagaan Kikir

Kikir hendaklah dijaga dengan baik untuk menjamin hasil kerja
yang memuaskan di samping membolehkan kikir tersebut tahan
Iebih lama. Berikut ini digariskan beberapa panduan untuk menjaga
kikir.
I. Sebelum menggunakan kikir, pastikan kikir itu dipasang dengan
hulu yang baik dan sesuai. Terdapat dua jenis hulu, iaitu hulu
biasa (Rajah 4.18(a)) dan hulu khas (Rajah 4.18(b)). Hulu khas
digunakan apabila hendak mengikir permukaan yang Iebar.

(a) Hulu biasa (b) Hulu khas

Rajah 4.18 Hulu kikir.

2. Kikir mestilah sentiasa dalam keadaan bersih. Kerak-kerak besi

yang dibiarkan meIekat pada kikir akan merosakkan kikir dan
juga permukaan yang sedang dikikir. Kikir boleh dibersihkan
dengan menggunakan berus kikir (Gambar foto 4.3) ataupun
lr~rt~ c lrilri r

Gambar foto 4.3 Berus kikir.

3. Selepas digunakan, kikir hendaklah disimpan dengan cermat (a) Gigi kikir yang tajam
supaya tidak mudah rosak. Letakkan kikir pada rak dan tiap-
tiap satu hendaklah disusun berasingan. Perhatikan gigi kikir
yang masih tajam (Rajah 4.19(a)) dan gigi kikir yang telah rosak
(Rajah 4.19(b)).
4. Jangan gunakan kikir selain untuk tujuan mengikir.
5. Gunakan kikir yang sesuai dengan sesuatu bah an yang tertentu.
Kikir yang Iebih halus digunakan untuk bahan yang Iebih keras.
(b) Gigi kikir yang
6. Elakkan kikir daripada terkena air atau minyak. Jika terkena
telah rosak
air ia akan mudah berkarat dan jika terkena minyak ia mudah
tergelincir semasa mengikir. Rajah4.19

85
 TEKNOLOGI BENGK~L MESIN

4.2 PAHAT
Pahat ditempa mengikut saiz dan bent uk yang tertentu. Sebagai-
mana kikir, pahat juga merupakan alat tangan yang diperbuat
daripada kelnli bermutu tinggi yang dikeraskan dan dibaja (Rajah
4.20). Pahat ialah sejenis alat tangan yang digunakan untuk
memotong, menatal atau membuang logam. Pahat mestilah diguna-
kan dengan tukul biasa atau dengan tukul pneumatik.
Kepala

Sudut pemotong

Rajah 4.20 Pahat.

4.2.1 Jenis-jenis Pahat

Terdapat empat jenis pahat yang biasa digunakan dalam bengkel
kejuruteraan, iaitu:
1. Pahat mata rata.
2. Pahat mata melintang.
3. Pahat mata bulat.
4. Pahat mata bentuk intan.

(a) Mata rata (b) Mata melintang (c) Mata bulat (d) Mata bentuk
intan
Rajah 4.21 Jenis-jenis pahat.

1. Pahat Mata Rata

Pahat ini biasanya digunakan untuk kerja-kerja am (Rajah 4.22).
Saiz pahat yang sesuai untuk kerja am ialah 25 x 200, iaitu 25 mm
lebar dan 200 mm panjang. Sudut pemotong mata pahat ini dicanai
mengikut kekerasan bahan yang hendak dipotong.

86
 --l
I
\

II
ALAT-ALAT TANGAN
I

(b)
(a)

(c)
Rajah 4.22 Memotong dengan pahat mata rata.

2. Pahat Mata Melintang

Pahat ini digunakan untuk:
(a) Memotong celah yang tidak dapat dipotong oleh pahat rata.
(b) Memotong alur-alur pad a permukaan yang lebar.
(c) Memotong alur kunci pada shaf dan takal.
Untuk kerja-kerja biasa, pahat ini berukuran lebih kurang
200 mm panjang dan 6 hingga 12 mm lebar. Rajah 4.23 menunjuk-
kan penggunaan pahat mata melintang pada permukaan tertentu.

Pahat mata (i) Memotong plat (ii) Memotong pada permukaan (iii) Memotong alur kunci
melintang lebar

Rajah 4.23 Penggunaan pahat mata melintang.

87
 TEKNOLOGI BENGKEL MESIN

3. Pahat Mata Bulat

Pahat ini digunakan untuk:
(a) Memotong alur-alur minyak dalam pengalas dan pada
tempat-tempat lain yang tidak boleh dilakukan oleh mesin.
(b) Memotong atau membetulkan penjuru bulat pada Iubang
yang dalam.
Pahat mata bulat yang bengkok, kadangkala digunakan untuk
menyudahkan memotong alur minyak dalam pengalas separuh bulat
(Rajah 4.24).

Pahat mata bulat (i) Memotong alur minyak (ii) Memotong penjuru bulat

Rajah 4.24 Penggunaan pahat mata bulat.

4. Pahat Mata Bentuk Intan

Pahat ini digunakan untuk:
(a) Membetulkan Iubang-Iubang yang telah teranjak dari pusat-
nya semasa hendak menggerudi.
(b) Memotong penjuru-penjuru tajam.
Pahat mata bentuk intan boleh digunakan untuk memotong
kepingan Iogam supaya boleh dipecahkan dengan mudah (Rajah
4.25).

Pahat mata (i) Membetulkan lubang (ii) Memotong penjuru tajam

bentuk intan

Rajah 4.25 Penggunaan pahat mata bentuk intan.

88
 ALAT-ALAT TANGAN

4.2.2 Sudut Pemotongan

Apabila hendak memahat sesuatu bahan, sudut-sudut yang berikut
perlu diberi perhatian supaya kerja tersebut dapat dilakukan de-
ngan berkesan.
1. Sudut pahat dipegang antara 35° hingga 40° sahaja. Jika keluar
daripada lengkungan tersebut, sudut sadak dan sudut telusan
akan berubah dan ini akan menyebabkan pemotongan yang
tidak sempurna.
2. Sudut pemotong mata pahat bergantung pada kekerasan sesuatu
bahan yang hendak dipotong. Sudut pemotongan bagi beberapa
jenis logam ditunjukkan dalam Jadual 4.2.

Jadual 4.2 Sudut pemotongan bagi beberapa jenis logam

? ..(i;. . . ." .•. .,',···
:l
..••.... i

....t ...,;.,.;~;;:;;;;.~
:

Keluli 70°

Besi tuang 60°

Keluli sederhana 60°-70°

Loyang 45°-60°

Tembaga 45°

Aluminium 30°

3. Sudut telusan bergantung pada kecondongan pahat. Untuk

kerja-kerja am, sudut ini lebih kurang 10°. Bagi bahan yang keras,
sudut telusan hendaklah lebih daripada 10°dan bagi bahan yang
lembut sudut tersebut hendaklah kurang daripada 10°.
4. Sudut sadak juga sarna seperti sudut telusan, iaitu bergantung
pada sudut pahat dipegang. Untuk kerja-kerja am, sudut ini lebih
kurang 20°.

Kecondongan pahat 40°

Sudut cakar 20°
Sudut pahat 60°

Rajah 4.26 Sudut pemotongan yang perlu diambil kira

semasa memahat.

89
 TEKNOLOGI BENGKEL MESIN

4.2.3 Gaya M~mahat

Cara memegang pahat dan tukul amatlah penting. Pahat hendaklah
dipegang hampir dengan bahagian kepalanya dan tukul pula
dipegang dekat hujung batangnya. Fokuskan mata pada garisan
pemotongan supaya dapat memahat dengan tepat (Rajah 4.27).

(a) Betul (b) Salah

. Rajah 4.27 Gaya memegang pahat.

Memahat Permukaan yang Lebar

Memahat hendaklah dimulakan dari tepi luar dan bergerak menuju
ke tengah benda kerja (Rajah 4.28). Ini akan mencegah bahagian
tepi dan penjurunya daripada terkopek. Selepas menatal permuka-

.'

Rajah 4.28 Cara memahat permukaan yang lebar.

90
 . ._ ...
~"""".~~c _

ALAT-ALAT TANGAN

an yang lebar itu, kikir permukaan secara kasar <jan lihat bahagian
mana yang tinggi. Bahagian yang tinggi ini hendaklah dibuangkan
dengan potongan yang nipis.

4.2.4 Penjagaan Pahat

I. Kepala pahat adalah lembut dan setelah digunakan akan men-
jadi seperti kepala cendawan (lihat Gambar foto 4.4). Mata
pemotong juga akan menjadi tumpul, Oleh itu kedua-dua
bahagian ini hendaklah dicanai dengan betul.

Gambar foto 4.4 Kepala pahat rnenjadi seperti kepala cendawan

setelah digunakan.

2. Apabila mencanai pahat, jangan tekan terlampau kuat. Ini akan

/. membakar mata pernotong. Hujung mata pemotong hendaklah
dicanai lengkok, supaya semasa memahat pahat tidak ditarik ke
dalam (Gambar foto 4.5).

" 'f

Gambar foto 4.5 Cara mencanai pahat.

BESI
'Gergaji besi digunakan untuk memotong logam kepada saiz tertentu
dan juga memo tong bahagian-bahagian logam yang nipis yang
merupakan lebihan daripada bahagian yang ditanda. Kelebihan
memotong dengan cara ini ialah tidak banyak bahan yang terbuang
(tiada pembaziran) dan permukaan yang dipotong boleh disudah-
kan dengan mudah.

91
 TEKNOLOGI BENGKEL MESIN

4.3.1 Bahagian-bahagian Gergaji Besi

Rajah 4.29 Gergaji besi.

Rajah 4.29 menunjukkan sejenis gergaji besi, Bahagian-bahagian

gergaji besi terdiri daripada:
I. Bingkai
2. Hulu
3. Nat pelaras
4. Mata.

Bingkai
Terdapat dua jenis bingkai iaitu bingkai tetap dan bingkai boleh
laras. Bingkai tetap hanya boleh memegang mata gergaji yang sarna
panjangnya. Sementara bingkai boleh laras boleh memegang mata
gergaji yang berlainan panjang kerana ia boleh dilaraskan meng-
ikut panjang mata tersebut.

Hulu
H ulu gergaji terdiri daripada berbagai-bagai jenis seperti yang
ditunjukkan dalam Rajah 4.30. Hulu pistol (Rajab 4.30(a), 4.30(b)
dan 4.30(c)) lebih tegap jika dibandingkan dengan hulu lurus
(Rajah 4.30(d)).

(a) (b)

k_ oo

, ]..

(c) (d)

Rajah 4.30 Jenis-jenis hulu gergaji besi.

92
 i
~
ALAT-ALAT TANGAN

Nat Pelaras
Nat pelaras-membolehkan mata gergaji yang panjangnya berlainan
dipegang pad a bingkai. Ketegangan mata gergaji itu boleh dilaras-
kan dengan nat berkepak.

Mata
Pemilihan mata gergaji amatlah penting untuk menggergaji sesuatu
jenis logam dengan baik. Faktor-faktor yang berikut perlu diberi
perhatian untuk memilih mata gergaji:

1. Bahan Mata Gergaji

Mata gergaji diperbuat daripada bahan-bahan seperti keluli ber-
karbon tinggi, keluli tahan lasak, keluli aloi tungsten, dan keluli aloi
molibdenum.
Pemilihan jenis mata gergaji bergantung pada kekerasan logam
yang hendak dipotong. Mata gergaji yang diperbuat daripada keluli
tahan lasak lebih ekonomik dan tidak cepat haus jika dibandingkan
dengan yang lain.

2. Kekerasan Mata Gergaji

Kebanyakan mata gergaji dikeraskan keseluruhannya. Tetapi bagi
mata gergaji boleh lentur, giginya sahaja yang dikeraskan. Mata
gergaji inijarang-jarang patah dan boleh memotong pada bahagian-
bahagian logam yang sukar dipotong.

3. Saiz Mata Gergaji

Panjang mata gergaji ialah antara 250 mm hingga 300 mm untuk
gergaji tangan. Jadual 4.3 menunjukkan kesesuaian dan jarak gigi
(mata) gergaji untuk memotong bahan-bahan yang tertentu.

Jadual4.3 Kesesuaian dan jarak gigi (mata) gergaji untuk memotong

bahan-bahan yang tertentu

....... ya",fJipotOBa

Keluli lembut
,/';

;;
Jitillial
em.)

1.8
i"""",
'Lehar &iii
(-)

13-16
..
YeW &iii
( )

0.63-0.80

Besi tuang 1.4 13 0.63

Tembaga paip 1.2 13 0.63

Kepingan logam 0.8 13 0.63

4. Bentuk dan Kuak Gigi

Rajah 4.31 menunjukkan tiga jenis bentuk dan kuak gigi gergaji.
Mata gergaji terkuak berselang-seli ke kiri dan ke kanan. Tujuannya

93
 TEKNOLOGI BENGKEL MESIN

ialah supaya mata gergaji ini tidak tersepit semasa memotong dan
juga untuk memberi telusan kepada serbuk logam atau tatal yang
dipotong itu 'keluar.

(a) Pencakar

(b) Berombak

(c) Berselang

Rajah 4.31 Jenis kuak gigi gergaji.

4.3.2 Penggunaan Gergaji

Perkara-perkara yang berikut periu diberi perhatian apabila hendak
memotong Iogam dengan menggunakan gergaji.
1. Pasangkan mata gergaji dengan betul. Arah gigi mestilah menuju
ke arah pemotongan (Rajah 4.32).

Rajah 4.32 Cara memasang mata gergaji.

94
 ALAT-ALAT TANGAN

2. Pegang logam yang hendak dipotong dengan cara yang betul

(Rajah 4.33). Alaskan pengapit ragum dengan kepingan logam
yang lembut dan nipis ataupun dengan kayu apabila hendak
memo tong logam yang nipis.

(a) (b) (c)

(d) (e) (f)

Rajah 4.33 Berbagai-bagai cara memegang logam yang hendak digergaji.

3. Mula-mula potong dengan perlahan (Rajah 4.34). Gunakan ibu

jari sebagai panduan dan mulakan memotong. Apabila sudah
kelihatan tanda, lakukan sorongan yang panjang dan tetap.
Kelajuan pemotongan untuk gergaji biasa ialah lebih kurang
40 sorongan seminit.

•
Rajah 4.34 Cara memotong dengan gergaji.

4. Apabila pemotongan hampir selesai, sokong hujung yang ter-

gantung dengan sebelah tangan.
5. Semasa memotong, tekan dan tolak pada bingkai. Apabila

95
 TEKNOLOGI BENGKEL MESIN

berundur, angkat gergaji sedikit tetapi jangan ditarik kerana ini

akan menumpulkan mata gergaji.
4.3.3 P,njagaan Gergaji
Mata gergaji akan mudah patah sekiranya tidak diambillangkah-
langkah penjagaan yang wajar. Untuk itu, perkara-perkara yang
berikut harus diberi perhatian:
1. Pilih mata gergaji yang jarak giginya sesuai untuk logam-Iogam
yang tertentu.
2. Pasangkan mata gergaji dengan arah gigi yang tepat.
3. Logam itu mestilah dipegang pada ragum dengan betul.
4. Ketegangan rnata gergaji mestilah sesuai untuk jenis pemotongan.
5. Gunakan mata gergaji boleh lentur pada bahagian-bahagian
yang rumit.
6. Kelajuan pernotongan rnestilah sesuai.
7. Semasa rnenggergaji, tekanan pada benda kerja mestilah sesuai
dengan jenis logam yang digunakan, sarna ada logarn keras
ataupun logam lembut.

4.4.1 Pemutar Skru

Jenis Pemutar Skru
Gambar foto 4.6 menunjukkan tiga jenis pemutar skru.
1. Pemutar skru kepala rata.
2. Pemutar skru kepala Philip.
3. Pemutar skru ofset.

_'.tm"t
(a) Pemutar skru kepala rata

(b) Pemutar skru kepala Phill"ip

Gambar foto 4.6 Jenis-jenis pemutar skru.

96
 ALAT-ALAT TANGAN

Kegunaan Pemutar Skru

Pemutar skru digunakan untuk memasang atau menanggalkan skru.
Pemilihan jenis pemutar skru bergantung pada jenis kepala skru
yang akan dipasang atau ditanggalkan.
1. Pemutar skru kepala rata-digunakan untuk memutar kepala
bolt atau nat yang lurus.
2. Pemutar skru kepala Philip - bersudut 30° dan digunakan untuk
memutar bolt dan nat yang mempunyai kepala berbentuk Philip.
3. Pemutar skru ofset-digunakan pada celah-celah atau bahagian-
bahagian apabila pemutar skru kepala rata tidak boleh di-
gunakan.
Hulu pemutar skru dibuat daripada kayu atau plastik. Berbagai-
bagai bentuk dan saiz pemutar skru digunakan dalam kerja ke-
juruteraan. Saiz pemutar skru bergantung pada jenis kerja sama ada
kerja ringan, sederhana atau berat.
Penjagaan Pemutar Skru
1. Gunakan pemutar skru yang sesuai dengan jenis kepala skru.
2. Jangan gunakan pemutar skru sebagai pahat.
3. Jangan mengetuk kepala pemutar skru.
4. Canai permukaan pemutar skru apabila permukaan itu rosak.
4.4.2 Sepana
Sepana diperbuat daripada keluli campuran krom-molibdenum atau
krom-vanadium. Berbagai-bagai bentuk dan saiz sepana digunakan
untuk memasang atau menanggalkan bolt dan nat dalam kerja-kerja
kejuruteraan.
Jenis-jenis Sepana
Gambar foto 4.7 menunjukkan empat jenis sepana yang biasanya
digunakan dalam bengkel kejuruteraan. Jenis-jenis sepana tersebut
ialah:

(d) ~epana hujung terbuka dua hala

I: "--
Gambar foto 4.7 Jenis-janis sepana.

97
 TEKNOLOGI BENGKEL MESIN

1. Sepana gelang dua hala.

2. Sepana hujung terbuka dua hala.
3. Sepana gelang ofset.
4. Sepana kombinasi terbuka dan gelang.
0
Bagi sepana jenis hujung terbuka, bahagian itu bersudut 15 atau
22%0 dengan bahagian badan. Ini membolehkan nat dan bolt
diketatkan pad a bahagian-bahagian yang senget.
Sepanajenis gelang lebih baik dari segi penggunaannya, kerana ia
tidak mudah tergelincir. Jenis ini juga lebih mudah digunakan pada
bahagian-bahagian yang tidak dapat dilihat.

Jenis-jenis Sepana yang Lain

1. Sepana Boleh Laras
Sepana boleh laras (Gambar foto 4.8) mudah digunakan kerana
cuma satu sahaja yang boleh digunakan pada kepala bolt atau nat
yang berlainan saiz.

Gambar foto 4.8 Sepana boleh laras.

2. Sepana Khas
Terdapat empat jenis sepana khas, iaitu:
(a) Sepana paip.
(b) Sepana-C dan sepana pin.
(c) Sepana-T dan sepana-L.
(d) Sepana Allen.

(a) Sepana paip

Sepana paip digunakan untuk membuka atau memasang alatan
berbentuk bulat seperti paip (lihat Gambar foto 4.9).

Gambar foto 4.9 Sepana paip.

98
 ALAT-ALAT TANGAN

(b) Sepana-C dan sepana pin

Sepana-C digunakan pada bahagian-bahagian yang tertentu
alatan yang mempunyai celah manakala sepana pin pula di-
gunakan pada ala tan yang mempunyai lubang pin (Gambar
foto 4.10).

Gambar foto 4.10 Sepana-C dan sepana pin .

•
(e) Sepana-T dan sepsne-L
Jenis ini digunakan pada bahagian yang sentiasa perlu dibuka
atau diikat. Oleh itu kepala skru bolt atau nat tidak akan rnudah
rosak (Rajah 4.35).

@
(b) Sepana-L

(a) Sepana-T

Rajah 4.35 Sepana-T dan Sepana-L

99
 TEKNOLOGI BENGKEL MESIN

(d) Sepllnll Allen

Sepana Allen digunakan pad a skru yang berbentuk kepala
Allen (Rajah 4.36).

Rajah 4.36 Sepana Allen.

Penjagaan Sepana
I. Apabila menggunakan sebarang jenis sepana, pastikan saiz yang
digunakan adalah tepat, iaitu mempunyai unit metrik atau.
British.
2. Pilih sepana yang sesuai.
3. Apabila hendak membuka bolt atau nat, hendaklah dengan cara
merengkuh tarik.
4. Elakkan menggunakan sepana boleh laras jika terdapat sepana .
yang lain.
5. Jangan gunakan sepana sebagai tukul.

4.5 TUKUl
Tukul merupakan sejenis lagi alat tangan yang digunakan dalam
bengkel kejuruteraan. Pada amnya tukul boleh dibahagikan kepada
dua jenis:
1. Tuk ul besi
2. Tukul lembut

1. Tukul Besi
Tukul besi (Rajah 4.37) digunakan untuk kerja-kerja menggegas
dan menanda. Muka dan bongkol kepala tukul dikeraskan dan
dibaja dengan baik supaya tidak mudah sumbing dan mengembang
apabila ditukul. Bahagian keliling lubang dan leher dibiarkan
lembut. Berat tukul besi ialah antara 0.25 kg hingga 1.5 kg. Untuk
kerja-kerja am, tukul seberat 0.5 kg hingga I kg digunakan. Tukul
yang ringan digunakan untuk kerja-kerja menanda. Menukul boleh
dilakukan dengan kuasa jentera selain dengan cara biasa, iaitu
dengan tangan.

100

.i
 ALAT-ALAT TANGAN

Terdapat tiga jenis tukul besi, iaitu:

(a) Tukul bongkol bulat
(b) Tukul bongkol lurus
(c) Tukul bongkol tirus.

(a) Bongkol bulat

(b) Bongkol lurus

(c) Bongkol tirus

Rajah 4.37 Janis-janis tukul basi.

(II) Tukul bongkol bulllt

Bongkol kepala tukul ini berbentuk separuh bulat. Bahagian
permukaan (muka) yang rata digunakan untuk menatal dan
membuat kerja-kerja am seperti untuk menukul kepala pahat
dan alat-alat penanda. Bongkol bulat pula digunakan untuk
merivet.

(b) Tukul bongkol Juras

Kepala tukul ini searah dengan paksi hulunya. Tukul jenis
ini digunakan untuk menukul bahagian-bahagian yang tidak 1

boleh dilakukan oleh tukul kepala bulat.

(c) Tukul bongkol tirus

Kepala tukul ini bersudut tepat kepada paksi hulunya. Ke-
gunaannya sarna seperti tukul bongkol lurus kecuali sudut

101
 TEKNOLOGI BENGKEL MESIN

penggunaannya sahaja yang berbeza. Tukul ini digunakan jika

tukul kepala lurus tidak boleh digunakan.

2. Tukul Lembut
Tukullembut (Rajah 4.38) digunakan untuk menukul benda kerja
yang telah siap supaya permukaan benda kerja itu tidak rosak.
Tukullembut juga terbahagi kepada tiga jenis, iaitu:
(a) Tukul bongkol kulit
(b) Tukul bongkol plastik
(c) Tukul bongkol gangsa.

(a) Tukul bongkol kulit

(b) Tukul bongkol plastik

(c) Tukul bongkol gangsa

Rajah 4.38 Janis-jenis tukul lembut.

(a) Tukul bongkol kulit

Tukul ini digunakan pada logam lembut seperti tembaga at au
loyang. Ia tidak akan meninggalkan kesan pada benda kerja.

(b) Tukul bongkol plsstik

Tukul jenis ini boleh digunakan pada logam-Iogam yang biasa
digunakan dalam bengkel. Tetapi apabila ia digunakan pada
logam yang lebih lembut, hendaklah lebih berhati-hati, supaya
tidak meninggalkan kesan.

102
 ALAT-ALAT TANGAN

(e) Tukul bongkol gangsa

Apabila tukul ini dihentak, ia tidak akan melantun seperti
kedua-dua jenis tukul yang disebut di atas. Hentakan yang kuat
boleh dibuat tetapi harus berhati-hati jika logam yang di-
hentak itu adalah logam lembut. Ia digunakan juga semasa
kerja-kerja pemasangan.

4.5.1 Batang Tukul

Kayu jenis hickory, ash atau spotted gum digunakan untuk mem-
buat batang tukul. Kayu dari Malaysia yang paling sesuai diguna-
kan ialah kayu kapur dan kayu cengal. Kayu-kayu tersebut mem-
punyai lenturan yang boleh mengelakkan gegaran tangan apabila
hentakan dilakukan. Panjang tukul bergantung pada berat kepala
dan juga kegunaannya.

4.5.2 Penjagaan Tukul

1. Hentakan tukul mestilah dilakukan pada muka tukul dan bukan
pada tepinya (Rajah 4.39).

(a) Betul

(b) Salah

Rajah 4.39 Cara menghentakkan tukul.

2. Kepala tukul mestilah sentiasa ketat pada batangnya.

3. Gunakan tukul yang sesuai untuk sesuatu jenis kerja.
4. Pegang tukul pada hampir dengan hujung batang tukul supaya
hentakkan yang tepat dan padat dapat dilakukan (Rajah 4.39(a)).
5. Fokuskan mata anda pada tempat yang akan dibuat hentakan,
bukannya pada kepala tukul.

103
 TEKNOLOGI BENGKEL MESIN

4.6 SOALAN
1. Nyatakan
(a) Bagaimana panjang sebuah kikir ditentukan.
(b) OVA jenis saiz kikir yang terdapat di bengkel anda.
2. (a) Namakan TIGA jenis potongan gigi kikir di bengkel anda.
(b) Nyatakan jumlah bilangan gigi pada kikir sederhana yang
berukuran 250 mm.
3. Terangkan dengan ringkas
(a) Mengapa tekanan dikenakan ke atas kikir semasa kikir itu
disorongkan ke hadapan sahaja?
(b) Mengapa kerak-kerak besi mesti dikeluarkan daripada
kikir?
4. Namakan TIGA jenis alat tangan yang berikut yang terdapat di
bengkelanda
(a) Pahat sejuk
(b) Sepana
(c) Tukullembut.
5. (a) Nyatakan faktor-faktor yang menentukan pemilihan mata
gergaji besi.
(b) Jelaskan mengapa mata gergaji itu terkuak berselang-seli ke
kiri dan ke kanan.
6. Senaraikan langkah penjagaan yang perlu diambil supaya alat-
alat tangan sentiasa dalam keadaan baik.

104