MODUL MATA PELAJARAN

BAHASA SUNDA
KELAS XI SEMESTER 1
MATERI NOVÉL SUNDA

Penulis : Arie Ginanjar Raharja., S.Pd

Yohanita Salvatrix Budiningsih., S.Pd

SMA SANTA ANGELA BANDUNG

2023
 Pertemuan 1

I. RUMUSAN INDIKATOR PElNCAPAIAN KOMPETENSI (IPK)

Indikator Pencapaian Kompetensi (IPK)

Peserta didik dapat:
3.4.1 Menjelaskan ciri – ciri novel sesuai dengan kaidah kaidahnya.
3.4.2 Membedakan teks tingkesan dan sempalan novel sesuai dengan kaidah –
kaidahnya.
3.4.3 Menentukan unsur intrinsic dari tingkesan novel dengan tepat dan sesuai
dengan kaidah - kaidahnya.

II. PITUDUH NGAGUNAKEUN MODUL

Pituduh
a. Kalawan ngucapkeun du’a. Pangajaran Basa Sunda diteraskeun kana materi nu ka-3,
nya eta novel.
b. Materi novel dilaksanakeun jadi opat lawungan/pertemuan.
c. Ngaliwatan pangajaran di kelas. Peserta didik nyieun kelompok anu lobana opat
atawa lima urang.(dilaksanakeun saacan pangajaran lumangsung).
d. Ngaliwatan ieu model peserta didik baris medar:
- Wangenan novel
- Ciri- ciri novel
- Sempalan novel jeung tingkesan novel
- Unsur intrinsik novel
- Pancen
- Evaluasi
e. Baca kalawan imeut pedaran di handap!
f. Sanggeus maca prak hidep diskusikeun pancenna/tugas LMS (moodle) atawa
langsung!
g. Hasil tina diskusi kelompok prak kirim ka guru!
h. Peserta didik nyieun resume (catetan) tina pedaran materi ieu!
i. Guru mere pancen pikeun ngeusi soal di LMS (moodle) atawa langsung!
III. KAGIATAN PANGAJARAN
A. Tujan pangajaran Peserta Didik
bisa:
1. Menjelaskan ciri- ciri novel dengan tepat sesuai kaidah -kaidahnya
2. Membedakan sempalan dan tingkesan novel dengan benar dan percaya diri
3. Menunjukan unsur-unsur intrinsic dari tingkesan novel sesuai
dengan kaidah - kaidahnya

B. Pedaran
 Wangenan Novel
Novel teh nyaeta carita rekaan (fiksi) dina wangun prosa anu mere kesan
lir enya-enya kajadian tur ukuranna panjang. Kecap novel asalna tina
basa laten. Asal kecapna nyaeta novus nu hartina anyar, robah jadi
novellus, tuluy robah deui jadi novel. Pangna disebut anyar lantaran dina
kasusastraan barat wangun novel leuwih pandeuri ayana batan wangun
roman. (Sumarto, 1996:2).

 Ciri – ciri novel

Unggal karya sastra boh wangun prosa/lancaran boh wangun
puisi/ugeran, miboga ciri séwang- séwangan. Ciri – ciri novel
diantarana nya éta
1.Palaku loba, leuwih ti hiji
2. Watek digambarkeun kalawan atra
3. Latar tempat loba
4. Galur carita euyeub ngabalukarkeun konplik batin
5. Kajadian leuwih loba

 Ngabedakeun teks tingkesan jeung sempalan novel

Upama hidep ngaguar materi novel dina buku paket, babagean teks
novel baris kapaluruh teks nu disebut tingkesan ( gurat badag carita)
jeung sempalan ( cutatan). Di handap aya dua teks sabage conto
ngabedakeun eta dua istilah.
 TEKS 1

Kondi téh budak lembur, urang Pagerageung, Tasikmalaya.

Kulawargana hirup basajan. Bapana kungsi usaha jadi tukang
potrét, tapi tuluy bangkrut, sabab kadéséh ku batur. Bapana
tuluy jadi kuli bangunan di Jakarta, tapi teu lila da katarajang
musibat, ragrag ti luhur bangunan nepi ka nambruna teu bisa
deui gawé nanaon.
Pikeun nyumponan kabutuh hirup sapopoé, paparabotan kapaksa dijualan.
Kulawarga Kondi beuki walurat. Indung-bapana mindeng
paséa, malah nepi ka pipisahana. Kondi milih nuturkeun
bapana. Salila bapana gering ripuh, sanggeus pipisahan,
manéhna jeung Kang Odong, lanceukna Kondi nu
ngabiayaan bapana.
Hiji waktu Kang Odong ditéwak pulisi lantaran
ngabongkar took. Manéhna tuluy dibui di kabupatén,
malah tuluy dipindahkeun ka Bandung.
Kondi digawé di pabrik aci. Sanggeus bapana maot, manéhna
diajak digawé di Bandung ku Mang Mahmud, dititah
nungguan kios di Pasar Ciroyom. Tah, basa geus aya di
Bandung, manéhna aya niat hayang néangan lanceukna. Bari
diaanteur ku Mang Mahmud, Kondi aprak-aprakan mapay
raratan lanceukna. Dina hiji waktu, Kondi tepung jeung Asép
Dodoy, raja copét anu geus babalik piker. Nya harita
manéhna tepung jeung lanceukna, Kang Odong téa. Kang
odong geus babalik pikir. Kang odong jadi Bandar minyak
tanah di Bandung. Kondi dititah balik deui ka lembur ku
lanceukna, ngurus indungna bari nuluykeun sakola.

Teks 1 nyaritakeun palaku nu ngalaman rupa rupa kajian ti mimiti

kaayaan anu basajan, kolot ngalaman bangkrut, indah bapana papisah,
bapana maot, digawe ka kota sarta ahirna bisa neruskeun sakola. Dumasar
kana hal eta, teks 1 disebut tingkesan atawa gurat badag carita novel.
 TEKS 2

Geus aya taunna Si Uha ngumbarana di dayeuh. Ku dununganana kacida dipika-

nyaahna; keur mah teu kagungan putra, turug-turug budakna bisa mihapékeun
manéh. Sakaluarna ti sakola ku dununganana diasupkeun ka Kursus Dagang; lebar
ku pangartina, cenah.Kana gawé beuki singer, méh sagala katangkes, taya kabau.
Geus puguh ari pagawéan lalaki mah; ka nyangu-nyangu kacabak. Atuh
dununganana téh beuki tamplok baé kanyaahna.

Salebaran sakali sok merlukeun balik ka lembur; boh méméhna sakalian ngadon
lebaran riung mungpulung jeung indung jeung dulur, atawa sabadana mun meneran
dian-deg mah kudu lebaran di dayeuh. Unggal bulan dununganana sok ngiriman,
ngabanjel-banjel kaperluan indungna jeung Si Aah. Atuh ku kituna nu di lembur
jongjon, nu ngumbara betah. Teu sumoréang teuing ka nu ditinggalkeun.

Indungna gé jeung Si Aah kungsi dua kali ngalongok bari rébo kikiriman, ka
peuteuy-peuteuy sélong dibawa,hatur lumayan cenah tamba léngoh.Bubuhan lila di
dayeuh, geus leungit wé bulu kampung téh boh kulit atawa réngkak nyeplés urang
dayeuh pituin. Awakna mesat jadi jangkung gedé, kulit lingsig asak omé.
Basa balik ka lembur nu pangpandeurina saréréa padakalinglap, malah réa urut
batur ulinna nu teu wawuheun dina sagokeun mah. Loba nu teu wani ngadeukeutan
mimitina mah, nga- rumasakeun bulukusutan. Tapi Si Uha mah teu pindah
pileumpangan, sabaheula waé adatna téh; babaturanana diraéh, euweuh ieu aing
pinter, ieu aing urang dayeuh. Ngan saurang nu teu beu-nang dideukeutan téh,
nyaéta Si Utay, sakitu saba-baraga kalingahaja dianjangan sakalian ne-pungan
mamangna jeung bibina.
Satamatna ti Kurus Dagang ku dununganana dijeujeuhkeun dipangyiarkeun
pagawé-an. Kabeneran ditarima jadi jurutulis di pabrik tinun. Najan geus
digawé,teu incah bali-lahan, nuturkeun dununganana baé. Kana gawé teu
ngurangan, sabaréto baé cara basa keur sakola kénéh.
Unggal gajihan, duit téh kabéh dipasrahkeun kadununganana, manéhna mah ngan
ukur misahkeun keur kaperluan sautak-saeutik. Atuh dina jero dua taun digawé téh
geus bisa ngoméan imah indungna, sakalian digedéan jeung dipapantes.
Ayeuna mah saenggeus manéhna gedé, geus boga gawé di dayeuh sarta geus
kadeu-leu tapakna, ari pareng balik ka lembur téh ku kolot-kolot ogé diarambeuan
diarajaénan.
Sumawona ari papantaranana mah, boro-boro aya nu wani ngunghak, dipiconggah
gé réa nu popoyongkodan era
 Dina teks kadua mah palaku ulama teu loba ngalaman kajadian struktur caritana
oge ngaguluyur unggal paragrap. Teks nu ieu mah disebut sempalan novel atawa
cutatan novel.

 Unsur – Unsur Novel

1. Tema

Mangrupa unsur penting lantaran bisa nunjukkeun pasualan nu rék nepikeun ku

pangarang dina éta karyana. Tema anu dipilih bisa ngeunaan tangtungan hirup,
ajaran agama, adat istiadat, ajaranmoral, jeung sajabana.

2. Latar (setting)
Latar atawa setting nya éta gambaran waktu, kaayaan pajamanan, patempatan,
lingkungan, suasana, jeung saterusna nu ngalantarankeun kajadian carita. Tegesna
mangrupa salah sahiji dina adegan karangan. Merenah henteuna milih latar jeung
ngadeskripsikeunana milu nangtukeun ajén karangan (Iskandarwassid, 1992: 75)
3. Amanat
Pesen anu nyangkaruk dina hiji carita nu haying ditepikeun panulis kanu maca.
Unggal carita, pasti pangarang mibanda maksud atawa hal-hal anu hyng
ditepikeun ka nu maca, éta maksud pangarang téh mangrupa amanat. Amanat aya
anu langsung nembrak karasa ku nu maca, aya anu dibalibirkeun henteu togmol.
Amanat biasana nepikeun hiji ajaran moral, atawa pesen sangkan masarakat
robah kaayaanana, boh kahirupan fisikna boh kahirupan batinna atawa rohanina.
4. Galur/Plot
Runtuyan kajadian atawa kagiatan nu aya dina hiji
carita pangarang ngamiitian carita ngaliwatan hiji kajadian anu matak panasaran
atawa nimbulkeun pananya, atawa suspense. Atawa mungkin baé henteu,
Sanggeus kitu maju kana klimaks, sarta ahirna nepi karéngséna masalah

5. Palaku
Bedana palaku anu ngalakon dina sastra buhun, palaku dina novel mah umumna
manusa. Dumasar kana ilibiungna dina lalakon, palaku dina novel teh bisa dibagi
dua, nyaeta palaku utama jeung palaku panambah. Palaku utama nyaeta anu
nyekel lalakon, sedeng palaku panambah nyaeta anu ngabantuan palaku utama.
Watek palaku anu aya dina novel rupa-rupa aya anu jujur, hianat, sabar, teu
kaopan, bageur jeung sajabana. Watek palaku teh sok di saluyukeun jeung tema
carita.

6. Puseur Sawangan (Sudut Pandang)

Nempatkeun panulis jadi bagian pelaku utama atawa jalma lain. Nurutkeun teori
sastra sudut pandang aya dua nya eta sudut pandang jalma kahiji contona kuring
jeung sudut pandang jalma katilu contona manehna
C. Lembar Kerja Peserta Didik
Wasta Kelompok………………………………………
Anggota :1……………………………
2…………………………..
3…………………………..
4…………………………..
5…………………………..

Pancen 1

Sanggeus hidep ngabandungan ngaliwatan maca pedaran diluhur,

jawab patalekan di handap kalawan bener!
1. Naon ari novel teh?.......................................................................

2. Jelaskeun ciri- ciri novel!

………………………………………………….
…………………………………………………
…………………………………………………
…………………………………………………
…………………………………………………
 Pancen 2

Imeutan deui teks 1 jeung teks 2. Tulis hasil ulikan hidep kana bagan di handap!

Bagean Ngaran-ngaran palaku Latar tempat Kajadian

Tèks 1

Tèks 2

Kacindekan:
Teks 1 disebut……………………………..
teks 2 disebut……………………………
 Pancen 3

Prak imeutan deui teks/wacana di handap, tuluy eusian unsur-unsur intrinsik di

handap!

Kondi téh budak lembur, urang Pagerageung, Tasikmalaya. Kulawargana hirup

basajan. Bapana kungsi usaha jadi tukang potrét, tapi tuluy bangkrut, sabab kadéséh
ku batur. Bapana tuluy jadi kuli bangunan di Jakarta, tapi teu lila da katarajang
musibat, ragrag ti luhur bangunan nepi ka nambruna teu bisa deui gawé nanaon.
Pikeun nyumponan kabutuh hirup sapopoé, paparabotan kapaksa dijualan.
Kulawarga Kondi beuki walurat. Indung-bapana mindeng paséa, malah nepi ka
pipisahana. Kondi milih nuturkeun bapana. Salila bapana gering ripuh, sanggeus
pipisahan, manéhna jeung Kang Odong, lanceukna Kondi nu ngabiayaan bapana.
Hiji waktu Kang Odong ditéwak pulisi lantaran ngabongkar took. Manéhna tuluy
dibui di kabupatén, malah tuluy dipindahkeun ka Bandung.
Kondi digawé di pabrik aci. Sanggeus bapana maot, manéhna diajak digawé di
Bandung ku Mang Mahmud, dititah nungguan kios di Pasar Ciroyom. Tah, basa geus
aya di Bandung, manéhna aya niat hayang néangan lanceukna. Bari diaanteur ku
Mang Mahmud, Kondi aprak-aprakan mapay raratan lanceukna. Dina hiji waktu,
Kondi tepung jeung Asép Dodoy, raja copét anu geus babalik piker. Nya harita
manéhna tepung jeung lanceukna, Kang Odong téa. Kang odong geus babalik pikir.
Kang odong jadi Bandar minyak tanah di Bandung.
Kondi dititah balik deui ka lembur ku lanceukna, ngurus indungna bari nuluykeun
sakola.
 Tulis judul novel Tulis pangarangna

NO A…………………………………………………… B……………………………………………..

1 Tema

2 Palaku

3 Alur

4 Latar

5 Sudut pandang

6 Amanat

Kamus Urang
1. Purah = no sok biasa dititah migawe hiji hal, jsb
2. Ngarumas= ngarasa teu biasa
3. Kadeseh = kasilih
4. Walurat = teu boga nanaon/miskin
5. Dibui = dihukum lanataran milampah salah
6. Ngumbara= indit ka hiji tempat/mengembara
7. Singer = daekan
8. Kalinglap =robah, beda pisan
9. Dayeuh = kota
10. Dunungan= jalma nu mere gawe
 Rangkuman

Novel mangrupa carita rekaan dina wangun prosa/lanacaran. Unsur-unsur dina

novel diantarana; tema, palaku, latar, alur , sudut pandang jeung amanat. Pikeun
nganalisis unsur-unsur novel, urang kudu maca eta novel sagemblengna. Novel anu
hade miboga ajen inajen anu luhur, ngandung hikmah pikeun pieunteungeun
enggoning napakan kahirupan. Hal eta baris karampa dina unsur intrinsik nu
disebut amanat.
Bedana sempalan novel jeung tingkesan nyaeta, sempalan novel bagian sautik nu
dicokot tina eusi novel, henteu loba kajadian, tempatna oge henteu lega, palaku
henteu loba ngarandapan pangalaman. Struktur teks dina sempalan mah ngaguluyur
aya komprehensip dina unggal paragrapna. Sedengkeun dina tingkesan mah palaku
loba ngalaman kajadian ti mimiti nepika ahir carita. Latar tempat loba, struktur teks
dina tingkesan luncat-luncat, henteu aya komprehensi antar paragrap.
Soal Evaluasi
Uji Kompetensi 1
Baca sempalan novel dihandap kalawan imeut, jawab patalékanna ku cara milih
jawaban nu bener!
Soal pikeun no 1 nepi 4
Warji téh budak yatim, umurna kira-kira 11 taun. Bapana Warji maot
nalika Warji nincak umur 2 taun. Warji cicing kadua indungna di Désa Babakan
Simpang. Kahirupan Warji, budak yatim nu umurna sawelas taun téh kacida
balangsakna. Katurug-turug deuih ku barudak papantaranana remen dijailan,
pangpangna mah ku Begu jeung Utun. Tapi Warji teu weléh sabar.
Dina hiji poé, Warji nulungan Asép Onon nu tigebrus ka sumur burung di
kebon awi. Ari Asép Onon téh putrana Pa Lurah. Ti saprak harita, Asép Onon
malik nyaah ka Warji. Ku Pa Lurah Warji dijeujeuhkeun, dititah ngangon munding.
Ari peutingna Warji sok diajar maca jeung nulis ka Asép Onon, tepi ka ahirna ku
Pa Lurah dijenengkeun jadi juru tulis.

Sabalikna ti Warji. Begu jeung Utun mah beuki gedé téh beuki teu eucreug,
tepi ka ahirna jadi bangsat gerot. Maranéhna nepi ka wani maling munding Pa
Lurah, maling duit ti Haji wasid jeung ti Babah Li Ang.
Sangeus maranéhna hasil ngabangsatna, maranehna nyumput di hiji tempat
bari nyieun durukan. Lila-lila, obrolanana nyabit-nyabit bagi hasil tina ladang
ngabangsat téa. Tapi Utun teu jujur, licik minteran Begu, der paraséa.
Kapanggiheun ku Warji anu kabeneran ngaliwat ka lebah dinya. Duanana tuluy
dicangkalak dipasrahkeun ka kantor kacamatan. Ari warji dipersén hadiah ku Pa
Lurah. Ganjaran keur budak teuneung.
(Budak Teuneung, Samsoedi -2010)
1. Karakter Warji dina cutatan novel di luhur nyaéta….
a. Aral
b. Sabar
c. Sombong
d. jail
2. Karakter Begu jeung Utun dina cutatan novel di luhur nyaéta…
a. Jail
b. Lantip
c. Bageur
d. Sopan
3. Amanat anu hayang ditepikeun ku pangarang dina sempalan novel di luhur
nyaéta…
a. Ganjaran keur budak teuneung
b. Hirup anu pinuh ku ujian
c. Urang kudu sabar dina nyanghareupan cocoba
d. Kahirupanana pinuh ku ujian jeung siksaan
4. Téma anu kapanggih dina sempalan novel di luhur nyaéta….
a. Dua budak anu resep ngajailan babaturanana
b. Anak Pa Lurah anu hade hate
c. Sosobatan barudak lembur
d. Budak yatim anu sabar dina nyanghareupan kahirupanana

Pituduh pikeun soal nomer 5 - 10, ilo masing gemet sempalan novel ieu di
handap!
“Kumaha Kondi, manéh satuju?”
“Asa henteu, Ma. Jaba deuih pan kudu babarempugan heula.” “Babarempugan téh,
babarempugan jeung saha?”
“Nya jeung Kang Odong.”
“Sidik jelemana ogé euweuh,” omong Ema, sorana rada bedas.
Deui-deui kuring teu wani waka némbalan. Kuring geus apal kana adatna, mun
Ema nyaritana geus bedas, éta téh tandana mimiti ambek.
“Yeuh, Kondi, apan ladangna gé lain keur curak-curak, tapi rék dipaké modal
usaha. Heueuh, usaha kolot, ngarah saréréa senang. Kapan lamun geus senang
mah, silaing teu kudu leledokan digawé di pabrik aci. Mantak naon mun milu
dagang jeung bapa manéh.”
“Kuring keukeuh moal mikeun, Ma,” ceuk kuring tatag. “Naha?”
“Ah, moal wéh,” témbal téh.
 5. Nilik kana paguneman dina sempalan novel di luhur, suasana anu
digambarkeunana nyaéta….
a. Sedih
b. Gumbira
c. Ambek
d. Nalangsa
6. Tempat kajadian anu disabit-sabit dina sempalan novel di luhur nyaéta…
a. Imah
b. Pabrik aci
c. Lembur
d. Toko
7. Palaku utama dina sempalan novel di luhur nya éta ....
a. Kuring
b. Ema
c. Bapa
d. Kondi
8. Palaku tambahan dina sempalan novel di luhur nyaéta…
a. Kuring
b. Ema
c. Kondi
d. Pagawé pabrik aci
9. Ajén karakter (nilai moral) anu hadé dina sempalan novel di luhur nyaéta….
a. Panceg pamadegan pikeun mélaan kahadéan
b. Lalakon hirup nu kungsi ngawonan
c. Jalma nu hadé tata
d. Adigung kana banda jeung harta
DAPTAR PUSTAKA
 Faturohman, Taufik. 2017. Gapura Basa; Pangajaran Basa
Sunda pikeun Murid SMP/MTs. Kelas IX. Bandung. Geger
Sunten.
 LBSS. 1985. Kamus Umum Basa Sunda. Bandung. Penerbit Taraté
 Tamsyah, Rahayu,Budi, Drs.1996.PangajaranSastra Sunda.Bandung:Pustaka Setia