Anda di halaman 1dari 18

RUMUS-RUMUS TRIGONOMETRI

B. Rumus Trigonometri Sudut Ganda dan Sudut Tengahan


A. Rumus Sudut Ganda
Yang dimaksud dengan sudut ganda adalah sudut 2α. Untuk mendapatkan rumus
trigonometri untuk sin 2α, cos 2α dan tan 2α, diperoleh dari rumus-rumus
sebelumnya, yakni:
(1) Sudut sin 2α
sin (α + β) = sinα.cosβ + cosα.sinβ
sin (α + α) = sinα.cos α + cosα.sin α
Sin 2α = 2.sin α.cos α ……………………………………………………….. (1)
(2) Sudut cos 2α
cos (α + β) = cosα.cosβ + sinα.sinβ
cos (α + α) = cosα.cosα + sinα.sinα
cos 2α = cos2α − sin2α ……………………………………………………. (2)
Rumus cos2α yang lain :
cos 2α = cos2α − sin2α
cos 2α = (1 – sin2α) − sin2α
cos 2α = 1 – 2sin2α ………………………………………………………….. (3)
atau
cos 2α = cos2α − sin2α
cos 2α = cos2α − (1 – cos2α)
cos 2α = 2.cos2α − 1 .............................................................................. (4)
(3) Sudut tan 2α
tan α  tan 
tan (α + β) =
1  tan α. tan 
tan α  tan 
tan (α + α) =
1  tan α. tan 
2.tan 
tan 2 α = ................................................................................ (5)
1  tan 2
Untuk lebih jelasnya, pelajarilah contoh soal berikut ini:
01. Tentukanlah nilai dari :
(a) 4. cos2 67,5 0 − 4 sin 2 67,5 0 + 6 2
(b) 12 3 cos 2 15 0 − 6 3
Jawab

Rumus-Rumus Trigonometri 1
(a) 4 cos2 67,5 0 − 4 sin 2 67,5 0 + 6 2
= 4( cos2 67,5 0 − sin 2 67,5 0 ) + 6 2
= 4.cos 2(67,50) + 6 2
= 4.cos 1350 + 6 2
1
= 4(  2)+6 2
2
= −2 2 + 6 2
= 4 2

(b) 12 3 cos 2 15 0 − 6 3
= 6 3 (2 cos2 150 – 1)
= 6 3 .cos 2(150)
= 6 3 .cos 300
1
= 6 3 .( 3)
2
= 9

1
02. Jika tan α = 3 dan α sudut lancip, maka tentukanlah nilai sin 2 α
2
Jawab C
AC2 = AB2 + BC2
AC2 = 22 + ( 3 )2
7
3 AC2 = 7
Jadi AC = 7

A B
2
1
Sehingga : tan α = 3
2
3 3 7 21
sin α = = x =
7 7 7 7
2 2 7 2 7
cos α = = x =
7 7 7 7
Jadi sin 2α = 2.sinα.cosβ
21 2 7
= 2( )( )
7 7
2.x. 21.x.2.x. 7
=
7.x.7
4
= 3
7

Rumus-Rumus Trigonometri 2
1
03. Jika cos α =  dan 900 < α < 1800, maka tentukanlah nilai tan2α
3
Jawab C
BC2 = AC2 – AB2
BC2 = ( 3 )2 – (1)2
3
2 BC2 = 2
Jadi BC = 2

A B
1
1
Sehingga : cosα = 
3
2
tanα =  =  2
1
2.tan 
Jadi tan 2α =
1  tan 2
2( 2 )
=
1  ( 2 ) 2
2 2
=
1 2
= 2 2

1  tan 2 α
04. Buktikanlah bahwa = cos2 α
1  tan 2 α
Jawab
1  tan 2 α
Ruas Kiri =
1  tan 2 α
sin 2 α
1
= cos 2 α
sin 2 α
1
cos 2 α
cos 2 α sin 2 α
2

= cos 2 α cos 2 α
cos α sin 2 α

cos 2 α cos 2 α
cos 2 α  sin 2 α
=
cos 2 α  sin 2 α
cos 2α
=
1

Rumus-Rumus Trigonometri 3
= cos2α
= ruas kanan

05. Jika  sudut lancip yang memenuhi 2.cos2  = 1 + 2.sin 2  , maka tentukanlah
nilai tan 4 
Jawab
2.cos2  = 1 + 2.sin 2 
2.cos2  – 1 = 2.sin 2 
cos2α = 2.sin2α
sin2 1
=
cos2α 2
tan2α = 1/2
Sehingga tan4α = tan2(2α)
2.tan 2
=
1  tan 2 2
2.(1/2)
=
1  (1/2) 2
1
=
1
1
4
1
=
3/4
4
=
3

1
Yang dimaksud dengan sudut tengahan adalah sudut α. Untuk mendapatkan rumus
2
1 1 1
trigonometri untuk sin α, cos α dan tan α, diperoleh dari rumus-rumus
2 2 2
sebelumnya, yakni:

1
Karena cos 2α = 1 – 2sin2α maka cos α = 1 – 2 sin 2 
2
1
2 sin 2  = 1 – cos α
2
1 1  cos 
sin  =  ................................ (6)
2 2

Rumus-Rumus Trigonometri 4
1
Karena cos 2α = 2cos2α – 1 maka cos α = 2 cos 2  – 1
2
1
2 cos 2  = 1 + cos α
2
1 1  cos 
cos  =  ................................ (7)
2 2
1
sin 
sin 1 2
Karena tan α = maka tan  =
cos 2 1
cos 
2
1  cos 
1 2
tan  = 
2 1  cos 
2
1 1  cos 
tan  =  ........................................ (8)
2 1  cos 
Dari rumus (8) dapat dikembangkan rumus :
1 1  cos 
tan  = 
2 1  cos 
1  1  cos    1  cos  
tan  =    
2  1  cos    1  cos  
1 (1  cos  ) 2
tan  = 
2 1  cos 2 
1 (1  cos  ) 2
tan  = 
2 sin 2 
1 1  cos 
tan  = ............................................................................................. (9)
2 sin 
Atau
1 1  cos 
tan  = 
2 1  cos 
1  1  cos    1  cos  
tan  =    
2  1  cos    1  cos  
1 1  cos 2 
tan  = 
2 (1  cos  ) 2
1 sin 2 
tan  = 
2 (1  cos  ) 2
1 sin 
tan  = ............................................................................................ (10)
2 1  cos 

Rumus-Rumus Trigonometri 5
Untuk lebih jelasnya, pelajarilah contoh soal berikut ini:
06. Tentukanlah nilai eksak dari :
(a) cos 112,50 (b) tan 22,50
Jawab
1
(a) cos 112,50 = cos (225 0 )
2

1  cos 225 0
= 
2
1
1 2
=  2
2
2 2
= 
4
1
=  2 2
2

1
(b) tan 22,50 = tan (45 0 )
2
1  cos 45 0
=
sin 45 0
1
1 2
= 2
1
2
2
2 2
=
2
= 2 1

07. Jika cos  = 7/25 dan 2700 <  < 3600 maka tentukanlah nilai tan ½  = …
Jawab C
BC2 = AC2 – AB2
BC2 = (25)2 – (7)2
25 AC2 = 576
24
Jadi AC = 24
 Sehingga : cos α =
7
dan sin α = 
24
A B 25 25
7

Rumus-Rumus Trigonometri 6
1 1  cos 
Jadi : tan  = 
2 sin 
7
1
1 25
tan  = 
2 24

25
1 25  7
tan  = 
2  24
1 18
tan  = 
2 24
1 3
tan  = 
2 4

Dari uraian di atas dapat pula diturunkan Rumus trigonometri untuk Sudut Yang Lain,
yakni :
sin 3α = sin (2α + α)
= sin2α.cosα + cos2α.sinα
= (2sinα.cosα).cosα + (1 – 2.sin2α).sinα
= 2.sinα.cos2α + sinα – 2.sin3α
= 2.sinα.(1 – sin2α) + sinα – 2.sin3α
= 2.sinα – 2sin3α + sinα – 2.sin3α
= −4.sin3α + 3.sin α
cos 3α = cos (2α + α)
= cos2α.cosα – sin2α.sinα
= (2cos2α – 1)cosα – 2.sinα.cosα.sinα
= 2.cos3α – cosα – 2.sin2α.cosα
= 2.cos3α – cosα – 2.(1 – cos2α)cosα
= 2.cos3α – cosα – 2.cosα + 2cos3α
= 4.cos3α − 3.cos α
Selain dua rumus di atas, dengan cara yang sama dapat juga diturunkan rumus-rumus yang lain
Berikut ini akan diberikan penerapan rumus-rumus diatas untuk menentukan nilai eksak dari
suatu bentuk trigonometri

Rumus-Rumus Trigonometri 7
06. Tentukanlah nilai eksak dari :
(a) sin 180 (b) cos 180
Jawab
(a) Misalkan x = 180 maka 5x = 900
3x + 2x = 900
3x = 900 – 2x
Sehingga : sin 3x = sin (900 – 2x)
sin 3x = cos 2x
−4.sin3x + 3.sin x = 1 – 2.sin2x Misalkan sin x = A
3 2
2 – 4A + 3A = 1 – 2A
4A3 – 2A2 – 3A + 1 = 0
(A – 1)(4A2 + 2A – 1) = 0
5 1 5 1
Maka diperoleh A = 1 atau A = atau A = 
4 4
0
Tentu saja nilai sin18 bukan 1 dan juga bukan negatif, jadi yang memenuhi
1
adalah sin180 = ( 5  1)
4
(b) cos2180 = 1 – sin2180
2
 5  1
cos 18 = 1 – 
2 0 

 4 
16  6  2 5 
cos2180 = –
16  16 

10  2 5
cos2180 =
16

10  2 5
cos180 =
16
1
cos180 = 10  2 5
4

07. Jika A + B + C = 1800, buktikanlah bahwa : sin2A + sin2B + sin2C = 4.sinA.sinB.sinC


Jawab
sin2A + sin2B + sin2C = sin 2A + sin 2B + sin 2C
= sin 2A + sin 2B + sin (3600 – 2(A + B))
= sin 2A + sin 2B – sin 2(A + B)
= sin 2A + sin 2B – sin2A.cos2B – cos2A.sin2B
= sin 2A (1 – cos2B) + sin 2B (1 – cos2A)
= sin 2A.2.sin2B + sin 2B.2.sin2A

Rumus-Rumus Trigonometri 8
= 2sinA.cosA.2.sin2B + 2sinB.cosB.2.sin2A
= 4.sinA.cosA.sin2B + 4sinB.cosB.sin2A
= 4sinA.sinB (sinA.cosB + cosA.sinB)
= 4.sinA.sinB.sin(A + B)
= 4.sinA.sinB.sin(180 – C)
= 4.sinA.sinB.sinC

cos x  sin x cos x  sin x


08. Buktikanlah bahwa 2.tan 2x = –
cos x  sin x cos x  sin x
Jawab
cos x  sin x cos x  sin x
Ruas kanan = –
cos x  sin x cos x  sin x

(cos x  sin x ) 2  (cos x  sin x ) 2


=
cos 2 x  sin 2 x

cos 2 x  2. sin x. cos x  sin 2 x  cos 2 x  2. sin x. cos x  sin 2 x


=
cos 2x
4. sin x. cos x
=
cos 2x
2. sin 2x
=
cos 2x
= 2.tan2x
= ruas kiri

09. Buktikanlah bahwa 32.cos2x. sin4x = 2 – cos 2x – 2.cos 4x + cos 6x


Jawab
Ruas kanan = 32.cos2x. sin4x
= 4(2.cos2x)(2sin2x)2
= 4.(cos2x + 1)(1 – cos2x)2
= 4.(cos2x + 1)(1 – 2cos2x + cos22x)
1
= 4.(cos2x + 1)(1 – 2cos2x + (cos4x + 1))
2

= 2.(cos2x + 1)(2 – 4cos2x + cos4x + 1)


= 2.(cos2x + 1)(3 – 4cos2x + cos4x)
= 2.(3cos2x – 4cos22x + cos2x.cos4x + 3 – 4cos2x + cos4x)

Rumus-Rumus Trigonometri 9
= 6cos2x – 4(cos4x + 1) + cos6x + cos2x + 6 – 8cos2x + 2cos4x
= 6cos2x + cos2x – 8cos2x – 4cos4x + 2cos4x + cos6x – 4 + 6
= –cos2x – 2cos4x + cos6x + 2
= 2 – cos 2x – 2.cos 4x + cos 6x
= ruas kanan

pq
10. Jika tan (A + B) = p dan tan (A – B) = q, buktikanlah bahwa tan 2A =
1  pq
Jawab
tan 2A = tan(A + A)
= tan [(A + B) + (A – B)]
tan(A  B)  tan(A  B)
=
1  tan(A  B). tan(A  B)
pq
=
1  pq

11. Jika pada segitiga ABC berlaku (tan A – cot B) sin 2A = 4.cos C, maka buktikanlah
bahwa segitiga ABC siku-siku atau salah satu sisinya dua kali sisi yang lain
Jawab

(tan A – cot B) sin 2A = 4.cos C

 sin A cos B 
 cos A  sin B  sin2A = 4.cosC

sin A sin B  cos A. cos B


.2.sinA.cosA = 4.cosC
cos A.. sin B

cos(A  B)
 .2.sinA – 4.cosC = 0
. sin B

2 cos(1800  C).sin A
 – 4.cosC = 0
. sin B

2 cos(1800  C).sin A
 – 4.cosC = 0
. sin B

 sin A 
2.cosC.   2 = 0
 . sin B 

Rumus-Rumus Trigonometri 10
Jadi 2.cosC = 0 < C = 90 0 maka segitiga siku-siku
sin A 1 2
2 = 0 sinA = 2.sinB maka =
. sin B . sin B . sin A

Sehingga a : b = 1 : 2. Jadi a = 2b

12. Buktianlah bahwa 64.sin4x. cos4x = 9 + 6.cos 4x + cos24x – cos22x


Jawab
Ruas Kiri = 64.sin4x. cos4x

2 2
1  cos 2x  1  cos 2x 
= 64.    
 2 2

= 4.(1 – 2cos2x + cos22x) (1 + 2cos2x + cos22x)


1  cos 4x 1  cos 4x
= 4.(1 – 2cos2x + )(1 + 2cos2x + )
2 2
= (2 – 4.cos2x + 1 + cos4x)(2 + 4.cos2x + 1 + cos4x)
= (3 – 4.cos2x + cos4x) (3 + 4.cos2x + cos4x)
= ([3 + cos4x] – 4.cos2x) ([3 + cos4x] + 4.cos2x)
= [3 + cos4x]2 – 4.cos22x
= 9 + 6.cos 4x + cos24x – cos22x
= ruas kanan

13. Nilai 2.cos 720. cos 360 = ....


A. 2 B. 3/4 C. 1/2
D. –3/4 E. –2
Jawab
2.cos 720. cos 360 = 2.cos (90 – 18)0. cos 360
= 2.sin180. cos 360
2. sin 180. cos 180 cos 36 0
=
cos 180
sin 36 0 cos 36 0
=
cos 18 0
2 sin 36 0 cos 36 0
=
2 cos 180

Rumus-Rumus Trigonometri 11
sin 72 0
=
2 cos 18 0
sin(90  18) 0
=
2 cos 18 0
cos 18 0
=
2 cos 18 0
= 1/2

14. Buktikanlah bahwa sin3100 + sin31300 + sin32500 = –3/8.

Jawab

sin3A = sin2A.cosA + cos2A.sinA


sin3A = 2.sinA.cos2A + (1 – 2sin2A).sinA
sin3A = 2.sinA.(1 – sin2A ) + sinA – 2sin3A
sin3A = 3sinA – 4sin3A
1
sin3A = (3sinA – sin3A)
4

maka
sin3100 + sin31300 + sin32500
1 1 1
= (3sin100 – sin300) + (3sin1300 – sin3900) + (3sin2500 – sin7500)
4 4 4
1 1 1 1 1 1
= (3sin100 – )+ (3sin1300 – )+ (3sin2500 – )
4 2 4 2 4 2
1 3
= (3sin100 + 3sin1300 + 3sin2500 – )
4 2
3 3 3
= (sin100 + sin1300) – sin700 –
4 4 8
3 3 3
= (2.sin300.cos200) – sin700 –
4 4 8
3 1 3 3
= (2. .cos200) – sin700 –
4 2 4 8
3 3 3
= cos200 – sin700 –
4 4 8
3 3 3
= sin700 – sin700 –
4 4 8
= –3/8

Rumus-Rumus Trigonometri 12
1
15. Diketahui segitiga ABC dimana c2 = a2 + b2 + ab 2 dan cos A. cos B = (3 2  6 ) .
8
Hitunglah besar sudut-sudut segitiga tersebut
Jawab
Aturan kosinus : c2 = a2 + b2 – 2ab.cosC
2.cosC =
c2 = a2 + b2 + ab 2
cosC =

0 < C = 1350
A + B + C = 180
A + B + 1350 = 1800 Jadi A = 450 – B
Maka ; cosA = cos (450 – B)
cos A = cos450.cosB + sin450.sinB
1 1
cos A = 2 cosB + 2 sinB
2 2

1
cosA.cosB = 2 (cos2B + sinB.cosB)
2

1 1 1 1
(3 2 + 6) = 2 ( [cos2B + 1] + sin2B)
8 2 2 2

(3 2 + 6) = 2 2 ( cos2B + sin2B + 1)

3+ 3 = 2(cos2B + sin2B) + 2

1+ 3 = 2( cos2B + sin2B)

(1 + 3 )2 = 4( cos2B + sin2B)2

1 + 2 3 + 3 = 4(1 + 2cos2B.sin2B)

2 3 + 4 = 4 + 4sin4B
1
Sin4B = 3
2

4B = 600
Jadi <B = 150 , <A = 300 , <C = 1350

Rumus-Rumus Trigonometri 13
SOAL LATIHAN 02
B. Rumus Trigonometri Sudut Ganda dan Sudut Tengahan
01. Nilai dari 12.sin 22½0.cos 22½0. = …
A. 3 2 B. 4 2 C. 3 3
D. 2 3 E. 2 2

π
= ….
02. Nilai dari 6 – 12.sin2 12

A. 3 2 B. 4 2 C. 3 3
D. 2 3 E. 2 2


= ….
03. Nilai dari 4 – 8.cos2 8

A. 3 2 B. 4 2 C. 3 3
D. 2 3 E. 2 2

2.tan112,50
04. Nilai dari =…
1  tan 2 112,5 0
A. 1 B. 3/2 C. 1/2
D. 2 E. 2 3

05. Jika sin A = 1/3 dan A sudut lancip maka nilai cos 2A = …
4 2 4 2 7
A. B. C.
9 7 9

4 4 7
D. E.
7 7

06. Jika tan  = 1/2 dan  sudut lancip maka nilai sin 2  = …
2 2 4
A. B. C.
5 5 5
3 2
D. E. 5
5 5

07. Jika sin A = 3/5 dan A sudut tumpul maka nilai tan 2A = …
12 24 12
A. B. – C. –
7 7 7
24 15
D. E. –
7 7

Rumus-Rumus Trigonometri 14
08. Jika tan B = 1/2 dan B sudut pada kuadran III maka nilai cos 2B = …
3 4 2
A. B. C.
5 5 5
1 1
D. 3 E. 5
3 2

09. Nilai dari cos 720 + sin 720. tan 360 = …


1
A. 3 B. 3 2 C. 3
2
1
D. E. 1
2

sin 2 A cos 2 A
10. Bentuk – sama dengan ..
sin A cos A
A. sec A B. csc A C. sec2A
D. 2 + csc A E. 2.sec A

sin 3 x  cos3 x
11. Bentuk sama nilainya dengan
sinx  cosx
A. 1 – sin2x B. 1 + sin2x C. 1 – 2.sin2x
D. 1 – ½ sin2x E. 1 + 2.sin2x

12. Nilai eksak dari cos 22,50. = …


1
A. 2 2 B. 2 2 C. 2 2
2
1
D. 2 2 E. 2 2  2
2

13. Nilai eksak dari sin 112,50. = …


1
A. 2 2 B. 2 2 C. 2 2
2
1
D. 2 2 E. 2 2  2
2

14. Nilai eksak dari tan 157,50. = …


A. 1  2 B. 2 1 C. 1  2
D.  2  1 E. 2  2

15. Nilai eksak dari cos 750 = ….


1
A. 2 3 B. 2 3 C. 2 3
2
1
D. 2 3 E.  2  3
2

Rumus-Rumus Trigonometri 15
16. Nilai eksak dari tan 150 = ….
A. 1  2 B. 2 1 C. 1  2
D. 32 E. 2  3

1
17. Jika tan x = 3 dan x sudut tumpul maka nilai tan x = …
2
A. 2/3 B. –2/3 C. 3/4
D. –3/4 E. 1/2

1  cos   cos 2
18. Bentuk sama nilainya dengan
sin   sin 2
A. tan  B. cot  C. sec 
D. csc  E. tan2 

cos x  sin x cos x  sin x


19.  = ….
cos x  sin x cos x  sin x
A. 2.sin2x B. tan 2x C. 2.tan 2x
D. 2.tan x E. 2.tan 4x

cos( x  y ) 2 7
20. Diketahui  dan tan y = , maka nilai tan x = ….
cos( x  y ) 5 5
A. 5/4 B. 5/3 C. 4/5
D. 3/5 E. 3/4

1 x 1
21. Jika  sudut lancip dan berlaku hubungan sin   , maka tan  = …
2 2x

x2  1 1  x2 x2  1
A. B. C.
x2 x2 4

D. 1  x2 E. x2  1

1 x 1
22. Diketahui A adalah sudut lancip dan berlaku cos A = , maka nilai sin A = …
2 2x
x2 1 x
A. B. C. x2  1
x x2  1
x2  1
D. x2  1 E.
x

23. Diketahui tan (90 +  ) = –2 dengan  sudut lancip, maka cos 2  = …


A. –2/5 B. 2/5 C. –3/5
D. 3/5 E. 4/5

Rumus-Rumus Trigonometri 16
24. Jika tan  = 3/4 dan  sudut lancip, maka nilai sin ½  = …
3 10 10 5
A. B. C.
10 10 5
3 5 2 5
D. E.
5 5

25. Jika sin  = 5/13 dan  sudut tumpul maka nilai cos ½  = …
5 26 5 26 26
A. B.  C.
26 26 26
26 5 13
D.  E. 
26 13

26. Jika tan  = 1/2 dan  pada kuadran ke I maka nilai sin 4  = …
A. –24/25 B. 24/25 C. 12/25
D. –12/25 E. 15/25

27. Jika sin  = –2/3 dan  pada kuadran ke III maka nilai cos 3  = ….
7 5 7 5 2 5
A.  B.  C. 
27 9 27
7 5
D. E. 5
27

28. Diketahui sudut lancip A dengan cos 2A = 1/3. Nilai dari tan A = …
1 1 1
A. 3 B. 2 C. 6
3 2 3
2 2
D. 5 E. 6
5 3

4. tan 750
29. Nilai dari =…
1  tan 2 750
1 1
A.  3 B. 3 C.  3
2 2
1 1
D. 3 E.  3
3 6

30. Bila sin x – cos x = a, maka harga sin 2x adalah ….


A. 2 a 2 B. 1 – a 2 C. a 2 + 1
1
D. (1 – a 2 ) E. a 2 – 1
2

Rumus-Rumus Trigonometri 17
1 x -1
31. Jika  lancip dan sin = , maka tan  = ….
2 2x
x 2 -1 1 x -1
A. B. C.
x x x

D. x E. x2 - 1

2 3 2
32. Nilai dari – =…
cos10 0
sin100
A. 8 B. 4 C. 2
D. –1 E. –8

Rumus-Rumus Trigonometri 18

Anda mungkin juga menyukai