Rumus-Rumus Trigonometri 1
(a) 4 cos2 67,5 0 − 4 sin 2 67,5 0 + 6 2
= 4( cos2 67,5 0 − sin 2 67,5 0 ) + 6 2
= 4.cos 2(67,50) + 6 2
= 4.cos 1350 + 6 2
1
= 4( 2)+6 2
2
= −2 2 + 6 2
= 4 2
(b) 12 3 cos 2 15 0 − 6 3
= 6 3 (2 cos2 150 – 1)
= 6 3 .cos 2(150)
= 6 3 .cos 300
1
= 6 3 .( 3)
2
= 9
1
02. Jika tan α = 3 dan α sudut lancip, maka tentukanlah nilai sin 2 α
2
Jawab C
AC2 = AB2 + BC2
AC2 = 22 + ( 3 )2
7
3 AC2 = 7
Jadi AC = 7
A B
2
1
Sehingga : tan α = 3
2
3 3 7 21
sin α = = x =
7 7 7 7
2 2 7 2 7
cos α = = x =
7 7 7 7
Jadi sin 2α = 2.sinα.cosβ
21 2 7
= 2( )( )
7 7
2.x. 21.x.2.x. 7
=
7.x.7
4
= 3
7
Rumus-Rumus Trigonometri 2
1
03. Jika cos α = dan 900 < α < 1800, maka tentukanlah nilai tan2α
3
Jawab C
BC2 = AC2 – AB2
BC2 = ( 3 )2 – (1)2
3
2 BC2 = 2
Jadi BC = 2
A B
1
1
Sehingga : cosα =
3
2
tanα = = 2
1
2.tan
Jadi tan 2α =
1 tan 2
2( 2 )
=
1 ( 2 ) 2
2 2
=
1 2
= 2 2
1 tan 2 α
04. Buktikanlah bahwa = cos2 α
1 tan 2 α
Jawab
1 tan 2 α
Ruas Kiri =
1 tan 2 α
sin 2 α
1
= cos 2 α
sin 2 α
1
cos 2 α
cos 2 α sin 2 α
2
= cos 2 α cos 2 α
cos α sin 2 α
cos 2 α cos 2 α
cos 2 α sin 2 α
=
cos 2 α sin 2 α
cos 2α
=
1
Rumus-Rumus Trigonometri 3
= cos2α
= ruas kanan
05. Jika sudut lancip yang memenuhi 2.cos2 = 1 + 2.sin 2 , maka tentukanlah
nilai tan 4
Jawab
2.cos2 = 1 + 2.sin 2
2.cos2 – 1 = 2.sin 2
cos2α = 2.sin2α
sin2 1
=
cos2α 2
tan2α = 1/2
Sehingga tan4α = tan2(2α)
2.tan 2
=
1 tan 2 2
2.(1/2)
=
1 (1/2) 2
1
=
1
1
4
1
=
3/4
4
=
3
1
Yang dimaksud dengan sudut tengahan adalah sudut α. Untuk mendapatkan rumus
2
1 1 1
trigonometri untuk sin α, cos α dan tan α, diperoleh dari rumus-rumus
2 2 2
sebelumnya, yakni:
1
Karena cos 2α = 1 – 2sin2α maka cos α = 1 – 2 sin 2
2
1
2 sin 2 = 1 – cos α
2
1 1 cos
sin = ................................ (6)
2 2
Rumus-Rumus Trigonometri 4
1
Karena cos 2α = 2cos2α – 1 maka cos α = 2 cos 2 – 1
2
1
2 cos 2 = 1 + cos α
2
1 1 cos
cos = ................................ (7)
2 2
1
sin
sin 1 2
Karena tan α = maka tan =
cos 2 1
cos
2
1 cos
1 2
tan =
2 1 cos
2
1 1 cos
tan = ........................................ (8)
2 1 cos
Dari rumus (8) dapat dikembangkan rumus :
1 1 cos
tan =
2 1 cos
1 1 cos 1 cos
tan =
2 1 cos 1 cos
1 (1 cos ) 2
tan =
2 1 cos 2
1 (1 cos ) 2
tan =
2 sin 2
1 1 cos
tan = ............................................................................................. (9)
2 sin
Atau
1 1 cos
tan =
2 1 cos
1 1 cos 1 cos
tan =
2 1 cos 1 cos
1 1 cos 2
tan =
2 (1 cos ) 2
1 sin 2
tan =
2 (1 cos ) 2
1 sin
tan = ............................................................................................ (10)
2 1 cos
Rumus-Rumus Trigonometri 5
Untuk lebih jelasnya, pelajarilah contoh soal berikut ini:
06. Tentukanlah nilai eksak dari :
(a) cos 112,50 (b) tan 22,50
Jawab
1
(a) cos 112,50 = cos (225 0 )
2
1 cos 225 0
=
2
1
1 2
= 2
2
2 2
=
4
1
= 2 2
2
1
(b) tan 22,50 = tan (45 0 )
2
1 cos 45 0
=
sin 45 0
1
1 2
= 2
1
2
2
2 2
=
2
= 2 1
07. Jika cos = 7/25 dan 2700 < < 3600 maka tentukanlah nilai tan ½ = …
Jawab C
BC2 = AC2 – AB2
BC2 = (25)2 – (7)2
25 AC2 = 576
24
Jadi AC = 24
Sehingga : cos α =
7
dan sin α =
24
A B 25 25
7
Rumus-Rumus Trigonometri 6
1 1 cos
Jadi : tan =
2 sin
7
1
1 25
tan =
2 24
25
1 25 7
tan =
2 24
1 18
tan =
2 24
1 3
tan =
2 4
Dari uraian di atas dapat pula diturunkan Rumus trigonometri untuk Sudut Yang Lain,
yakni :
sin 3α = sin (2α + α)
= sin2α.cosα + cos2α.sinα
= (2sinα.cosα).cosα + (1 – 2.sin2α).sinα
= 2.sinα.cos2α + sinα – 2.sin3α
= 2.sinα.(1 – sin2α) + sinα – 2.sin3α
= 2.sinα – 2sin3α + sinα – 2.sin3α
= −4.sin3α + 3.sin α
cos 3α = cos (2α + α)
= cos2α.cosα – sin2α.sinα
= (2cos2α – 1)cosα – 2.sinα.cosα.sinα
= 2.cos3α – cosα – 2.sin2α.cosα
= 2.cos3α – cosα – 2.(1 – cos2α)cosα
= 2.cos3α – cosα – 2.cosα + 2cos3α
= 4.cos3α − 3.cos α
Selain dua rumus di atas, dengan cara yang sama dapat juga diturunkan rumus-rumus yang lain
Berikut ini akan diberikan penerapan rumus-rumus diatas untuk menentukan nilai eksak dari
suatu bentuk trigonometri
Rumus-Rumus Trigonometri 7
06. Tentukanlah nilai eksak dari :
(a) sin 180 (b) cos 180
Jawab
(a) Misalkan x = 180 maka 5x = 900
3x + 2x = 900
3x = 900 – 2x
Sehingga : sin 3x = sin (900 – 2x)
sin 3x = cos 2x
−4.sin3x + 3.sin x = 1 – 2.sin2x Misalkan sin x = A
3 2
2 – 4A + 3A = 1 – 2A
4A3 – 2A2 – 3A + 1 = 0
(A – 1)(4A2 + 2A – 1) = 0
5 1 5 1
Maka diperoleh A = 1 atau A = atau A =
4 4
0
Tentu saja nilai sin18 bukan 1 dan juga bukan negatif, jadi yang memenuhi
1
adalah sin180 = ( 5 1)
4
(b) cos2180 = 1 – sin2180
2
5 1
cos 18 = 1 –
2 0
4
16 6 2 5
cos2180 = –
16 16
10 2 5
cos2180 =
16
10 2 5
cos180 =
16
1
cos180 = 10 2 5
4
Rumus-Rumus Trigonometri 8
= 2sinA.cosA.2.sin2B + 2sinB.cosB.2.sin2A
= 4.sinA.cosA.sin2B + 4sinB.cosB.sin2A
= 4sinA.sinB (sinA.cosB + cosA.sinB)
= 4.sinA.sinB.sin(A + B)
= 4.sinA.sinB.sin(180 – C)
= 4.sinA.sinB.sinC
Rumus-Rumus Trigonometri 9
= 6cos2x – 4(cos4x + 1) + cos6x + cos2x + 6 – 8cos2x + 2cos4x
= 6cos2x + cos2x – 8cos2x – 4cos4x + 2cos4x + cos6x – 4 + 6
= –cos2x – 2cos4x + cos6x + 2
= 2 – cos 2x – 2.cos 4x + cos 6x
= ruas kanan
pq
10. Jika tan (A + B) = p dan tan (A – B) = q, buktikanlah bahwa tan 2A =
1 pq
Jawab
tan 2A = tan(A + A)
= tan [(A + B) + (A – B)]
tan(A B) tan(A B)
=
1 tan(A B). tan(A B)
pq
=
1 pq
11. Jika pada segitiga ABC berlaku (tan A – cot B) sin 2A = 4.cos C, maka buktikanlah
bahwa segitiga ABC siku-siku atau salah satu sisinya dua kali sisi yang lain
Jawab
sin A cos B
cos A sin B sin2A = 4.cosC
cos(A B)
.2.sinA – 4.cosC = 0
. sin B
2 cos(1800 C).sin A
– 4.cosC = 0
. sin B
2 cos(1800 C).sin A
– 4.cosC = 0
. sin B
sin A
2.cosC. 2 = 0
. sin B
Rumus-Rumus Trigonometri 10
Jadi 2.cosC = 0 < C = 90 0 maka segitiga siku-siku
sin A 1 2
2 = 0 sinA = 2.sinB maka =
. sin B . sin B . sin A
Sehingga a : b = 1 : 2. Jadi a = 2b
2 2
1 cos 2x 1 cos 2x
= 64.
2 2
Rumus-Rumus Trigonometri 11
sin 72 0
=
2 cos 18 0
sin(90 18) 0
=
2 cos 18 0
cos 18 0
=
2 cos 18 0
= 1/2
Jawab
maka
sin3100 + sin31300 + sin32500
1 1 1
= (3sin100 – sin300) + (3sin1300 – sin3900) + (3sin2500 – sin7500)
4 4 4
1 1 1 1 1 1
= (3sin100 – )+ (3sin1300 – )+ (3sin2500 – )
4 2 4 2 4 2
1 3
= (3sin100 + 3sin1300 + 3sin2500 – )
4 2
3 3 3
= (sin100 + sin1300) – sin700 –
4 4 8
3 3 3
= (2.sin300.cos200) – sin700 –
4 4 8
3 1 3 3
= (2. .cos200) – sin700 –
4 2 4 8
3 3 3
= cos200 – sin700 –
4 4 8
3 3 3
= sin700 – sin700 –
4 4 8
= –3/8
Rumus-Rumus Trigonometri 12
1
15. Diketahui segitiga ABC dimana c2 = a2 + b2 + ab 2 dan cos A. cos B = (3 2 6 ) .
8
Hitunglah besar sudut-sudut segitiga tersebut
Jawab
Aturan kosinus : c2 = a2 + b2 – 2ab.cosC
2.cosC =
c2 = a2 + b2 + ab 2
cosC =
0 < C = 1350
A + B + C = 180
A + B + 1350 = 1800 Jadi A = 450 – B
Maka ; cosA = cos (450 – B)
cos A = cos450.cosB + sin450.sinB
1 1
cos A = 2 cosB + 2 sinB
2 2
1
cosA.cosB = 2 (cos2B + sinB.cosB)
2
1 1 1 1
(3 2 + 6) = 2 ( [cos2B + 1] + sin2B)
8 2 2 2
(3 2 + 6) = 2 2 ( cos2B + sin2B + 1)
3+ 3 = 2(cos2B + sin2B) + 2
1+ 3 = 2( cos2B + sin2B)
(1 + 3 )2 = 4( cos2B + sin2B)2
1 + 2 3 + 3 = 4(1 + 2cos2B.sin2B)
2 3 + 4 = 4 + 4sin4B
1
Sin4B = 3
2
4B = 600
Jadi <B = 150 , <A = 300 , <C = 1350
Rumus-Rumus Trigonometri 13
SOAL LATIHAN 02
B. Rumus Trigonometri Sudut Ganda dan Sudut Tengahan
01. Nilai dari 12.sin 22½0.cos 22½0. = …
A. 3 2 B. 4 2 C. 3 3
D. 2 3 E. 2 2
π
= ….
02. Nilai dari 6 – 12.sin2 12
A. 3 2 B. 4 2 C. 3 3
D. 2 3 E. 2 2
3π
= ….
03. Nilai dari 4 – 8.cos2 8
A. 3 2 B. 4 2 C. 3 3
D. 2 3 E. 2 2
2.tan112,50
04. Nilai dari =…
1 tan 2 112,5 0
A. 1 B. 3/2 C. 1/2
D. 2 E. 2 3
05. Jika sin A = 1/3 dan A sudut lancip maka nilai cos 2A = …
4 2 4 2 7
A. B. C.
9 7 9
4 4 7
D. E.
7 7
06. Jika tan = 1/2 dan sudut lancip maka nilai sin 2 = …
2 2 4
A. B. C.
5 5 5
3 2
D. E. 5
5 5
07. Jika sin A = 3/5 dan A sudut tumpul maka nilai tan 2A = …
12 24 12
A. B. – C. –
7 7 7
24 15
D. E. –
7 7
Rumus-Rumus Trigonometri 14
08. Jika tan B = 1/2 dan B sudut pada kuadran III maka nilai cos 2B = …
3 4 2
A. B. C.
5 5 5
1 1
D. 3 E. 5
3 2
sin 2 A cos 2 A
10. Bentuk – sama dengan ..
sin A cos A
A. sec A B. csc A C. sec2A
D. 2 + csc A E. 2.sec A
sin 3 x cos3 x
11. Bentuk sama nilainya dengan
sinx cosx
A. 1 – sin2x B. 1 + sin2x C. 1 – 2.sin2x
D. 1 – ½ sin2x E. 1 + 2.sin2x
Rumus-Rumus Trigonometri 15
16. Nilai eksak dari tan 150 = ….
A. 1 2 B. 2 1 C. 1 2
D. 32 E. 2 3
1
17. Jika tan x = 3 dan x sudut tumpul maka nilai tan x = …
2
A. 2/3 B. –2/3 C. 3/4
D. –3/4 E. 1/2
1 cos cos 2
18. Bentuk sama nilainya dengan
sin sin 2
A. tan B. cot C. sec
D. csc E. tan2
cos( x y ) 2 7
20. Diketahui dan tan y = , maka nilai tan x = ….
cos( x y ) 5 5
A. 5/4 B. 5/3 C. 4/5
D. 3/5 E. 3/4
1 x 1
21. Jika sudut lancip dan berlaku hubungan sin , maka tan = …
2 2x
x2 1 1 x2 x2 1
A. B. C.
x2 x2 4
D. 1 x2 E. x2 1
1 x 1
22. Diketahui A adalah sudut lancip dan berlaku cos A = , maka nilai sin A = …
2 2x
x2 1 x
A. B. C. x2 1
x x2 1
x2 1
D. x2 1 E.
x
Rumus-Rumus Trigonometri 16
24. Jika tan = 3/4 dan sudut lancip, maka nilai sin ½ = …
3 10 10 5
A. B. C.
10 10 5
3 5 2 5
D. E.
5 5
25. Jika sin = 5/13 dan sudut tumpul maka nilai cos ½ = …
5 26 5 26 26
A. B. C.
26 26 26
26 5 13
D. E.
26 13
26. Jika tan = 1/2 dan pada kuadran ke I maka nilai sin 4 = …
A. –24/25 B. 24/25 C. 12/25
D. –12/25 E. 15/25
27. Jika sin = –2/3 dan pada kuadran ke III maka nilai cos 3 = ….
7 5 7 5 2 5
A. B. C.
27 9 27
7 5
D. E. 5
27
28. Diketahui sudut lancip A dengan cos 2A = 1/3. Nilai dari tan A = …
1 1 1
A. 3 B. 2 C. 6
3 2 3
2 2
D. 5 E. 6
5 3
4. tan 750
29. Nilai dari =…
1 tan 2 750
1 1
A. 3 B. 3 C. 3
2 2
1 1
D. 3 E. 3
3 6
Rumus-Rumus Trigonometri 17
1 x -1
31. Jika lancip dan sin = , maka tan = ….
2 2x
x 2 -1 1 x -1
A. B. C.
x x x
D. x E. x2 - 1
2 3 2
32. Nilai dari – =…
cos10 0
sin100
A. 8 B. 4 C. 2
D. –1 E. –8
Rumus-Rumus Trigonometri 18