PENGENALAN ALAT KLIMATOLOGI

1
 DASAR TEORI

Klimatologi (disebut juga ilmu iklim) ialah ilmu yang mempelajari

keadaan rata-rata cuaca yang terjadi pada suatu wilayah dalam kurun waktu yang
lama. Cuaca merupakan keadaan fisik atmosfer pada suatu saat dan tempat tertentu
dalam jangka pendek. Cuaca rata-rata dengan jangka waktu yang lebih lama
dikenal sebagai iklim. Klimatologi Pertanian (Agroklimatologi) ialah cabang ilmu
iklim atau cuaca terapan yang mempelajari tentang hubungan antara proses-proses
fisik di atmosfer (unsur-unsur cuaca) dan proses produksi pertanian. Tercakup di
dalamnya antara lain hubungan antara faktor iklim dan produksi tanaman. Sasaran
yang hendak dicapai oleh klimtologi pertanian ialah untuk memahami dan mengkaji
proses-proses yang yang terjadi pada perubahan lingkungan fisik di sekitar
organisme pertanian akibat perkembangan organisme tersebut serta dampak
perubahannya bagi organisme itu sendiri.
Unsur-unsur cuaca yang diamati dalam klimatologi pertanian meliputi:
radiasi matahari, suhu, kelembaban nisbi udara, tekanan udara, evaporasi, curah
hujan, angin, dan awan. Sedangkan unsur organisme pertanian yang diamati
tergantung pada tujuan penelitian pertanian seperti: fase pertumbuhan tanaman,
produksi tanaman, serangan hama dan penyakit tanaman, dan lain-lain.
Koordinasi dan komunikasi mengenai kegiatan klimatologi secara
internasional dibawah suatu badan PBB yaitu “World Meteorological
Organization” yang berpusat di Genewa, Swiss. Organisasi ini dibentuk untuk
pengembangan dan keseragaman dalam penyelenggaraan pengamatan cuaca dan
iklim. Sedangkan koordinasi meteorologi di Indonesia diatur oleh Badan
Meteorologi dan Geofisika, Jakarta yang menentukan waktu pengamatan menurut
waktu matahari. Dasar pengamatan cuaca dan iklim internasional antara lain:
1. Keseragaman satuan tiap-tiap unsur
2. Penggunaan alat-alat pengukur yang mampu menghasilkan data kuantitatif
teliti dengan ketelitian yang sama
3. Penyusunan jaringan stasiun pengamatan dalam jumlah optimum.
4. Disiplin yang seragam dalam cara pengamatan.

2
 I. PENDAHULUAN

Latar Belakang
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

3
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Tujuan dan Kegunaan
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

4
 METODOLOGI
1. Tempat dan Waktu
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
2. Bahan dan Alat
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
3. Metode Praktikum
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

5
 TINJAUAN PUSTAKA
1. Agroklimatologi Bagi Pertanian
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

6
2. BMKG (Badan Meteorologi Klimatologi dan Geofisika)
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..

7
3. Syarat Penempatan Stasiun Klimatologi
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

8
 HASIL
Alat Radiasi Surya
1. Campbell Stokes

Keterangan bagian Alat:

1…………………………………….
2…………………………………….
3…………………………………….
4…………………………………….
5…………………………………….
Kertas Pias Campbell Stoker terdiri dari :

Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

9
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..

10
2. Aktinograf Bimetal

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
4. ………………………………………………
5. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

11
3. Gunbellani

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
4. ………………………………………………
5. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

12
 TINJAUAN PUSTAKA
1. Radiasi Matahari
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
2. Cahaya Tampak dan Tidak Tampak (Panjang Gelombang Cahaya)
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

13
3. Pengaruh Cahaya Terhadap Pertanian
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
.……………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
..……………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
..……………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

14
 HASIL
Alat Pengukur Suhu
1. Sangkar Meteorologi
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
4. ………………………………………………
5. ………………………………………………

15
 Bagian-bagian Alat:
1…………………………………………
Fungsi & Cara Kerja : .........................................................................................
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
2…………………………………………
Fungsi & Cara Kerja : .........................................................................................
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

16
3…………………………………………
Fungsi & Cara Kerja : .........................................................................................
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
4…………………………………………
Fungsi & Cara Kerja : .........................................................................................
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
5…………………………………………
Fungsi & Cara Kerja : .........................................................................................
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

17
2. Termometer Tanah Vegetasi dan Termometer Tanah Non-Vegetasi

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………

Fungsi & Cara Kerja : .........................................................................................

………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

18
Alat Pengukur Penguapan
1. Panci Evaporasi (Penguapan)

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
4. ………………………………………………
5. ………………………………………………
6. ………………………………………………
7. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

19
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

20
2. Lysimeter

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
4. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

21
Alat Pengukur Polusi Udara
1. HVS (High Volume Sampler)

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
4. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

22
 TINJAUAN PUSTAKA
1. Suhu
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
2. Penguapan
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

23
3. Kelembaban
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

24
 HASIL
Alat Pengukur Curah Hujan
1. Penakar Hujan Observatorium (OBS)

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
4. ………………………………………………
5. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

25
2. Penakar Hujan Tipe Hellman

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
4. ………………………………………………
5. ………………………………………………
6. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

26
 2. ARWS (Automatic Rain Water Sampler)

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

27
Alat Pengukur Angin
1. Cup Counter Anemometer

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

28
2. Wind Vane

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
4. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

29
3. Wind Sock

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

30
AWS (Automatic Weather Station)

Keterangan Bagaian-bagiaan Alat :

1………………………………………………..
2. ………………………………………………
3. ………………………………………………
4. ………………………………………………
5. ………………………………………………
6. ………………………………………………
7. ………………………………………………
8. ………………………………………………
Fungsi Alat :
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Prinsip dan Cara Kerja
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

31
 TINJAUAN PUSTAKA
1. Presipitasi (Hujan)
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
2. Angin
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

32
3. Pengaruh Unsur Iklim Bagi Pertanian
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

33
 DAFTAR PUSTAKA
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

34
KLASIFIKASI IKLIM

35
 DASAR TEORI

Umumnya dalam bidang ilmu pengetahuan sering diadakan suatu

pengelompokan dalam group, kelas atau tipe. Proses pengelompokan ini disebut
klasifikasi. Demikian juga dalam bidang klimatologi dikenal adanya klasifikasi ini,
yaitu pengelompokan yang didasarkan pada persamaan sifat dari satu atau lebih
unsur iklim. Dalam hal ini, ditinjau dahulu sifat persamaan yang besar kemudian
yang kecil atau sub divisi.
Berdasarkan sifat-sifat dari satu atau lebih unsur iklim atau dari satu atau
lebih pengendali iklim, maka terbentuklah tipe iklim. Klasifikasi iklim yang
,didasarkan pada unsur iklim disebut klasifikasi secara empiric (hasil pengamatan
yang teratur terhadap unsure-unsur iklim) yang akan menghasilkan areal jangkauan
yang lebih sempit tetapi hasil penetapannya lebih teliti, sedangkan didasarkan pada
faktor-faktor iklim penyebab seperti pengendali iklim (aliran massa udara, zona-
zona angin, benua dan lautan atau perbedaan penerimaan radiasi surya) disebut
klasifikasi secara genetik yang akan menghasilkan area jangkauan yang lebih luas
tetapi hasil penetapannya kurang teliti.
Berdasarkan cara penentuan criteria klasifikasinya maka klasifikasi iklim
dapat dibagi menjadi:
1. Klasifkasi iklim secara genetic
Klasifikasi iklim yang mendasarkan kriterianya pada faktor-faktor
iklim peyebab seperti aliran masa udara, zona-zona angin, benua dan lautan
atau perbedaan penerimaan radiasi surya. Umumnya menghasilkan
klasifikasi daerah yang luas tetapi kurang teliti.
2. Klasifikasi iklim secara empiric,
Klasifikasi iklim secara empirik pada umumnya didasarkan pada unsure
iklim suhu dan curah hujan bulanan. Namun kriteria yang digunakan pada
setiap pembuat klasifikasi berbeda. Secara umum digolongkan atas dua
macam,yaitu pertama didasarkan pada pertumbuhan vegetasi dan didasarkan
pada anggaran air secara rasional.

36
 I. PENDAHULUAN

Latar Belakang
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

37
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Tujuan dan Kegunaan
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

38
 TINJAUAN PUSTAKA

1. Kabupaten ………………………..
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
2. Iklim
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

39
3. Hujan dan Curah Hujan
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
3. Jenis-Jenis Klasifikasi Iklim
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

40
 METODOLOGI
1. Tempat dan Waktu
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
2. Bahan dan Alat
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
3. Metode Praktikum
Adapun metode praktikum klasifikasi iklim, yaitu :

1. Menyiapkan data curah hujan Kabupaten ………………………………

2. Menginput data curah hujan Kabupaten ……………………. dalam

laptop dengan mengklasifikasikan per dekade.

3. Memboboti data curah hujan Kabupaten …………… dekade ke-3

dengan menggunakan rumus sebagai berikut :

10
Pembobotan = 𝑗𝑢𝑚𝑙𝑎ℎ ℎ𝑎𝑟𝑖 𝑑𝑒𝑘𝑎𝑑𝑒 3 𝑥 𝑐𝑢𝑟𝑎ℎ ℎ𝑢𝑗𝑎𝑛

4. Menjumlahkan data curah hujan semua dekade pada setiap bulanya

5. Mengurutkan atau merengking data curah hujan Kabupaten …………….

dari nilai terbesar ke nilai terkecil

6. Menghitung jumlah tahun dan mencari letak peluang 40%, 50%, dan

60% dengan menggunakan rumus sebagai berikut :

Jumlah tahun = jumlah tahun + 1

Letak peluang 40% = jumlah tahun x 40%

Letak peluang 50% = jumlah tahun x 50%

Letak peluang 60% = jumlah tahun x 60%

41
7. Menghitung peluang 40%, 50%, dan 60% dengan menggunkan rumus

sebagai berikut:

Peluang 40% = CHn – (R-n (CHn – CHn-1)

8. Membuat grafik peluang 40%, 50%, 60% dan grafik gabungan ketiganya

9. Membuat pengklasifikasian iklim menurut Schmith-Ferguson dengan

menentukan bulan kering, bulan basah, dan bulan lembab dengan syarat:

Bulan Basah : > 100 mm

Bulan Lembab : 60-100 mm

Bulan Kering : < 60 mm

10. Menghitung jumlah bulan kering dan bulan basah

11. Mencari nilai Q kemudian menentukan tipe iklim dengan menggunakan

rumus sebagai berikut :

𝐵𝑢𝑙𝑎𝑛 𝐾𝑒𝑟𝑖𝑛𝑔
Q= 𝑥 100 %
𝐵𝑢𝑙𝑎𝑛 𝐵𝑎𝑠𝑎ℎ

12. Membuat pengklasifikasian iklim menurut Oldeman dengan menentukan

bulan kering, bulan basah dan bulan lelmbab dengan syarat:

Bulan Basah : > 200 mm

Bulan Lembab : 100-200 mm

Bulan Kering : < 100 mm

13. Menentukan nilai jumlah bulan kering dan bulan basah dengan melihat

data secara berturut-turut

14. Menentukan tipe iklim berdasarkan jumlah bulan kering dan bulan basah

42
 PEMBAHASAN
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

43
 KESIMPULAN DAN SARAN
1. Kesimpulan
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
2. Saran
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

44
 DAFTAR PUSTAKA
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

45
ANALISIS KEBUTUHAN AIR TANAMAN

46
 DASAR TEORI

Air merupakan bagian terbesar dari jaringan tumbuhan. Tersedianya air pada
suatu lahan akan menentukan cocok atau tidaknya suatu daerah untuk suatu jenis
tanaman. Air yang dibutuhkan tanaman harus dalam jumlah optimum, tidak boleh
lebih dan tidak boleh kurang.
Kebutuhan tanaman terhadap air untuk setiap fase pertumbuhan akan
berbeda, baik dalam satu jenis tanaman atau antar jenis. Sehingga sensitivitas
terhadap cekaman air juga akan berbeda-beda bagi setiap fase. Kekeringan atau
cekaman air akan terjadi pada saat kebutuhan air salah satu fase tidak tercukupi.
Kebutuhan air suatu tanaman dapat didefinisikan sebagai jumlah air yang
diperlukan untuk memenuhi kehilangan air melalui evapotranspirasi (ET-tanaman)
tanaman yang sehat, tumbuh pada sebidang lahan yang luas dengan kondisi tanah
yang tidak mempunyai kendala (kendala lengas tanah dan kesuburan tanah) dan
mencapai potensi produksi penuh pada kondisi lingkungan tumbuh tertentu.
Kebutuhan air bagi tumbuhan berbeda-beda tergantung dan fase pertumbuhannya.
Pada musim kemarau, tumbuhan sering mengalami cekaman air (Water
Stress) karena kekurangan pasokan air di daerah perakaran dan laju
evapotranspirasi yang melebihi laju absorbs air oleh tumbuhan. Sebaliknya pada
musim penghujan, tumbuhan sering mengalami kondisi jenuh air.
Dalam budidaya tanaman di lapangan, kehilangan air dari tanah disamping
terjadi lewat proses transpirasi, juga lewat permukaan tanah yang disebut sebagai
evaporasi. Dalam banyak kasus biasanya evaporasi diartikan sebagai kehilangan air
dalam bentuk uap dari permukaan air. Hubungannya dengan kegiatan pertanian
yang dimaksud dengan evaporasi adalah kehilangan air dari permukaan tanah.
Evaporasi dipengaruhi oleh kondisi iklim, terutama temperatur, kelembaban,
radiasi dan kecepatan angin, serta kandungan air tanah. Dengan terjadinya
evaporasi, maka kandungan air tanah turun dengan demikian kecepatan evaporasi
juga akan turun.

47
 I. PENDAHULUAN

Latar Belakang
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

48
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Tujuan dan Kegunaan
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

49
 TINJAUAN PUSTAKA

1. Kebutuhan Air Tanaman ……………………..

………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
2. Neraca Air
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

50
3. CROPWAT
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

51
 METODOLOGI
1. Tempat dan Waktu
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
2. Bahan dan Alat
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
3. Metode Praktikum
Adapun metode pelaksanaan praktikum mengenai Analisis Kebutuuhan

Air Tanaman yaitu :

1. Menginput data iklim kabupaten ……………….. tahun ………………

kedalam Microsoft excel.

2. Mengolah data iklim yang telah terinput menjadi beberapa bagian seperti suhu

maksimum, suhu minimum, kelembaban, lama penyinaran, kecepatan angin,

dan curah hujan.

3. Memasukkan data iklim yang telah diolah kedalam software cropwat 8.0.

4. Mengisi tabel climate dari data iklim yang telah diolah

52
5. Mengisi tabel rain dari data iklim yang telah diolah.

6. Menentukan jenis tanah yang terdapat pada kabupaten Tana Toraja pada tabel

soil.

7. Menetukan jenis tanaman yang akan ditanam di kabupaten Tana Toraja.

8. Menentukan jadwal penanaman kemudian program akan memperlihatkan

tanggal panen waktu dan jumlah kebutuhan air tanaman.

53
 PEMBAHASAN
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

54
 KESIMPULAN DAN SARAN
1. Kesimpulan
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
2. Saran
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

55
 DAFTAR PUSTAKA
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

56
MATERI PENUNJANG PRAKTIKUM AGROKLIMATOLOGI
A. Menghitung Panjang Hari
Panjang hari adalah lamanya matahari dalam memancarkan sinarnya pada
permukaan bumi dalam kurun waktu 24 jam. Jika tidak ada atmosfer maka
perbedaan penerimaan pancaran surya dipermukaan bumi pada suatu waktu tertentu
hanya disebabkan oleh perbedaan sudut datang surya dari zenith (z), yang
ditentukan oleh :

• Sudut deklinasi (δ),

• Letak lintang (Φ)
• Sudut waktu (h)
Bentuk hubungan dari ketiga faktor diatas dituliskan :

Cos z = sin  sin  + Cos  Cos  Cos h

Sudut deklinasi (δ) ditentukan oleh waktu atau tanggal (No), Nilai No
dihitung mulai tanggal 1 Januari-31 Desember sebagai hari ke 1 - ke 365/366.
Dengan persamaan sebagai berikut, :

Pada saat surya terbit atau terbenam, maka z = 90° dan sudut h setara
dengan setengah panjang hari (H) ditentukan melalui persamaan, :

Cos z = sin  sin  + Cos  Cos  Cos h

Cos 90 = 0
0 = sin  sin  + Cos  Cos Cos h
Cos H = - tg tg
H = arc. Cos (-tg tg)
Panjang hari adalah 2H = N, oleh karena selama satu siklus rotasi bumi
(360o) memerlukan waktu 24 jam (1H=12 Jam), maka, :

N = 2H (24/360o)

57
B. Menghitung Kelembaban
Untuk menghitung kelembaban digunakan alat psikrometer yang terdapat
dalam sangkar meteorologi. Untuk menghitung nilai kelembaban
membutuhkandata pengukuran termometer bola basah (TBB), dan thermometer
bola kering (TBK), tekanan udara, dan tetapan psikometer. Cara menghitung
kelembaban dapat dilihat pada contoj dibawah.
Pengamatan suhu udara dengan alat psikrometer
1. TBK = 32,5OC
2. TBB = 27,5OC
3. Tekanan udara = 1 005 mb
4. Tetapan psikometer = 0,000667
Tentukan :
1. Tekanan uap (mb)
2. Suhu Titik embun (OC)
3. Kelembaban Nisbi (%)
4. Kelembaban Spesifik (g/kg)
5. Nisba Campuran (g/kg)
6. Defisit Tekanan Uap (mb)
Penyelesaian :
1. Tekanan Uap Air
TBB (nilai ini digunakan pada perhitungan RH pad rumus Regnault)

es * = 6,1078 e (17,239 T / ( T + 237,3 ))

es * = 6,1078 e (17,239 x 27,5 / ( 27,5 + 237,3 ))
es * = 6,1078 e 1,7903
es * = 6,1078 x 5,9913
es * = 36,59 mb
Setelah menemukan nilai es *, dilanjutkan dengan mencari nilai e :
TBB (nilai ini digunakan pada perhitungan RH pada rumus
Regnault)
e = es * - req p ( TBK – TBB)
e = 36,59 – (0,000667) (1 005) ( 32,5 – 27,5 )
e = 36,59 – 3,351
e = 33,239 mb (Nilai ini adalah Tekanan Uap air)

58
2. Suhu Titik Embun

Td = ( 237,3 x Y ) / ( 17,239 – Y )
Mencari Y = ln ( e / 6,1078 )
Y = ln ( 33,239 / 6, 1078 )
Y = 1,6941
Td = ( 237,3 x 1,6941 ) / ( 17,239 – 1,6941 )
Td = 25,86OC

3. Tekanan Uap Air Jenuh

T yang digunakan adalah nilai dari TBK

es * = 6,1078 e (17,239 T / ( T + 237,3 ))

es * = 6,1078 e (17,239 x 32,5 / ( 32,5 + 237,3 ))
es * = 6,1078 e 2,0766
es * = 6,1078 x 7,972
es * = 48,69 mb

4. Kelembaban Nisbi Udara

RH = ( e / es ) x 100%
RH = ( 33,24 mb / 48,69 mb ) x 100%
RH = 68 %

5. Kelembaban Spesifik
SH = ( 622 e ) / (1,622 p )
SH = ( 622 x 33,24 ) / ( 1,622 x 1 005 )
SH = 12,68 g/kg

6. Nisbi Campuran
r = 622 ( e / ( p - e ))
r = 622 ( 33,24 / ( 1005 - 33,24 ))
r = 21,27 g/kg

7. Defisit Tekanan Uap

DTU = e - es
DTU = 33,24 - 48,69
DTU = 15,45 mb

59