BAB 7

TURUNAN

7.1 Pendahuluan
Perubahan variable x yang dinotasikan sebagai x adalah perubahan dalam x baik ia
bertambah atau berkurang dari harga x = x0 ke harga lain x = x1, sehingga x = x1 – x0 ,
atau x1 = x0 + x .
Misalkan y = f(x) (y merupakan fungsi dari x)
Jika variable x bertambah x0 ke x1 = x0 + x , maka y bertambah dari y 0  f ( x0 ) ke
y1  f ( x1 )  f ( x0  x)

7.2 Turunan Sebuah Fungsi

Turunan fungsi y = f(x) pada titik x = x0, yang dinotasikan sebagai f 1(x0) didefinisikan
sebagai
f ( x0  x )  f ( x0 )
f ' ( x0 )  lim
x
x  0
Secara geometris f 1(x0) merupakan gradient (koefisien arah) garis singgung kurva

y = f(x) pada titik x = x0. yaitu f 1 ( x0 )  tg  (gambar 7.a)

Secara umum turunan fungsi y = f(x), adalah
y f ( x  x)  f ( x)
f ' ( x)  lim  lim
x x
x  0 x  0
Beberapa Simbol Turunan
Turunan fungsi y = f(x), terhadap x dapat dinyatakan sebagai salah satu
d dy
y, , D x y, y ' , atau f ' ( x ).
dx dx

Misalkan h  x

81
 y

y=f(x)

f(c+h)

f(c)
h

α β
x
c c+h
Gambar 7.a c

Contoh 7.1 Jika f(x) = 5x – 3, tentukan f 1(10).

Penyelesaian
misalkan h  x
f (10  h)  f (10) [5(10  h)  3]  (5.10  3) 5h
f ' (10)  lim  lim  lim 5
h h h
h0 h0 h0

Contoh 7.2 jika f(x) = 3x2 + 7, tentukan f 1(x) dan f 1(5)

Penyelesaian
[3( x  h) 2  7]  [3x 2  7] [3( x 2  2 xh  h 2 )  7]  [3 x 2  7]
f ' ( x )  lim  lim
h h
h0 h0

82
 6 xh  3h 2 h(6 x  3h)
 lim  lim  lim(6 x  3h)  6 x
h h
h0 h0 h0
Jadi f 1 (5) = 6.5 = 30

83
7.2 Turunan Fungsi Aljabar
1. y  k  y 1  0 , dengan k adalah konstan
2. y  kx n  y 1  knx n1 , dimana n adalah konstan
Pada rumus-rumus berikut u, v, dan w adalah fungsi-fungsi yang bisa diturunkan
terhadap x.
3. y  u  v  y 1  u 1  v1
4. y  u.v  y 1  u 1v  v 1u
u u 1 v  v 1u
5. y   y1 
v v2
6. y  u n  y 1  nu n1u 1
dy
Catatan y 1 menyatakan y 1 
dx

Contoh 3 Tentukan turunan I dari y = 7x5 – 5x3 + 3x – 10

Penyelesaian y1 = 7(5x4) – 5(3x2) + 3 – 0 = 35x4 – 15x2 + 3

1 3 2
Contoh 4 Tentukan turunan I dari y   2 3
x x x
1 3 2
Penyelesaian y   2  3  x 1  3 x  2  2 x 3
x x x
1 6 6
y1 = -x-2 + 3(-2x-3) + 2(-3x-4) = - x-2 – 6x-3 – 6x-4 =  2
 3  4
x x x
1
Contoh 5 Tentukan turunan pertama dari f (t )  5t  3
8t 2

1 1 1
Penyelesaian f (t )  5t  3  5t 2
 t 2 3
8t 2 2

1 1 1 2 5  1 2 1 5 3
f ' (t )  5 ( )t 2  (  )t 5 3  t  t
2 2 3 2 3

Contoh 6 Tentukan turunan I dari v =(5t2 – 1)3

84
Penyelesaian v1 = 3(5t2 – 1)3-1 (10t) = 30t (5t2 – 1)2

Contoh 7 Tentukan turunan I dari v =(5t2 – 1)3 (2t3 + 7)2

Penyelesaian Misalkan P = (5t2 – 1)3, dan Q = (2t3 + 7)2
Maka P1 = 30t (5t2 – 1)2, dan Q1 = 12t2 (2t3 + 7)
V1 = P1Q + Q1P
= [30t (5t2 – 1)2] (2t3 + 7)2 + [12t2 (2t3 + 7)] (5t2 – 1)3 = …..

3  2t
Contoh 8 Tentukan turunan I dari  
3  2t
 2(3  2t )  2(3  2t ) (6  4t )  (6  4t )  12
Penyelesaian  '   
(3  2t ) 2
(3  2t ) 2
(3  2t ) 2

Contoh 9 Tentukan Dxy, jika y  5 (3x 2  5 x  8) 3

3
Penyelesaian y  5 (3x 2  5 x  8) 3  (3x 2  5 x  8) 5

3 2
3 -1 3 
D x y  (3 x 2  5 x  8) 5 .(6 x  5)  (6 x  5)(3 x 2  5 x  8) 5
5 5

7.3 Latihan Tentukan turunan pertama dari fungsi-fungsi berikut!

1. a. y = 100 b. y = πx c. y = 3x5 d. y = √9 x7 e. f(x) = 25 x10
3 4
2. a. f(x) =3x-2 b. f ( x)  c. f(x) = 3
(8 x 2 ) d. f ( x) 
2x5 5
x3
3. a. y = 3x5 – 5x3 + 10 b. y = 5x-3 – 3x-2 + 7x – 1 c. y = 9x5 – 7x3 + 2x – 10
4. y = αx2- βx + γ, dimana α, β, dan γ adalah konstanta.
1 3 4 2 1 1 10 5
5. a. y   2  5, b. f ( x)   3  5 , c. h(t )  9
 3  3x 2
x x x x 3x 7x 3x 2x
3 2 1
6. a. f ( x)  2 x 1 / 2  6 x 2 / 3  5 x 3 / 5 , b. g ( x)  5 x 5  3 x 3  x 2

1 1
7. a. f (t )  3t  3 , b. g (t )  3 t   3t
5 2 5 2
2
8t 8 t2
3

8. a. s = 7t3(5t2 + 8) b. s = (5t3 – 1)(7 – 7t5)c. s = (5t3 – 2t) (3t2 + 2t – 1)

85
 1  3t 2 8 3 
9. a. v  b. v  c. v  d. v 
2t 3  9 3t  5t  e
5
2t  5
3
5 - 3t 2

10. a. I = (3t2 + 1)5 b. I = (1 + 2t3)3/5, c. I = 3

(6t 2 )

11. a.f(t) = (5t3 + 3t2 – 1)10b. h(t )  5 (3t 2  5t  7) 2 c. y  (1  3t 2  2t 3 )

1
12. a. I = 3
( 4t 3  t  7) 2 b.I = c.
5
(5t 3  2t  1) 2

5
I 
7
(1  3t 2  7t 5 ) 3

2 5
1  3t 2
13. a. h = 3
(8t )2
(3t + 1) b. h = .
5
(5t 3  2t  1) 2

7.4 Turunan Fungsi Trigonometri

1. y  sin x  y 1  cos x
2. y  cos x  y 1   sin x
3. y  tan x  y 1  sec 2 x
4. y  cot x  y 1   csc 2 x
5. y  sec x  y 1  sec x tan x
6. y  csc x  y 1   csc x cot x

Contoh 10 Tentukan turunan pertama fungsi y = 2 sin x – 3 cos x

Penyelesaian y1 = 2 cos x – 3 (– sin x) = 2 cos x + 3 sin x

Contoh 11 Tentukan f1 (π/2), jika f(x) = 5 cos x – 3 sin x

Penyelesaian f’(x) = – 5 sin x – 3 cos x,
sehingga f1π/2) = –5 sin π/2 – 3 cos π/2 = –5(1) – 3(0) = –5

7.5 Turunan Fungsi Berantai

Jika y = f(u), dan u = g(x) menentukan fungsi berantai y = f(g(x)) = (f.g)(x),
dimana y dan u, masing-masing terdiferensialkan terhadap u dan x, maka

86
 dy dy du
y1   
dx du dx
Dengan aturan berantai tersebut, jika u = f(x), maka rumus-rumus 7.3 menjadi:
dy dy du du
1. y  sin u  y 1    cos u
dx du dx dx
dy dy du du
2. y  cos u  y 1     sin u
dx du dx dx
dy dy du du
3. y  tan u  y 1    sec 2 u
dx du dx dx
dy dy du du
4. y  cot u  y 1     cos ec 2 u
dx du dx dx
dy dy du du
5. y  sec u  y 1    sec u tan u
dx du dx dx
dy dy du du
6. y  csc u  y 1     csc u cot u
dx du dx dx

dy
Contoh 12 Tentukan , jika y = (5x3 – 3x2 + 1)10
dx
Penyelesaian Misalkan u = (5x3 – 3x2 + 1), berarti y = u10
dy du
= 10.u9, dan = 15x2 – 6x
du dx
dy
= 10 (5x3 – 3x2 + 1)9(15x2 – 6x)
dx
= 10 (15x2 – 6x) (5x3 – 3x2 + 1)9

Contoh 13 Tentukan y1 jika y  5 (3x 2  5 x  8) 3

3
Penyelesaian y  5 (3x 2  5 x  8) 3  (3x 2  5 x  8) 5

3 2
3 -1 3 
y  (3 x 2  5 x  8) 5 .(6 x  5)  (6 x  5)(3 x 2  5 x  8) 5
1

5 5
dy
Contoh 14 Tentukan , jika y = 3 cos (3x5 + /3)
dx

87
 Penyelesaian Misalkan u = (3x5 + /3), maka y = 3 cos u
dy dy du
   3 sin u.(15 x 4 )  45 x 4 sin(3x 5   / 3)
du du dx

Contoh 15 Tentukan y1, jika y = 2 sin3x

du dy
Penyelesaian Misalkan u = sin x, maka = cos x dan = 6 u2
dx du
dy
y1  = (6u2).sin x= 6 sin2x cos x
dx

7.6 Latihan
1. Jika y = x2 – 4x dan x  2t 2  1 , tentukan dy/dt saat t = 2,
u2 1
2. Tentukan dy/dx , jika y  dan u  3 x 2  1 ,
u 1
2

3. Sebuah benda menggelinding sepanjang kurva y = x3 – 3x + 5 dan x = ½t + 3,

dimana t waktu. Tentukan kecepatan (sesa’at) benda sa’at t =4!
4. Sebuah benda bergerak mengikuti persamaan x = t2 + 2t, y = 3t2 – 5t. Tentukan
dy/dx, sa’at (a) t = 0, (b) t = 3 (c) t = 5
5. Tentukan dy/dt, jika (a) y = 2 sin (3t + /3), (b) y = 2 sin (3t5 – 2t + )
(c) y = 3 cos ( - t), (d) y = 3 cos ( + 2t + 5t2),
6. Tentukan dy/dx, pada saat t = 0 jika y = 2 sin 3t dan x = 3 cos 2t.
7. Tentukan dy/dx saat x = 0; jika (a) y = 5 sin3 x, dan (b) y = 3 cos5 x!

88
7.7 Fungsi Eksponensial dan Logaritma
h
 1 1 1 1 1
Bilangan e = lim 1  h   lim1  t  t  1  1  2!  3!  .....  h!  .......  2.71828...
  t 0
h  

Notasi Jika a  0, dan a  0, dan ay = x, maka y = alog x

Selanjutnya y = 10 log x  log x, dan y = e log x  ln x.

Rumus Turunan Fungsi Logaritma dan Fungsi Eksponen

1 1
1. y  a log x  y 1  , a konstan
ln a x
1
2. y  ln x  y 1  ,
x
3. y  a x  y 1  a x ln a , jika a > 0
4. y  e x  y 1  e x

Dengan aturan berantai, jika u = f(x), maka rumus turunan fungsi logaritma dan
eksponen di atas menjadi:
dy du 1 1 du
1. y  a log u  y 1   , a konstan
du dx ln a u dx
1 du
2. y  ln u  y 1  ,
u dx
du
3. y  a u  y 1  a u ln a , jika a > 0
dx
du
4. y  e u  y 1  e u
dx
dy
Catatan: y 1 
dx

Contoh 16 Tentukan turunan I dari y = 5log (3x2 + 2x – 1)

Penyelesaian
1 1 d 1 1 1 1
y'  (3x 2  2x - 1)  2 (6x  2)  (6x  2) 2
3x  2 x  1 ln 5 dx
2
3x  2 x  1 ln 5 ln 5 3x  2 x  1

89
Contoh 17 Tentukan turunan I dari y = ln (3x – 1)2
Penyelesaian y = ln (3x – 1)2 = 2 ln (3x – 1)
1 d 1 6
y1 = 2 ( ). (3 x  1)  2 ( ).3 
3 x  1 dx 3x  1 3x  1

Contoh 18 Tentukan turunan I dari y = ln2 (3x – 1)

Penyelesaian y = ln2 (3x – 1) = [ln (3x – 1)]2
d 3 6
y1 = 2 ln (3x – 1) ln(3 x  1)  2 ln(3 x  1)  ln(3 x  1)
dx 3x  1 3x  1

Contoh 19 Tentukan turunan I dari y = ln (3x2 – 1)(2x3 + 1)

Penyelesaian y = ln (3x2 – 1)(2x3 + 1) = ln (3x2 – 1) + ln (2x3 + 1)
6x 6x 2
y'  
3x 2  1 2 x 3  1
3x 2  1
Contoh 20 Tentukan turunan I dari y  ln
(2 x 3  1) 5

Penyelesaian

3x 2  1
y  ln  ln(3 x 2  1)  ln(2 x 3  1) 5  ln(3x 2  1)  5 ln(2 x 3  1)
(2 x  1)
3 5

6x 6x 2 6x 30 x 2
y'   5  
3x 2  1 2 x 3  1 3x 2  1 2 x 3  1

Contoh 21 Tentukan turunan I dari y  e 3 x  2

d
Penyelesaian y'  e 3 x2 (3 x  2)  3e 3 x  2
dx

2
Contoh 22 Tentukan turunan I dari y  e 3 x 5

2
5 d 5 5
Penyelesaian y'  e 3x (3x 2  5)  3e 3 x 5 (6 x)  18 xe 3 x  5
dx

90
 Contoh 23 Tentukan turunan I dari y = e3 – 5x
d
Penyelesaian y '  e 35 x (3  5 x)  e 35 x ( 5)  5e 35 x
dx

Contoh 24 Tentukan turunan I dari y = e –2x sin 3x

Penyelesaian y1 = (–2e –2x)sin 3x + 3 cos 3x (e –2x) = e –2x(–2 sin 3x+ 3 cos 3x)

Contoh 25 Tentukan turunan I dari y = e –2x ln 3x

Penyelesaian
d (e 2 x ) d (ln 3x )  2 x 1 1
y'  ln 3 x  e  2e  2 x ln 3 x  e  2 x  e  2 x ( 2 ln 3x  )
dx dx x x

7.8 Latihan
Tentukan turunan pertama dari
1. a. y  7 log(5 x 3  10) b. y  5 log(3 x 2  10) c. y  log(10  5 x 3 )
2. a. y  ln(3 x  5) b. y  7 ln( x 3  5 x  1) c.
y  ln( x  5) 3

3. a. y  ln 3 ( x  5) b. y  ln 2  5x 3 c. y  7 ln 5 1  3 x 2

4. a. y  ln(7 x  5) 3 b. y  ln (3 x 2   ) c. y  ln 5 (1  7 x 2 ) 3
5. a. y  ln 3 (7 x  5) b. y  ln 3 (3x 2  5)
6. a. f ( x)  ln(3 x 2  5)(3  5 x 3 ) b.
g ( x )  ln(4 x 3  7)(3 x  2)10

5x 4 (3 x 5  5)
7. a. f ( x)  ln b. g ( x)  ln
(3 x  4) 5 (5 x 3  8)

8. a. f ( x)  ln 5(3  5 x 3 ) b. g ( x )  ln 7(3 x  2)10

5 7
9. a. f ( x)  ln b. g ( x)  ln
(3 x  4) 5 (5 x  8)
3

91
10. a. y  10 3 x 5
3 5
b. y  10 2 x 5
c. y  51 2 x  3 x d.
5
y   1 3 x

11. a. y  e x b. y  e 3 x c. y  e 23 x d. y  e  x
12. a. y  ex   b. y  e   x
2 3
c. y  ex 
d. y  e  x
dengan , dan  adalah konstanta.
13. a. f ( x)  3 x 2 e x b. f ( x)  2 x 3 e 5 x c. f ( x)  x 5 e 3 x
1 x 1 x
14. a. sinh x  (e  e x ) b. cosh x  (e  e x )
2 2

ex  e x e x  e  x
15. a. tanh x  b. coth x 
ex  e x e x  e x
16. Tentukan turunan II dari
a. f ( x)  e  x ln x b. f ( x)  e 3 x ln 2 x c. g ( x )  e 3 x cos 4 x
17. Tentukan f I (0) dan f II(0), jika
a. f (t )  e 3t sin 2t b. f (t )  e 2t cos 3t
18. Tentukan f I(π/6) dan f II(π/6), jika f(t) = sin 2t sin 3t
19. Tentukan f I(π/6) dan f II(π/6), jika f(t) = cos 2t cos 3t
20. Tentukan f I(π/6) dan f II(π/6), jika f(t) = sin 2t cos 3t
sin 2t
21. Tentukan f I(π/6), jika f (t ) 
cos 3t
sin 3t
22. Tentukan f I(π/6) dan f II(π/6), jika f (t ) 
cos 4t
23. Tentukan f1(t) dan f1(0) jika f(t) = 5 (Ae2t – Be-3t)
24. Tentukan f1(t) dan f1(0), jika f(t) = 5e2t (A t – B)
25. Tentukan f1(t) dan f1(0), jika f(t) = 3e -2t (A + Bt)
26. Tentukan f1(t) dan f1(0), jika f(t) = 2e-5t (A cos 3t – B sin 3t)
27. Tentukan f1(t), dan f1(0) jika f(t) = 2e 3t (A sin 5t + B cos 5t)
28. Tentukan f1(t) dan f1(0) jika f(t) = 5 (7e2t + 3e-5t)
29. Tentukan f1(t) dan f1(0), jika f(t) = 5e-7t (–α + βt)
30. Tentukan f1(t) dan f1(0), jika f(t) = 3e -4t (αt + β)
31. Tentukan f1(t) dan f1(0), jika f(t) = 10e6t (α cos ½ t – β sin ½t)

92
32. Tentukan f1(t), dan f1(0) jika f(t) = e -t (α sin 2t + β cos 2t)
33. Tentukan f1(t) dan f II(t), jika f(t) = 2 cos 3t ln 5t
34. Tentukan f1(t) dan f II(t), jika f(t) = 10 ln 5t cos 2t
3e 2 t 2e 3t
35. Tentukan f1(t), jika a. f (t )  b. f (t ) 
2 ln 3t 3 ln 2t

93