URAIAN MATERI
KB-4 GEGURITAN
1. SASTRA JAWA
Sastra Jawa iku salah sijining asiling kabudayan Jawa. Tembung
sastra dhewe kadhapuk saka wod ‘sas’ kang tegese mulang lan imbuhan ‘tra’
kang tegese piranti (Subalidinata, 1994: 1). Sakawit, sastra pancen
digunakake kanggo mulang. Ing jaman penjajahan, pamrentah kolonial
kepengin ngedegake lembaga pendhidhikan kang ancase ndhidhik wong
kanggo mbantu pamrentah kolonial. Lembaga pendhidhikan kuwi arane
Lembaga Bahasa Jawa (Instituut Voor de Javansche Taal) ing Surakarta
(1832), Breda (1836). Lan Delf (1843) kang ngadeg watara abad 19. Dene
kanggo bahan piwulangan kang awujud buku utawa naskah karya sastra,
C.F. Winter (guru ing lembaga bahasa Jawa) kang direwangi dening R.Ng.
Ranggawarsita nyepakake naskah-naskah karya sastra kanggo mulang
(Suwondo, 2006: 1). Saka akehe panjalukan saka lembaga Bahasa Jawa mau
banjur nuwuhake krenteg wong-wong pribumi nulis maneka warna sastra
Jawa. Wiwit saka kadadeyan iku, sastra Jawa sangsaya ngrembaka.
Ngrembakane sastra Jawa nuwuhake krenteg sakehing rakyat Jawa
mula sastrawan Jawa uga sangsaya akeh. Ora beda karo sastrawan Indonesia,
sastrawan Jawa uga banjur kaperang-perang miturut jaman laire karya,
yaiku:
a) Sadurunge Indonesia Merdika (Jaman dijajah Walanda)
1) Sastrawan Balai Pustaka
Balai Pustaka yaiku lembaga kang dipandhegani dening
pamrentah kolonial nalika taun 1908. Wiwitan ngadeg lembaga iki
jenenge Komisi Bacaan Sekolah dan Bacaan Rakyat (Commissie
voor de Inlandsche School en Volkslectuur) kang banjur diowahi
dadi Balai Pustaka nalika taun 1917 (Suwondo, 2006: 2). Ancase
2. Geguritan
1. Tegese Geguritan
Geguritan kalebu salah sijining Puisi Jawa. Pangerten babagan
tegese geguritan ing antarane diandharake dening Subalidinata (1994:
45) ing bukune kang irah-irahan Kasusastraan Jawa. Geguritan yaiku
iketaning basa kang memper syair. Miturut Subalidinata, geguritan asale
saka tembung gurita kang diowahi saka tembung asline yaiku gerita.
Tembung gerita dhewe minangka tembung andahan kang linggane yaiku
tembung gita, tegese tembang utawa syair.
Pangerten babagan tegese geguritan uga dijlentrehake dening para
winasis liyane. Mulyana (2014: 42) ngandharake menawa geguritan iku
asale saka tembung guritan kang oleh proses morfologis dwipurwa dadi
geguritan. Dene tembung guritan asale saka tembung gurit+an
(tulisan, pahatan, utawa senandung). Ing kamus Baoesastra Djawa
tembung gurit ngemu teges tulisan utawa tatahan; kidung utawa tembang
2. Jinise Geguritan
Adhedhasar dhapukaning ukara lan pangiketing tembung,
geguritan bisa kaperang dadi:
1) Syair rong gatra sapada yaiku geguritan kang saben padane kasusun
saka rong gatra utawa larik. Geguritan iki uga diarani Gita Dwigatra.
Tuladha:
Apa Wis Jamane
Dening: Sunardi KS
Apa wis wancine gurit-gurit sumlempit
Ing rak buku kebak lebu
Wutah angkuh
Saka ringkih
Lan ndedele butuh
Menungsa blumbang
Ora mung banyu
Senajan uwuh mlebu
5) Syair nem gatra sapada yaiku geguritan kang kang saben padane
kasusun saka nem gatra utawa nem larik. Geguritan iki uga diarani
Gita Sadgatra.
Tuladha:
Dinaku Lara
Dening: Deni Candra Irawan
Jebul wis !!
Ambyar kesasar kawiyang
Mrangguli tatu-tatune jiwa
Banyu rob tansaya banter
Mbarengi mbengoke manah
brana Dinaku tansah lara
(Panjebar Semangat No 19 – 10 Mei 2014)
6) Syair pitung gatra sapada yaiku geguritan kang kang saben padane
kasusun saka pitu gatra utawa pitung larik. Geguritan iki uga diarani
Gita Sapta Gatra.
Tuladha:
Lali kang Nora Dinyana
Dening: Ki Glinggang Jati
Gurit Palakrami
gawe seneng lan nikmat tumrap sapa wae kang maca lan
ngrungokake. Basa rinengga yaiku basa kang edi peni utawa basa
kang endah lan nresep ing ati. Subalidinata (1994: 4) ngandharake
menawa edi penining basa warna-warna, lan katon menawa
diucapake. Basa rinengga bisa amarga pilihaning tembung (diksi)
bisa uga amarga unine tembung. Racikaning basa kang peni karana
rinengga-rengga, lan warna-warna rerengganing basa. Bisa nresep
ing ati uga amarga apik anggone milih tembung lan pas anggone nata
tembung.
Basa rinengga dhewe asale saka tembung ‘rengga’ kang oleh
seselan –in-. Ing Baoesastra Djawa (1939: 528) tembung rengga
nduweni teges dipacak murih katon endah. Mula ancase nganggo
basa rinengga ing geguritan yaiku supaya nambah nilai rasa
kaendahan. Miturut Padmosoekotjo (1956) (Mulyana, 2014: 68) cara
ndhapuke basa rinengga bisa nggunakake piranti susastra Jawa
kayata basa Kawi, purwakanthi, lelewaning basa utawa basa kias lan
tembung-tembung kang awujud mligi (tembung garba, mawa seselan
–in-, lan liya-liyane) kang bakal kajlentrehake siji mbaka siji.
1) Basa Kawi
Basa Kawi yaiku basa kang dinggo dening para
pujangga, kuna utawa anyar, amarga Kawi tegese penyair
(Zoetmulder, 1974: 511 dalam Abdullah, 2007: 13). Panemu iki
uga jumbuh karo tegese ‘kawi’ ing Kamus Bahasa Jawa Kuna-
Indonesia kang asale saka basa Sansekerta kawi utawa kavi sing
tegese “pujangga utawa penyair” lan tembung kawya utawa
kavya kang tegese sajak, syair, puisi (Mardiwarsito, 1981: 274 –
275 dalam Abdullah, 2007: 13). Mula kuwi, para penggurit akeh
kang nganggompilihaning tembung kang nganggo basa Kawi
supaya unine ukara dadi lewih endah lan resep. Tuladha basa
kawi bisa dipirsani ing tabel ing ngisor iki.
Tabel.1 Tuladha Basa Rinengga kang Awujud Basa Kawi
No. Basa Jawa Ngoko Basa Kawi
1. banyu tirta
2. Mata netra
3. Ora tan/datan
4. wong janma
5. padha samya
6. nuju nudya
7. susah dhuhkita
8. apik yogya
9. selasa anggara
10. gunung giri
2) Purwakanthi
Sakliyane nganggo basa Kawi, cara liyane amrih
geguritan luwih apik yaiku kanthi nggatekake purwakanthi.
Purwakanthi ing basa Indonesia diarani sajak utawa rima.
Jinising purwakanthi, yaiku purwakanthi guru swara,
purwakanthi guru sastra, lan purwakanthi lumaksita utawa
purwakanthi basa. Jinising purwakanthi mau bakal kajlentrehake
kanthi luwih gamblang ing andharan ngisor iki.
(1) Purwakanthi guru swara yaiku purwakanthi kang disebabake
anane swara vokal kang padha, bisa urut utawa selang-seling.
Purwakanthi dumunung ing pungkasaning tembung saben
saklarik utawa ing pungkasaning gatra. Purwakanthi swara
uga diarani asonansi. Geguritan kang nganggo purwakanthi
guru swara bisa dipirsani ing tuladha ngisor iki.
Tuladha:
Yitna yuwana kena lena tuladha purwakanthi swara kang
runtut
Tuladha:
Pepujaning Ati
Dening: Agustini
Yen godhong, godhonge salam
Pikiranku tansah ngenam
Yen godhong, godhonge waru
Tekamu tansah dakantu
Yen godhong, godhonge gedhang
Ati iki sangsaya kebranang
Yen godhong, godhonge senthe
E, rasaku kok dadi kaya ngene
Yen godhong, godhonge rambutan
Ngapa rasane poyang-payingan
Yen godhong, godhonge tales
Muga-muga tresnaku tansah dibales
(Panjebar Semangat No 1- 7 Januari 2012)
Simile
Metafora
Perbandingan
Personifikasi
Alegori
Metonimi
Pertautan
Sinekdoki
Majas
Repetisi
Repetisi
Paralelisme
Hiperbola
Litotes
Pengontrasan Paradoks
Ironi
Sarkasme
Tuladha: Aku bakal maju, maju, lan maju terus nganti kowe
gelem nampa tresnaku.
(8) Paralelisme yaiku lelewaning basa kang nganggone kanthi
cara mbolan-mbaleni tembung, frasa, klausa utawa ukara.
Tuladha: Kowe kuwi tresnaku, kowe kuwi impenku, kowe
kuwi uripku.
(9) Hiperbola yaiku lelewaning basa kang ngluwih-luwihake
samubarang kang ancase kanggo mbangetake.
Tuladha: Rega beras sundhul langit
(10) Litotes yaiku lelewaning basa kang isine nyilikake
kasunyatan kareben ora pamer.
Tuladha: nywun pangapunten gubug kula awon.
(11) Paradoks yaiku lelewaning basa kang yyandhingake rong
perkara kang tegese kuwalikane.
Tuladha: Ing papan kang rame iki, atiku sepi banget.
(12) Ironi yaiku lelewaning basa kang wujude pasemon.
Tuladha: Wah elok tenan biji repotmu kobong kabeh!
(13) Sarkasme yaiku lelewaning basa kang wujude sindiran
kasar. Tuladha: Swaramu mbudhegake kupingku!
2) Citraan
Fungsi citraan yaiku kanggo nuwuhake gegambaran utawa
khayalan kang tuwuh merga pandhapuking ukara kang endah. Sutejo
(2010, 20-24) merang citraan dadi 5 yaiku citra penglihatan (citra
panyawang), citra pendengaran (citra pangrungu), citra penciuman
(citra pangaras), citra perabaan (citra pandemok) lan citra gerak (citra
owah).
(a) Citra panyawang nganggo tetembungan kang nggayutake apa
kang bisa dilakoni lan dirasakake dening mata.
Tuladhane:
Esemmu ngujiwat gawe atiku kemeser.
Gambar 3.
Tipografi awujud zig-zag
Gambar kajupuk saka http://1.bp.blogspot.com/-
i3WusZoI2h0/VeEsYMhcFOI/AAAAAAAABjM/febwH8KsaI8/s1
600/TRAGEDI-WINKA-SIHKA--e1336107562465.jpg
1) Wicara
Wicara iku gegayutan karo babagan cethaning swara utawa
pocapan nalika maca geguritan. Swara kang cetha bisa dibedakake
antarane unine swara /d/, /dh/, /t/, /th/, tembung siji lan liyane ora
nggandheng lan ora bindheng. Swara kang cetha bakal penak
dirungokake.
2) Wirama
Wirama yaiku andhap asore swara kang kajumbuhake karo
isining geguritan. Umpamane maca geguritan kang ngemu duhkita,
wirama swara sing digunakake alon lan ora banter.
3) Wiraga
b) Nulis Geguritan
Seliyane maca geguritan, nulis geguritan uga perlu nggatekake
babagan tartamtu kayadene: a) nemokake tema geguritan b) Mantha-
mantha tema dadi topik kang luwih mligi, c) milih diksi utawa tembung
kang trep karo topik d) ngronce ukara nggunakake basa rinengga, e)
aweh ruh lan teges sajeroning geguritan. Bab-bab mau bakal
kajlentrehake kanthi luwih cetha ing andharan ing ngisor iki.
1) Nemokake Tema Geguritan
Tema miturute Yule lan Brown (1983) (lumantar
Mulyana, 2005: 37) tegese kang ndhasari wicara. Tema luwih jembar
momotane tinimbang topik. Gambar ing ngisor iki nuduhake yen
tema iku minangka baboning pacelathon.
Tema
Topik
Irah- irahan
Tema:
Teknologi
Topik: Topik:
Paedahe Teknologi Tunane Teknologi
E. Rangkuman
1. Sastra Jawa kadhapuk saka tembung sas lan tra kang tegese piranti kanggo
mulang.
2. Sastrawan Jawa bisa kaperang adhedhasar jaman laire karya, yaiku karya
kang lair sakdurunge Indonesia merdika lan sakwise Indonesia merdika.
Jaman sakdurunge Indonesia merdika esih kaperang maneh dadi jaman
dijajah Landa lan jaman dijajah Jepang. Nalika jaman dijajah Landa
kaperang maneh dadi Balai Pustaka lan non-Balai Pustaka.
3. Jinising sastra Jawa kaperang dadi loro yaiku Prosa Jawa lan Puisi Jawa.
4. Jinising sastra Jawa uga bisa kaperang adhedhasar periodisasi wektune,
yaiku Sastra Jawa Kuna, Sastra Jawa Tengahan, Sastra Jawa Baru, lan Sastra
Jawa Tengahan.
5. Para winasis wis medharake pangertene geguritan dhewe-dhewe.
6. Adhedhasar dhapukaning ukara lan pangiketing tembung, geguritan
kaperang dadi geguritan DwiGatra, Tri gatra, Catur Gatra, Panca Gatra, Sad
Gatra, Sapta Gatra, Hastha Gatra, lan Nawa gatra.
7. Adhedhasar paugerane, geguritan kaperang dadi geguritan gagrag Lawas
utawa geguritan tradhisional lan Geguritan Gaggrag Anyar.
8. Unsur-unsur kang ndhapuk geguritan yaiku perangan basa, sastra, retorika,
lan tipografi.
9. Ing basa Indonesia, maca geguritan uga diarani deklamasi.
10. Maca geguritan kudu nggatekake babagan wicara, wiraga, wirama, lan
wirasa.
11. Maca geguritan kanthi patrap kang trep nuwuhake kanikmatan lan resep ing
ati.
12. Nulis geguritan kudu nggatekake tema, topik, irah-irahan, basa rinengga, ruh
lan pesen ing sajroning geguritan.
DAFTAR PUSTAKA
Mulyana. 2014. Bahasa Jawa Kreatif Panduan Lengkap Menulis dalam Bahasa
Jawa. Yogyakarta: Tiara Wacana.
Nurgiyantoro, B. 2014. Stilistika. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.
Saputra, Karsono.H. 2017. Puisi Jawa, Struktur dan Estetika (edisi Revisi). Jakarta:
bukupop.
Subalidinata, R.S. 1994. Kawruh Kasusastraan Jawa. Yogyakarta: Yayasan Pustaka
Nusatama.
Suharianto, S. 2009. Pengantar Apresiasi Puisi. Semarang: Bandungan Institute.
Sutardjo, S.S., M.Hum. 2014. Tembang Jawa (Macapat). Surakarta: bukutujju.
Sutejo. 2010. Stilistika Teori, Aplikasi, dan Alternatif Pembelajarannya. Yogyakarta:
Pustaka Faedah.
Suwondo, Tirto, dkk. 2006. Antologi Biografi Pengarang Sastra Jawa Modern.
Yogyakarta: Adi Wacana.
Padmosoekotjo, S. 1960. Ngengrengan Kasustraan Djawa. Yogyakarta: Hien Hoo
Sing.
Poerwadarminta, W.J.S, dkk. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia: J.B. Wolters
Uitgevers
Teater Kelir Surakarta. 2016. Antologi Geguritan “Kelir Jroning Aksara”. Surakarta:
CV Kekata Group.
Wibowo, Agus. 2012. Pendidikan Karakter Strategi Membangun Karakter Bangsa
Berperadaban. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.