Pertemuan 6
Pertemuan 6
AREA PROSPEK
reservoir
MODEL SISTEM PANAS BUMI
DINAMIKA BUMI
Sumber energi panas yang terkandung di dalam air panas, uap air, serta
batuan bersama mineral ikutan dan gas lainnya yang secara genetik tidak
dapat dipisahkan dalam suatu sistem Panas Bumi (UU No. 21 thn 2014)
Panas bumi merupakan suatu sistem perpindahan panas yang terjadi pada
kerak bumi dari sumber panas (heat source) dibawah permukaan menuju
suatu reservoir atau tampungan panas (heat sink) dipermukaan (Hochstein
dan Browne, 2000)
SUMBER PANAS
PENGERTIAN PANAS BUMI
Magmatic Geothermal
System
Volcanic type
Plutonic type
(Moeckl, 2014)
MODEL SISTEM PANAS BUMI
SUMBER PANAS DAN GENESIS
(Moeckl, 2014)
MODEL SISTEM PANAS BUMI
SUMBER PANAS DAN GENESIS
Sumber panas
Gradient thermal
Transfer panas
konveksi
Sepanjang zona
patahan
Infiltrasi air ke
dalam zona
patahan
(Moeckl, 2014)
MODEL SISTEM PANAS BUMI Non Magmatic Geothermal System
SUMBER PANAS DAN GENESIS Orogenic Belt / Geopressured
Sumber panas
Water pressured in great burial depth
Termal gradient 75 C/km pada kedalam 2 – 3 km
Transfer panas konveksi
Contoh di Indonesia
Pasir Pagarayan, Riau
Tirtosari, Madura
Papua
Sulawesi Tengah dan Tenggara
Source: MIT (2006, The Future of Geothermal Energy: Impact of Enhanced Geothermal systems (EGS) on the United States in the 21st Century)
MODEL SISTEM PANAS BUMI Non Magmatic Geothermal System
SUMBER PANAS DAN GENESIS Gradient Temperatur
Source: MIT (2006, The Future of Geothermal Energy: Impact of Enhanced Geothermal systems (EGS) on the United States in the 21st Century)
MODEL SISTEM PANAS BUMI MAGMATIK
MAGMA SUMBER PANAS vs GRADIENT THERMAL
Kedalaman 5 km
Source: http://www.columbia.edu/~vjd1/subd_zone_basic.htm5
VULKANISME DAN SISTEM PANAS BUMI INDONESIA
PB magmatik hidrotermal
Vukanisme Kuarter (<1.8 Ma)
Plutonisme muda (< 3 Ma)
> 324 titik
Vulkanisme dan plutonisme tua
(> 3 Ma) manifestasi PB
PB non magmatik 90% sistem PB
magmatik hidrotermal
dengan sumber panas
vulkanisme Kuarter
dan plutonisme
10 % berasosiasi
dengan tipe non
magmatik
Total Potensi ~ 29
GWe
PERMASALAHAN DASAR
• Pemahaman proses vulkanisme terkait dengan pembentukan panas bumi sistem hidrotermal
• Sejarah panas (thermal histories) berdasarkan identifikasi pusat dan produk erupsi sebagai
determinasi sumber panas sistem panas bumi
• Gejala aktifitas hidrovulkanik sebagai gambaran sirkulasi hidrotermal dan thermal anomali
permukaan
• Jenis dan genetik (kinematika) struktur geologi sebagai gambaran pengaruhnya terhadap
kontrol vulkanisme
PEMAHAMAN KARAKTERISTIK GUNUNGAPI
EVOLUSI DAN KEMATANGAN PROSES GUNUNGAPI
sumber panas potensial
(50.000 – 300.000 thn)
•Tingkat maturity
Moderat - Simple
tinggi
•Tingkat maturity
•Komplek Gunungapi
rendah -menengah
•Perubahan vulkanisme, komposisis,
diatrema, magnitud letusan •Sistem vulkanisme
•Kaldera/ vulkano - tektonik relatif sederhana
(Surmayadi, 2015)
MODEL SISTEM PANAS BUMI MAGMATIK
EVOLUSI DAN KEMATANGAN PROSES GUNUNGAPI
MODEL SISTEM PANAS BUMI
LOW TOPOGRAPHIC TERRAIN
Tipe Monogenetik
Wayang - Windu
Tipe Kaldera
Immature
Geothermal System
Kaldera/komplek
Komposit/komplek
Monogenetik/kerucut lava
Gunungapi aktif
(Surmayadi, 2017; Modified from Smith dan Shaw, 1975) (Newhall dan Self, 1982)
APLIKASI VULKANO STRATIGRAFI
ESTIMASI AREA PROSPEK PANAS BUMI
GUNUNGAPI
SUMBER STRUKTUR
MORFOMETRI
ERUPSI GEOLOGI
FREATO
MAGMATIK
MAGMATIK
ZONA
KARAKTERISTIK VULKANISME HIDRO PERMEABILITAS
VULKANISME TINGGI
SEJARAH PANAS/
ANOMALI PANAS
SUMBER PANAS
PERMUKAAN
AREA PROSPEK
PANAS BUMI
PENGERTIAN DASAR
METODA VULKANO STRATIGRAFI
AREA PROSPEK
reservoir
APLIKASI VULKNO STRATIGRAFI
SEJARAH PANAS – IDENTIFIKASI SUMBER DAN PRODUK ERUPSI
Kaldera
Kawah
Kubah lava/kerucut lava
Kerucut sinder
KAWAH
LIDAR DEM
APLIKASI VULKNO STRATIGRAFI
SEJARAH PANAS – IDENTIFIKASI SUMBER DAN PRODUK ERUPSI
KERUCUT SINDER
KUBAH LAVA
APLIKASI VULKNO STRATIGRAFI
SEJARAH PANAS – IDENTIFIKASI SUMBER DAN PRODUK ERUPSI
SUMBER ERUPSI
GUNUNGAPI
Kaldera
Kawah
Kubah lava/kerucut lava
Kerucut sinder
SUMBER PANAS PB
Dimensi /volume magma
(Hildreth, 1981)
APLIKASI VULKNO STRATIGRAFI
SEJARAH PANAS – IDENTIFIKASI SUMBER DAN PRODUK ERUPSI
Sumber panas
Potensial (?)
Dimensi
zona magmatisme
SEJARAH PANAS DISTRIBUSI PERUBAHAN
VULKANISME/MAGMATISME PUSAT ERUPSI/MAGMATISME
APLIKASI VULKNO STRATIGRAFI
SEJARAH PANAS VULKANISE VS DIMANIKA STRUKTUR GEOLOGI
APLIKASI VULKNO STRATIGRAFI
ANOMALI PANAS PERMUKAANM – DERAJAT AKTIVITAS HIDROVULKANIK
Interaksi magma/uap
magma – air
Sirkulasi fluida hidrtermal
Interaksi Panas
Interaksi Magma Magma / Fluida
– Fluida Hidrotermal
dengan air
permukaan
Hidro
Vulkanisme
Anomali Panas
Permukaan
APLIKASI VULKNO STRATIGRAFI
ANOMALI PANAS PERMUKAANM – DERAJAT AKTIVITAS HIDROVULKANIK
Non hidrovulkanik
Hidrovulkanik
APLIKASI VULKNO STRATIGRAFI
ANOMALI PANAS PERMUKAANM – DERAJAT AKTIVITAS HIDROVULKANIK
UPFLOW
OUTFLOW
Non hidrovulkanik
Sumber panas
Hidrovulkanik
potensial
Aktivitas Hidrovulkanisme
APLIKASI VULKANO STRATIGRAFI
ESTIMASI AREA PROSPEK PANAS BUMI
• Tingkat kematangan
vulkanisme tinggi