Anda di halaman 1dari 9

BAHAN AJAR BAHASA BALI

Dharma wacana

NAMA : KADEK AGUS SORI HARTAWAN GIRI

PROGRAM STUDI : BAHASA BALI

PPG DALAM JABATAN

K1 G2

UNIVERSITAS PENDIDIKAN GANESHA

TAHUN 2022
Teges Dharma Wacana
Dharma wacana inggih punika wacana sane madaging indik agama sane kabaktayang ring
umat Hindu manut ring kahanan, bantang, wangun jenis karya keagamaan, genah, galah/kala,
lan patra.
Dharma wacana inggih punika bebaosan utawi wacana sané madaging indik agama, adat
istiadat, miwah budaya sané kabaktayang ring ajeng sang sareng akéh saha kawangun antuk
bantang bebaosan , genah, galah/kala, miwah patra. Munggwing tetujon ngaturang dharma
wacana inggih punika:
1. Anggen ngawewehin kaweruhan
2. Nelebang ajaran agama miwah budaya
3. Ngamargiang paindikan agama,budaya miwah adat istiadat ring masyarakat (warga),
wangsa, lan negara.
Dharma wacana sané becik sapatutnyané nganggén basa sané becik, sadarana, miwah nénten
nganggén istilah-istilah asing. Soroh materi sané kaunggahang ring dharma wacana madasar
antuk ajahan agama, adat lan budaya.

Tetujon Dharma Wacana


Tetujon maktayang Dharma Wacana inggih punika:
1.    Anggen nambahin kaweruhan
2.    Nelebang ajaran agama
3.    Ngamargiang paindikan agama, masyarakat (warga), bangsa, lan Negara.

Materi Dharma Wacana


Materi Dharma Wacana madasar antuk ajaran agama Hindu (Sruthi, Smerthi, Purana, Itihasa,
lan Sang Sistha).

Basa Dharma Wacana


Dharma wacana sane becik sapatutnyane nganggen bahasa sane becik, tan rumit, lan tan
nganggen istilah-istilah asing.

Widangan Dharma Wacana


Widangan Dharma Wacana inggih punika :
1.  Pemahbah
Ring pemahbah madaging:
 Matur suksma ring pengenter acara
 Ngastiti bhakti majeng ring Ida Sang Hyang Widhi
 Matur suksma antuk galah sane kaicen antuk madharma wacana
2. Daging (isi/materi)
Madaging materi dharma wacana sane manut ring bantang lan wangun parikrama.
3. Pamuput
Pamuput madaging napi sane jagi kaaptiang ring acara punika lan madaging reringkesan
indik napi sane katlatarang.
4. Parama Shanti

Pamitegep Dharma Wacana


Mangda pascat ngaryanang Dharma Wacana, wenten makudang-kudang paletan sane patut
kauningin, makadi :
 Murda wacana manut topik miwah tema
 Purwakaning atur kariinin antuk panganjali Om Swastyastu
 Huluning bantang atur, sane madaging rasa angayubagia miwah rasa suksma ring Ida
Hyang Parama Wisesa
 Raris aturang ring pamiarsa unteng wacana druene
 Pangringkes atur utawi  kesimpulan wacana
 Paungu atur utawi saran-saran sane kabaos jaga winungu
  Pamuput atur sane madaging pangampura sane tan sangkaning gumanti yening wenten
iwang atur.
  Parama Shanti.

Binan ring Dharma Wacana, Sambrama Wacana, lan Pidarta


 Bantang sane kaanggen ring pidarta punika kahanannyane jimbar (umum)
 Sambrama wacana kaangge ritatkala nyambrama tamiu. Bantangnyane kanutan ring karya
sane kamargiang
 Dharma wacana bantangnyane indik agama
 Tetujonnyane mabinayan. Tetujon pidarta inggih punika mangda sang sane kabaktayang
pidarta punika kayun ring napi sane kapidartayang. Tetujon sambrama wacana inggih
punika anggen nyambrama tamiu. Nanging tetujon dharma wacana inggih punika mangda
sang sane mirengang punika kayun ring indik agama lan mangda sane mirengang marasa
liang.  

Patehnyane ring Dharma Wacana, Sambrama Wacana, lan Pidarta


 Bantangnyane  kanutan ring parikrama  sane  kamargiang
 Madaging purwaka, daging, lan pemuput
 Tata caranyane ngaturang pateh sakadi maktayang pidarta

Naskah Dharma Wacana


Sadurung medharma wacana, inggih punika wenten naskahnyane dumun. Dharma wacana
punika madudonan mangda becik. Nanging wenten sangsane  maktayang dharma wacana tan
madue naskah/teks. Wenten 7 caranyane makarya naskah dharma wacana.
1. Sumber babaosan
Sumber babaosan polih ring buku sane madaging tattwa, tata susila, upacara Agama,
pendidikan Agama, lingkungan hidup Agama, miwah sane lianan, sane cocok anggen materi
dharma wacana.
2.    Ngartiang Isi/Daging ring Sumber babaosan
Naskah Dharma Wacana sane becik punika yening padharmannyane sampun mababaosan
buku sane kaangge antuk sumber babaosan lan sampun ngertiang isi/daging ring sumber
babaosannyane ipun.
3.    Kerangka
Kerangka puniki penting awinan yening sampun nyurat karangkanyane, ipun prasida polih
ngembangin ide/gagasan sane kasurat ring naskah Dharma Wacana punika.
4.    Nyurat Dharma Wacana sane Sederhana lan Jelas
Sederhana punika maarti naskahnyane tan madaging sane berlebihan ring inti dharma wacana
punika. Jelas maarti dharma wacana punika jelas napi maknanyane, jelas ring bahasa,
sumber, miwah daging dharma wacana punika.
5.    Nganggen Bahasa sane Becik
Tetujonnyane mangda sane mirengang dharma wacana punika aluh ngeresepin inti ring
dharma wacana ipun.
6.    Jumlah Naskah sane Memadai
Naskah dharma wacana puniki dados tan akeh, manut ring acarannyane. Durasi waktunnyane
dados 15 utawi 20 menit, maksimal 30 menit.
7.    Madaging Materi Sumber Ajaran Agama
Naskah Dharma Wacana punika identik ring ajaran agama awinan ajaran agama punika dasar
utawi inti ring Dharma Wacana.

Metode Maktayang Dharma Wacana


1.   Spontan
Metode spontan punika yening sang sane madharma wacana sampun ngertiang inti utawi
daging naskah dharma wacana punika.
2.   Madue Teks
Metode punika yening sang sane madharma wacana madue teks. Puniki awinan sang sane
madhara wacana during berpengalaman utawi napi sane kabaktayang patut manut ring
teks/naskah.
3.   Memoriter
Naskah dharma wacana kasiapin lan kahafalin olih sang sane madharma wacana.
4.    Ekstemporan
Ring metode puniki, sang sane madharma wacana makta pokok-pokok napi sane lakar
katlatarang.

Tetikes Madharma Wacana


Sajeroning maktayang dharma wacana , mangda napi sané kawedar prasida kauratiang saha
mangda prasida nudut kayun sang sané miarsayang, sang orator patut taler nguratiang
tetikesan mapidarta minakadi ring sor puniki :
1. Wicara inggih punika kawagedan ngeninin indik topik utawi tema sané kabaktayang
mangda prasida nudut kayun sang sané mirengang.
2. Wiraga inggih punika semita, laras, agem, utawi bahasa tubuh sang sané maktayang
dharma wacana punika.
3. Wirama inggih punika tata suara sané mapaiketan ring suara/vokal miwah intonasi
sané anut ring punggelan lengkara mangda kapireng lengut.
4. Wirasa inggih punika rasa penghayatan ritatkala maktayang dharma wacana mangda
daging dharma wacanané punika prasida nuek pikayunan sang sané mirengang
Contoh Dharma Wacana

TETUJON MABUSANA ADAT YENING NGERANJING KA PURA

Om Swastyastu
Bapak Guru sane wangiang titiang, tur timpal-timpal sane tresnain titiang, ngiring sareng-
sareng ngaturang puja pangastuti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, saantukan antuk kerta
waranugrahan Ida, Iraga sareng sami prasida kacunduk ring galahe mangkin. Ri kalane
puniki, titiang pacang ngaturang dharma wacana indik “Tetujon Mabusana Adat Yening
Ngeranjing ka Pura.”
Bapak Guru tur timpal-timpal titiang sane wangiang titiang, kaping pisan, Iraga sareng
sami patut uning punapi Pura punika. Kruna Pura ngawit saking basa Sansekerta, sane
tegesipun benteng. Pura inggih punika genah suci umat Hindu ngelaksanayang swadharma
magama, sekadi ngaturang bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, prabhawan Idane, tur
Atma Siddha Dewata utawi atma suci kawitan.
Kegunan Pura inggih punika sekadi genah kaanggen mabakti ring Ida Sang Hyang Widhi,
mapagubugan, tur ngekehang keterampilan teknis, minakadi keterampilan mebanten,
mejejaitan, megambel, miwah sane lianan.
Bapak Guru tur timpal-timpal titiang sane wangiang titiang, napi ngawinang Iraga sareng
sami patut mabusana adat yening ngeranjing ke Pura?  Busana adat inggih punika busana 
sane kaangge olih krama Bali ngelaksanayang upacara adat lan agama. Iraga sareng sami
patut nganggen busana adat yening ngeranjing ka Pura, awinan busana adat punika
karasayang rapi, becik, suci, tur patut kaanggen ngeranjing ka Pura olih krama Hindu Bali.
Yening Iraga sareng sami nenten nganggen busana adat, Iraga sareng sami pacang
karasayang kirang patut ngeranjing ka Pura olih anak sane lianan.
Awinan punika, Iraga sareng sami sekadi umat Hindu Bali sane bakti ring agama lan
budaya Hindu Bali, sepatutnyane nganggen busana adat Bali sane kedas, rapi, lan suci yening
ngeranjing ka Pura. Tetujonne, nyaga etika mabusana tur nyaga mangda busana adat Bali
tetep tileh asri.
Inggih asapunika dharma wacana sane kaaturin titiang. Dumogi wenten pikenohnyane ring
arsan sameton sami. Titiang nunas pangampura ring Bapak Guru lan timpal-timpal titiang
sareng sami, yening wenten ring atur titiang sane nenten manut ring arsa sareng sami.
Panguntat atur titiang, sineb titiang antuk parama shanti.
Om Shanti, Shanti, Shanti, Om.

Contoh Dharma Wacana


SUBAKTI RING CATUR GURU
Inggih Ida dané sinareng sami, utamané majeng ring para panuréksa sané dahat kusumayang
titiang. Sadurung titiang ngawitin matur lugrayang titiang ngaturang pangastungkar “Om
Swastyastu”. Ida dané Sareng sami sané wangiang titiang, sadurung titiang nglaturang matur
ngiring sareng sami nyakupang kara kalih nyinahang rasa angayubagia majeng ring Ida Sang
Hyang Widhi Wasa, duaning wantah sangkaning pasuécan Ida, titiang ping kalih ida dané
prasida masadu ajeng iriki ring galahé sané becik sakadi mangkin. Dumadak sareng sami
prasida ngamangguhang karahajengan, labda karya, sidaning don. Inggih maduluran
pangastungkara druéné mogi-mogi Ida Sang Hyang Parama Kawi sih kinasih
Suwécamicayang karahajengan. Sakémaon banget titiang ngalungsur geng rena sinampura
riantuk kanambetan titiang kalintang, prasangga purun nglangkungin linggih Ida danéné jagi
matur amatra indik “Subakti Ring Catur Guru”. Inggih pamiarsa sinareng sami, sajeroning
maosang indik subakti ring catur guru, mangda janten i raga prasida nyinahang pangubaktiné
ring linggih sang maraga guru, sapatutné i raga uning sang sapasira kémanten sané kabaos
pinaka guru. Manawita ida dané sampun sauninga ring catur guru punika, patpat sang sané
kabaos guru, sané gumanti patut baktinin. Inggihan punika : kaping siki, sang maraga guru
rupaka, I Biang kalawan I Aji. Akéh karasa piutang i ragané marep ring linggih danéné,
ngawit saking ngembasang saking sajeroning garba ngantos wéntené sakadi mangkin, wantah
sangkaning guru rupaka, sané ngupapira i raga sinareng sami, tan surud-surud kinasih
danéné. Sangkaning asapunika wénten kabaos ”Nora ana sih, angluihaken sih, ikang
artanaya”. Nénten ja wénten sané prasida ngasorang kaluihan tresnan sih I Rerama marep
ring pianaknyané, mawinan asapunika i raga patut nglaksanayang piteket-piteket, pawarah-
warah danéné, maka cihna i raga nyalanang sasananing pianak tur nyihnayang rasa bakti ring
linggih danéné, samaliha nénten dados tungkas, tulak ring pituduh rerama. Kaping kalih, sang
maraga guru pangajian, boya ja wénten tios wantah para guru ring sekolahan. Patut pisan
taler nyinahang pangubakti ring linggih ida, bilih-bilih i raga pinaka sisia sakadi mangkin.
Pangubaktin ragané marep ring linggih idané kalintang andap pisan yan imbangang ring
kalascarian danéné suéca ngicénin kaweruhan pinaka bekel nincapang kauripan kawekas ring
jagat puniki. Sané kaping tiga, sang maraga guru wisésa, pamerintah kabaos sakadi mangkin.
Sang sané ngaryanin uger-uger, manawi yan ring désa pakraman kabaos awig-awig sané
nyandang pisan tinutin, duaning awig-awig sané kakardinin punika pinaka sasuluh sepat siku-
siku rikalaning mapidabdab ngamargiang parilaksana. Parilaksana nénten satata ngulurin
indria, ngulurin manah, mapan ikang manah tan adué tepi, doh para i raga prasida nginutin.
Wénten kabaos ”Apan ikang manah ngaranya, ya ika wit ring indrya, maprawérti, ta ya, ring
suba asuba karma, matangian ikang manah juga prihen kahretanya sakareng”. Tegesipun,
sané kabaos manah wantah maka pangawit pawetuan parilaksana becik lan kaon, punika
ngawinang saking mangkin, i raga mangda prasida ngeret sané kabaos manah. Watesin
manah punika, laksanayang antuk awig-awig utawi aturan-aturan, pinaka cihna i raga subakti
ring guru wisésa mangdané sinareng sami nemu karahajengan lan kerta raharja. Kaping pat,
wantah ida sang maraga guru Swadyaya, Ida Sang Hyang Widi Wasa. Wéntené i raga sakadi
mangkin wantah sangkaning Ida sané ngicén pangurip, patut pisan i raga satata éling
mangubakti ring linggih Ida, satata ngastiti nunasang mangda Ida satata lédang mapaica
karahayuan, karahajengan jagaté sami. I raga para sisia patut pisan satata éling ring linggih
Ida, malarapan antuk teleb malajahang angga sané pinih utama tur sakala kanggén cihna
pangubakti ring linggih Idané. Mapan teleb malajah, punika sampun marupa swadarmaning
sisia. Ring Arjuna Wiwaha wénten kabaos ”Wyapi wyapaka sarining parama tatwa, durlaba
kita” Ida Sang Hyang Widi nyusup ring sarwa bawa, taler pinaka sarining tatwa utama. Ring
sajeroning malajah nyujur kaweruhan taler kanggén jalaran nyujur genah Ida Sang Hyang
Widi Wasa. Inggih ida dané taler para sameton sinareng sami, mangkin patut pisan satata
subakti ring guru, napi malih kawéntenan i ragané dados sisia patut pisan ngelarang
pangubakti ring linggih sang maraga guru, nincapang pangweruhan sané utama, sakéwanten
ri sampuné ngamolihang pangweruhan, ngiring anggén kaweruhan punika nincapang
kauripan mangda maguna ring angga miwah parajana sinamian. ”Wyar tékang japa mantra
yan kalimur déning rajah muang tamah”. Yadiastun uning ring pangweruhan, sakéwanten
rajah tamah kantun kaliput jroning angga tan paguna kabaos punika. Inggih, wantah
asapunika prasida antuk titiang matur, dumogi atur titiang wénten pikenohipun, tur mawanti-
wanti titiang nunas geng rena sinampura ri pét wénten atur titiang tan manut ring arsa tan
nganutin sasuduk basa punika wantah riantukan kanambetan titiang kalintang. Pinaka
panguntat puputang titiang antuk parama santi ”Om Santih, Santih, Santih, Om”.

Pidabdab 4
Cawis pitakén ring sor! Disampuné uning ring teges kruna miwah ngwacén téks dharma
wacanané durus widyatulayang raris widyatulayang indiké ring sor puniki :
1. Sapunapi penampén alitalité majeng ring indik catur guru punika !
2. Indayang tlatarang napi pikenoh suang-suang catur guruné punika ring kauripan
kramané sané mangkin !
3. Manut penampén alit-alité sapunapi sapatutné iraga malaksana majeng ring suang-
suang catur guru punika mangda anut swéca kalawan baktiné !
4. Indayang tlatarang napi swadarmané dados sisia mangda kebaos sisia utama !
5. Sapunapi carané nyihnayang rasa bakti ring suang-suang catur guru punika ?

Referensi
- Buku Udiana Sastra/Kusuma Sastra kelas XII
- https://krishnatarianfoods.blogspot.com/2021/07/dharma-wacana-materi-basa-bali-
kelas.html
- http://daygold.blogspot.com/2012/10/dharma-wacana.html

Anda mungkin juga menyukai