Anda di halaman 1dari 134

Seri Naskah Nusantara Kuna No.

96

BABAD BRAWIJAYA
Transliterasi dan terjemahan

Oleh

Muhamad Mukhtar Zaedin


Doddie Yulisanto

PERPUSTAKAAN NASIONAL REPUBLIK INDONESIA

2018

Babad Brawijaya i
Undang-Undang Republik Indonesia Nomor 19 Tahun 2012

Tentang Hak Cipta

Lingkup Hak Cipta

Pasal 2:

1. Hak Cipta merupakan hak eklusif bagi Pencipta atau Pemegang


Hak Cipta untuk mengumumkan atau memperbanyak
ciptaannya, yang timbul secara otomatis setelah suatu ciptaan
dilahirkan tanpa mengurangi pembatasan menurut peraturan
perundang-undangan yang berlaku.

Ketentuan Pidana:

Pasal 72:

1. Barangsiapa dengan sengaja melanggar dan tanpa hak


melakukan perbuatan sebagaimana dimaksud dalam Pasal
2 (1) dipidana dengan pidana penjara masing-masing
paling singkat 1 (satu) bulan dan/atau denda paling banyak
Rp5.000.000.000,00 (lima miliar rupiah).
2. Barangsiapa dengan sengaja menyiarkan, memamerkan,
mengedarkan, atau menjual kepada umum suatu ciptaan atau
barang hasil pelanggaran hak cipta atau hak terkait sebagai
sebagai dimaksud pada Ayat (1) dipidana dengan pidana
penjara paling lama 5 (lima) tahun dan/atau denda paling
banyak Rp500.000.000,00 (lima ratus juta rupiah).

ii Babad Brawijaya
Seri Naskah Nusantara Kuna No. 96

BABAD BRAWIJAYA
Transliterasi dan terjemahan

Oleh:

Muhamad Mukhtar Zaedin


Doddie Yulianto

PERPUSTAKAAN NASIONAL REPUBLIK INDONESIA

2018

Babad Brawijaya iii


Perpustakaan Nasional Republik Indonesia
Katalog Dalam Terbitan (KDT)

Babad Brawijaya; Transliterasi dan Terjemahan/oleh Muhamad


Mukhtar Zaedin dll.—Jakarta : Perpustakaan Nasional RI, 2018.
132 hlm; 16 x 32 cm, (Seri Naskah Nusantara Kuna No. 96)
I. Sastra Jawa II. Muhamad Mukhtar Zaedin. III. Doddie Yulianto.
IV. Perpustakaan Nasional RI

ISBN: 978-979-008-969-3 899.2222

Perancang Sampul & Tata Letak


Agus W. Priyono

Illustrasi sampul
Contoh Naskah Kuna

Diterbitkan oleh
Perpusnas Press, anggota Ikapi
Jl. Salemba Raya 28 A , Jakarta 10430
Telp (021) 3922749 eks.429
Faks : 021-3103554
Email: press@perpusnas.go.id
Website: http://press.perpusnas.go.id
perpusnas.press
perpusnas.press
@perpusnas_press

iv Babad Brawijaya
SAMBUTAN

Warisan budaya bangsa Indonesia sangat beragam dan mempunyai


nilai sangat tinggi, salah satunya adalah warisan budaya tulis yang
tersebar di seluruh wilayah Indonesia. Demi menjaga warisan budaya
tulis ini agar tidak punah ditelan zaman, maka perlu adanya penyelamatan
isi atau kandungannya agar dapat diketahui dan dimanfaatkan oleh
generasi penerus.
Perpustakaan Nasional RI sebagai salah satu Lembaga Pemerinah
Non Kementerian mempunyai tugas dan fungsi, salah satunya yaitu
melestarikan karya budaya bangsa yang terkandung dalam naskah
kuno. Hal ini sesuai dengan tugas dan fungsi Perpustakaan Nasional
RI seperti yang tercantum dalam Undang-Undang Nomor 43 tahun
2007 tentang Perpustakaan dan Undang-Undang Nomor 11 tahun 2010
tentang Cagar Budaya.
Dalam rangka penyelamatan isi yang terkandung dalam karya
budaya bangsa, khususnya yang terkandung dalam karya tulis yang
berupa naskah-kuno, Perpustakaan Nasional RI pada kesempatan ini
menerbitkan hasil alih aksara naskah Jawa, Cirebon yang berjudul Babad
Brawijaya Pemilihan naskah ini didasarkan kondisi naskah yang sudah
cukup rapuh dan aksara naskah yang jarang diketahui oleh masyarakat
saat ini.
Kegiatan semacam ini sangat diperlukan dan harus tetap terjaga
serta ditingkatkan secara berkesinambungan, mengingat semakin
langkanya masyarakat sekarang yang mampu membaca naskah-naskah
lama. Semoga dengan terbitnya buku ini, masyarakat akan mengetahui
salah satu peninggalan tulis para leluhur yang sangat tinggi nilainya.
Saran dan tanggapan dari pembaca untuk penyempurnaan buku ini akan
kami terima dengan senang hati.

Jakarta, 2018
Deputi Bidang Pengembangan Bahan Pustaka dan Jasa Informasi

Babad Brawijaya v
vi Babad Brawijaya
DAFTAR ISI

SAMBUTAN.........................................................................................v
DAFTAR ISI .....................................................................................vii
DESKRIPSI NASKAH........................................................................1
TRANSLITERASI...............................................................................3
TERJEMAHAN.................................................................................61
PENUTUP...............................................................................................
DAFTAR PUSTAKA.............................................................................
LAMPIRAN............................................................................................

Babad Brawijaya vii


viii Babad Brawijaya
DESKRIPSI NASKAH

Naskah dengan judul Babad Brawijaya adalah salah satu


koleksi dari Elang Muhammad Hilman yang beralamat di Jl. Gunung
Malabar II No. 122 Perumnas Cirebon. Naskah ini terdiri dari tiga jilid
yang masing berisi jilid I berjumlah 74 halaman, jilid II berjumlah
68 halaman, dan jilid III berjumlah 47 halaman. Total keseluruhan
berjumlah 189 halaman. Adapun ukuran naskah 21 x 16 cm dengan
ukuran teks 19,5 x 15 cm. Aksara yang digunakan adalah aksara Jawa
atau Carakan dan adapun bahasanya mengunakan bahasa Jawa Cirebon.
Jenis kertas naskah ini berupa kertas bergaris dengan kondisi fisik yang
masih cukup baik.

Naskah ini bercerita tentang Prabu Brawijaya Raja Majapahit


yang berperang dengan para wali. Peperangan antara Prabu Brawijaya
dan para wali dimulai dari halaman 1 dimana disebutkan kondisi perang
dengan berbagai peralatannya yang digunakan pada saat itu seperti
tombak, senapan, panah, busur, pedang, klewang, blandring, sumpit,
dan suligi. Senopati Perang dari para wali dipimpin oleh Sunan Udung.

Bagian akhir naskah ini bercerita tentang persiapan untuk


menghadapi hari kiamat. Amal pertapaan adalah salah satu solusi
terbaik untuk menghadapi tibanya hari kiamat dimana kewaspadaan
seseorang akan terasah dan menjadi orang penuh kerelaan terhadap
keutamaan dan pada saat seseorang mampu melaksanakan itu ia dapat
berkomunikasi dengan barbagai makhluk, termasuk dengan makhluk
gaib.

Babad Brawijaya 1
2 Babad Brawijaya
TRANSLITERASI

babad brawijaya
(01) puniki caritanipun raja maja(pa)hit sang aprabu brawijaya
kontra lan para wali. agama buda diganti islam.

1. sinom
1. wis pèpèk kang wadya bala, miwa(h) sakeng pra bupati, tan open
para pangeran, ponggawa asikèp baris, tumbak kaliyan bèdhil,
atawa panah lan busur, pèdhang lawan kulewang, bandring
tulup lan suligi, sampun andher kawula ngantos timbalan.
2. kang dadi tunggul ing yuda, kang kinarya senapati, ya dipati
onèngan, kang dadi gustining jurit, amèngku sakeng bupati,
ya kanjèng sunan undung, wondene kawula bala, para mantri
kang netegi, bèdhil muni barung suwarang ning kuda.
3. saumbul-umbuleng bala, tan ca[ng]mpur kawulalit, bupati
lawan ponggawa, lumampa(h) (02) mungguhing kering,
mantr[a](i) lawan priyayi, kang wau lumampa(h) ngayun,
gumuru(h) swaraning bala, nabu(h) ke(n)dhang gong lan beri,
surak umyang awor bedhil lawan tinggar.
4. sunan undung munggeng tenga(h), ingkang dadi senapati, kang
maju ing ayuda, sarwi aniti turanggi, anganggo sorban wilis,
rasukane lapis pitu, celana lapis titiga, akaos sami rinukmi, yen
dinulu tandange lir singa lodra.
5. niti kuda pinayungan, deniring para bupati, su(na)n undung
wis gèmbira, yen sampun jumènèng aji, lan bakal rabi putri,
pulunggana putri ayu, sayèmbarane jèng sunan, lan alas
bentara singid, tur jumènèng sultan nagri pajang.
6. sapa ingkang mèntal yuda, pinasthi arabi putri, nalukakèn
brawijaya, pinasthi mèngku nagari, sauring kandha wali, singa
kang mèning ing pupu(h), (03) samana ujaring kandha, caritane
para wali, amung kula nèdha bèrka(h) pangapura.

Babad Brawijaya 3
7. surak-surak aneng marga, nabu(h) kèndhang gong lan
beri, surake ambl-ambalan, kaya wong wis mènang jurit,
tètèg kaya nèdhasi, binarung kèlawan tambur, kang suling
muni dhèragdhag, lir kadi ombak jaladri, bèdhil muni awor
suwaraning kuda.
8. sinèlak lampahing bala, wis kaliwat kang nègari, wana pringga
wis kalintang, sampun angancik ning ukir, tègal amba wis
kawingking, wis prapta ukir mèrbabu, gèlise ingkang carita,
wis prapta ukir janggini, pra bupati angurusmaring kawula.
9. boca(h) sira totorana, gaweya pondhokeng wali, ponggawa
matur sumangga, pondhok damèl sampun dadi, satèmpat
ènggone wali, miwa(h) kang para tumènggung, tan campur
kawula bala, mantri tan campur lan gusti, kanjèng (04)
ngandika dhatèng ki patya. he
pati(h) gaweya surat, kanggo mari majapait, ki pati(h) matur
sumangga, gusti sèrat sampun dadi, sigra nimbali mantri, sira
lungaa den gègupu(h), aturna surat pènangtang, marang prabu
majapait, kang ingutusa umatur langkung sumangga.
10. adangdan niti turangga, kasigèg kuda lumaris, ujare kang
carita, gèlise kang mangun kawi, wis prapta aneng nègari,
kudane mantri lumayu, ya prabu brawijaya, ya sang nateng
majapait, kang sineba wau dening wadya bala.
11. kyan gaja(h)mada ngandika, kados pundi putu aji, putra tuwan
raden pata(h), napa sampun dentimbali, kèda(h) masrahakèn
nagari, pun pata(h) ken dados ratu, sang nata aris ngandika, ya
wis sun timbale, kula sampun utusan wis kaping tiga.
12. aturane si patak, tan anut ing majapait, wis a- (05) nut mari(ng)
oliya, manut sarengate nabi, mangsuli ki tunggul manik, ujar
kula ga sing wau, b[a](è)ngiyen dipasrahèna, aja gawe
larangati, brawijaya aris ingkang pangandika.
13. eyang ta kados punapa, sènajan gèmbulan wali, mangsa kula
singkirana, sanajan pata(h) maneni, sèja kula gèmbuli, la yen
pata(h) sèja nèmpu(h), bupati kawula katha(h), prajurit ing
majapait, mangsah iku si pata(h) masi(h) bocah.

4 Babad Brawijaya
14. ucapèn utus prapta, sing bonang amawa tulis, miyak sakeng
para mantra, sang duta anuli sujud, sirahe konjèm i lèma(h),
sang nata kaget ningali, he ponggawa diutus sira ning sapa.
15. wis katur ingkang nawala, caraka matur ni(ng) gusti, sigra
brawijaya tampa, wis binabar punang tulis, katur maring (06)
sang aji, miwa(h) sakeng tumènggung, brawijaya ratu gaga(h),
ingkang mashur tur lan sakti, kang keringan deni(ng) setan
tunjung bang.
16. sawingkinge ingkang sèrat, alamate langkung laip, brawijaya
suka bunga(h), amirèng abaning tulis, priwantu oliyeng wali,
langkung laip tandukipun, sèrat mawi pèngabaran, pantèse
sinungan dhesthi, kaya rontog galihe sang brawijaya.
17. saandhape ingkang sèrat, tanduke manas barani, brawijaya
amiyarsa, saujare ingkang tulis, amita [r](p)alamarta gusti,
brawijaya ratu agung, pra wali ngatri sèrat, dhatèng prabu
majapait, kulaturi gusti macaa sahadat.
18. yen tuwan tan purun islam, dhuwurna kithaneki, jeronang
lèlarenya, jembarna papaning jurit, para wali ayun ngabakti,
arèp nyèpèng sang prabu, sang nata wa- (07) u miarsa, lir
sinèbit sirnaneki, wadana bang lir kadi penda simècang.
19. amrèngut sang brawijaya, kang sèrat sinèbit-sèbit, jaja bang
amingah-mingah, kadi bèlaga mètu gèni, niba tangi gennya
liggi(h), wadanane jèruk purut, sang caraka sigra kesa(h), wus
balik kang para wali, brawijaya animbali kyai patya.
20. he pati(h) gaweya surat, kanggo ing para bopati, tuban kaliyan
lumajang, jangpan tègal lan walèri, gèmbong lamongan
sami, miwa(h) tumènggung sidhayu, pasuruwan purbalingga,
mèkasar lan raja bali, wandhan inggris wong sampang aja
kaliwat.
21. ki pati(h) matur sumangga, nuhun amit kanjèng gusti, sigra
ki pati(h) anyerat, wus dadi kang punang tulis, sigra nimbali
mantri, sedaya kangge tur-atur, gèlise ing (08) kang carita, wus
prapteng para bupati, sakeng nata sèdaya damèl wangsulan.
22. para bupati sèdaya, pan sami balèsi tulis, sun tarima brawijaya,
he dhingin sun ngabakti, anging saiki mami, amanut maring

Babad Brawijaya 5
sinuhun, balik sira age iman, manjinga agama suci, amujiya
mring kanjèng nabi mukamad.
23. mundhak gagahe sang nata, brawijaya ngandikaris, pati(h)
pèpèkna bala, kon siyaga tumbak bèdhil, bandring tulup lan
suligi, jèmparing pana(h) lan busur, ki pati(h) matur sumangga,
wus medal ing pancaniti, ngundangakèn sakathahing wadtabala.
24. bèndhene tinabuh abangkang, orèg sakeng wong nègari,
kawula bala busèkan, gegere para bupati, wadyabala wis sikèp
baris, wis kumpul ning alun-alun, samaktane wong ayuda, (09)
bandring tulup lan suligi, kantun ngantos timbalane gustinira.
25. wus andher kawula, miwa(h) sakeng pra bupati, amung bupati
sekawan, ping limane senapati, raden kusen prajurit, jumènèng
dipati tèrung, sang nata aris ngandika, pati(h) undangana
gèlis, konèn mapag prajurite wali sanga.
26. ki pati(h) matur sumangga, wis bubar kawulalit, miwah bupati
sekawan, wus lèpas aneng nè(ga)ri, prapta aneng gunung
janggini, sakathahe pra tumènggung, amung kantun gustinira,
kang kantun aneng nègari, brawijaya katiga kang para eyang.
27. namine para bupatya, rangga lan jènèng ngabehi, magèlang
ki lèmbu sana, ngurawan ki winduhaji, wondening kyai basuki,
jènèng tèmènggung mètaun, ki rangga barong sinar, lan ki
pati(h) kancil bèlik, dèmang rangsang wedana kèsambirata.

(10) 2. durma
28. enjing muni tèngarane wong ayuda, kèndhang gong lawan beri,
gong gèmuru(h) gangsa, tètèg kaya butula, pangrike kuda lan
hesthi, sèmproting obat, sumènger abaning mimis.
29. cis pinangsang bènderane wong ayuda, baluwartine nginggil,
barise wis mapan pasang, mantri lawan ponggawa, kang ning
arsa pati(h) bèlik, lan dèmang rangsang, kang dadi cucuk ing
jurit.
30. katingalan dening wadya bala bonang, sigra amasang baris,
bèndera ing tawang, tètèngère wong ayuda, kang dadi cucuking
jurit, dèmang lan rangga, wèdana saking wèlari.

6 Babad Brawijaya
31. sokawirya wirya wèdana jaya subita, kaliyan dèmang walèri,
kang nètèg ing yuda, ponggawane wong bonang, wus pinapag
macèk baris, cèluk sauran, pan sami bèdhil binèdhil.
32. wadyanira wong majapait la- (11) n bonang, matur gènuruk api,
sami sèsrawatan, bandring tulup kadi udan, sumawon abolang-
baling, lan pancaruta, katha(h) katibaning mimis.
33. surak umyang wong majapait lan bonang, rampog rinampog
sami, cis tumbak-tinumbak, sami pèdhang-pinèdhang, buru-
binuru kang jurit, udag-udagan, ana kang bithi-binithi.
34. campur bawur bupati lawan ponggawa, rangga kèlawan
mantri, campur ing yuda, pan wis datan karuwan, mapan wis
sègara gèti(h), wangke matumpang, lir kadi babad pacing,
35. gèti(h) mili awor daging kèredhedan, gègèmbung wis padha
keli, sami srèsrawatan, lèlumut gègombalan, wong bonang lan
majapait, ake(h) kang pèjah, mapan wis sègara gèti(h).
36. asru ngucap ki dèmang kèsambirata, he wong bonang sira
iki, aja ngèdu bala, (12) mara papagèn ningwang, ing kene
tandhing prajurit, sun dèmang rangsang, prajurit ing majapait.
37. kapiyarsa dening kyai sokawirya, dèmang saking walèri, sigra
niti kuda, asikèp tumbakira, wis maju madyaning jurit, he sira
sapa, isun dèmang walèri.
38. anauri sun aran dèmang rangsang, prajurit ing majapait,
wis ayun-ayunan, sakali(h) niti turangga, tumbak atangkis-
tinangkis, sampe gumèmbreng, tangkis-tinangkis kang jurit.
39. kuda nira sakali(h)tunjang-tinunjang, bakot-binakot sami,
asepak-sinepak, buru-binuru sira, ki dèmang rangsang panitis,
kuda tinumbak, kenging gèmbungireki.
40. jrungkangkangan atangi anarik tumbak, surak bala majapait,
sokawirya nrèjang, dèmang rangsang amapag, wis mudhun
sing kudaneki, ki soka numbak, (13) ki dèmang rangsang
nadhahi.
41. katingalan dening wadyabala bonang, sigra tètulung jurit, ki
pati(h) amapag, sampun tandhing ayuda, sèndhal-sinèndhal
kang jurit, rangga subita, prang lan ki pati(h) bèlik.

Babad Brawijaya 7
42. narik pèdhang kyai jaya subita, pati(h) bèlik anadhahi,
campuring yuda, dèdèl-dinèdèl sira, pinedhang lambungireki,
pan ora pasa, pati(h) bèlik pan ora busik.
43. gyan tinarik dhuhunge sampun liniga, pati(h) bèlik ngancarani,
ki rangga kakènan, gèsèng lambung sasigar, ki rangga sampun
ngencati, tinggal galangan, wong majapait nyuraki.
44. wadyabala miwah kang para punggawa, ambruk dadi satunggil, wis
ora karuwan, mantri lawan bopatya, tan nana kawula gusti, iburing
yuda, lir gaba(h) den intèri.
45. bala bonang kalindhihi yudanira, barise sampun tipis, pan sami
abubar, (14) lumayu bèladhasan, sèsambat adhulan pati(h), katha(h)
kabranan, sami padha ngungsi gusti.
46. wanci asar masi(h) ramene wong aprang, pan tèrap saking enjing,
sigra ki pranata, bèndhene wis rinacutan, wus mudhun kang
baluwarti, tambur dharadhag, barise den kukudi.
47. wis sinigèg wong majapait lan bonang, ucapèna wau sang aji,
samana sang nata, brawijaya pesta, amatis kèbo lan sapi, iku inum-
inuman, ngaturi lèluhurneki.
48. amèmule ya maring lèluhur ira, ya maring wong kang dhingin-
dhingin, dupa ngukus ing tawang, ujare kang cinarita, kandha
caritaning wali, dupa tumèka ing tawang, ya maring nyi rara
gèndhis.

3. dhangdhanggula
49. kawuwusa ingkang lagi jurit, kang kocapa sunan bonang, saujaring
wartane, duk dhingin kapèlayu, dening bala ama- (halaman 15-22
hilang)

4. kinanthi
50. (23) sampun praptaning nègari.
51. raden bondhan sampun rawu(h), malèbèt ing dalèm puri, raden
bondhan sampun mingga(h), ananing pèpanggungan inggil, ningali
tabuwan mrapag, raden bondhan marèpèki.
52. ègonge sigra tinabu(h), sèsèkar dalima muni, ngalamat arèp kiyamat,
nègara ing majapait, saujareng jayabaya, lamon muni ègong iki.

8 Babad Brawijaya
53. geger sakeng pra tumènggung, miwa(h) sakeng para mantri,
iki sapa nabu(h) tèngara, dening tèka wani-wani, he manusa
sapa sira, pasthi pèdhot jangganeki.
54. katingal lare bagus, ing panggungan ngangkrik-angkrik, enggal
bocah gyan cinandhak, wis katur maring sang aji, brawijaya
angandika, iki bocah saking ngèndi.
55. umatur para tumènggung, raden bondhan gyan mangsuli, he
sang nata brawijaya, ingsun anakira kaki, satuture i- (24) bu
kula, brawijaya animbali.
56. he misahar apa estu, la yen iki putra mami, ki misahar atur
samba(h), inggih estu raka gusti, anusul dhateng kaula milane
dhateng mariki.
57. radèn bondhan wastanipun, brawijaya anubruk aglis, adhu(h)
gusti putraningwang, ing dhingin sun tinggal rabi, adhu(h) kacung
ora nyana, yen sira kinèdhang sabin, sira wis age balika, gawanèn
s[a](i) kacung iki, ya si bondhan titipèna, maring tarub ing saiki.
58. ananing panganjang iku, ki misahar nuhun pamit, ki misahar nuhun
pamit, ki misahar annuli kesah, kaliyan putraneki, wus lèpas ing
lampahira, ki misahar kang lumaris.
59. sigègèn tikang cinutur (tinutur? cinatur?), ucapèn ratu dhèdhèmit,
nyi gèdhe rara tunjung bang, kapisèlèk kukus iki, sèsambate
putunira, (25) kang lagi yuda lan wali.
60. kula eyang jaluk tulung, nyai gèdhe muwus aris, he sira pati(h)
garongbag, kumpulna bala dhèdhèmit, sakatha(h) bala siluman,
sira tètulung ajurit.
61. gawanèn bala lèlèmbut, sira tètulung ajurit, marang prabu
brawijaya, kang lagi yuda lan wali, wus age kèrigana, sakehe bala
dhèdhèmit.
62. ki pati(h) anèmba(h) matur, sa[n](m)pun mèdal datèng jawi,
angundangi bala setan, sabature giling pipis, wis kumpul ning
pangurakan, samaktane wong ajurit.
63. nyai gèdhe aris muwus, sakehe bala dhèdhèmit, aja padha ngilang
sira, angatona kadi jalmi, apa gèlareng manusa, kèranane
mungsu(h) wali.

Babad Brawijaya 9
64. wi(s) budhal sing alun-alun, sakathahe dhèdhèmit, gumrèbeg
ana ing marga, (26) kumarisik suwaraning bèlis, mapan ora
ngamba(h) lèma(h), sakilan dhuwur ireki.
65. lepas lakuning lèlèmbut, ucapèn kang para wali, balane umyah
gunèrah, pan sami baris maning, wus sami ayun-ayunan, wong
bonang lan majapait.
66. barise pan sami tugur, aneng papane wong jurit, surake umyang
gumèrah, wong bonang lan majapait, saujare kang carita, tan
ana mungkur ing jurit.

4. pangkur
67. muni tèngaraning yuda, bènderane pinasang kumitir, awor
suwaraning tambur, bèdhile ambal-ambalan, wis tinata barise
sami gumuru(h), pan sami lawan-[ni](li)nawan, wong bonang
lan majapait.
68. bandring mawur kadi udan, bolang-baling tibane kadi garigis,
miwa(h) ingkang pana(h) busur, bèdhile sasauran, anèrajang
baris katha(h) ingkang birut, katiban mimis lan panah, wong
majapait ke(h) (27) kang mati.
69. baris bonang sami ngudag, baris ira wong majapait nadhahi,
amburu ning gustinipun, sigra ki dèmang rangsang, he mireya
ingsun ingkang maju pupu(h), wau ki demang rangsang, sigra
dhuhunge tinarik.
70. ki dèmang maju ning yuda, dèmang rangsang sumbar-sumbar
ing ajurit, majuwa para sinuhun, tandhing yuda rèbutèn ingsun
ingkang pèrang pupu(h), wong lumajang amiyarsa, sigra
angètoni jurit.
71. wis kapapag ning ayuda, dèmang rangsang asru denira angling,
wong lumajang sira iku, apa sira ora wiring, dening sira melu
maring para sinuhun, anyègah batal lan karam, nyègah arak
lawan babi.
72. sumaur rangga lumajang, ora arèp ngawula ning majapait,
agamane ora urus, yen rabi ora ningka(h), lan maninge tandhang
go rapal ashadu, agamane kaya bocah, kaya pratingkahe bèlis.

10 Babad Brawijaya
73. sakali(h) sami nèrajang, wong lumajang (28) kaliyan dèmang
mangkin, pan sami suduk-sinuduk, ki dèmang kaprawasa,
lambungira sinuduk ususe mètu, ki dèmang annuli niba,
gumuling ana ning siti.
74. ki rangga barong nerajang, wis kapapag kaliyan dèmang
walèri, sakali(h) tuju-tinuju, gèblag-ginèblag sira, sakaliye ki
rangga ambuwang sampun, tiba aneng baris bonang, sampun
katutup ing baris.
75. ki rangga barong wis pèja(h), maju rampak kakaliyan ki pati(h)
bèlis, bala bonang iki nèmpu(h), rame tumbak-tinumbak,
rinampogan ki rangga pan luwi(h) tègu(h), kadi sima rinakitan,
baris bonang kalindhi(h).
76. baris bonang padha bubar, kang sawène(h) bopati ake(h)
kang mati, wong cilik padha lumayu, saking repote yuda, kang
sawène(h) lumayu angungsi gunung, ana ingkang ngungsi alas,
ana ngungsi gustineki.
77. gusti tiwas ing ayuda, bala tuwan inggi(h) katha(h) kang
ngèmasi, (29) prajurit ing majalangu, lir singa rinakit,
tandhangipun singa galak anèmpu(h), bala bonang katha(h)
pèja(h), gusti tiwas ing ngajurit.
78. sunan udung angandika, ya mireya ingsun kang maju jurit, amit
dhatèng pra sinuhun, wus ngracut busananira, niti kuda sunan
udung aglis mam…, lumayu lan kudanira, rinumpak wong
majapait.
79. baris ake(h) ingkang pèja(h), burakrakan campure kawula alit,
ana numbak ana busur, sawèneh ana kang mèdhang, rinampogan
sunan u(n)dung datan butul, surake ambal-ambalan, wong
majapait ambèdhili.
80. binendrong lawan senjata, rinampogan sunan u(n)dung datan
rusik, ing kuda eca pitèkur, tan liyan kang cinipta ing guru para
sinuhun, kaping kali(h) gurunira, wau kanjèng sunan kali.
81. wus medal karamatira, sunan u(n)dung panase lir penda
gèni, kèramate ikang dhuhung, (30) sarta kramating rasukan,
balanira wong majapait ke(h) kang lampus, singa kang tuding
pèja(h), kramate kris si camuris.

Babad Brawijaya 11
82. tan ana bisa parèka, ning payudan kadi sanèbaran gèni, mantri
miwah pra tumènggung, yuda saking kadowan, sunan u(n)
dung amburu lan kudanipun, kang kacandhak linalèthak, wong
majapait ke(h) kang mati.
83. kudane lir s[a](i)nga galak, sunan udung tandange lir singa
puti(h), ènggone angamuk musu(h), singa katrajang pèja(h),
balanira wong majapait kapelayu, angungsi ing gustinira,
marang prabu majapait.
84. gusti tiwas ing ngayuda, wadya tuwan tan kiyat majèng jurit,
sunan u(n)dung ingkang ngamuk, sarwi niti turangga, ing
payudan panase gèni murub, singa kang kapapag pèja(h), gusti
tiwas ing ngajurit.
85. brawijaya angandika, ka[n]di pundi bobote ing ngajurit, kangge
nulak gèni iku, ngandika gyan gaja(h) (31) mada, menawi
tèdhas ki putu, lèlepen manik mangrasa, kasiyate langkung
sakti.
86. balangna ning sègarasat, gunung guntur ing musuh pasthi
nedhasi, sigra binalangkèn sampun, lèlepen sampun tiba,
tibanira ning si gundhil ora mamut, ujare kandha punika,
kramate jèng sunan kali.
87. critane wong kalijaga, sakathahe jimating wong majapait, kang
sami padha malèbu, tumbak kaliyan granggang, pajimatan
ing majapait karuhun, kang kangge mrawasa sunan, jimat ta
lèmpèn lan cundrik.
88. asra(h) pitèngkur ing yuda, sunan u(n)dung mung emut maring
ya(ng) widi, ing payudan manggut-manggut, pana(h) lir udan,
lèlepen binuwang sampun, tan ilang kramating sunan, tan ilang
panasing gèni.
89. kang rangga barong nèrajang, ing payudan wis campur
ing ngajurit, ngandika jèng sun(an) u- (32) dung, prajurit
saparanira, rangga barong ajèjuluk isun, prajurit tanpa
tandhingan, isun bopati sing bali.
90. buru-binuru kang yuda, rangga barong kudane den adhèpi, kuda
pinèdhang gumèpruk, kapisanan sunan udung, tiba katimpal
kadhungsuk, atangi nuli nèrajang, kali(h) prawirèng jurit.

12 Babad Brawijaya
91. sèndhal-sinèndhal kang yuda, rangga barong digèblag
angèmasi, putung bèbalunge rèmuk, sigra ki lèmbu gangsa,
anèrajang gadanen ayun-ayun, sawidhak boboting gada, sunan
udung anadhahi.
92. prajurit sapa aranira, sinauran lembu gangsa aran mami,
bupati ngurawan isun, sunan udung angandika, ya bècik ajana
kang lumayu, apa kang aningsira, tibakna maring mami.
93. ki lèmbu gangsa anggada, age mara isun nadhahi, ki lèmbu
gangsa amukul, sunan udung nora obah, kaping tiga, gada
gada tugèl dadi tèlu, (33) sakali(h) jangka(h)-jinangka(h), tan
ana awor satunggil.
94. ki lèmbu gangsa cinandhak, pan tinèpak wau kèpalaki, sapisan
èndhase rèmuk, sigra ki windujaya, sumbar-sumbar, candrasas
sampun sinambut, wus kapapag ing ngayuda, sunan u(n)dung
angling aris.
95. prajurit sapa aranira, katambuwan windujaya aran mami,
isun prajuriteng ratu, maha prabu brawijaya, ya mara tibakna
candrasamu, ki windujaya mrawasa, sunan udung a(na)dhahi.
96. sunan udung wis gèmbira, tandingira lir penda singa puti(h),
sinuhun pan kadi wau, ki windujaya cinandhak, sinabètakèn ing
soka èndhase rèmuk, windujaya wis pèjah, ki mètaun anulungi.
97. sumbar-sumbar ing payudan, wus kapapag sunan udung
lingnyaris, prajurit sapa aranmu, he aja kètambuwan, ya isun
aran tèmènggung mèta- (34) un, gyan nuli sèndhal-sinèndhal,
sakali(h) prawira jurit.
98. tuja-tiinuja kang yuda, pan sakali(h) gèblag-ginèblag sami,
sigra tèmènggung mètaun, pèdhange sampun meliga, pan
sinabètakèn wau datèng sunan u(n)dung, datan butul kulitira,
cinandhak binanting-banting.
99. ki mètaun sampun pèja(h), balanira, wong majapait ke(h) kang
mati, sunan udung ingkang ngamuk, katha(h) bala ingkang
pèja(h), sunan udung nung payudan sampun bingut, wong
majapait lumajar, sakarine ingkang mati.
100. lan wadyabalanira, pan lumajèng wong majapait sumingkir,
sunan udung buru sampun, sami malèbèt ing kitha, kang kocapa

Babad Brawijaya 13
brawijaya, sang aprab[r]u kang sineba para inya, para sèlir
lawan cethi.
101. eyang kali(h) sampun lèngga(h), linggi(h) jajar sakalih ing kursi
gading, miwa(h) ajar lan pèputhut, andher aneng (35) paseban,
miwa(h) garwa, sakali(h) ajajar lunggu(h), ucapèn kang lagi
prapta, anèmba(h) sarwi nungkèmi.

6. kasmaran
102. andher aneng pancaniti, ajar miwa(h) p(r)a dhang hyang, atata
gandhek sakabe(h), m[è](i)wa(h) kang para sèntana, mantri
sarta punggawa, jèjèl ngayunan supènu(h), tan pantara nuli
prapta.
103. asujud padaning gusti, ngaturakèn pèja(h)-gèsang, saking
cabare abdine, kula wontèn ing payunan, amungsu(h) lan wali
sanga, bala tuwan katha(h) lampus, para bupati wus pèja(h).
104. denamuk ing para wali, sunan udung wastanira, lir singa londra
tandange, wadya tuwan sami pèjah, dhadhal kabrajaning kuna,
gusti kula nèdha(h) bantu, brawijaya angandika.
105. wis mireya sira pati(h), isun tangdange ning yuda, kados pundi
ning rèkane, dening mungsu(h) wali sanga, sabab langkung
prawira, brawijaya aris muwus, mènawi (36) wontèn panolak.
106. ajar sungsang tunggul manik angling, ya ana(k) putuningwang,
mangkane iku sarate, liyali manik mangrasa, kasiyate luwi(h)
guna, lawan nikang kayu galu(h), saking tinggalan wong kuna.
107. la yen tiba maring jalmi, sakeng jimat padha ilang, sakeng
mungsu(h) bubar kabe(h), iku saujareng kandha, brawijaya
langkung bunga(h) kuwasane jimat iku, yen tiba sègara asat.
108. èjin seta(n) sami wèdi, kasiyate kayu ika, tan katon dening
mungs[a](u)he, saujare pakèmingwang, yudane wali sanga,
kang jèjuluk sunan udung, para ajar kon mapaga.
109. ujare pèpakèm dhingin, gaja(h) mada iku wong kuna, nagri
majapait mangke, ing tèmbe kudu kiyamat, yen wis ana wali
sanga, para sunan ingkang nglèbur, diganti agama islam.
110. brawijaya ngandikaris, he sakehe para ajar, miwa(h)
dhanyang kabe(h) kula (37) aturi amapag, ing yudane

14 Babad Brawijaya
wali sanga, para ajar sami matur, sumangga timbalan
nata.
111. eca pagunèman sami, maha prabu brawijaya, ucapèn kang
prapta mangkè, kang nama pati(h) garobag, bala dhèdhèmit
tunjung bang, ki anggaskara sujud, lan dipati sambèr nyawa.
112. sang nata kagyat ningali, hè ponggawa sapa sira, kang lagi
anyar katon, matur ki pati(h) garobag, kaula bala siluman,
utusane nyai ratu, nyi gèdhe rara tunjung bang.
113. brawijaya suka miyarsi, sapa kang wani maring wang, eyang
yuyut tulung kabe(h), sunan udung masa kuwata, mungsu(h)
maring wong tunjung bang, dening musu(h) lèlèmbut, wis sira
age mètuwa.
114. sakeng bencari wis mijil, miwa(h) ajar para dhanyang, ting
sarikut sabature, wis pinasang kang bèndera, wis katingal
deninng wong bonang, lan sèkar dali ngungkung, pratandha
arèp kiyamat.
115. ilange nagri (38) majapait, gara-gara sampun welan, kang sèkar
dèlima mangko, angungkung ing awang-awang, pan saujareng
cèrita, gèlise kang cinatur, wis surak ambal-ambalan.
116. nabu(h) kèndhang gong lan beri, bèdhile gumuru(h) sauran,
gumuruhing suwarane, wong bonang mètuwa yuda, jagone
para suhunan, èndi aran sunan udung, wis age sira mètuwa.
117. mètuwa prajuriteng wali, ing kene tandhing prawira, aja mundur
sing palunggon, sunan udung amiyarsa, enggal dangdan
busana, aniti kudane dhawuk, wus medal ing pabaratan.
118. tan nganggo pèrmisi maning, mring sakehe para suhunan,
dening wis miyarsa mangke, amètiking karnanira, sunan udung
ora sabar, miyak sekeng pra tumènggung, eca sami sukan-
sukan.
119. miwa(h) sakeng wadyalit, miwa(h) kang para ponggawa, suka-
suka sabature, suwara barung game- (halaman 39-68 hilang)

7. durma
120. (69) budiman, miwa(h) raja kalipa(h), raja supitan keri, pan
sampun ning asowan, pinarèk ing s[a](i)ti inggil.

Babad Brawijaya 15
121. tatabuwan dhikir gèdhe aneng arsa, miwa(h) ki sangu dhikir,
peloge ana tènga(h), miwa(h) ki sangu dowa, bedhile lila
ing pati, abebet nyawa, pungluwe sirna ning pati.
122. balanira raja nurbuwat tan kesa(h), miwa)h) raja kabuli,
miwa(h) raja caraca ika, miwa(h) sarèbad, raja mulu
munggeng kari, tèmènggung arwa, dèmang kubur aneng
wuri.
123. Dèmang bara dèmang umur munggeng arsa, ngabehi salid
keri, lan dèmang amin ika, sampun pèpèk bala, baris sampun
ingisas, bubar bala, sèmala sèmo kang keri.
124. (70)1 perhatiyan. sèdaya ingkang sami, maos datèng ing
sinusun kitab puniki, kula nuwun maklume. krana bili(h)
wontèn sastra utawi dhangdhing ingkang lèpat. sami
pamaos sèdaya, samya anglèrèsakèn mènawi kirang lèrès,
dhandhingipun, utawi nyuda, utawi namba(h) dhumatèng
sastra puniki. kirang utawi langkung. utawi ingkang sami
pèmaos dhatèng kitab puniki, dipandhang cukup, kula gih
matur kasuhun, ansal barokahe ingkang sami maos kitab
utawi lontar puniki. amin.

8. Sinom
125. (71) ya hu dat les ilang tanpa krana, punika sèjarah
pangeran, pitu kang lagi jajawa rumuhun, angjajawa kang
rama asal, saking yuldan kang ibu asal saking lèma(h)
wutilan, pangeran panjunan, iku nèmbe anak putu saking
dhampu awang ing pinasthi akarya, bahuwarna ing siti
puti(h), punika pangeran panjunan pangeran carbon,
sampun tutug kula nèdha pangapura ingkang nulisa.

9. kinanthi.
126. nabi wali mukmin iku, kabe(h) padha wus kawiki, dadya
ningali awak, ora lawan nabi wali, maring sukma ingkang
mulya, tan kandhèh ing jrowa jisim.

1 Penomoran diadakan oleh pengalihaksara guna mempermudah upaya alihaksara,


mengingat semenjak halaman 70 tidak lagi bernomor.

16 Babad Brawijaya
127.
(01)2 10. sinom
140. lan maliye kula tanya, anèmbang sinom pangrawit, ambir nèdha
bèrka(h) tuwan, pundi ro[w](h)e salat iki, lawan kula tanya
mali(h), napsune salat puniku, pundi elmuneng salat, lawan kula
tanya mali(h) kaya aran kang aran jasadeng salat.
141. lan maliye kula tanya, kurungane salat, singlih ambir pundi
sirahe salat, kula tanya mali(h), babalunge salat iku, dipuntètela
sawiji-wiji, ing pundi kang aran utèkeng salat.
142. mangka jawabèn denira, aja kaliru ing awal, aniyatna isuneng
salat, rohe salat iku takbir, atuduh ing nala iki, angucapakèn
kawula iku, yaiku raganira, iku ragane (02) salat singgi(h),
nanging tuwa kang luhur, sampunira ika.
143. dening kang aran niyat, kang ana goning ati, madhèp maring
rohira, pan madhèp maring wujud, mukmin mangkin ta iki,
madhèp maring yang agung, kèlawan parangil kita, madhèp
maring pingila ki, yaiku kang tègès niyat sampurna.
144. elmune salat punika, nyatakakèn awal-akir, ana pon siraeng
salat, amaca pateka(h) singgi(h), ana ning ruku puniki,
bèbalunge salat iku, alunggu(h) jasadeng salat, kurungane
salat singgi(h), yaiku kang sujud kali(h) perkara.
145. ana pon maca donga, maring wujud ira iki, sampurnane ning
manusa, dening ruku ira iki, iku asal ing angin, ngilangakèn
sakeng wujud, (03) dening puniki, aja sira aningali, sakabehe
alèbèt ingkang ing bangsa iya.
146. pandhita ingkang satènga(h), salat limang waktu nènggi(h),
mamasanèn nabiye la lima, mapan iku kang darbeni, caya
aputih, puniku ing salat subu(h), atas nabi adam ika, kang
darbeni singgi(h), salat subu(h) kang aran wijieng rasa.

147. Ing waktu kawarnaa, atas nabi braim singgi(h), kuning cayane
ika, ingkang mijil caya iki, ing waktu asar singgi(h), atas nabi
nok iku, ijo cayane ika, nabi nok kang darbeni, yaiku wijileng
napas sèdaya.

2 Penomoran kembali ke nomor 1.

Babad Brawijaya 17
148. ing waktu magrib punika, atas nabi ngisa singgi(h), cayane
dadu punika, mijil caya ingkang warna, salat isa puniki, (04)
atas nabi musa iku, ing cahyane ika, nabi musa kang darbeni,
yaiku wijileng badan lan sipat.
149. Yayi para karsanira, iku manira manggi(h), amawur dewi
sujina(h), nyungkèmi padaning laki, nanging tuwan caritakena,
pangeran kula kang luhung, tèkeng dunya ing ngakerat, mojar
pandhita mustakim, ya isun wênang dendhangdhang gula.

11. dhangdhang gula.


150. Kawèruhana denira anganggit, aja pili(h) jêbeng susurupan,
denawas sira tatakon, ewu(h) tatakon dunung, lamon ora
kelawan jisim, lir kinjêng tanpa soca, saparaneng laut, poma
jèbeng sira ngungseda, tatakona kang sampurna ngaji pati,
kang sampun bisa (05) pèjah.
151. poma-poma anak putu mami, aja tungkul ning dunya lan
pakenak, tan nana wêkase mangke, tana nana wêdinipun, lara
pati masthi kapanggih, tan nana ya wêdinira, datan wandeya
mantuk, aja enak ning dunungan, den prihatin sira iki, aja ilok
pagunêman
152. jêbengipun bêcik, manira jêbeng yen sira nyata, aja ngandêl
sastra bae, sastra pan marganipun, nanging ala ta kita iki, pan
iku pêpulêtan, poma aja tungkul, aja ngandêl atêtanya, yen
darbeya aja wêdi madhêp kaki, pasraha jiwa raga.
153. sira jèbeng ulatana wangsit, manira jêbeng yen ora ngawula,
(06) manngsa kocap mangko, ewu(h) tatakon dunung, marga
rungsit ika adhamik, ing pakarêman den awas sira andulu,
upamane mangko ika lir kurungan, ragane mangko puniki, tana
wetan ing dunungan.
154. aja cêndhêking pêpengenan kaki, tan mangke ngenakakên
ragi, tan nana ya wêkase mangke, bagjane kang wis guru,
tanpa ngenakakên kaki, tur suwrangya(?) kang têmêning guru,
wangunane tur padhêkan, pan tan nana cacade ingkang munani,
tur si niyat aneng sukma.

18 Babad Brawijaya
155. yaiku kang têmên ing yang widi, tanduk ira jêbeng jasad ira, tur
eling iku rupane, mapan ake(h) wawalêripun, nanging ake(h) wong
takon elmi, ing pandhita ika, ora ayunipun, kapriye elmu (07) kang
gampang, gampang angel ake(h) wong tata dunung, patine iku
larangan.
156. saking arsa ya ing uning, sira jêbeng ake(h) kang sêmaya, lan ake(h)
tingal rêke, ora nana baya iku, paluwangan agung lan asi(h), ana
ta lawang kêmbar, sami rupanipun, ing luhur pucukeng uma(h),
mala(h) sarupa, intên jumanên kang winarni, ake(h) wong kandhêg
ing lawang.
157. aja kandhêg ing lawang roro iki, wontên mali(h) lawang ginapura,
ing kono ênggone rêke, sakêdhap tan nana kantuk, nuli sira ningali
masjid, tanpa canthelan iku, lêlangsene endah-endah, kang kinarya
li[r](ng)sir bang kang lingsir kuning, putiye iku tuturutan.
158. (08) pating pancuran kang dinulu asrih, pagawanganing masjid
satunggal, bisa mêngilêb dhewek, yen mênga katone mancur,
kadi wulan purnama sidik, têrangane dening mega, têrangane ya
kumêpul, katon jroning gasmara, yen dinulu kang masjid Tanana
ganti, nuli sira narik napas.
159. nuli sira narik napas kaki, sarupanya sêkêpên denawas, ing rupanira
dhewek mangke, aja kaliru ing tudu(h), aja sala(h) budinireki,
kawruhana ing bêncana, pan lampah agung, ake(h) kandhêg ing
bêncana, pan durbalae kaki sajroning pati, wong karêm aneng
pakaryan.

12. sinom.
160. kang sun têdha mring pangeran, mariksa ing marga jati, marga
awas ing yang sukma, kang antuk i yang widi, kang tuduh ing wong
singgih, marga kang bênêr têtêlu, mukmin wali nabi ika, iku marga
kang sêjati, wong titiga sami tunggal tingal ira.
161. Martabate tingal ika, kocapa sampun singgi(h), beda-beda tingal
ira, tingale wong mukmin iki, karêm ing apngal jati, para nabi
katingalipun, katingalane punika, ora beda tingalneki, ora beda
karêmeng datullah.

Babad Brawijaya 19
162. ujare wong kang sampun awas, ora beda tingalneki, maripate
wong titiga, nabi wali lawan mukmin, pan tingalire- (10) ki,
samya karêm ya ing waktu, beda ing lampah, tan samar tingal
ireki, sami nyata atineng mukmin punika.
163. ati mukmin ya punika, kocapa I kadis kudasi, minangka gone
yang sukma, datan liyan nyataneki, anging atine wong mukmin,
kinarsakakên genipun, atining mukmin punika, anrima tutur
sajati, tinigalan katon dadi katon nora.
164. ngandika nira ing yang sukma, pitung langit pitung bumi, kang
ngamot ing atiningwang, nanging kang ngamot ing mami, yaiku
para mukmin, kang mukmin kakasihipun sipate kang amo[k](t)
ika, tatiga makame singgi(h), ati siri suwenda kang ati puab3.
165. ati puab kang kajaba, tingale (11) puwab puniki, karêm ning
apngalul(l)a(h), datan kiyat tingalneki, nanging apngal jati,
karêm mangke tingalipun, yaiku ingaranan, roh ilapi namaneki,
yaiku lungguwe apngalul(l)a(h).
166. kaping kali(h) kang mot ika, ati puwab namaneki, yaiku nyata
puwab, ati suwenda puniki, karêm mring sipat sêjati, tingale
suwenda iku, karêm maring sipatullah, tetela nyata ningali, ning
kahsuciyan maring yang sukma.
167. titingale suwenda endah, roh kudus namaneki, kang tan pêgat
atinira, tan nana ngaling-ngalingi, lan ning kasuciyaneki, tingale
suwenda iku, iku jatining ro(h), ro(h) kudus namaneki, yaiku kang
(12) bibisik lawan sukma.
168. Kaping tiga ingkang marta, ati sirik namaneki, iku nyatane
suwendah, tingale siri puniki, lan karêm kang sêjati, datan liyan
kang andulu, ingkang dhatêng ing yang sukma, têtela nyata
ningali, iya iku tingale ro(h) kamar ika.
169. tingale kang karêm ning ngatat, tan liyan ning jiwa diri, dasih
ing tanana kocap, iku dadi daging ng[a](uni, denbisa sira kaki,
mênawi sira kêpaung, sêkabe(h) ing dasih ika, puniku rêke
denyakin, upamane lir warak sabeng sêgara.
170. kêlêm warak ing toya, kaliput ing toya asin, iku prabang ing
tunggal, tinuli kawula gusti, wakêdat pêrna(h)neki, anama (13)

3 (puad=fuad)

20 Babad Brawijaya
suhêdat iku, iku lakuning dat, têgêse sira ta kaki, yaiku tingale
murakman ika.
171. Atine mukmin punika, kurungane iku paksi, dennyata paksi ika,
kang aneng kurungan jati, lan sapa kang darbeni, sajroneng
kurungan iku, yen sira ora wikan, gurokna ingkang pasthi,
paksi ilang gêten ning kurungan.
172. angrasa pasthi sira, lan ana ning sukma jati, aja gêlis dasi(h)
sira, aja lali ing tingal iki, dengêlis siraa kaki, saliring angrasa
wujud, tunggal ing ananira, lan anane sukma jati, dunya kerat,
ora samar lawan sukma.
173. Ngandika nira ing yang sukma, kocapa ing kadis ku- (14) dis,
pamuwus sira akarya, sajêrone manusa iki, lan aran talike iki,
ibudu ing dhadha iku, sajêroneng dhadha ika, iku ingaranan
ati, sajêrone ngati ingaranan ati puwab.
174. sajêroneng puwab punika, ata jinêm namaneki, sajrone jinem
punika, pitung lêlangsen goneki, sajêrone jinêm aki, iku rasa
kang satuhu, sajêrone sukma ika, iku rasa kang sêjati, sajêrone
rasa iku gonira.
175. bagja sira têtakona, ngaku-aku ing wong iki, iku jatining
manusa, kang aran rasa sajati, lan sira angudani, luwi(h)
samar rasa iku, dudu rasa-rasan, iku rasa kang mêngkoni, (15)
yaiku tunggal sakehing rasa.
176. pandhita satênga(h) mojar, kang aran manusa jati, kang aran
roh kudus ika, jatining manusa iki, denantuk sira kaki, katon
ning wong ingkang luhung, lan rasa iku ingaranan, iku sukma
kang sêjati, kang ngudaniyah iku maring sukma.
177. bagja sira têtakona, kang aran sukma puniki, titiga namaneng
sukma, sukma purba kang sawiji, kapindhone iku mali(h),
ingkang nama sukma luhur, kaping tigane ika, wisesa namaneki,
yaiku padha lan aran sukma.
178. jatine sukma kang purba, atudu(h) datulla(h) singgi(h), sukma
kang luwi(h) punika, lan ana tuju kang jati, kang awas sira
benjing, maring ro(h) kudus pu- (16) niku, pan pinangka
kênyataan, minangka kêlir jati, sukma wisesa buduwe minangka
wayang.

Babad Brawijaya 21
179. atine minangka wayang, atudu(h) raganireki, pan kinarya
kênyataan, anane ananing gusti, lan miwah ing rupaneki, lan
rupane kang andulu, la iku sira denawas, takonana maring
wong singgi(h), lamon awas ing raga wêruh ning sukma.
180. sapa kang ngulati sukma, ado(h) lan badanira, kapir mangke
têmahira, sing sapa ngulati gusti, ado(h) lan saliraneki, kupur
mangke têmahipun, sing sapa mambri(h) ning sukma, sajatine
saliraneki, nyata sasar disêngget tapi buduha.
181. sing sapa ngulati sukma, ning sor ning dhuwur singgi(h),
ngalor ngidul ngulon ngetan, kanan kering denulati, lan pa-
(17) tine iku wong kapir, yen ado(h) salira iku, yen sira ayun
wikan, ing ing pêrnahe sukma iki, tiningalan katon dadi, katon
sajrone kang salira.
182. aja ado(h) mambrih ning sukma, tingalana raganira kaki,
sêmbahe têka ing raga, tingalana kang lès pati, lan gurokêna
kang pasthi, mènawi sara kalurung, lan ake(h) wong kasasar,
dening pati dêdalan iki, raganira wakile sukma kang mulya.
183. sasampun wes sampun tamat, têka sira ngaku gusti, asalira
ikang m[a[(u)lya, kupur aranana gusti, mapan sukma sajati,
datan ana sangminpun, nanging raga kang mulya, minangka
tuladha jati, upamane ka..a pulang gampang.
184. pandhita satênga(h) mojar, (18) akarya pralambang mali(h),
tunggal gusti kawula, ombak kêlawan jaladri, lan saosiking
jaladri, nyataning otak kadulu, yaiku tingal tunggal, sami
sinungan para wali, kang satênga(h) lir sulu[k](h) anyalanya
cahya.
185. wontên sêdyaning pandhita, iku tingal kang sarupi, lan
satêngahe kang ningali, lir widhêng kêlawan ayun, yaiku
tingale ika, punika ya sampun singê4, yaiku kang antuk
rasaning tunggal.
186. sunan giri angandika, tunggaling kawula gusti lir bungbung
upamanira, kêranane len gêdhong kaki, la miwara kang sajati,
lan bedane yaiku,lan iya ta pralambang tunggal, tunggal lan
kawula gusti, rasa iku tan beda ni(ng) jêro lan ning jaba.

4 singgih?

22 Babad Brawijaya
187. ning jêrone bungah kabingah, (19) ni(ng) jro namane bungakit,
ambêngkêt sarining tunggal, kaantuk rasa sêjati, denawas sira
iki, tatakona ingkang luhung, lan rasa iku samar, ngandika ning
sunan giri, sapa wêruh ing raga iku sampurna.

13. dhangdhanggula.
188. Eman têmên uripira yayi, wêlas isun gusti maring sira, yen
mati kabodowane, anêngge wong bodho iku, la yen mati dening
somani, denawas densaksi tansa(h) ngadhu-ngadhu, tinungrun
ragane tiwas, aneng dunya tan ayun arsa ngaji, tan ayun
sêmbayanga.
189. lara têmên wong kalêbêt naraki, ênggonira aneng dhasar pisan,
denrubung ning siksa kabe(h), pan lara wong mati iku, kadi
menda sineset urip, tan mêtu sira, tan sira winuwus, sampun ta
sira ingêdusan, maring sira sinêmbayangakên lan ra- (20) tib,
anuli binakta jugang.
190. wis pinêndhêm kabe(h) padha balik, kari dhewek apêtêngan sira,
kang prapta ake(h) siksane, mapan kaya ingkang ngrubu(ng),
kêlabang lan kalajêngking, katunggeng lan warayang, sêdaya
angantup, bumi sinipat sira, nuli rêmuk karubuwan kanan keri,
mêstakanira ing dagan.
191. tinurunan malaekat sawiji, agêng luhur, lir gunung anakan,
gêrêm-gêrêm suwarane, nami kirun wanakirun, rupa irêng
kadi winangsih, remanira panjang, agor yen winuwus, matane
lir penda surya, ambêkane angling pracaya mijil, suwarane
anggila-gila.
192. nuli jawab maring si gusti, panjawabe maring sira, ya jawaba
sira mangke, apa jawabe iku, lan sapa panutanira, lan sapa
sanak ira, tan bisa winuwus, pan ora bisa (21) wangsulan, pan
sun gada palêbêr kadi bunawi, awor lan apak-apak.

14. kasmaran
193. wontên sat[a](ê)kang linuwi(h), ki sek bêred ingkang prapta,
ala rupa bocah mangko, dhatêng masjid agung ika, tur sarwi
adhu wuda, kocapa ya raja rum, siwêg padha ajumuwah.

Babad Brawijaya 23
194. tanapi kang padha linggi(h), sagunge para pandhita, ponggawi
agung ta mangke, lan miwa(h) para sêntana, sami anglirik sira,
wis prapta ing masjid agung, boca(h) cilik nuli prapta.
195. praptane lindhi(h) sumandhi, mungga(h) ngarsane sang nata,
bocah cilik mojar alon, raja rum iku sira, sakehe para pandhita,
ponggawa wis samya lunggu(h), lan para sêntananira.
196. lan sira jumuwaha puniki, ning pundi gaib[a](i)ng allah, miwah
(22) rêke rasul mangke, raja rum iku mojar, bocah cilik sira,
gaibe ing bangsa rasulullah, wis ana ning rasulullah.
197. lan gaibe rasul iki, wis ana ngarsane [ng]allah, raja rum iku
mangko, iya bocah cilik sira, sing êndi sangkanira, sira takon
maring sun, gaibeng ing rasulullah.
198. bocah cilik anauri, ya sang raja rum sira, apa tekadira mangko,
mangkana jawab ingwang, sira amuji anêmbah, kang aran
sêmbayang iku, para kang sira sêmbah.
199. raja rum jawab mali(h), sêmbayang limang waktu ika, iku allah
sun sêmbah mangko, mring kang maha kuwasa, ora warna ora
rupa, iku sipate yang agung, alla(h) kang sun sêmbah ika.
200. allah kang sêmbayangi, pan ingsune mring allah, sêmba(h)
puji mring ala miko5, pan isun wêdi ning allah, (23) nganut ing
rasulullah, bocah cilikaris muwus, maring raja rum sira.
201. yen mêngkono sira iki, kasiya-siya sêmbahira, ing tekadira
mangko, yen sira mêngko matiya, lir patine sarêngat, kêsasar
panrimanipun, ora mangmang karo kewan.
202. yen mangkono sira iki, kapir sêmbahira sasar, nêmbah maring
alla(h) mangko, kapir kupur sêmbahira, sira nêmbah maring
allah, boca(h) cilik alon muwus, ning sang raja rum sira.
203. yen nêmbah mring allah sira kaki, êndi prênahe kang sira sêmbah,
lan dununge sêmbah mangko, raja rum ya angucap, heh bocah
cilik sira, kêrana sêmbah sireku, tuduhe ya maring allah.
204. karêpe kang sêmbah puji, iku kabeh maring allah, bocah cilik
(24) mojar alon, he sang raja rum sira, denwêruhi manira, iku
kandhêg ing rapal puniku, kandhêg ing rapal kewala.

5 allah mêngko?

24 Babad Brawijaya
205. sira nêmbah ing [ng]al(l)ah iki, anengêndi gone [ng]allah,
yen ta sira wêru(h) mangko, kupur kapir sêmbahira, lamu(n)
tan ora wêruwa, sangkane sêmba(h) puniku, kêlawan dununge
sêmbah.
206. raja rum datan eling, tumungkul estu kewuhan, angucap
alon wuwuse, maring sakehing pandhita, padha sira jawaba,
pitakone bocah iku, matur sakehing para pandhita.
207. molana rum mangke aglis, manggi(h) bocah cilik ika, sarwi
denrangkul badane, kaula botên kaduga, wuwuhing kang
mangkana, sakehe pandhita agung, samya milu sujud sira.
208. lah tuwan bocah cilik, kula nêdha sêpangat tuwan, sakarsane
makom ira, panê- (25) dhane hamba mangko, tiyang ake(h)
sami winêjang, ngandikakakên ning sun, sun mimit mumuja.
209. isun amiti muji, anêbut namaning sukma, kang murah ing dunya
mangko, kang asih ing akerat, kang pinuji datan pêgat, kang
rumaksa i dunya iku, kang asi(h) nabi mukamad.
210. wontên nabda ingkang nabi, kang sinilir dening allah, panutup
nabi kabe(h), ngandika maring sakabat, ing awake wong punika,
pasthi wêruh ing agama itu, pasthi weru(h) ya maring allah.
211. sing sapa wêruh ning gusti, pasthi wêruh ning agama, pan
wêru(h) ya ni(ng) batale, pasthi ilang dosa kang wadhag, sapa
ya wêruh ika, kang langgêng ananeng wong iku, datan kêna
ni(ng) rusaka,
212. ana nira ya hikumi, luwi(h) agung (26) dosanira, tan nana ya
sasamine, nanging sira denpriyatna, ing laku ya punika, lan aja
sira katungkul, têmahe sira kêsasar.
213. elmune marap tulis, tekade punika sasar, kang sampurna iku
mangko, apngal kupur nata, pacuwan sira lena, yen sira takon
durung wêru(h), aja melu ing pangucap.
214. Kang wis wêru(h) ya têgêsneki, imane kupur mangkana, isun iki
kupur mangko, agamane ing pangeran, sanajan ya kupur ika,
wajib mangke atasipun, sakehe sêlam mring allah.
215. dena eling ya denpakeling, wong ayun wêru(h) ning allah, ya
wêruh(h) ning allah mangko, pan ora rusak raganya, ora kaya
apa-apa, ora ara(h) ênggoniku, anarima mapan ora.

Babad Brawijaya 25
216. tan ing sor ya tan ing dhuwur iki, ilang puji ning jagad, sipate
(27) eling ta mangko, datan kêna ing pisaha, iman tokid lan
mahripat, ing islam tan kêna tungkul, ing sampurnane wong
agêsang.
217. pakone kagrap ing dhiri, datan ayun kênang pisah, orana pon
ora mangko, yen pisaha iku sayah, yen ayun sira wikan, takona
juma(h) kang lunggu(h), kang densungci imanira.
218. Tunggal têtêlu kang pasthi, kang têlu-têlune tunggal, yan sira
wêru(h) tokide, punika kang aran ciya, kang anyar kang têtela,
ulatana sira iku, kang kodim tanpa wêkasan.
219. têrapna ingkang bêcik, ulatana aja samar, denpatitis iku rêke,
pacuwan sira kaliwat, ut[i](a)wiya sira tuna, utawiya sira bisu,
utawi sira sumpunga.
220. kawula (28) pan kadi gusti, gusti pan kadi kawula, kang wêruh
i tunggal rêke, pacuwan ngaku allah, miwa(h) ngaku allah ika,
karone puniku luput, denbêcik ya gurokêna.
221. yen sira sampun amanggi(h), gone nyata wêkas ing allah, susah
êdat iku mangko, iya amung anampah, ya ing waktu punika,
miwa(h) ing jangkêpipun, ning kene ênggeneng nyata.
222. nyatakêna dipunpasthi, denyata ngilo paesan, yen wis awas
iku mangko, poma ana roro sira, aja liyane pangeran, dhingin
lawan tapa agung, tatana liyan paesan.
223. jisim ira iku singgih, uripe kêlawan nyawa, osik ira iku mangko,
nyawa kang duweni mangka, yen sira ora wikan, ing sipate
nyawa iku, kêlawan kaluru sira.
224. (29) purwane sira mati, nuli kêpanggih urip ira, pêpêk sakeng
nyawa mangke, têkaning pati nira pisan, têkaning uripe pisan,
punika ning uripipun, suci tan manggiya pejah.
225. Pangeran kang masuci, angangge sakarsanira, jumênêng iku
dheweke, sakehe iku iya, yen niyat puniku wuduh, yen wudu
punika iya.
226. sakehe kang suci, kang najis kang kalal, kang karam lan bêcik
mangke, isun uga ya sira, hakekat wastanira, sakabeh iku
ingsun, bêcik panarimaningwang.

26 Babad Brawijaya
227. yen luput raganireki, sasar-susur hidhêp ira, urip tanpa gawe
mangko, paningale masi(h) samar, sing sapa tan tumingal, ing
sawiji-wiji iku, kang gênêp patang pêrkara.
228. ora nana iku mali(h), iku kang patang prakara, (30) ora dadi
paningale, lir kaya matining wayang, mat[a](i)ne kasiya-siya,
kandhêg deni(ng) pandulu, ora têka ning pangeran.
229. ningali kalipa(h) singgi(h), tan kandhêg ing rupa warna,
dentingali ing jêrone, miwa(h) sadurungira, lan kang sawise
ika, lan kang kawitanipun, koruping tingal.
230. kang kapate denbuwang singga(h), dadi tokide ing tingal, sun
tingali iku mangke, pangeran iku katingal, nuli katingal iku
sampurna, nanging benjing isun mliu, yen wis wêru(h) ning
allah.
231. yen sira sampun ngudani, tingale ing awakira, yen oli(h)
paningal mangke, yen sira ayun wikan, ing a(l)la(h) oli(h)
tingal, tan oli(h) tingal wong iku, kabe(h)-kabe(h) sira sasar.
232. yen sira ayun nguninga, takokêna ingkang bisa, aja ora denwara
yakine, ing kal ngubah, pacuwan aja ngaku bisa, (31) têmah
kupur sira iku, têmbung ingkang denwicara.
233. rapalna sêbut iki, denwêruh ing karêpira, ki wis sujud iku rêke,
yen kêna pan ora kêna, miwa(h) iku mukêdas, kang bêcik sira
besuk, karone tan kênang pisah.
234. ujare kang sampun latip, gênêpe puniku tunggal, kang sinêbut
iku mangko, yaiku iku tunggal, mapan ora kêna pisa(h), yen tan
roro tokid iku, têmahe ya siya-siya.
235. yen sira ageya muji, yen ora mujiya sira, kasiya-siya
sampurnane, mangko yen sira salat, yen ora pasti kalurung,
kasiya-siya gaweni.
236. Kawruhana denabêcik, iku kang patang perkara, yen sira
durung wêru(h) mangke, gurokêna ning kang bisa, aja sira
agêgampang, tingkahe wong ka(ng) lumaku, lir lumampa(h)
(32) pinggir jujurang.
237. pangeran kang maha suci, amuji ing dhewekira, kawula mapuji
mangke, maring pangeran kang mulya, amuji maring kawula,
kawula amuji iku, yen sira wis bisa tok[a](i)d.

Babad Brawijaya 27
238. tokidna kang papat iki, sirnane pangucap ira, ing sirna
pangucap mangko, aja nyana-nyana sira, anane iku sira, anane
kawula iku, saking ora dadi ara(h).
239. têgêse tokid puniki, tan siji tan roro sira, tan têtêlu iku mangke,
nyawa iku tanpa rupa, tanpa ênggon punika, tan kêna ing rusak
iku, lawan tan kêna ing pêjah.
240. pacuwan sira kasalin, sira anane pangeran, sampun makluk iku
mangko, ana ning kêsaktenira, kaya ta saktine ingkang, kang
bêcik maring ireku, iku dununge pangeran.
241. sirnane nyawa punika, saking badan mangko ika, (33) saking
êndi paran mangke, sakabe(h) sihing allah, balike mari(ng)
sapa, ya pacuwan sira iku, aja ilang tokid ira.
242. ya pacuwan sira lali, sida nel iku manira, aja nyana-nyana sira
mangko, pacuwan iku mulya, mapan sira iku iya, jisim ira iku
lêbur, muli(h) saking kasalira.
243. yen jisim ingkang sajati, ana ngêndi ênggonira, sing karuwan
iku ênggone, pacuwan iku ilang, ilange saking badan, wêru(h)
ning wêkasan[a](i)pun, iku pamawikanira.

15. gambu(h).
244. kawisesa kang langgêng ing ngaurip, sala jati malaekat,
margane iki malekat, sakawan, salat puniki mapan iku umum,
malekat saking marga salat jati, ngucapaken pasthi salat, salat
sara iki, (34) puniku jatining salat.
245. dhalange jati wayange dat kêkali(h), dhalang sukma purba,
kang anont(o)[e]n sukma luwi(h), dhalange sukma wisesa.
246. yen aringgit tan nana katingal mali(h), damar jati ika, awase
yang kêkali(h), ing tingal tan kênang samar.
247. damar jati wayange saya kaosik, patemone damar, sipat wolu
mu(r)ba jati, nugrahan kanugrahan.
248. jakat pitra puawasa jakata ingkang jati, jakat pitra(h)
kasampurna, jakatpitra dudu bêras, udu pari, kumala
lan marani kumal ning dadi, pangintên, kang inter purba
wisesa.

28 Babad Brawijaya
249. kang amuji aja tungkul nyalari, yen tungkul ika, pujine tan anut
jati, sêmbayang kasiya-siya.
250. kawruhana puji jati kang pinuji, madhêp ing (35) umat kabe(h),
jati iku kang sajati, kanggone kang uninga.
251. salat jati kaya papak kang kalali, ana nira dhewek kang tan
nana kang katingal mali(h), jangkep patang puluh sira.
252. ning jati tan nana kang katingal mali(h), pan ki gontor ingkang
kurang ana.
253. satuhune salat mangke lan dhikir, jatine iku pangucap tan nana
pangucap mali(h).
254. mêtu ning jaba ki gontor angesti pati, sakabehe sakabat patang
pulu(h) padha ngesthi, padha katur sêntananira.
255. kiyai mangke sira amuwus aris, sakehe sakabat acawis sarira
kaki, kadhatêngan saking sabrang.
256. Sakabat ira tur sadayane iki, tan wontên wartane dhatêng
pandhita luwi(h), (36) saking kanugrahaning yang.
257. Kyai gontor ngucap maring sakabe(h)neki, ing malêm jumuwah,
dhatênge pandhita iki, pan kêkalih ya ira.
258. kang tuwa namane kali aji, dene ingkang anom namane ki
sukma jati, lumampah aneng sêgara, kyai gontor angucap
dhatěng ki santri, kang nama ki santri kudrat susuguwa sira
kaki, sadhatěnge pandhita mulya.
259. kyai santri mangke sira muwus, aris denya estu tuwan, mangke
tuwan dhatênge, barokahe iku singgi(h), lah ki santri saurana.
260. kyai santri mangke sira muwus aris, sapa sintên tuwan, sing
sabrang nêgaraneki.
261. botên ta kadi tuwan.
262. palamarta bêlabang awêlas asi(h), alus budinira, saking (37)
kasiyan singgi(h), bênêrakên ning wong budi.
263. kitab sejene kang wêruh iki, sakabeh ing kitab sami denwêruhna
ing wong iki, kidung kongkon denjaja.
264. pangarti padha sira denlam[a]pahi, miwah ing allah kang
bêcik, sira wong iki mali(h), ora kakeyan wicara.
265. kyai gontor mangke sira muwus aris, nama santri kudrat aja
ngucap ing ati, aja sira alênggana.

Babad Brawijaya 29
266. sapa gunggungen oli(h) bilahi, pan ki santri kudrat mangke sira
ngasi(h)-asi(h), anêdya ngapura tuwan.
267. Angapura yen ake(h) pratobataneki, dudu sukma kang ngapura
mring sira iki, sira dhewek kang ngapura.
268. kyai gontor mangke sira mantuk aglis, (38) alinggih ning mi(h)
ra[d](b), sakabate iki, mangke ngaji kitab.
269. para sakabat sami sira angraosi, sěmbayang lan salat, pundi
kang jati puniki, sami sira rêrêbutan.
270. kyai santri kudrat mesêm jroning ati, anilar sakabat, arêbut
mêlale ngelmi, mangka sira sinauran.
271. kyai santri kudrat sira ngucap para sakabehe sakabat, la
mênêmga sira iki, isun arêp ngaji muranga.
272. salat jati kinarya urip kang jati, sêmbayang punika kang lalari
salat kang jati, punika murad manira.
273. mangka ing waktu magrib sira iki, masi(h) sêmbayang sêkabat
kawan dasi sami, ki santri kudrat ambawa.
274. adan marêng mangke pandhita kêkali(h), nulya (39) sami
linggi(h), pandhita kêkalih sami mangke sêmbayangan.
275. sêmbayange nastiti tiyang kêkali(h), madhêp ing pangerane
kang asung nugrahan jati, aniti ing sajagat.
276. sukma jati sêmbayange aningali, dununge ning tingal, amituwi
ing sajagat iki, sukma jati ingkang nyata, kyai santri pujane
puji kang jati, kang madhêp maring ing rama, tan nana katingal
mali(h), pangerane ning sipatira.
277. sampun bada salat magrib mangke sami, ngauluk salam,
dhatêng kyai kêkali(h), santri sami jawat tangan.
278. kyai haji angucap jroning ati, waspada ing tingal, angawruhi
ing nama mami, kang jati sukma gawokan.
279. kyai haji nêdha ngapura mami, ki gontor aris mapan (40) sarwi
muwus. para sêkabat samya suka.
280. kyai samtri kudrat muwus aris, sakehe para sakabat, sêdaya
samya linggi(h), anêdha pangapura tuwan.
281. kyai haji punapa karsa dika iki, dhatêng nêgara jawa tuwan,
dhatêng i tuwan puniki, ki haji sarwi angucap.

30 Babad Brawijaya
282. kyai gontor akaryaningsun kaki, amarani tuwan tumurun
wontên ing riki, ya akarsa ajalajal.
283. kyai santri kudrat nulya mangke angling, wong santri sêdaya
pan sami marêk, sami, sakarsane gustinira.

16̂. dhangdhanggula.
284. kyai haji sira muwus aris, la ki santri isun lapêna, dhatêng
ki gontor age, ing salami-laminingsun, la mênênga kya- (41)
i haji, benjang manira tuwan, matura puniku, denmadhêp
mamanggiyan ning wong, karsa tuwan manggi(h) têng kyai, ing
benjang sakarsanira.
285. kyai haji miarsa jroning ati, arêrasan rêke sasmitakena, lêngus
têmên iku santrine, ki santri anom muwus, kyai haji sukma jati,
aja ngina tuwan, agung marman[a](i)pun, pan kinarya larapan
likuliyah raganira kaki, agung panganira.
286. lir damar lan mula niki, marga iki rêke lawan sira, mênawi
têrus padhange, kyai haji alon muwus, pan lir damar ki santri
iki, isun wulan purnamasidik, panêloning wiku, ki santri sira
angucap, isun damar kang asung nugrahan jati, kang anêrus
ing candra.
287. (42) kyai haji sira muwus aris, ana sira angucap mangkana,
kaya kapriye têgêse, ki santri alon muwus, ucapên kyai haji,
yen kitab kitab apa, lamon kitab cukul, kacarita kalawan lawan,
lambang kidung wirayat salokaneki,
288. lan tuwan caritakêna, kyai aji sira muwus aris, yata kêpanggi(h)
ing kitab, midhangêt elmu minangka mangke, ki santri alon
muwus, ya ta mokal ing kitab iki angerekakên kitab, kêsasar
têmahipun, yen ora wêruh ika jati kupar siri sipat jalmi, sarupa
kêlawwan kewan.
289. ana wangsit isun ing santri, punika sêjatineng damar, sêkawan
iku kathahe, lan urube puniku, padhange (43) êndi kang denjati,
tan ana katingal mali(h), la iku ulatana kaki, ya iku ulatana.
290. wontên rêke wangsit isun iki, ing pundi sêjatineng damar,
sêkawan iku kathahe, damar murub puniku, lir pêtênge kaki
puniki, amadhangi jagat, pêtênge puniku, padhange alaru

Babad Brawijaya 31
ditya dening damar, tan nana tingal mali(h), amung damar
kewala.
291. damar mati pundi ro(h)ne kaki, ana rêke paraning kang ana, yen
ana êndi ênggone, ki santri alon muwus, bab malekat iku kaaji,
damar mati punika, sipate wolu iku, duka samad la sabadan
gi(h) punika, bab sadat araneki, ki haji kapoporan.
292. sipatiya(h) rêke pan wis pasthi, ting sampurat rêke ing dalêm
su- (44) rat titiga, kathahe yaiku rêke, sêbut sadat puniku, lan
apêngal iku ki santri, lamon sira amgucap isun kaimbu(h), iku
nyata-nyatanira iya iki, lan kang tuwa prangsane singgi(h),
punika ya kênyataan.
293. sukma jati wuwuse amanis, wontên rêke angucap mangkana,
tigang perkara kathahe, tingale ya puniku, kaping kali(h)
purnama sidik lan sêlameng sipat, pundi bedanipun, yen pisa(h)
paran pinisa(h), purnama asilêmneki, yaiku ya ucapêna.
294. kaki santri sira muwus aris, tan bedaa tanggal punika, purnama
lawan silême, yaiku dening waktu, tingal samar tan wêruh ing
waktu jati, pan ika bab carita, arane puniku, ki jati sira angu-
(45) cap, kaki santri katha(h) panêmuneki, sang suwal iku
jawab.
295. jati sukma wuwus ira manis, pundi kang ingaranan sastra,
puniki kang tumrap aneng papane, kang dadi ing ratayun,
sêjatining araneki, kang aran punika nakira, inggi(h) punika
jati, kang tinuding dening sastra.
296. wontên baka kang siji singgi(h), lir wayang sira angundang,
dhalang tanpa ing polahe, polahe dhalang iku, yakti wayang
manira singgi(h), pangucape ki dhalang, saking wayang iku,
tandha tanduke ki dhalang, saking wayang anane dhalang
puniki, pamarga saking baka.
297. kaki santri wuwus ira manis, sukma jati ing sasmitanira, sukma kang
sinukma mangke, pang[a](i)lon sidha iku, yen dinulu ika kakali(h),
sajatine iku tunggal, (46) kang angilo iku, lan pola wêwayangan,
yen dinulu wêwayanganing kang ningali, tingale jati baka.
298. sukma jati atatanya manis, pundi ingkang aran papa, lan pundi
ing rupane, yen wontên ing suratipun lan pundi ing rupa punika,

32 Babad Brawijaya
lan pundi surating jati, santri sira nauri sabda, punika bab
suwung, kewuhan ki jati sukma, pangawêru(h) tarekat hakekat
iki, usul suluk ing gêlar.
299. ing mangke wau srêngenge singgi(h), yen sira ing paran
kang panas, yen surup pundi ênggone, lan bumi langit iku,
pundi purba wisesa singgi(h), jêmbare ing ara-ara, rupêk
jagat puniku, yen padhang dalu ika, rahina pêtêng dhêdhêt
iku mali(h), jêmur asung kanugrahan.
300. yen wong ngimpi (47) punika ya kaki, punapa kang lunga
punika, yen wêru(h) mati têmahe, he nyawa masiya turu,
dudu karsa punika kaki, kawruhana denawas, yen angimpi
iku, apa lalejêm ing pêja(h), ing supêna lan jênêng akerat
kaki, kawruhana ingkang lunga.
301. wontên gêni jroning toya iki, kawuwuhan kang mundhut
punika, sipate mangko, pan sahadat kahananingsun sari sadat
salawat puniki, dinulu datan tan nana, tangtu warnanipun,
lir wulan kalawan lintang, anêlohi ing jagat iku kaki, kang
antuk kanugrahan.
302. kiyai santri wuwus ira manis, kyai haji lan ki jati sukma, aja
sira mênêng bae, jati sukma datan wimbu(h) angli- (48) lira
ing têngah wênga, anêbut namaneng alla(h),jati sukma iku,
anêdha ing pangeran, tinarimana lan ira lir sudi, sanajan
sumaura.

17. mênggalang.
303. kaki ya susura aglis, dhatêng sira iku mangke, kyai haji lan
ki jati sukmane, lir kêtur i têngbang iki, tan nana sireki, yen
ora tinabu(h).
304. kanugrahan lan nugrahan iki, pitambuwe iku mangke,
angabilasraya ta mangko, mangsa isun kondura.
305. ora nana kaya isun iki, wong siniyan iku rêke, dening sukma
purbae, manjing guwa darbeki, angêbêki limus.
306. ana elmu sêmayangan niki, aneng babad ikung mangke,
pan ginodha dhening iblis iku mangko, (49) nalanira kadi
tênga(h) wêngi, tan emut kakasi(h) pinangkanisun.

Babad Brawijaya 33
307. wong wis isbat atine puniki, ing wong ametrêke, kang ngaji kitab
kuran kabe(h), usul subaratakênawi, lan pustaka iki lambang
lawan kidung.
308. pralambang sira puniki singgi(h), parirene mangke, padha
kênang ebat mangko, ki kudrat kibir sireki, anggunggung ing
dhiri, ki kudrat puniku.
309. kyai haji amisarengati, kang kudrat mangko cayanira wis
sala(h) mangko, kaya wong balêsên iki, denjajah ing elmi, ki
kudrat sira muwus.
310. Awite isun besên aneng ngêndi, lan laraganira ngong, nyartana
ta sira mangke, wong bodho bingung puniki, ing ujar mangke
iki, ki basanya ireku.
311. kyai haji sira mu- (50) wus aris, ing benjang sira kurêke, yen
watêka ngarab sira mangko, isun takon agamining riki, ning
jawa puniki, nênggi(h) nop[a](o) urus.
312. datan guguping kukum nireki, sêlame wong iku mangko, kaya-
kaya ing paduga bae, benjang sira tan jawi, ake(h) sêlamiki,
ngalakoni waktu.

18. dhangdhanggula
313. ki sek gontor wuwus sira manis, apan ya ta ing ujar ira, tana(h)
jawa cêmêr mangko, nanging ing pamanggi(h) nisun, ora
bedahiku, yen pisahêna iku sala(h), tunggalêna kupur kapir iku
singgih, mampan iku wujud tunggal.
314. jati sukma wuwus ira aris, sesekira rêke kawruhira, (51) ora ala
ning bêcike, ki sek gontor sira amuwus, pamanira berawa jati,
kang anglakoni sarah, sarak jati iku, yen tan wêru(h) jatineng
sarak, sêmba[ng]yange lir turu ananing sabin, ora oli(h) kasidan.
315. sukma jati atêtanya aris, apa gawe kaki raganira, sadurunge ana
rêke, ki sek gontor amuwus, apa bakal wêcananeki, mangkana
ing agêsang, pati urip iku, mangkana ing papan tampa surat, yen
ana surat puniki, paran rupa ning surat.
316. sukma atêtanya mali(h), pundi kang aran pangeran, kang mulya
kang langgêng ing anane, yen ta(n) awas ya puniku, kupur kapir
suwung angasêpi, lan ilang ang- (52) anggep ira, pasthi sira

34 Babad Brawijaya
luput, tan wêru(h) jati pinaka, eling-eling kaki deneling-[a](e)
ling, mapan tunggal ananira.
317. pundi sipat lan warna pundi, miwa(h) rêke kawisesa ika, kang
sêdhêng ya langgêng anane, lanang wadon puniku, pundi
purbawisesa iki, gusti lan kawula, pundi purba iku, pundi purba
kawisesa ika, kawruhana aja tungkul aneng ardi, la(h) age
saurana.
318. akathahe dumadi puniki, samya sira sinawangan iman, saking
kudratulla(h) mangko, yen sira tan tumurun siksa dunya akerat
kaki, mamjing ing awak ira, anuta iku, tan gêdhê pratobat ira,
ing pangeran mênawi antuk singgi(h), pangapuraning yang
sukma.
319. Ki sek gontor muwus amanis, sarwi sira (53) arwak ira katingal,
botên wontên gon polahe, yen mesêm lir madu juru, wadyake
ngislimuturadis, siniyan dening sukma, sapolahe rayu, tan
arsa gunggung salira, karma andhapa, sawarta deno[a]peni,
sajatine bodho ponga.
320. mala(h) bênêr wuwus ira kaki, lan warta ing sarak punika, ing
sarak ing sajatine, lan ing sajatining waktu, sajatine iman lan
tokid, lan maripat punika, padha jatiningsun, sajatine kitab
papat, lan aksara tigang puluh iki kang jati, aja kandhêg ing
pawarta.
321. ilmu kang ana ning wuri, denrasani padha bênêr ing
pawartanira, pan pira iku kathahe, ora nana undhakipun, kang
denêpri rahina wêngi, pati kang (54) gilang gumilang, padha
mati iku, anêdha bêrkah tuwan, jatenana wong bodho bingung
asêpi, lan tuwan ya tudhunêna.
322. jati sukma amuwus ira aris, ki sek gontor apa luwi(h) ingwang,
yen mati isun ta mangko, kang ilang iku dudu isun, kang mati
kang amis bacin punika, dudu isun iku, apa ta kuliyang isun yen
matiya, pan isun langgêng ing urip, ing sukma angraga sukma.

323. ki gontor mangke muwus aris, kyai haji anênêdha ing tuwan, ing
bêrkahe tuwan mangko, kyai haji sira muwus, ya isun kang mati
singgi(h), nanging pangeran tunggal, kang langgêng puniku,

Babad Brawijaya 35
tan kêna ing lara pêja(h), pan wisesa, al(l)a(h) jati ning urip,
nanging sakarsanira.
324. ki gontor wuwus ira manis, iya rêke (55) kawruh ira lincad, ing
dheweke mamgko, nanging ing panêdhaningsun, aja tilar anak
ira jati, pan iku iki nyata, agung marmanipun, mulane kêna
ning lahnat, kênang lara anampik anak ira jati, lan sira padha
rayuwa.
325. Ana wangsit ingsun kaki haji, agunging marmanira,
ngagêngakên kêkali(h) mangko, ora dulu-dinulu, ora nana
pangeran mali(h), pan ana nira dhewek kang didinulu, lamon
sira ora wikan, tumanyaa ing sira sampun singgi(h), yen sira
durung wikan.
326. ki sek gontor alon muwusneki, aja sira nampik nak ira, kang
jati punika rêke, ing pati lan urip iku, pan pala kauninga kaki,
pan isun bodho pongatan, wêruh ing sukma iku, (56) tan bisa
ngakuwa akal, susuguning olio kang ananing masjid, pala antuk
kanugrahan.
327. ki sek gontor wuwuse amanis, jati sukma tan wêruh ing jatinira,
jisime dentampik mangke, ana ing panêdhaipun, aja nampik
j[a](i)sim kang jati, pan iku ing nyata,ing urip puniku, jasade
densêmba(h)-sêmba(h), ing patine jisime dentapak-tipik, mati
urip kang sênyata.
328. kawruhana amba laya kaki, kadi damar ing ngarêpanira, sukma
jati tumungkule, nalanira tan kêna eling iku, nalanira tan kêna
eling, den-ngrasaa sira, tan wêruh ing jatinipun, atine musna(h)
bayangan aju aman tekade sawiji-wiji, anêbut nama alla(h).
329. pan akalih amicara ngati, êndi ana maksi ana warna, dene tan
wêru(h) jatine, ati kang sun [p](s)ê(ng)- (57) gu, angulati sara
kang jati, kêlawan jatining sarak tinggang puluh iku, lan jatine
waktu ika, kitab apa, padha jati sun ulati, ngulati kang datan
ana.
330. saya lêpas manahe ki jati, angulati jatining manusa, kang silêm
langgêng anane, ati saya supênu(h), angulati manusa jati, kang
ora tiningalan, kang dinulu iku, susu(h) pupuh ing kitab kuran,
lawan usul, acarita wiyat malik, ning kono ora nana.

36 Babad Brawijaya
331. ki sek gontor wuwus ira manis, aja sira mangucap mangkana,
kyai haji ya amuwus, limpad awas ki gontor iki, angucap
sajroneng nala, dening wis wêruh iku, ki sukma jati angucap,
jahat awas ki gontor pinasthi wali, kinarya kênyataan.
332. (58) kyai haji lan ki sukma jati, hamba tuwan nêdha pangapura,
ing sangêt lawas lawas ta rêke, ki gontor alon muwus, bodho
bingung wong thongtheng mami, masih ujar pawarta, angilari
ukêne, pili(h) damar kanugrahan.
333. awak ingwang, mula datan antuk jati, tan pêgat amung pujinira,
yen ayun kaki, tan wêruh ing jati, lakonana sabar darana,
yen ayun wêruh(h) jatine, puniku marga agung, kang antuk
kanugrahan jati, aja tilar salat, kang sati iku, puniku jatining
salat, kang wisesa kang nêdha langgênga urip, kang murba ing
sajagat.
334. mapan suka tobataken singgi(h), kang anebut rêke imanaa,
kang awas pujine mangke, awas denira dulu, mapan awas
tingalneki, (59) iku wong bodho ponga, ala ing waktu, nanging
sira denwaspada, kang awas ki haji sukma jati, kang awas ing
dhewek ira.

19. kasmaran.
335. ki sek gontor genya aris, ki haji ki sukma jati, aja gunggung
sastra bae, punika masih pawarta, mapan iku kawula tuwan,
kang awas ing jatinipun, aja kandhêg ing pawarta.
336. kang pawarta iku singgi(h), kawruhana denlêspada, sampun
kandhêg ika rêke, puniku lampah utama, mapan alalar salat, ing
dunya akerat iku, aja pêgat pamujinira.
337. ki haji amuwus aris, kêlawan ki jati sukma, anêdha sêpangat
mangko, ya berka(h) tuwan [l](k)ang nyata, ki gontor alon
mojar, punika wong bodho bingung, ora bisa sun sarengat.
338. (60) ana wangsit isun iki, tingal ira tanpa awas, sampun awas
iku mangko, tingal jati pan tan awas, punika kang utamane,
punika lampah utama, lir paksi nguwik iku, tingale wong bodho
ponga.

Babad Brawijaya 37
339. ing pasthine iku singgi(h), bodho ponga den anggêpa, sampurna
iku jênênge, sarta lampahing sarengat, lampa(h) jati kang
utama, pan iku ing lampah agung, anglalari yaiku salat.
340. ing ati puniku singgi(h), sampun nyata kalinglingan, sampuna
sun i sukmane, sukma sampun anbalayang, pan iku kawajiban,
kêlawan urip puniku, pan sampun angraga sukma.

20. dhangdhanggula.
341. wontên lare alit ingkang prapti, pan têkane pandhita punika,
sing Palembang iku rewange, wali agung (61) sami kumpul,
kang jumênêng cêrbon singgi(h), pangeran -gi jaga] (giri
gajah), kêdhaton kantun, pangeran ing kalijaga, sek majagung,
pangeran bonang tan kari, lan suhunan ampel denta.
342. sawêg mangka sêmba(h)yang ning masjid, ta[n](t)kalane
waktu jumuwa(h), pêpêk para wali kabe(h), sampun bada nuli
kumpul, pan sinabda aneng sêrambi, masi(h) pagunêman, ing
pangawêruhipun, pangeran ing cêrbon ngucap, ya tutur rahina
kêlawan wêngi, dunya kêlawan akerat.
343. sek majagung ya wuwus aris, kang tinutur mantêping wowohan,
kuning lawan ijoe, giri gaja(h) ya amuwus, kang diucap lintang
ning gêni, tanpa wuda ya ika, kêdhaton muwus, lêlepen sastra
ludira, sêmuning ali-ali, lan sapa babar sêbita.
344. (62) suhunan bonang sira muwus aris, kang tinutur wadon
lalanang, sirnaning lanang wadone, kalijaga ya amuwus,
sasmitane bangsa sajati, kêlawan guna wikan, palembang
amuwus, ana tulis tan nana papan, ki sek bênthong sêgara kang
tanpa têpi, sami-sami taningwang.
345. molana rum samya aris, ujar sakêcap laku satindak, mênêng
sangsaya ênggene, kanjêng suhunan ya amuwus, ampel denta
nabda bungah aris, napi kêlawan isbat, winicara sagung,
rinêbut padha sira, sêdaya sagunge para wali, rinêbut padha
sira.
346. sawêg sira amicara ngelmi, wontên lare nêrus sarta sogokan,
renggos-renggos pitakone, la(h) yen sira sêmba(h)yang iku, yen
tan wêruh pitakoneki, sira tiwa- (63) s kangelan, tan wêruwa

38 Babad Brawijaya
iku, ing ruku sujud ika, yen tah ora wêruwa kang aran niyat iki,
pan samiya gurayanga.
347. kang wis wêruh têgêsing takbir, namane sun ta adol wowohan,
amocok ya tambu(h) nggowe, ki sek bênthong nuli muwus,
tanggung jawab a(w)uri, lare alit angucap, sarta ambêbau[r]
(ng), sêsêten nora wikan, kamaluwi(h), karsa pelak sira puniki,
lare paksa wau amisa(h).
348. lare arsa anauri, datan kakandhêg anabungi karsa, sêdaya
wuwu(h) birahine, datan kandhêg ya amuwus yen ta wêru(h)
sêmba(h) lan puji, amung sira gêguruwa, yen tan wêru(h) ning
sêbut, pêrlambi aris angucap, anauri sami pêrlune iki, iku kang
pitung pêrkara.
349. kang rumiy[a[(i)n rêke punika, titi- (64) gane kawru(h) mangka,
kaping pat sadat nirêki, kaping pat sireku, kaping lima sadat
kang wêning, kaping nême sampurna. Kaping pitu, ilang sira
ya ning wêkasan, sêmu dadi mapan guna iku singgi(h), nyata
ananing êdat.
350. lare alit mangke wuwus aris, molan rum apa idhêp ira, miwah
sari pikir mangko, iya lan krimanipun, lawan eling sira ta
singgi(h), kêlawan urip iri, dening kalawan laku, molana rum
angucap, sukur sira amati, kêlawan yaiku êdat.
351. lare alit amêdi ing wangsit, molana rum apa têgêsing êdat, ora
pira iku mangke, mapan sipat puniku, ingkang sanyatane iki,
iku nyataning sipat, urip têgasipun, lare alit mangke ngucap,
rupa iku (65) punapa rupane gusti, apa rupaneng kawula.
352. molana rum mangke aningali, dudu rupaning rupa gusti kawula,
miwah iku ing mahluke, pan dudu rupaneng usul, dudu rupa
suluk kaki, dudu kadil kang nyata, dudu sahati iku, dudu rêke
panarima, dudu saati iku, dudu rêke panarima, dudu tokid dudu
maripat puniki, ning sasmitaning êdat.
353. lare alit mangke tanya mali(h), ucapêna saliring pangucap,
ing tokid iku surupe, tan dadya taneku weru(h), dipunpasthi
tunggal angali(h), densami amupakat, kang wêruh puniku,
mara sira ucapêna, ing sêmune sakehe para wali, nyamekakên
i(ng) pangucap.

Babad Brawijaya 39
354. molana rum ngagungakên wangsit, sarwi ngucap ing tingal iku
nyata, ababati i- (66) ku mangko, kang sumadhêp ing kamil iku,
al(l)a(h) sajatining sêmba(h), sêjatine al(l)lah iku sayakti, iku
tingal ing sampurna.
355. ki sek bênthong wau nulya angling, kang tinutur iku pantêse
ngiman, iku wajib ing surupe, kadi panêr kang dinulu, kaya
srêngenge cayaneng urip, mêtu saking antaran, sangkane
puniku, manis ing antara ika, ing sangkane ya amanis,
sangkaning urip, punika mêtu saking antara.
356. pangeran palembang mangke nyambungi, têgeseipun
masala(h) sukma, ora nana pitangkone, ing mangko pan iku
urip puniku, bab sukma sinukma singgih, tan nana pangeran
ning sasaminipun, ora rêke pituduhan, (67) ing langgênge tan
dugi-dugi, tan wêru(h) ning jatinira.
357. pangeran cirêbon mangke tanyaris, kang tinutur têgêse
kanugrahan, pange êndika al(l)a(h) mangko, kanugrahaning
ya puniku, date al(l)ah nyatane singgi(h), duk ningali sukma,
jinupulan iku, ing aranan dat karasa, sapuniki amurba karsa
pribadi, al(l)a(h) pinêjahan.
358. Sunan giri gajah angling aris, kang tinutur ingiman punika,
kêdadiyan al(l)a(h) mangko, sakehe wali agung, sampun tutug
sasmitaneki, kamamurid datan kêna, ing sasmitanipun, sampun
den nira têlas, sasmita sagunge kang para wali, sami padha
kasmaran.

20. durma.
359. raja supiyah, sigra ngracut busana, maripat kulukneki, cêlana
sarengat, rasukane tare- (68) kat, kampu[w](h)e hakekat iki,
sabuke iman, malekat kang ningsêti.
360. raja supiyah sigra anyangking curiga, dhuhunge roh ilapi,
lendhehane allah, warangka rasulullah, sêlute mukamad,
watrih trate lima, pêndhodhoke agama suci.
361. raja supiyah, sigra aniti turangga, panganggone sarwi as[t](s)
ri, sarunge iman, apuse iku sadat, apus rutut tasdim, ambêne
sabar, sangga wêrdhinipun alim.

40 Babad Brawijaya
362. apus buntut adan abubungkul mira, rarabe salawat
pinayungipun, kêmbar puji dhikir binabar, kudane pas angajrihi,
cêmêthine tingal, anglarap kudanireki.
363. sêkawan ning arsa, raja utamaneki, lan ra-
364. (1)6 lan, waktune wong mênang yuda, brawijaya tutup pantu,
mantri wus manjing ning pura.

21. sinom.
365. wus mêdal ing pabaratan, suhunan niti turanggi, wong majapait
wis ngêlayap, baris pirang-pirang kethi, jalu kalayan estri, ajar
kaliyan pêputhut, surak lir ombak sêgara, campur lan bala
dhêdhêmit, wadya bala tan nana bisa parêka.
366. … kadi gêlap ngampar, gon nira anêmpu(h) baris, singa kang
kagarap pêja(h), suhunan gone jurit, pan sampun ngêrasa mati,
wau jêng suhunan udung, sarwi turangga, angrêmpak wong
majapait, ora liyan kang cinipta amung yang sukma.
367. Gumêrah kawula bala, wong majapait bêdhili, bandring mawur
kadi udan, mis tibane lir grigis, anging ora nedhasi, wau datheng
sunan udung, tan nana wani parêka, sing kadowan ambêdhili,
(2) kang kacandhak dening kuda pinêjahan.
368. angamuk kali(h) turangga, suhunan gon nira jurit, mapan eca
pancadriya, datan kêna den bedhili, saking kramating kulambi,
wau kanjêng suhunan udung, panas bawaneng yuda, saimbang
panase gêni, bala setan miwah kang bala siluman.
369. tan ana wani parêka, jin setan sami wêdi, singa marêk kapêlajar,
kenging kramate si gundhil, kaliyan dhuhungneki, jimate
wong kadilangu, kuda ngamuk priyangga, kudanira wus mati,
katha(h) bala kang kacandhak kinalêngan.
370. kinêpung ing bala setan, sunan udung denidêri, baris pirang-
pirang sap, yen binuru anging gêti(h), awase wong majapait,
ningali mring sunan udung, yen kuda ngamuk priyangga, nuli
kudane ngêmasi, sunan udung katimpal saking turangga.
371. (3) satangine anêrajang, kêrise sampun tinarik, singa kang
kagarap pêja(h), kramate si camuris, nanging bala majapait,

6 Penomoran baru. Dan kembali ke babad Brawijaya.

Babad Brawijaya 41
mati siji urip têlu, suhunan satênga(h) paya(h), pêrang lêkas
saking enjing, dugi luhur masi(h) ramene wong ayuda.
372. wong kene asusun tumpang, pan sampun sêgara gêti(h), saking
akehe ing jalma, baris pirang-pirang kêthi, manusa ingkang
mati, wêtarane patang ewu, sunan udung liwat saya(h), kuwat
pira wong sawiji, munngsuh kathah, lan kathah bala siluman.
373. sanajane otot kawat, upama bêbalung wêsi, atawa kulit
têmbaga, juwal apa wong sawiji, musuh pirang-pirang kethi,
kaya ta suhunan udung, apês sunan udung ni(ng) payudan.
374. wis bingut pangamukira, suhunan gone jurit, kulit rombeng
kênang pana(h), wis bêntas kulit ireki, kênang gaman wis
nedhasi, (4) sunan udung pinaribu, para ajar sami ngranjam,
miwah kang para dhêdhêmit, kinarubut sunan udung para ajar.
375. têgêse dhanyang punika, nyatane pandhita esthi, saujare kang
carita, majapait duk ing dhingin, pan arêp den kiyamati, dening
sakeng para sinuhun, arêp diganti sarengat, agamane kanjêng
nabi, milanipun gêmbulan lan bala setan.
376. samana ujareng kandha, negari ing majapait, anggo prajurit
wanodya, sampun katêlasan prajurit, miwah ajar prawêwasi,
ikang maju ing prang pupu(h), lawan ratu tunjung bang,
mapan padha anulungi, datan purun malêbêt agami islam.
377. sampun katêlasan bala, mila campur lan bala istri, bupati
samya pêjah, sêparo wis manjing mukmin, anut guru maring
wali, sakehe para tumênggung, ujare carita sêmana, sêmana
wong majapait, (5) surak-surak para ajar para dhanyang.
378. ana numbak ana mêdhang, sawêneh ana bêdhili, ana numbak
lawan gragang, ana nyuduk lawan kêris, sunan udung wis
nedhasi, rombeng kulit dagingipun, bala bonang sukan-sukan,
tan uning yen bilaeni, sunan udung lakune tan kinututan.
379. he mara rêbutêningwang, iki prajuriteng wali, sumbar ira
asuku dhadha, ngamuk balaing majapait, ajana kang wêdi
mati, iki prajuriteng sinuhun, wadya bala surak umyang,
kinarubut bala dhêdhêmit, suhunan udung wis tan emut jiwa
raga.
380. Sunan udung sampun niba, gumuling ana ning siti, sunan udung

42 Babad Brawijaya
wis palastra, wong majapait ngêbruki, wis nirujit (rinujit) kulit
daging, datan kari sapênudu, saujare kang kaca[ng]rita, sunan
udung tan kawarni, kawuwusa ucapên wong kalijaga. Kang
ana ing martalaya, (6) ya muride sunan kali, sunan kagungan
putra satunggal, nami pangeran patikin, kang lagi winulang
ngilmi, sawêg baleg wayahipun, pinarak kalih suhunan, pan
lagi winulang ngelmi, pan winêjang gêndhinge kasmaran.

22, kasmaran.
381. eca pagunêman sami, jêng sunan kalijaga, pan lagi mulang
santrine, patikin asujud nêmbah, miwah murid sêdaya, sami
sujud mring sinuhun, winulang jatining sadat.
382. sadat sapisan pasthi, iku padha ngawêruhana, papan kêlawan
tulise, sanyatane papan ira, tulise kaya sira, ingku sajatining
makluk, kawêruha.
383. sajatine manusa iki, iku sajatineng sadat, manusa êndi têgêse,
tanpa warna tanpa rupa, ya jatineng sadat, jatine manusa
suwung, suwunge wis wus aneng sira.
384. anane tan den kawêruhi, ngulati kang ora nana, a- (7) keh
kang ngulati ênggon, kêsasar ing panggonan sasar yen uru
gêna, dudu iku dating ulun, dudu iku ing panggonan.
385. lêbure ing bumi langit, iku padha ya pikirana, lan bumi êndi
nangcêbe, mapan wis ananingra, tumanceb ing sipat kudrat,
salah sawiji yen ucul, pan dadi lêbar kiyamat.
386. têgêse kramatullahi, samar datan pinamduman, kang awas
awase dhewek, pilih wong kang uninga, poma denulatana, aja
samar ing pangawêruh, sira aja luru panggonan.
387. sigêgên kang mulang ngilmi, ucapên kang lagi prapta, si
gundhil tiba ning pangkon, dhuhung kapotan rah, si gundhil
atetesan, sunan kali kaget mangu, adhu(h) paman rangga
pêjah.

388. dening wêling lir wau ujar mami, ing dhingin sun mai ujar,
dening sih ora diênggo, wis pinasthi karsaning yang, mati
mangsa wandeya, sunan ka- (8)li donga kubur, sartane amin

Babad Brawijaya 43
priyongga.
389. he santrinisun patikin, ramanira wis pêjah, wis têka
ning sumayane, pangeran patikin nêmbah, inggih pamit
panêmbahan, kawula arsa bela lampus, ing rama rangga
onengan.
390. anubruk jêng sunan kali, kacung aja bela pêjah, durung têka
ing mangsane, pangeran patikin nêmbah, sarwi sira karuna, ya
dening ramaningsun, mati kênang gagêlaran.
391. digelar ing para wali, sun têka ning ampahan, suhunan aris
muwuse, kacung durung para sunan, ingkang gêlar ramanira,
tinariya sanggupipun, ramanira nanggung yuda.
392. ing dhingin sun wêkasi, lagi sadurunge yuda, pantêse ora
diênggo, ananging wus karsaning yang, ing pati mangsa
wandeya, pangeran patikin sujud, ing karsane guru kula.
393. (9) balik ayu padha ngungsi, ana ning gunung têmbayat, sek
ampel gadhing namane, samuride ing pêtapan, ana ning
gununga têmbayat, mapan lagi amêmuruk, maring muride
sêdaya.

23. kinanthi.
394. sadangune kang cinatur, gêlise kang mangun kawi, raden patak kang kocapa,
anglolos ing majapait, munggah tumuruning arga, lali dhahar lali guling.
395. adangu gennya ngêlangut, raden patah aningali, dhumateng pandhita mulya,
panayun gêguru ngilmi.
396. ing kono wis kapanggah, kêlawan sek ampel gadhing, cinarita sampun dangu,
ênggone gêguru ngaji, sakêcap dereng winulang, sêmu prihatin, wis lamiya
agêguru, anging dereng denwuruki, pijêr gawe kêlakuwan, tanpa dhahar tanpa
guling, raden patak ciptanira, tan liyan kang maha suci.
397. panêdhane siyang dalu, amutêring tanah jawi, (10) jumênênga naradipa, antuka
idineng wali, ing mangke wis tinimbalan, dening kyai ampel gadhing.
398. raden patah nulya lungguh, angraup pada kakalih, kacung wis age linggiya,
mêngko sira sun tuturi, raden patah sira nêmbah, sumangga idineng wali.
399. lamon arêp dadi ratu, sira aja dadi ciri, alila pasrah tawêkal, lan den awas ing
dasih, lan manige lakonana, boga bagja siyang latri.
400. nyatane kawula iku, pan iya kêlawan gusti, mapan sajatineng

44 Babad Brawijaya
tunggal, sapa ingkang nyêbut gusti, lamon tan nana kawula,
orana kang nyêbut gusti.
401. Lan aja roro rêtêlu, paningal ira ing widi, denwaspada ing
pangeran, lamon arêp dadi aji, tatakrama lakonana, iku lampah
kang sayakti.
402. sadangu nira winuruk, ki sek ampel aningali, sira (11) patah
gêgêlara, iki bakal ana tami, sek ampel wau ngandika, bakal
ana tamu prapti.
403. paman ginêlaran sampun, kasur babut prangmêdani, sagala
pan sampun ana, kramate sek ampel gadhing, sakêcap anulya
prapta, uluk salam densauri.
404. wus sami ajajar lungguh, ki seh ampel angling aris, la bageya
seh malaya, punapa wontên sukardi, sek laya angandika, inggih
raka wontên kardi.
405. mila raka kula rawuh, sapunika para wali, akendhang kabotan
yuda, prang lan bala majapait, paman rangga sampun pêjah,
têlas daging lawan kulit.
406. ki sek ampel wong asampun, maca alamulillahi, sek malaya
tumingal, ing raden patah puniki, sek malaya angandika punika
lare pundi.
407. dening cahyane amancur, pantêse jumênêng aji, (12) iki carate
ning raja, kang amutêr tanah jawi, ki sek ampel gipyak-gipyak,
bagja têmên sira kaki.
408. mara ngabêktiya kulup, ya iku sunan kali, raden patah nuli
nêmbah, kula putra majapait, ibu kula sing Palembang, kula
pun patah kang nami.
409. sunan kali aris muwus, sira sundu jurit, mungsuh lawan
ramanira, mangko têk upai putri, lan mêngku alas bentara, yen
taluk sang majapait, raden patah nêmbah matur, sumangga
idineng wali, sunan ka(li) angandika, ya age dangdana gêlis,
raden amatur sumangga, ingarsane sun(an) kali.

410. lamon wis ragêm sabatur, sumangga kula a.. ri, sek ampel dênta
sumangga, samuride sampun kering, gêlise ingkang carita, wus
lêpas lampahireki.

Babad Brawijaya 45
411. ing gunung janggi nira wau, sakathahing pra bupati, ya ninga-
(13) li wong ayuda, raden patah dendu jurit, tinandhing lan
brawijaya, dening sakeng para wali.
412. kumpul sakeng pra tumênggung, miwah ingkang para mantri,
sêsêk jêjêl wong tumingal, ponggawa wis baris maning, bêndera
sampun pinasang, têtêngêre wong ajurit.
413. raden patah kang ginunggung, dening sakeng para wali, wis
jinunjung senapatya, den bintara jênêngneki, wis sinungan
payung bawat, epok lampit wis katampi.
14. sigêgên para sinuhun, ucapen wong majapait, sabadane mênang
yuda, kumpul aneng pancaniti, maharaja brawijaya, katiga nyi
rara gêndhis.

24. dhangdhanggula.
415. pan lah kasigêg sakeng para wali, kang kocap [b](p)rabu
brawijaya, sineba dening balane, ajar miwah pêputhut, miwah
yang tunggul manik, kaliyan ki gajah mada, ing paseban
umyung, (14) miwah ingkang para ajar, andher angapit
marang sang aji, eyang katuran lênggah.
416. katarima kaki putu aji, brawijaya sira ngandika, kapriye
patih yudane, patih bêlik umatur, inggih bêrkah kanjêng
gusti, sunan udung wis pêjah, para wali kondur, brawijaya
suka bungah, ya patih aja obah macêk baris, ki patih matur
sumangga.
417. tuturana ajar lan wêwasi, saha dhanyang aja padha obah,
densami jajar barise, miwah bala lêlêmbut, tur sumangga
ki patih bêlik, samana andrawina, enak mangan nginum,
brawijaya suka bungah, sapêjahe prajuriteng para wali,
sapa kang den lajokêna.
418. para wali wis apragat bêrsih, kari sapa kang denlajokêna,
… ya bêli nana ladhake, sanajana patah maju, kaya-kaya
ongudhili, durung mungsuh putraningwang, si tê- (15)
têrung puniku, kaya pilih ingkang kuwat, putraningwang,
patih angabakti, nadyan abdi gih mangkana.
419. brawijaya sigra narik kêris, sinungakên dhateng kang putra,

46 Babad Brawijaya
dyan têrung anampi age, si gagan sampun sinambut, brawijaya
ngandikaris, têru(ng) sira kang bagja, sun paring dhuhung,
sartane nêgara pisan, lamon sira bisa ngundurakên wali, pasthi
dadi nalendra.
420. raden husen matur abakti, nun sumangga kula nanggêl yuda,
ngundurakên wali kabeh, inggih sampun tumut-tumut, budine
sêdaya wali, sanajana si patah, kula botên mundur, brawijaya
suka bungah amiyarsa, ature têrung dipati, manahe langkung
pracaya.
421. dangu pagunêman sami, amiyarsa suraking bala, cêluk-cêluk
sêsumbare, mêtuwa wong majalangu, pan ning kene tandhing
prajurit, brawijaya amiyarsa, apa ika têrung, (16) dipati têrung
anêmbah, ing musuhe para wali majêng malih, inggih wis
pasang bêndera.
422. age têrung papagên de gêlis, sakeng bala siyaga gêgaman,
tumbak pêdhang lan bêdhile, sigra dipati têrung, atur sêmbah
nuhun pamit, iya wis age miyanga, dyan têrung wus mamprang,
deniring ing para ajar para dhanyang, sartane ki patih bêlik,
kang dadi cucuking yuda.
423. brawijaya pan wis munggah maning, ing panggungan lan ki
gajah mada, katiga wau garwane, eyang kalih sami tumut,
sarta nira nyi rara gêndhis, dadi pêpanggungan, nongton
wong pêramg pupuh, sêsêkar dalima ngangkang, muni dhewek
angungkung aneng wiyati, ngalamat arêp kiyamat.
424. sawêngkone nagri majapait, sêbab iku ratu masih buda, tan
arurun agama kahot, dadine para siluman, denwêkêli gone
jurit, (17) pan sêdaya arêp yuda, kang para sinuhun, sêbabe
ratu prakosa, lan maninge kanthi lan bala dhêdhêmit, ratu ana
ing tanjung bumi.
425. sampun mêdal kang têrung dipati, niti kuda, sinongsong lan
mas, murub mubyar pênganggene, sumbar-sumbar ing musuh,
ya rêbutên sun aprajurit, dipati têrung ingwang, prajuriteng
ratu, kuda sinabêt anglarap, asêsirig, tandange lir singa putih,
ucapên raden patah.
426. niti kuda kudane gring aking, jarojogan jaranira babak,

Babad Brawijaya 47
olih nêmu sing gêgombol, selane sela kadut, mapan sangga
wêdhine prih, lakune sêmpoyongan, tan bias lumayu, yen
sinabêt jêmpalikan, kudanira dipati têrung ningali, gêmuyu
lata-lata.

427. raden patah dening sira iki, têka anutnya para oliya, têka
nistha pênganggone, jênêng sena- (18) pati ulun, têka ora
denpêraboti, nistha têmên yen modara, tamtu tombok umur,
ora kaya brawijaya, den sanggrama, sakarêpe dentururti, ing
prabote wong ayuda.
428. raden patah sira muwus aris, têrung isun ora arêp pisan,
pêrkara ingkang samono, agama ingkang sun luru, salamêt
lair lan batin, ana dening awakira, amelu maring wong kupur,
pangawêruhe maring setan, tunjung bang awor lan bêlis, ora
mulya agamanira.
429. nuli buru sang terung dipati, kudanira angudag lir kilat,
patah kudane loyong bae, sinepak meh angrubu, kuda gêring
ya nya… ntik, têrung dugal manahira, kaku dening mungsuh,
patah age sêsalina, jaranira, aja gawe kaku ning ati, ing kene
tandhing prawira.
430. raden patah sira muwus aris, (19) ya têrung saduwe-duwening
kuda, duweningsun mung samene, têrung kudane nubruk,
raden patah kudane nginggati, pan sami udag-udagan, kuda
têrung sampun, cokot-cinokot sira, jaran gêring wani nubruk
ing ajurit, kudane wong kalijaga.
431. salin tunjang-tinunjang ka jurit, ngadu kuda pan sami kêra,
jaran gêring wani mogok, têrung kalangkung gêtun, dening
sira kudane gêring, dipati têrung sigra, ngarah kudanipun,
raden patah kudanira, gya sinuduk kêna lambunge nêdhasi,
kuda nuli niba raden patah malêmpat aglis.
432. têrung pan te… wan rupanira, kaya dudu prawirane, pan dudu
prajurit luhung, dening kuda sira pateni, yen sira prawira
mudhuna sireku, ayu kene tandhing yuda, rêbut urip yen sira
ngaku jurit, dipati têrung angandika.
433. (20) he patah ya sira age salin, kudanira ayu tandhing yuda,

48 Babad Brawijaya
maraêndi sêsaline, têrung sira ya gêmuyu, sapintêr mênang
ning jurit, sapa tau iku kewan, sapa tau mungsu[ng], sarwi
kêkitir ing rana, kudanira anubruk medhidhik kêni, raden patah
malêmpat.

434. raden patah sira ngunus kêris, kudanira ingkang dipunarah, si


têrung anjog mangko, kuda sampun sinambut, sakaliye prawira
jurit, raden patah cinandhak, malêmpat ing pungkur, ngidang
wangsul kerinira, raden husen an ginêblag tiba ing siti, sang
têrung gulintingan.
435. sira têrung tangiya den-gêlis, dening sira wani maring para
o(liya), masang mujat awake, [w](t)an wande oli bêbêndu, iku
sira dening mahasuci, aluk ama(n)jinga islam, olih suwarga
agung, sêlamêt ora siniksa, (21) awakira mujiya kalima kalih,
suci tur ginawa pêjah.
436. raden husen sira amangsuli, ngomong apa sira patah, wong
mati apa besuke, aja akeh kang diurus, balik sira lali ning gusti,
tinggal maring wong tuwa, melu ning wong êmbuh-êmbuh, sira
kasiku ning dewa, raden patah, tinubruk meh dhidhikêni, dyan
patah malêmpat sira.
437. raden kêbat gone jurit, têrung sigra binuwang, kadhêpok-
dhêpok yudane, pan sampun jungjung-jinungjung, sakaliye sami
prajurit, têrung sigra binuwang, salin rupanipun, pan sampun
warni danawa, sira têrung agênge satimbang ukir, sang ditya
nuli nêrajang.
438. raden patah tinuburuk tan kêni, nuli ilang wis rupi palwaga,
kezthek putih mêreh-mêreh, sang palwaga gya sinaut, malêmpat
ing pundhakneki, didikêp malêmpat, nyawuk kupingipun, tiba
gêrêng (22) kupingira, sangka popogan yudaneki, buta putih
nuli ilang.
439. sailange wau buta putih, ana wraha wau ing payudan,
kagila-gila gêdhene, kêthek putih si[sa]naut, sang wanara
anuli gaib, anuli ana gêlap, nulya nyambêr sampun, naga
musnah ngêdadiyan, bênêr dyan têrung anarik kêris, si
gagak murub baludak.

Babad Brawijaya 49
25. sinom.
440. raden patah atumingal, yen husen anarik kêris, si gagak
murub baludak, mêncorong ing pucukneki, pawasnira
aningali, rahaden kêbat lumayu, yen si gagak wis baludak,
raden patah anglali rahi, ngungsi kumbang karsa… amangun
tapa.
441. raden sigra atapa, antarane pitung bêngi, rahaden gone tirakat,
ing kumbang sira anyêpi, nuli ana suwara mêling, rahaden
anuli ngrungu, he sira ya raden patah, wis sira ageya balik,
ning palembang (23) eyangira arya damar.
442. raden patah wungu nendra, garenjalan nuli tangi, rêrungoning
suwara, karungu kaya sumandhing, apan ora nana jalmi,
rahaden langkung gêgêtun, rahaden sampun angrasa, yen
kasiku awak mami, raden patah sigra mudhun saking arga.
443. wis têmurun saking arga, sêdyanira arsa balik, angungsi nagri
palembang, wis lêpas lampahe gêlis, sigêgên ikang lumaris,
ucapên wau sang prabu, ya prabu arya damar, lagi sira den
wuruki, manjing guru wau dhatêng sek palembang.
444. wau kang jatining sadat, tanpa sarak aja sirik, lan aja saupa
liyan, tan ana bedhane iki, iku sadat kang sajati, kang ana ning
sira iku, yaiku jatining sadat, lire salah lamon lamon nampik,
kawruhana ing ba[ng]sa ashadu ika.
445. Nyataning kalima sadat, kalimane iku kang (24) den waspada
sira kaki ing pangeran, lapale ashadu ika, den waspada sira
kakii, yaiku sadat saru (?), ashadu têgêse ika kalima kang
dhingin iki, ngawêruwi ing mahasuci, kawruhana ingkang
murba maring jagat.
446. kawruhana lapal ika, yaiku sira kaki, awasa maring panutan,
kêkasihe mahasuci, êndi aran mukamad jati, kawêruhana kang
satuhu, êndi kumpul lan pisah, kang prale sira kaki, kawruhana
yaiku nama mukamad.
447. ênur iku ngêdadiyan, den kêras sira ningali, aja samar ing
sasmita, awakira ingkang suci, sira aja ambêk luwih, poma
sira ingkang emut, ya maring wong agama, olih salah namon

50 Babad Brawijaya
nampik, ora nana bêcike maring yang sukma.
448. tokidna iku si(ra), ya maring lahir batin, sek palembang sampun
tutas, arya damar anampi, sêdaya sampun kaharti (25) arya
damar sampun mantuk, sigêg gênti ingkang mulang, ucapên
kang lagi prapti, kang ing ucap sapraptane raden patah.
449. anuli nungkêmi pada, arya damar aningali, adhuh mas
putuningwang, apa mulane sira balik, adhuh kacung putu mami,
apa sira ora diaku, raden patah sira nêmbah, inggih denangkên
sayakti, ingkang estu rama kula brawijaya.
450. inggih denangkên pisan, kawulanipun kasihi, dening rama
brawijaya, aneng nagri majapait, mila kinen angganti, arya
damar muji sukur, sira kacung putuningwang, lamon sira
dikasihi, raden patah anêmbah dhatêng eyang.
451. eyang kula langkung wirang, kula aneng majapait, dhatêng rama
brawijaya, raden patah lara nangis, arya damar angling aris,
adhuh kacung karuna … muningsun, kênang apa sira karuna,
rahaden mangsuli a- (26) ris, kula eyang inggih dipunsiya-siya.
452. pun adhi sampun dipunangkat, jumênêng têrung dipati, kaula
ingkang kinipat, dhatêng rama majapait, sakêlangkung kula
isin, wau dhatêng pra tumênggung, anuntên kaula kêsah,
agêguru maring wali, malah kula wis diabêning ayuda.
453. mungsuh lawan adhi kula, kaula diabên jurit, dening para
wali sanga, singa kang mênang ing jurit, nalukakên majapait,
agênging ganjaranipun, amêmgku alam bintara, nata dêmak
lan waleri, lan garwa kalih putripulunggana.
454. estu kula kawon yuda, si husen kang mênang jurit, inggih
eyang kawon kula, ki damar gêtun ning ati, dening mungsuh
karo adhi, … kalah iku kacung, rahaden sira anêmbah,
eyang kula kados pundi, langkung wirang dhatêng ing para
oliya.
455. (27) arya damar angandika, sun mêlas maring sireki, yen
ginunggung dening oliya, yen sira ingabên jurit, mungsuh
lan adhinira, isun pracaya ning ulun, sira kanthi lan oliya,
si kaki bungah ing ati, iki kacung tampanana jimat ingwang.
456. kang wani mungsuh si gagak, arane si candragêni, aja sipat

Babad Brawijaya 51
manusa, jin setan pasthi mati, wis kacung den-ngati-ati,
tibakna ning gunung guntur, tiba ning sagara asat, dadi
alang-alang rit, brawijaya tan wurung dadi siluman.
457. sêbab tan anut agama, sek palembang muwus aris, kacung
iki tampanana, jimat ali-ali mami, manik rukin wastaneki,
mêtu buta sakabeh diyu, pan wêdi iku mangkana, rahaden
anulya nampi, raden patah anêmbah dhatêng ka eyang.
458. ngabêkti … palembang, ya kacung sun idini, nanging sira
amampira, (28) ing gunung panawar jati, ing kono ana wali,
anjaluka idin kulup, ya maring waliyullah, sarta maring ki sek
jati, jaluka bêrkahe para suhunan.
459. raden sira anêmbah, kula eyang nuhun pamit, ya wis age
lungaa, poma kacung putu mami, poma ingkang ngati-ati, pun
eyang muji anjurung, mugi-mugi olih jaya, rahaden sampun
lumaris, raden patah sampun lêpas lampahira.
460. rahaden pan sampun lêpas, samana anuli prapti, ing gunung
jati punika, gêlise kang mangun kawi, ucapên sek gunung jati,
kang wontên i patahnipun, samuride pan gumêlar, pan lagi
winulang ngilmi, sarengate kanjêng nabi rasulullah.

26. ladrang.
461. datan liyan, tingale sek gunung jati, ama allah, amung allah,
kang katingal siyang latri, kapindhone, kapindhone ya rasulu[l]
ya mukamad.
462. para murid, sêdaya (29) winulang ngilmi, datan liyan, datan
liyan pan amung sadat kêkalih, aja samar, aja samar sadat salat
lakonana.
463. dipunawas, prentahe nabi sinêlir, aja pêgat, aja pêgat rahina
wêngi angaji, ora liyan, ora liyan kang pi[m](n)uji rasulullah.
464. dipunbangêt gonira padha nglakoni, sadat salat, sadat salat
pikukuhneng wong urip, yen anut, yen anut urip ira ora
sampurna.
465. durung iman, yen durung wêruh ning sadat, yaiku, yaiku kang
aran sadat lan salat, tokidira, tokidira, aja kasiliban gêndhing.
466. dipunawas, gonira nglakona ngaji, ngaji tulis, ngaji tulis ngaji

52 Babad Brawijaya
tulis aja pêgot angulati, tulis iku, tulis sajatine sasmita.
467. kitab iku, pangandikane ning kanjêng nabi iku, nabi iku pan
aksarane alip, (30) alip iku, alip iku pan kanthet lawan lam.
468. jabar allah, ajere punika nabi, apesipun, apesipun iku sucine
yang widi, ya allah, ya rasul ya mukamad.
469. para mukmin, sêdaya sami anampi, piwulange, piwulange ki
sek jati kang kocapa, ing praptane, ing praptane raden patah
aneng arsa.
470. Sapraptane, asujud suku kakalih, ki sek jati, ki sek jati kaget
nêmbe aningali, he satriya, he satriya saking êndi asalira.
471. raden patah, umatur sarwi ngabakti, inggih kula, inggih kula
sing palembang asal dhingin, raden patah, raden patah inggih
ingkang nama kaula.
472. wis tinutur, ing purwa wêkasaneki, ki sek jati, ki sek jati aris ing
wuwusneki, sun idini, sun idini patah ira ing ayuda.
473. tutugêna, nyah iki tampana, badhong bathok, (31) badhong
bathok kasiyate iku benjing, sakeng hama, sakeng hama bumi
langit padha têka.
474. lawan niki si hantu ingkang jêmparing, kasiyate, kasiyate si
hantu ilok mêmaling, akeh bala, akeh bala ingkang mati ora
klawan.
475. raden patah anampi sarwi ngêbakti, ya miyanga, ya miyanga
kacung sira sun idini, raden patah, raden patah anyêmbah amit
ing arsa.
476. sampun mangkat lampahe angungsi wali, glis ing kandha, glis
ing kandha carita ingkang kinawi, ing janggini, ing janggini
para wali ora nana.
477. raden patah nuli sira ngungsi ukir, martalaya, martalaya
kumpul kabeh para wali, para murid, bupati kumpul sedaya.

27. kasmaran.
478. sigêgên ingkang lumaris, ucapên para oliya, duk binuru ing
yuda… (pê)jahe rangga onengan, kendhang maring martalaya,
sakehe para tumênggung, pan sami amupakatan.
479. (32) amarahi para murid, sakehe para oliya, pêrang kinawe

Babad Brawijaya 53
sêsêmben, para murid amiyarsa, ing wulange gurunira, tan
aliyan cinatur, sarengat kalima sadat.
480. priwantune para wali, ora nana tekad liyan, sanajan kalah
yudane, mung sarengatkan denucap, pra murid uning sêdaya,
sabab murid nêmbe ngrungu, ingkang nêmbe islam anyar.
481. pan sami rêbut praniti, sarengat kalih tarekat, para wali umyang
kabeh, sunan kali angandika, sumangga denwakcanana, iman
tokid puniku, kêlawan emuting lampah.
482. angandika sunan giri, ngrasani napi lan isbat, nanging tan a..
mune, sawise ananing lampah, mandhêg ana ning manah, tan
ana manira ayun, angu- (33) lati dudu ika.
483. ki sek ampel amamgsuli, tatane ingkang minulya, nyatakakên
ing lakune, ngrasakakên napi lan isbat, ing satuhune ning
adam, napi jisim jinisipun, kapindho napi nakira.
484. ingaranan napi jisim, kang ana ning dhewekira, ana ning
awake dhewek, yogya sami kawruhana, nyatane napi nakira,
dudu jisim dudu wujud, ora kêna denwicara.
485. sunan kali amangsuli, sampun sami amicara, wong roro iku
anane, ingku ing pangeran ora, pan dadi kênang pisah, iku
ingaranan suwung, suwunge ana ning sira.
486. sakathahe kang dumadi, pan iku napi nakira, .. tuduh anane
dhewek, napi jisim ingaranan, (34) ana ingkang amêmadha,
sipate makluk puniku, lawan sipate pangeran.
487. ya dadi loro maning, napi lan isbat punika, ya kumpul sêkarone,
sinêmpal ilallah, tan kêna awor lan pisah, têgêse uluhiyah iki,
mratabat saking pratingkah, kaya patekah lapale, tan ana ing
dhewek ira, kaya kapal punika, sampun ta ujar puniku, ucapên
kang lagi prapta.
488. sujud nêmbah pra wali, kaget wau para oliya, saking êndi sira
thole, sun sêngguh sira palastra, sukur sira masih gêsang,
raden nêmbah umatur, kula mêntas saking palembang.
489. para wali angamini, bagja têmên sira patah, tinêmu lan sun
jatos, priye kaki karêp ira, rehning sira mêngkana, ra- (35) den
patah nêmbah matur, sumangga ing karsa tuwan.
490. yen uga mangkono iki, sumangga denlajê(ng)na, sampun

54 Babad Brawijaya
kadalon lampahe, para wali ya sumangga, miwah murid sêdaya,
para tunênggung ing atur, sumangga ing karsa tuwan.
491. bubar sakeng pra bupati, ing janggini sampun prapta, saujare
kandha mangko gêlise ingkang carita, gêgaman sampun tinata,
wis bêndhera dhuwur, sarta baris wis mêrapag.
492. têtêngêre wong ajurit, kêndhang gong muni gumera, bedhil muni
kaya brondong, kocapa sang brawijaya, kagyat angru(ngu)
surak, langkung ramene gumuruh, kaya wong nangtang yuda.
493. umatur ki patih bêlik, amung suwara suhunan, têka maning
sabalane, pan sampun masang bêndera, senapati raden patah,
sêsumbar anguwung-uwung, sang brawijaya (36) ngandika.
494. têrung mêtuwa ing jurit, sira sikêpa gêgaman, mungsuh iki têka
kabeh, aja kêpalang ing karsa, pan isun wis prêcaya, dipati
têrung umatur, sumangga timbalan nata.
495. Sanadyan tumêkang pati, mangsa kula singkir rana, sang nata
bungah manahe, ya wis age miyanga, bala wis sikêp gêgaman,
patih bêlik nêmbah matur, sumangga tibalan tuwan.

28. sinom.
496. wus mêdal ing pabaratan, sakeng bala majapait, sampun
masang barisan, bala campur lan dhêmit, gumuruh swaraneki,
surak lir ombak gumuruh, brawijaya sampun munggah, katiga
garwanireki, ing panggungan lawan nyi gêdhe tunjung bang.
497. raden patah siyaga, sakeng pajimataneki, pêparinge gusti
sunan, pinasang madyaning jurit.
498. (37) mêdale ramanireki, sakeng hama sami timbul, anêmpuh
ing wong nêgara, anane ma sabumi, cis kumêpyar bêrit walang
lêmbing kungkang.
499. padha ngungsi padalêman, sakeng hama amangani, sewet
sajrone wêwadhah, atawa tumbak lan kêris, pusaka ing majapait,
rusak tan nana kang wutuh, gong wis denubrung ning rayap,
sêmut canthang angantupi, têtanduran, sêdaya dipangan hama.
500. sampe dugi ning gara, têtanduran ora dadi, sêgala urung sêdaya,
tiyang alit kirang nêdhi, sawawêngkon majapait, kawula sami
umatur, ya maring gustinira, gusti kula nun nêdhi, brawijaya

Babad Brawijaya 55
ngandika sakarêp ira, saujare kang carita, kawula nira sang
aji, akeh kang ngungsi sunan, karsane gêguru ngilmi, ayo kita
padha wirid, pan sami malêbêt guru, (38) amanut agama islam,
kawula ampun kawingking, kocapa buta roro ing payudan.
501. campur kalih anggaskara, prajurit ing majapait, sakalih prang
yuda, prajurit ing lokawati, sami asaksineki, sakalih ing prang
pupuh, sakalih sami prawira, dêdêl-dinêdêl kang jurit, pan
sinaut-saut sakalih sami prawira.
502. rame campur ing ayuda, wus mawur tumbak lan bêdhil, bandring
tulup kadi udan, atawa kang bolang-baling, plêsating obat lan
mimis, lir penda guruh kapitu akeh bala kang kabranan, wong
bonang lan majapait, ing payudan wangkene asusun tumpang.
503. wong bonang akeh kang pêjah, kasêrang bala dhêdhêmit,
kathah bala ingkang pêjah, baris wali wis kalindhih, katunja
i jurit, sumawur padha lumayu, angungsi bê- (39) ndaranira,
gusti tiwas ing ajurit, bala tuban gusti kathah ingkang pêjah,
suhunan aris ngandika, patah mêtonana jurit, bentara matur
sumangga, anuhun idineng wali, katingal kathah ingkang
bala, manusa campur dhêdhêmit, raden patah lêlepan sigra
binuwang.
504. sakalih lan badhongira, pan sampun binuwang aglis, lepen
sampun ngêdadiyan, ana buta kalih warni, agênge kagiri-giri,
lir penda ukir lêlaku, wondene badhong punika, timbule hama
sabumi, wis gumêrab bêrit walang lêmbing kungkang.
505. sampun sami ramei prang, bonang lawan majapait, wong
bonang akeh kang pejah, prang lan bala dhêdhêmit, bala bonang
anisi, kalindhih ing lêlêmbut, (40) utawi têrung palembang, ki
jumangkara nadhahi, pa.. gaskara lir singa rêbut pangan.
506. buta pêrang kalih buta, cokot-cinokot sami, sami rangang-
rinangsangan, tunjang-tinunjang kang jurit, punggawa lawan
mantri, rame gonira prang jurit, kuwêl mehnya sêsautan, buta
pêrang dadi siji, sarêng dangu jumangkah anuli ilang.
507. sakalih ki anggaskara, pan sampun sami anglari, nanging
singidan kewala, angalih nyi rara gêndhis, sakalih sami
hijrahku, aningali ditya têrung sing pambeng, agênge kagiri-

56 Babad Brawijaya
giri, he satruya aja na kang wêdi pêjah,
508. buta bêlis sampun nêngah, angrumpak wong majapait,
para ajar para dhanyang, pan sami nêmpuh jurit, (41) ajar
dhanyang wus lalis, denuntali dening têrung, bala kathah
ingkang pêjah, ponggawa akeh kang mati, kang sawêneh
angungsi bêndaranira.
509. amburu ning pêpanggungan, ajar miwah pra wêwasi, miwah
sakeng wadya bala, sakarine ingkang mati, sapraptane abakti,
atur pêjah gêsangipun, gusti kula botên kiyat, dening kagunane
wali, bala setan pan sami bubar sêdaya.
510. buta kêkalih kang ngrumpak, digjayane senapati, putra tuwan
raden patah, kaliwat denira sakti, sakehing bala dhêdhêmit,
sing tunjung bang wis larut, ngandika sang brawijaya, anggêtak
sarwi nudingi, bli rumasa ingsun duwe anak patah.
511. mung si husen anakingwang, sira kang mêngku nagri, jumênêng
naradipa, ing nagari majapait, rahaden mgabakti, (42) prentahe
rama prabu, sigêgên kang lagi ika, ucapên si hantu prapti, kang
diarah wau garwane sang nata.
512. sang hantu nga(n)tup wanodya, putri sakalih wis mati,
brawijaya duk tumingal, garwa sekalih ngêmasi, sang nata
aningali, garwa sêkalih wus lampus, ginagap wis ora nana,
brawijaya anyungkêmi, adhuh jrong mirahantinenwang.
513. sang nata wau karuna, eyang tiga wau densungkêmi, ngandika
ki gajah mada, ho karuna putu mami, balik angati-ati, jumênêng
kita wong têlu, garwa wus sirna sampurna, balik ayu densabili,
wis kapalang yen anut ning para oliya.
514. têrung mêtu ning yuda, munsuhana para wali, dipati têrung
wis mangkat, nêmbah sarta nuhun pamit, sigra mêdal tumuli, si
gagak sampun denunus, wis lumampah ing (43) yuda, bentara
sampun mêthuki, têrung asru denira ngandika.
515. he patah sing êndi sira, ingsun têmbe aningali, dhingin sira
wis kalah, komgsi iki wani maning, dening sira dhêdhugali,
ya maring raganingsun, dhasar têdhak kapatiyan, langgu yen
ngucap kumaki, iki maning yen camplênga yudanira.
516. iki mara tingalana, si gagak sêmune lungit, tan nana wong

Babad Brawijaya 57
adijaya, pasthi butul dening iki, he patah aja nyingkir, pati
têrung nuli nyuduk, raden patah nora obah, sampe bongkok
pucuking kêris, kadi lumping wis ilang kramate si gagak.

517. si gagak sampun binuwang, ing benjang pinanggih malih,


dadi wêsi galinggangan, besuk yen babad mêntawis, saujareng
kandha wali, kula tan ngimbuh-imbuh catur, gêlise kang carita,
raden patah ana.. hi, (44) sami okol raden patah ing ayuda.
518. he patah sira malêsa, isun ningkah anadhahi, ya husen sira
priyatna, ingsun malês ing sireki, sigra nubruk aglis, si hantu
sampun ing ayun, sigra linêpasêna, babar pisan tan mindhoni,
raden usen gumuling ana ning lêmah.
519. sapêjahe husen ika, brawijaya aningali, anubruk maring kang
eyang, kados pundi eyang ing galih, husen sampun ngêmasi,
kados pundi pakêm karuhun, sintên kadamêl nagari, nagari ing
majapait, gajah mada amiyak pakêm ira.
520. kacirang ta gajah mada, sanyata putraning jin, putra saking
argapura, putrane raja jaruji, garwa kabandhungan jin, sarêng
lahir mêdal jalu, dibuwang ning alas lodaya, kaki dares kang
ngimponi, sarêng baleg dadi patih gajah mada.
521. samana ujarneng kandha, (45) patih gajah mada. pratingkêle
angêtrapake praboting ngelmu makripat, utawi ngelmu
kasampurnan kang kinêkêr kalarad dening para wali samêngko
kawêdharrake kabeh.

bismillahirohmanirohim.
522. bêbukaning dina kang pasthi, besuk ing dina kiyamat. têgêse
kiyamat mêngko, yen wis asring uninga, kang ora katongton
pisan, prêtandhane kurang sataun, ing kono arêp kiyamat.
523. ing kono panggonan kang yêkti, tapa brata anyuda ing pêkarêman,
têtêpna ing panggaline, trima rela ing utaman, mungguh ingkang
aran utama, dumunung ana ing laku, anglakuwa sabar darana.
524. kang kapindho….asring, mirêng kang ora kapiyarsa,(46)7 kaya ta
mangko, mirêng rasa jin setan, atawa sato kewan, tandha kurang

7 Halaman ini dan berikutnya tidak bernomor, penomoran untuk memperjelas.

58 Babad Brawijaya
satêngah tahun, ing ko(no) arêp kiyamat.
525. kalayan kang ati-ati, padha ya sêsajiya, kinanthen ing uripe
dhewek, bêcik ing pagaweyan, lahir batin kudu nyata, ing kono
panggonanipun, kormat laman kilawat.
526. Kang ping tiga yen wis asring, kaya ta paningale ika, sasih
muharam sapare, katon langit warnane abang, sasih mulud
robiul ika, srêngenge irêng katingalipun, utawi jumadil awal.
527. ing sasih jumadil akir, wulan irêng katingalira, rêjêb rowah
banyu katon abang ing rupanira, lan malihe puwasa (47) sawal,
wayangan loro katingalipun, yaiku têngêring rupa.
528. dul angidah bêsar kang sasih, gêni ireng katingalira, rong
sasih tandha kurange, kabeh iku tandha-tandha, wasiyat karo
riwayat.
529. kinanten tabêri suci, kaping pat yen asringa, driji asta
panungkule,

Babad Brawijaya 59
60 Babad Brawijaya
TERJEMAHAN

Babad Brawijaya
(01) Inilah ceritanya raja Majapahit Sang Prabu Brawijaya kontra
dengan para wali. Agama Buddha diganti Islam.

1. Sinom
1. Lengkap sudah bala tentara, serta seluruh bupati, tidak terurus
para pengeran, punggawa berbaris menggenggam senjata,
tombak dengan senapan, atau panah dan busur, pedang dengan
klewang, blandring sumpit dan suligi, sudah berbaris rapi semua
pasukan menanti perintah.
2. Yang menjadi andalan dalam perang, yang bertugas sebagai
senapati, Dipati Onengan, yang menjadi pempimpin utama
dalam peperangan, mengatur seluruh bupati, ya Kanjeng Sunan
Undung, adapun bala tentara, para mentri yang memperkuat,
meriam berbunyi berbarengan dengan suaranya kuda.
3. Seluruh umbul-umbil pasukan, tidak bercampur rakyat kecil
(prajurit rendah),bupati dengan punggawa, berjalan (02) berada
di sisi kiri, mantri dengan para priyayi, saat itu berjalan didepan,
gemuruh suara pasukan, menabuh genderang, gong, dan beri,
sorakannya seperti burung di kala fajar menyingsing berbaur
meriam dan senapan berlaras kuningan.
4. Sunan Undung berada di tengah, yang menjadi panglima utama,
yang maju di peperangan, seraya manaiki kuda, memakai sorban
berwarna hijau, bajunya berlapis tujuh,celananya berlapis tiga,
berkaus1 serba emas, jika dilihat gerak-geriknya bagai singa
yang garang.
5. Menunggangi kuda pinayungan2 diiringi para bupati, Sunan
Undung sudah gembira, merasa jika telah mrnjadi raja, dann

1 Baju besi, zirah


2 Kuda jenis unggul,gesit dan tangkas.

Babad Brawijaya 61
bakal beristri putrid, Putri Ayu Pulunggana, sayembaramya
Jeng Sunan, dan hutan Bentara (Bintara/Demak) yang angker,
serta ditabalkan menjadi sutan Negeri Pajang.
6. Siapa yang mental (mengusir, mengalahkan) perang, dipastikan
beristri putrid, menaklukan Brawijaya, pasti menguasai negeri,
menurut Kandha Wali (cerita para wali), setiap yang bening
dalam peperangan, (03) demikian menurut cerita para wali,
hamba hanya memohon berkah dan ampunan.
7. Sorak-sorak di sepanjang jalan, manabuh genderang, gong, dan
beri, sorakannya berkali-kali, seperti orang yang sudah menang
perang, kuatnya seolah mampu melukai, barbarengan dengan
tambur, serulingnya berbunyi berderap-derap, bagai ombak
lautan, bunyi meriam berbaur dengan (ringkik) suara kuda.
8. Begitu cepat jalannya pasukan, negeri sudah terlewati, hutan
bambu telah terlalui, sudah menaiki pegunungan, tegal luas
sudah di belakang, sudah sampai di guung Merbabu, singkat
cerita, sudah sampai di gunung Janggini, para bupati mengurus
bawahannya.
9. “Bocah kau tebangilah, buatlah pondok para wali”, para
punggawa menyatakan bersedia, pondok sudah selesai dibuat,
seuatu tempat tinggal para wali, serta para tumenggung, tidak
bercampur dengan bala tentara, mentri tak bercampur dengan
pimpinan, kanjeng (sunan?) (04) berkata kepada patih, “Hai
Patih buatlah surat, untuk menghentikan Majapahit”, Ki Patih
menghaturkan kesediaan, surat pemimpin sudah selesai,
segera memanggil mantri, “Kau pergilah sesegera mungkin,
haturkan surat tantangan, kepada Prabu Majapahit,” yang diutus
menghaturkan kesediaan.
10. Berdandan menaiki kuda, hentikan sejenak kuda yang sedang
berjalan, ujarnya cerita, singkatnya yang menciptakan kisah,
sudah sampai di negeri (Majapahit), larinya kuda sang mantri,
ya Prabu Brawijaya, ya sang Nata di Majapahit, yang kala itu
sedang didatangi oleh hamba rakyatnya.
11. Kyan Gajah Mada berkata, “bagaimana cucunda raja, putra
Tuan Raden Patah,apakah sudah dipanggil, harus menyerahkan

62 Babad Brawijaya
negeri (kepadanya), Patah telah disuruh menjadi ratu,” Sang
Nata berkata pelan, “Ya sudah kupanggil, aku telah mengirim
utusan tiga kali.”
12. “Jawabannya si Patah, tidak lagi menganut kepada Majapahit,
sudah meng- (05) anut kepada auliya, menganut sariat nabi,” Ki
Tunggul Manik menjawab, “(benar juga apa yang di) kata saya
dari tadi, dipasrahkanlah sedari dulu, jangan membuat sakit
hati,” Brawijaya berkata pelahan.
13. “Eyang seperti apa, kendati berlumpul dengan wali, tidak
mungkin kusingkirkan, kendati Patah berani melawan, sengaja
saya akrabi, jikalah Patah sengaja menempuh, bupati bawahan
banyak, tidak mungkin seperti itu si Patah masih anakanak.”
14. Tersebutlah kedatangan utusan, dari Bonang membawa tulisan
(surat), jalannya membelah sejumlah mantri, sang duta lantas
bersujud, kepalanya menghunjam ke tanah, sang nata kaget
melihatnya, “Hai Ponggawa kamu diutus oleh siapa(?).”
15. Surat sudah dihaturkan, utusan menghaturkan kepada baginda,
segera Brawijaya menerima, sudah dibuka surat itu, dihaturkan
kepada (06) sang raja, serta seluruh tumenggung, Brawijaya
ratu yang gagah, yang termashur juga sakti, yang diiringi oleh
Setan darii Tunjung Bang.
16. Di belakang surat itu, alamatnya sangat laip, Brawijaya sangat
bergembira, mendengar bunyi tulisan, hasil bantuan wali, sangat
laip kalimatnya, surat berbentuk tantangan, pantasnya diberi
dusta, seperti runtuh hatinya sang Brawijaya.
17. Di bawahnya surat itu, kalimatnya memancing kemarahan,
Brawijaya mendengar, bunyi yang tertulis, “Memohon belas
kasih Paduka, Brawijaya Ratu Agung, oara wali menghturkan
surat, kepada Prabu Majapahit, saya mohon Paduka bacalah
Sahadat.
18. Jika Tuan tidak mau masuk Islam, tinggikanlah dinding benteng,
perdalamlah paritnya, perluaslah padang pertempuran, para
wali hendak berbakti, ingin menangkap Sang Prabu,” Sang Nata
yang saat itu mendengar, seperti tersayat setelah (mendengar)
nya, wajahnya memerah seperti secang.

Babad Brawijaya 63
19. Bersungut sang Brawijaya, surat dirobek-robek, dadanyah
merah tersengal-sengal, seperti belaga (?) keluar api, jatuh
bangun dia terduduk, wajahnya semasam jeruk purut, sang
utusan segera pergi, sudah kembali kepada para wali, Brawijaya
emanggil Kyai Patih.
20. “Hei Patih buatlah surat, untuk para bupati, Tuban dengan
Lumajang, Japan, Tegal, dan Waleri, bersama Gombong,
Lamongan, serta Tumenggung Sedhayu, Pasuruan, Purbalingga,
Makasar dan Raja Bali, Banda, Inggris orang Sampang jangan
terlewat.”
21. Ki Patih menghaturkan kesediaan, memohon pamit kepada
Paduka, segera Ki Patih menulis, sudahselesai yang ditulis,
segera memanggil mantri, semuanya untuk mengundang, singkat
(08) cerita, telah datang kepada para bupati, seluruh nata semua
membuat surat balasan.
22. Para bupati semua, telah membalas tulisan, “kuterima Brawijaya,
hai dahulu aku berbakti, akan tetapi sekarang saya, menganut
kepada Sinuhun, sebaliknya segeralah kau segera beriman,
masuklah agama suci, memujilah kepada Baginda Nabi
Muhammad.
23. semakin gagahlah sang nata, Brawijaya berkata pelan, “Patih
kumpulkanpasukan, suruh bersiaga tombak, meriam, blamdring,
sumpit, dan suligi, perangkat anak panah dan busurnya,” ki Patih
menghaturkan kesediaan, sudah keluar di Pancaniti, mengudang
seluruh bala temtara.
24. Bendenya ditabuh bertalu, goncanglah orang seluruh negeri,
bala tentara busêkan,gegernya para bupati, bala tentara sudah
siap berbaris, telah berkumpul di alun-alun, persiapan orang
berperang, (09) blandring, sumpit, dan suligi, tinggal menanti
perintah tuannya.
25. Pasukan sudah berbaris rapi, serta sejumlah bupati, hanya empat
orang bupati, yang kelimanya adalah panglima, prajurit Raden
Kusen, menjadi Dipati Terung, sang nata pelan berkata, “ Patih
undanglah lekas, suruhlah menghadang prajurit Wali Sanga.”

64 Babad Brawijaya
26. Ki Patih menghaturkan kesediaan, sudah bubar bawahan, serta
keempat bupati, sudah jauh dari negeri, sampai di gunung
Janggini, seluruh para tumenggung, hanya tersisa tuannya, yang
tertinggal di negeri, Brawijaya dan ketiga eyang.
27. Nama para bupati, rangga, dannama ngabehi, Magelang Ki
Lembu Sana, Ngurawan Ki Winduhaji, adapun Kyai Basuki,
nama Ki TumenggungMetaun, Ki Rangga Barong Sinar, dan
Patih Kancil Belik, Demang Rangsang wedana di Kesambirata.

(10) 2. Durma.
28. Pagi hari berbunyi tandanya orang berperang, gendang, gong,
dengan beri, gong perunggu bergemuruh, tegak seakan butula,
ringkik kuda dan gajah, semburan mesiu, menyengat suara
peluru.
29. Cis terpasang bendera orang berperang, di atas tembok
baluwartinya3, barisan sudah bersiap di tempatnya,mantri dan
punggaawa, yang di ddepan Patih Belik, dan Demang Rangsang,
yang menjadi patuk formasi tempur.
30. Terlihat oleh bala tentara Bonang, segera memasang barisan,
bendera (berkibaran) di angkasa, tetanda orang berperang, yang
menjadi patuk formasi tempur, demang dan rangga, wedana dari
Weleri.
31. Sokawirya berkedudukan Wedana Jaya Subita, dengan Demang
Weleri, yang memprkuat formasi tempur, punggawanya orang
Bonang, sudah menata barisan untuk menghadang, menjawab
panggilan, keduanyasaling tembak-menembakkan meriam.
32. Pasukan Majapahit da- (11) n Bonang, berbicara dengan bara
api, saling melempar blandring, sumpit seperti hujan, salah
berputar-putar, dan Pancarutta, banyak yang tetimpa peluru.
33. Sorak riuh orang Majapahit dan Bonang seperti kicauan burung
kala menyambut matahari meninggi, saling lempar melempar,
cis tombak-menombak, saling pedang, saling buru-memburu
pertempuran itu, kejar-kejaran , ada yang pukul-memukul
dengan gada.

3 Tembok keliling.

Babad Brawijaya 65
34. Campur-baur bupati dengan punggawa, rangga dengan mantri,
bercampur di peperangan, sudah tidak karuan, sebab sudah
menjadi lautan darah, bangkai bertumpukkan, seperti membabat
pacing.
35. Darah mengalir berbaur daging serpihan, isi perut, semua sudah
hayut, saling melempar, lumut bergerumbulan, orang Bonang
dan Majapahit, banyak yang mati, sebab sudah menjadi lautan
darah.
36. Ki Demang Kesambirata seru berucap, “Hei Orang Bonang
kamu ini, jangan mengadu pasukan, (12) mendekat kemari
hadanglah aku, di sini bertanding jurit, aku Demang angsang,
Prajurit Majapahit!”
37. Terdengar oleh Kyai Sokawirya, Demang dariWeleri, segera
menaiki kuda, menggenggam tombaknya, sudah maju ke tengah
medan perang, “Hei kanu siapa? Aku Demang Weleri.”
38. Menjawab, “Aku bernama Demang Rangsang, Prajurit
Majapahit.” Sudah berhadap-hadapan keduanya menunggangi
kuda, tonbak tangkis menangkis, sampai berdenting, tangkis
menangkis yang berperang.
39. Kedua kuda mereka tendang-menendang, saling gigit-menggigit,
sepak-mennyepak, buru-memburu dia, Ki DemangRangsang
Panitis, kuds ditombak, kena perutnya.
40. Terjengkang bangun menarik tombak, bersorak pasukan
Majapahit, Sokawirya menerjang, Demang Rngsang
menyambut, sudah turun dari kudanya, Ki Soka menombak,
(13) Ki Demang Rangsang menerima.
41. Terlihat oleh bala tentara Bonang, segera membantu
pertempuran, Ki Patih menghadang, sudah berperang tanding,
sandal-menyendal yang bertempur,Rangga Subita, berperang
dengan Ki Patih Belik.
42. Kyai Jaya Subita menarik Pedang, Patih Belik menerima,
bercanpurnya peperangan, mereka desak-mendesak, dipedang
lambungnya, tidak pasa, Patih Belik tidak goyah.
43. Kerisnya ditarik cepat sudah keluar dari sarungnya, Patih Belik
memperdayai, Ki Rangga terkena, gosong separuh lambungnya,

66 Babad Brawijaya
Ki Rangga melompat, meninggalkan gelanggang,orang
Majapahit menyoraki.
44. Bala tentara serta para punggawa, ambruk menjadi satu, sudah
tidak karuan, mantri dengan bupati, tidak ada bawahan-
pimpinan, seperti gabah diaduk-aduk.
45. Pasukan Bonang kalah perangnya, barisannya sudah tipis,
sebab semua telah bubar, (14) berlarian tak tentu arah, mengadu
kepada Patih, banyak yang menjadi korban, semua mengungsi
kepada tuannya.
46. Waktu ashar masih ramau orang berperang, telah diterapkan
sejak pagi, segera Ki Pranata, bendenya sudah dilucuti, sudah
turun dari baluwarti, tambur berderap, barisannya dibubarkan.
47. Sudah berhenti sesaat (peperangan) orang Majapahit dan
Bonang, terucaplah sang raja saat itu, saat itu sang nata,
Brawijaya berpesta, mengorbankan kerbau dan sapi, itu minum-
minuman, dihaturkan (dipersembahkan) kepada leluhurnya.
48. Memuliakan leluhurnya, kepada orang-orang terdahulu, dupa
mengepul di angkasa, uujar yang bercerita, kisah cerita wali,
dupa memmbumbung hingga angkasa, sampailah kepada Nyai
Rara Gendhis.

3. Dhangdhanggula.
49. Terkisahkan yang sedang bertempur, terucaplah Sunan Bonang,
menurut kabar, dulu ketika melarikan diri, oleh bala ama-
(halaman 15-22 hilang)

4. Kinanthi.
50. (23) sudah tiba di negeri.
51. Raden Bondhan sudah datang, masuk ke dalam istana, Raden
Bondhan sudah naik, berada di atas panggung, melihat tetabuhan
menyambut, Raden Bondhan mendekati.
52. Gongnya segera ditabuh, Sekar Delima berbunyi, alamat
pertanda akan kiamat, di negeri Majapahit, menurut Jayabaya,
jika gong ini berbunyi.

Babad Brawijaya 67
53. Geger seluruh tumengung, serta seluruh bupati, ini siapa
menabuh tetanda, bgaimana mungkin sampai berani-berani,
“Hei manusia siapa kamu? Pasti putus lehermu.”
54. Terlihat anak tampan, di atas panggung asyik-asyik berdiri,
lekas si anak segera ditangkap, sudah dihadapkan kepada sang
raja, Brawijaya berkata, “ini anak dari mana.”
55. Menghatur para tumenggung, Raden Bondhan cepat menjawab,
“Hei sang nata Brawijaya, aku anakmu Tuan, menurut i- (24) bu
hamba,” Brawijaya memanggil.
56. “Hai Misahar apa benar? Jikalah ini putra saya?” ki Misahar
menghatur sembah, “iya betul sekali Kanda Raja, menyusul aku
karenanya datang kemari.”
57. “Raden Bondhan namanya,” Brawijaya segera menubruk,
“Duhai Tuhan putraku, ketika dahulu kumeninggalkan istri, aduh
Nak tidak dinyana, jika kau dibesarkan di sawah, kamu cepatlah
pulang, bawalah si kacung ini, ya si Bondhan titipkanlah, ke
Tarub sekarang.”
58. “Ada di Panganjang,” Ki Misahar mohon pamit, Ki Misahar
mohon pamit, Ki Misahat lalu pergi, dengan putranya, sudah
jauh perjanannya, perjalanan Ki Misahar.
59. Berhenti sejenak yang dituturkan, terucaplah ratu dedemit,
Nyi Gedhe Rara Tunjung Bang, tersedak asap ini, panggilan
cucunya, (25) yang sedang bertempur dengan wali.
60. “Eyang hamba meminta pertolongan,” Nyai Gedhe berkata
pelan, “Hei kamu Patih Garongbag, kumpulkan bala dedemit,
seluruh bala siluman, kau tolonglah yang berperang.”
61. “Bawalah bala lelembut, kau tolonglah yang berperang, kepada
Prabu Brawijaya, yang sedang brperang dengan wali, sudah
cepat sapu bersih, seluruh bala dedemit.”
62. Ki Patih menghaturkan sembah, telah pergi keluar, memanggil
bala setan, beserta temannya Giling Pipis4, telah berkumpul di
Pangurakan, lengkap dengan sarana orang berperang.
63. Nyai Gedhe pelan berkata,” semua bala dedemit, kalian
semua jangan menghilang, tampakkanlah diri seperti manusia,

4 Sepertinya bukan nama, tetapi suatu istilah.

68 Babad Brawijaya
sebagaimana lazimnya manusia, karena bermusuh wali.
64. Sudah berangkat dari alun-alun, seluruh dedemit, berjejalan
di jalan, (26) gemerisik suaranya iblis, sebab tidak berjalan di
tanah, sejengkal jarak tingginya dari tanah.
65. Jauh sudah perjalanannya lelembut, tersebutlah para wali,
balanya riuh-rendah, semuanya telah berbaris kembali, sudah
saling berhadap-hadapan, orang Bonang dan Majapahit.
66. Barisannya sama-sama berjaga, di arena peperangan,
sorakkannya bergemuruh seperti kicauan burung menyambut
fajar menyingsing, orang Bonang dan Majapahit, tidak ada yang
mundur dari peperangan.

4. Pangkur.
67. Berbunyi tanda perang, benderanya di pasang berkibaran,
berbaur suaranya tambur, meriamnya berkali-kali, sudah tertata
barisannya semua bergemuruh, saking lawan-melawan, orang
Bonang dan Majapahit.
68. Blandring bertaburan seperti hujan, bolang-baling jatuhnya
seperti gerimis, serta busur panah, meriamnya saling bersahutan,
menerjang barisan banyak yang musnah, terkena peluru dan
panah, orang Majapahit banyak (27) yang mati.
69. Barisan Bonang semuanya mengejar, barisan orang Majapahit
menerima, memburu kea rah pimpinannya, segera Ki Demang
Rangsang, “Hei minggirlah aku yang maju bertempur habis-
habisan,“ saat itu Ki Demang, segera kerisnya ditarik.
70. Ki Demang maju ke pertempuran, Demang Rangsang sesumbar
di medan perang, “majulah para Sinuhun, perang tanding
kerubutilah aku yang berperang habis-habisan,” orang Lumajang
mendengar, segera keluar berperang.
71. Sudah dihadang di peperangan, Demang Rangsang keras ia
berkata, “Orang Lumajang kau ini, apa kamu tidak sejantan
ayam jantan bertaji kuning, bukankah kamu ikut kepadapara
Sinuhun, mencegah batal dan haram, mencegah arak dan babi.
72. Menjawab Rangga Lumajang, “tidak mau mengabdi ke
Majapahit, agamanya tak terurus, jika beristri tidak menikah,

Babad Brawijaya 69
dan lagi bekerja menggunakan rapalan ashadu (?), agamanya
seperti kanak-kanak, seperti perilakunya iblis.”
73. Keduanya sama-sama menerjang,orang Lumajang (28) dengan
Demang kemudian, sama-sama tusuk-menusuk, Ki Demang
terbunuh, lambungnya tertusuk ususnya keluar, Ki Demang lalu
jatuh, terguling di atas tanah.
74. Ki Rangga Barong menerjang, sudah dihadang oleh Demang
Weleri, keduanya tending-menendang, bergantian terjengkang
mereka, Ki Rangga sudah melompat, jatuh di barisan Bonang,
sudah tertutup okeh barisan.
75. Ki Rangga Barong sudah mati, maju serempak berduaan Ki
Patih Belis (Belik?), bala Bonang ini menempuh, ramai tombak-
menombak, dilempari Ki Rangga teguh sekali, seperti singa
terikat,barisan Bonang terkalahkan.
76. Barisan Bonang bubar semua, sekian banyak bupati sebagian ada
yang mati, orang kecil semua melarikan diri, karena demikian
kerepotan dalam peperangan, yang sebagian melarikan diri
mengungsi ke gunung, ada yang ke hutan, ada yang mendatangi
tuannya.
77. “Paduka celakalah di pertempuran, bala Tuan iya banyak yang
mati, (29) prajurit Majalangu, seperti singa terikat, tingkahnya
singa galak bertindak, bala Bonang banyak yang mati, Paduka
celakalah di pertempuran.”
78. Sunan Udung berkata,”Ya minggirlah aku yang maju bertempur,”
memohon pamit kepadaara sinuhun, sudah memakai busananya,
menunggangi kuda Sunan Udung cepat mam.., berlari dengan
kudanya, dikeroyok orang Majapahit.
79. Barisan banyak yang mati, baerceraian campurnya bawahan,
ada yangmenombak adaa yang memanah dengan busurnya,
sebagian ada yang menebas dengan pedang, dilempari Sunan
Udung tidak dapat terluka, sorak berkali-kali, orang Majapahit
menembakkan meriam.
80. Diberondong dengan senjata, dilempari tidak terusik, di atas
kuda asyik bertafakur, tidak lain yang ditujukan pada guru para
sinuhun, kedua kali gurunya, dialah Kanjeng Sunan Kalijaga.

70 Babad Brawijaya
81. Sudah keluar keramatnya, Sunan Udung panasnya seperti
api, keramatnya itu keris, (30) serta keramatnya pakaian,
bala Majapahit banyak yang mati, setiap yang ditunjuk mati,
keramatnya keris Si Camuris.
82. Tak ada yang dapat mendekati, dimedan perang seperti
disebarkan api, mantri serta para tumenggung, perang dari
kejauhan, Sunan Udung memburu dengan kudanya, yang
tertangkap tergeletak, orang Majapahit banyak yang mati.
83. Kudanya seperti singa galak, Sunan Udung tingkahnya
seperti singa putih, tempatnya mengamuk musuh, setiap
yang terterjang mati, bala Majapahit berlarian, mengungsi
menuuju tuannya, kepada Prabu Majapahit.
84. “Paduka celakah dalam pertempuran, pasukan Tuan tidak
kuat maju berperang, SunanUdung yang mengamuk, sembari
menunggangui kuda, di medan tempur pansanya seperti api
membara, setiap yang dijumpai mati, Paduka cekalalah di
pertempuran.”
85. Brawijaya berkata, “Bagaimana mengimbanginya di
pertempuran untuk menolak api itu?” Berkata Gajah (31)
Mada cepat, “Apabila ingin mempan Cucu, cincin Manik
Mangrasa, khasiyatnya sangat sakti.”
86. Lemparkan ke lautan kering, gunung runtuh, kepada musuh
pasti mempan,” segera dilemparkan, cincin sudah jatuh,
jatuhnya pada Si Gudhil tidak hilang, menurut cerita itu,
keramatnya Jeng Sunan Kali.
87. Ceritanya orang Kalijaga, semuanya masuk, tombak dengan
bambu runcing, jimatnya leluhur di Majapahit, yang
digunakan untuk membasmi unan, jimatnya cincin dan
cundrik.
88. Pasrah terpekur di medan perang, Sunan Udung
hanya mengingat kepada Sang Mahatahu, di arena
pertempuran,panah seperti hujan, cincin telah dibuang,tidak
hilang keramatnya sunan, tidak hilang panasnya api.
89. Rangga Barong menerjang, di medan peperangan sudah
bercampur bertempur, berkata Jeng Sunan U- (32) dung,

Babad Brawijaya 71
“Prajurit siapa namamu?” “Rangga Barong julukan aku,
prajurit tampa tanding,aku bupati dari Bali.”
90. Buru-memburu yang berperang, Rangga Barong kudanya
dihadapi, kuda dipedang terpuruk langsung mari oleh Sunan
Udung, jatuh tertelungkup, bangun lantas menerjang, keduanya
perkasa di peperangan.
91. Sandal-menyendal yang berperang, Rangga Barong digeblag
mati, putus tulang belulangnya remuk, segera Ki Lembu Gangsa,
menerjang gadanya diayun-ayunkan, enam puluh bobotnya
gada, Sunan Udung menerima.
92. “Prajurit siapa namamu?” Dijawab,”Lembu Gangsa nama saya,
aku Bupati Ngurawan,” Sunan Udung berkata,”Ya baik jangan
ada yang lari, apa yangada padamu, timpakan padaku.”
93. Ki Lembu Gangsa menggada, “cepat kemari aku tadahi,”
Ki Lembu Gangsa memukul, Sunan Udung tidak goyah,
ketiga kalinya, gada putus jadi tiga, (33) keduanya jangkah-
menjangkah (saling mengatur jarak), tak ada yang berbaur satu
dengan lainnya.
94. Ki Lembu Gangsa ditangkap, ditepuk kepalanya, sekali
kepalanya remuk, segera Ki Windujaya, sesumbar, candrasa
sudah menyambut, sudah menghadang di medan perang, Sunan
Udung berkata pelan.
95. “Prajurit siapa namamu?” “Ketahuilah Windujaya nama saya,
aku prajuritnya ratu, Maha Prabu Brawijaya,” “ya kemarilah
timpakan candrasamu,” Ki Windujaya ingin membunuh, Sunan
Udung menadahi.
96. Sunan Udung sudah bergembira, perlawanannya seperti singa
putih, sinuhun seperti itu, Ki Windujaya ditangkap, disabetkan
ke pohon soka kepalanya remuk, Windujaya sudah mati, Ki
Metaun membantu.
97. Sesumbar di medan peperangan, sudah disambut Sunan Udung
tururnya pelan, “Prajurit siapa namamu?” “Jangan sampai tidak
tahu, ya nama aku Tumenggung Meta- (34) un,” cepat lalu
sebdal-menyendal, keduanya pemberani dalam bertempur.

72 Babad Brawijaya
98. Injak-menginjak yang berperang, keduanya sama-sama roboh-
merobohkan, segera Tumenggung Metaun, pedangnya telah
keluar dari sarung, hendak disabetkan ke Sunan Udung, tidak
terluka ulitnya, ditangkap saling banting-membanting.
99. Ki Metaun telah mati, balanya, orang Majapahit banyak
yang mati, Sunan Udung mengamuk, banyak bala yang mati,
Sunan Udung di medan perang sudah bingut, orang Majapahit
berlarian, sisa dari yang mati.
100. Dengan bala tentaranya, orang Majapahit lari ingin menyingkir,
Sunan Udung sudah memburu, semuanya masuk ke dalam
benteng, terucaplah Brawijaya, yang menghadap kepada sang
prabu para inya, para selir dengan cethi.
101. Eyang berdua telah duduk, duduk berjajar keduanya di kursi
gading, serta ajar dan para putut, berbaris rapi di (35) paseban,
serta istri berdua duduk berjajar, terucapkanlah yang baru saja
datang, menyembah seraya sungkem.

6. Kasmaran.
102. Berbaris rapi di Pancaniti, ajar serta para dhang hyang,
teratur gandhek semuanya, dengan para sentana, mantri serta
punggawa, berjubel di depan penuh, tidak lama antaranya lalu
datang.
103. Bersujud di kaki raja, menghaturkan hidup-mati, karena betapa
besar kegagalan abdinya, “hamba ada di depan, bermusuhan
dengan walisanga, bala Tuan banyak yang tewas, para bupati
sudah gugur.”
104. “Diamuk oleh para wali, Sunan Udung namanya, seperti singa
buas gerak-geriknya, tentara Tuan semuanya mati, tersapu
angin puyuh dahulu, Paduka hamba memohon bantuan,”
Brawijaya berkata.
105. “Hai minggirlah kau patih, aku maju ke peperangan, bagaimana
upayanya, oleh karena musuh wali sanga, sebab sangat berani,”
Brawijaya pelan berkata, “Barangkali (36) ada penolakan.”
106. Ajar Sungsang, Tunggul Manik berkata, “Ya Ananda cucuku,
begini syaratnya itu, cincin Manik Mangrasa, khasiatnyasangat

Babad Brawijaya 73
bermanfaat, dengan itu kayu galuh, tinggalan dari orang
dahulu”
107. “Jikalah jatuh ke orang, seluruh jimat akan hilang semua,
semua musuh akan bubar semua, itu menurut penuturan
cerita,” Brawijaya sangat gembira, “Kuasa jimat itu, jika jatuh
k eke lautan kering.”
108. “Jin, setan takut semua, khasiatnya kayu itu, tidak kelihatan oleh
musuh, menurut pakemku, perangnya wali sanga, yang berjuluk
Sunan Udung, para ajar perintahkan untuk menghadang.”
109. Menurut pepakem dahulu, Gajah Mada itu orang kuno, negeri
Majapahit saat itu, agar harus kiamat(barulah akan kiamat), jika
sudah ada wali sanga, para sunan yang melebur, diganti agama
Islam.
110. Brawijaya berkata pelan, “Hei semua para ajar, dengan
Dhanyang semua aku (37) perintahkan menghadang, perangnya
wali sanga,” Para Ajar semua berkata, “Bersedia sesuai titah
nata.”
111. Asyik bercengkerama bersama, Maha Prabu Brawijaya,
terucapkan yang datang kemudian, yang bernama Patih Garobag,
bala dedemit Tunjung Bang, Ki Angggaskara bersujud, dan
Dipati Samber Nyawa.
112. Sang nata kaget melihatnya, “Hei punggawa siapa kamu? Yang
baru kulihat.” Berkata Patih Garobag, “Hamba bala siluman,
utusannya Nyai Ratu, Nyai Gedhe Rara Tunjung Bang.”
113. Brawijaya suka mendengarnya, “Siapa yang berani padaku,
eyang buyut membatu semua, Sunan Udung tidaklah mungkin
kuat, melawan kepada orang Tunjung Bang, oleh karena musuh
lelembut, sudah kamu cepat keluar.”
114. Semua bencari telah keluar, serta ajar, para dhanyang, saling
bersikutan dengan temannya, sudah terpasang bendera, sudah
kelihatan oleh orang Bonang, dan Sekar Delima bergaung,
pertanda akan kiamat.
115. Hilangnya negeri (38) Majapahit, huru-hara sudah nampak
jelas, Sekar Delima sekarang, bergaung di awang-awang, sebab
menurut cerita, singkat cerita, sudah bersorak berkali-kali.

74 Babad Brawijaya
116. Menabuh gendang, gong, dan beri, meriamnya bergemuruh
bersahutan, gemuruh suaranya, “Orang Bonang keluar
berperang, jagonya para suhunan, mana yang bernama Sunan
Udung, sudah lekas leluar!”
117. “Keluarlah prajurit wali, di sini bertanding keberanian, jangan
mundur dari medan laga,” Sunan Udung mendengar, cepat
memakai busananya, menunggangi kudanya berbulu hitam
bercampur putih, sudah keluar di pebaratan.
118. Tidak pakai permisi lagi, kepada seluruh para sunan, oleh karena
saat itu telah mendengar, mengindahkan apa yang didengar
telinganya, Sunan Udung tidak sabar, berjalan dari arah para
tumenggung membelah mereka, semua asyik bersenang-senang.
119. Serta seluruh bawahan, serta para punggawa, bersuka-suka
bersama teman-temannya, suara beradu game- (halaman 39-68
hilang)

7. Durma.
120. …. (69) budiman, serta Raja Kalifah, Raja Supitan di kiri, sudah
ada menghadap, di dekat Siti Inggil.
121. Tetabuhan dhikir agung5 berada di depan, serta Ki Sangu Dhikir,
pelognya ada di tengah, serta Ki Sangu Dowa6, meriamnya
rela dalam kematian, bagai bernyawa, pelurunya sirna dalam
kematian.
122. Balanya Raja Nurbuwat tidak pergi, serta Raja Kabuli, serta
Raja Caraca, serta Srebad, Raja Mulu berada di belakang,
Tumenggung Arwah, Demang Kubur ada di belakang.
123. Demang Bara, Demang Umur berada di depan, Ngabehi Salid di
kiri, dan Demang Amin, sudah lengkap pasukan, barisan sudah
di isas, sebagian sêmo yang tertinggal.
24. (70)7 Perhatian. Semua yang membaca pada susunan kitab ini,
saya mohon maklumnya. Karena barangkali ada tulisan atau
rima yang salah, pembaca semua mengkoresi apabila kurang
5 Tembang gede? Maksudnya Sekaten?
6 Dowa= Doa?
7 Penomoran diadakan oleh pengalihaksara guna mempermudah upaya alihaksara,
mengingat semenjak halaman 70 tidak lagi bernomor.

Babad Brawijaya 75
benar, rimanya, atau berkurang, atau bertambah pada tulisan
ini, kurang atau lebih. Atau yang membacakitab ini dipandang
cukup, saya juga mengucapkan terimakasih, mendapat
barokahnya yang membaca kitab atau lontar ini. Amin.
8. Sinom.
125. (71) Ya Hu dat les hilang tanpa penyebab, inilah sejarah
Pangeran, yang tujuh yang sedang mempribumisasikan diri
dahulu, pribumisasi ayahnya asal, dari Yuldan ibunya asl dari
tanah Wuntilan, Pangeran Panjunan, itu barusan anak cucu dari
Dampu Awang dipastikan membuat, bahuwarna8 di Siti Putih9,
itulah Pangeran Panjunan, Pangeran Carbon, sudah selesai
hamba meminta maaf yang menuliskan.

9. Kinanthi.
126. Nabi wali mukmin itu, semuanya sudah (mengetahui) sastra ini,
jadi melihat badan, tidak dengan nabi wali, kepada sukma yang
mulia, tidak terbagi dalam jasad.
127. (72) Melihat roh Ilapi10 itu, jangan jauh-jauh dirimu melihat,
dinyatakan pada rupamu, seperti tahu sukma jati, jangan engkau
mengira, diketahuilah susahnya (menuju) pada Yang Mahatahu.
128. Jika engkau tidak melihat, kepada sukmamu yang sesungguhnya,
dengan mata kepala, itu barusan engkau kelak, buta pada
akhirnya, jika tidak melihat Sang Mahatahu.
129. Pastinya penglihatan itu, jangan kamu mencari, senyatanya
kamu carilah rupamu, itu rupanya Yang Mahatahu, jangan keliru
dalam melihat, tahulah sucinya Yang Mahatahu.
130. Sejawa tiada seribu, tidak ada sebab kita ini, semua lahirnya dari
Tuhan, tahu sucinya Yang Mahatahu, jangan engkau mengira,
mengaku-aku bersatu dengan Yang Mahakuasa.
131. Kalbunya mukmin itu, dianggap rumahnya Sang Mahatahu, (73)
tempatnya sifat Maha Melihat, dengan nyatanya kepada Sang
Mahatahu, yang ada tiga perkara, bukan merahnya jasmani.

8 Yang mewarnai / membangun?


9 Tanah putih?
10 Idhofi.

76 Babad Brawijaya
132. Merah yang merah tertinggi, sebagai cermin berhias Sang
Mahakuasa, ada rupa tiga perkara, ketigakali namanya,
karenanya ada tiga warna (macam), Mukdas itu surga.
133. Seperti perumpamaan itu, dalang, wayang, dengan kelir,
dalangnya wujud mokal, wayangnya wujud ilapi, kelirnya
a’yyun tsabita, pengiringnya dzat yang ada di kelir.
134. Maka dari itu dinakan mosup, ditafsirkan pada wayang,
dalangnya mengikuti wayang, wayangnya ikut kepada kelir,
kelirnya pengucapan-Nya sendiri, itulah wud11 birahi.
135. Jika kumengindahkan badan aku, apa yang terasa di hati, seperti
sampai pada puncak keindahan, terlihat rasa di hati, tidak putus
rasa pada (74) amarah, didatangi rasa jati.
136. Telah datang yang tinggi12, sungkan tempatmu Aku tempatnya
merasa hamba, itu wujudnya dua, jika merasakan Tuhan,
haruslah dengan hamba Tuhan.
137. Karenanya itu luput, sebab haruslah dengan Tuhan, satu bagian
nyata, sifat langgeng denganTuhan, kehendak tak dapat diduga,
tidak menemui dan ketemu.
138. Salah dalam pengetahuan itu, jika ada dua wujud, sejatinya
ya berlawanan, hamba dengan Tuhan, itu teramat sesat, susah
memberi orang tahu pada keterbukaan.
139. Senyatanya diriku, terpaksa iku orang terpelajar, tidak tahu
tatanannya bahasa, tetapi memaksa ikut teks, maka jadilah
paksaan utama13, harus ikut lènglèng mencari.

(01)14 10. Sinom.


140. Dan lagi aku bertanya, menyanyikan Sinom Pangrawit, agar
memohon berkah Tuhan, di mana rohnya salat ini, dan aku
bertanya lagi, nafsunya salatitu, di mana ilmunya salat, dan aku
bertanya lagi seperti nama15 yang dinamakan jasadnya salat.

11 Wujud?
12 Mahatinggi?
13 Doktrin.
14 Penomoran kembali ke nomor 1.
15 Istilah.

Babad Brawijaya 77
141. Dan lagi aku bertanya, kurungannya salat, singlih supaya mana
kepalanyasalat, aku bertanya lagi, tulang keramgkanya salat,
dijelaskan satu-persatu, di mana yang di namakan otaknya salat.
142. Maka jawablah olehmu, jangan keliri di awal, meniatkan aku
dalam salat, rohnya salat itu takbir, petunjuknya pada hati ini,
hamba mengucapkan, yaitu ragamu, itu raganya (02) salat
sesungguhnya, tetapi tua yang di atas, sesudahnya itu.
143. Adapun yang dinamakan niat, yang ada di dalam hati, menghadap
jepada rohmu, menghadap kepadawujud, mukmin mangkin16lah
ini, menghadap kepada Yang Mahaagung, dengan fara’il kita,
menghadap ke fi’ila ki17, yaitu yang tegas niat sempurna.
144. Ilmunya salat itu, menyatakan awal-akhir, adapun kepalanya
salat, membaca al-fatihah dengan sungguh, ada pada ruku ini,
tulang kerangkanya salat itu, duduk jasadnya salat, kurungannya
salat sesungguhnya,yaitu sujud dua kali.
145. Adapun membaca do’a, kepada wujudmu ini, sempurnanya
manusia, sedangkan rukumu ini, itu berasal dari angin,
menghilangkan seluruh wujud, (03) oleh ini, jangan kamu
melihat, semuanya termasuk ke dalam bangsa iya18.
146. Pendeta yang setengah, salat lima waktunya, masa nabinya
lima, sebab itu yang memiliki, cahaya yang putih, itu pada salat
subuh, atas Nabi Adam itu,yang memiliki sesungguhnya, salat
subuh dinamakan tunasnya rasa.
147. Di waktu terkisahkan, sesungguhnya atas Nabi Ibrahim, kuning
cahayanya, yang melahirkan cahaya ini, di waktu ashar sungguh,
itu atas Nabi Nuh, hijau cahayanya, Nabi Nuh yang mempunyai,
yaitu benihnya semua nafas.
148. Pada waktu Magrib itu, sunguh atas Nabi Isa, cahayanya itu
merah muda, keluar cahaya yang berwarna19, salat isya ini, (04)
atas Nabi Musa, pada cahayanya, Nabi Musa yang memiliki,
yaitu benihnya badan dan sifat.

16 Mukmin mumkin?
17 Fi’illahi? Fi’ila ini?
18 Bangsa iya= bangsa nyata wujud kongkrit?
19 Warna? Warna-warni? Pancawarna?

78 Babad Brawijaya
149. Adinda mendekati keinginanmu, itu dirimu bertemu,
menghambur Dewi Sujinah, berbakti sujud di kaki sang suami,
“Tapi Tuan ceritakanlah, Tuhan hamba yang Mahaluhur, dari
dunia sampai di akherat,” berkata Pendeta Mustakim, “Ya
akuhendak di Dhandhang gula.
11. Dhangdhang gula.
150. Ketahuilah olehmu mengarang, jangan buyung memilih
samaran, dengan awas engkau bertanya, tidak enak hati
bertanya tempat letak, jika tidak dengan jisim, seperti capung
tidak bermmata, searah menuju ke laut, camkan Angger engkau
beringsutlah, tanyakanlah, sempurnanya mengaji kematian,
yang telah bisa (05) mati.
151. Ingat-ingatlah anak-cucuku, jangan terlena pada dunia dan
kenikmatan, tidak ada batasannya kelak, tidak ada takutnya,
sakit-mati mesti bertemu, tidak ada ketakutanmu, tidak ayal
pasti bertemu, jangan enak pada posisi, prihatinlah kamu ini,
jangan sering bergunjing.
152. Baik buyungku, dirimu buyung jika engkau nyata, jangan
percaya pada teks semata, teks itu jalannya, tetapi buruklah
kita ini, sebab itu pêpulêtan20, camkan jangan terlena, jangan
percaya bertanyalah, jika memiliki jangan takut menghadap
anakku, pasrahkan jiwa dan raga.
153. Buyung kau carilah wangsit, engkau buyung jika tidak
mengabdi, (06) manusia dikisahkan kelak, malas menanyakan
letak, jalan sulit dilalui itu adhamik, dalam mata terpejam
awaslah engkau melihat, perumpamaanya kelak itu seperti
sangkar, raganya kelak ini, tidak ada letak timur.
154. Jangan pendek keinginan anakku, kelak tiada memberi
kenikmatkan raga, tidak ada akhirnya kelak, beruntunglah
yang sudah berguru, tanpa memberi kenikmatan anakku, serta
suwrangya, yang bersungguh-sungguh berguru, bangunannya
sangat berdekatan, sebab tidak ada cacatnya yang dapat
memunahkan, serta niat di dalam sukma.

20 Teka-teki?

Babad Brawijaya 79
155. Yaitu yang serius kepada Yang Mahatahu, tingkahmu buyung
jasadmu, serta ingat rupanya itu, sebab banyak peraturannya,
tetapi banyak orang menanyakan ilmu, itu pada pendeta21,
tidak di hadapan-Nya, bgaimana ilmu (07) yang gampang,
gampang-susah banyak orang menata letak22, matinya itu
larangan23.
156. Seluruh kehendak dalam pengetahuan, engkau buyung banyak
yang sêmaya, dan banyak pemandanganya, itu tidak ada
bahayanya, lubang agung dan asih, adalah pintu kembar, sama
rupanya, di atas puncak rumah, malah serupa, intan-berlian
bentuknya, banyak orang yang berhenti di pintu.
157. Jangan berhenti pada dua pintu ini, ada lagi pintu gapura, di
situ tempatnya, sesaat tidak ada mengantuk, lalu engkau melihat
masjid, tidak menggantung, tetirainya idah-indah, yang dibuat
condong merah, condong kuning, putihnya tertata rapi.
158. (08) serba memancar ya terlihat indah, gawangannya masjid
ada satu, bisa menutup sendiri, jika terbuka tampak memancar,
seperti bulan purnama tanggal empat belas, penerangannya oleh
mega, penerangannya mengepul, tampak di dalam gasmara,jika
dilihat tidak ada gantinya, lalu kamu menarik nafas.
159. Lalu kamu menarik nafas anakku, serupa sêkêpên awaslah, pada
rupamu sendiri kelak, jangan keliru dalam petunjuk, jangan
salah akal budimu, ketahuilah pada bencana, banyak yang
terhenti pada bencana, sebab akan menjadi ketakutan di dalam
kematian anakku, orang yang suka pada pekerjaannya.

12. Sinom.
160. Yang kupinta kepada Tuhan, tahu pada jalan hakiki, karena
awas padang Yang Sukma, yang yang kembali kepada Yang
Mahatahu, yang ditunjukan pada orang yang benar, jalan yang
benar ada tiga, itu mukmin, wali, dan nabi, itu jalan yang hakiki,
ketiga orang itu sama satu penglihatannya.
21 Ulama.
22 Mengkontruksi keberadaan Tuhan. Menciptakan konsepsi ketuhanan menurut
asumsi pribadi.
23 Terlarang mati dalam keadaan semacam itu.

80 Babad Brawijaya
161. Martabatnya penglihatan itu, disebutkan telah sebenar-benarnya,
beda-beda penglihatannya, penglihatannya orang mukmin, ini
karena menyulai pada af’al hakiki, para nabi [emglihatannya,
penglihatannya itu, tidak beda penglihatannya, tidak beda
menyukai dzatullah.
162. Kata orang yang telah awas, tidak beda penglihatannya,
ma’rifatnya ketiga orang, nabo, wali, dan mukmin, sebab
penglihatan- (10) nya, sama menyukai ya kepada waktu, beda
pada jalan, tidak samar penglihatan mereka, nyatanya sama-
sama hatinya mukmin itu.
163. Hati mukmin itulah, tersebutlah dalam hadis qudsi, sebagai
tempat bersemayam Yang Sukma, tiada lain nyatanya, hanyalah
hati orang mukmin, diinginkan menjadi temptanya, hatinya
mukmin ini, menerima sabda sejati, penglihatan terlihat jadi
tidak terlihat.
164. Bersabdalah DIaYang Sukma, tujuh lapis langit tujuh lapis
bumi, yang termuat dalam hati-Ku, akan tetapi yang memuat
diri-Ku, yaitu para mukmin, orang yang mukmin kekkasihnya,
sifatnya yang memuat itu, tiga mqom sejatinya, hati syiri yang
suwenda24, itulah hati fu’ad.
165. Hati fu’ad yang terkecuali, penglihatannya (11) fu’ad ini,
suka pada af’alullah, tidak kuat penglihatannya, tetapi af’al
sejati, suka pemglihatan kemudian, yaitu dinamakan, Roh Ilafi
namanya, yaitu tempat duduknya af’alullah.
166. Kedua kali yang memuat itu, hati fu’ad namanya, yaitu
senyatanya fu’ad, hati suwenda ini, suka kepada sifat sejati,
pengliharannya rupawan itu, suka kepada sifatullah, terang
nyata melihat, pada kesucian Yang Sukma.
167. Penglihatan suwenda itu indah, roh kudus namanya, yang
tidak putushatinya, tidak ada tang menghalangphalangi, dan
padakesuciannya, penglihatan suwenda itu, itulah sejatinya roh
Kudus namanya, itulah yang berbisik (12) dengan sukma.
168. Ketiga kali kedalaman hati, hati syiri namanya, itu senyatanya
suwenda, ini penglihatan rahasia, dan suka pada yang sejati,

24 Rupawan, indah?

Babad Brawijaya 81
tiada lain yang dipandang, kepadaYang Sukma, terang nyata
melihat, iya itulah penglihatan Roh Kamar.25
169. Penglihatannya yang suka pada ngatat, tidak lain kepada jiwa
diri, berkasihan dengan yang tak tertuturkan, itu yang menjadi
daging dahulu, hendaklah engkau dapat anakku, apabila engkau
berteduh terhadang hujan, semua dalam itu rasa kasih, itulah
yang harus kau yakini, umpananya seperti badak mengunjungi
di lautan.
170. Tenggelamlah badak di air, terliputi oleh air asin, itu tersinari
oleh Yang Tunggal, lantas hamba Tuhan, wahdat tempatnya, itu
bernama (13) suhedat, itu perjalanannya dzat, artinya engkau ini
anakku, penglihatannya Nurahman itu.
171. Hatinya mukmin itu, sangkarnya burung, senyatalah burung itu,
berada dalam sangkar sejati, dan siapa yang memiliki, di dalam
sangkar itu, jika kamu belum mengetahui, bergurulah dengan
pasti, burung hilang gêten dalam sangkar.
172. Pasti engkau merasakan, dan ada pada sukma jati, jangan lekas
menghambaengkau, jangan lalai akan penglihatan ini, lekaslah
engkau anakku, mersakan segala wujud, menyatu dalam
keberadaanmu, dan keberadaan sukma jati, dunia akherat, tidak
samar dengan sukma.
173. Bersabdalah Dia Yang Sukma, tersebutlah dalam hadis qud-
(14) si, ucapannya dia Sang Maha Pencipta, di dalam diri
manusia, dan bernama talike, ibudu dalam dada, di dalam dada
itu, dinamakan hati, di dalam hatiitu dinamakanhati fu’ad.
174. Di dalam fu’ad itu, ruang peraduan ata namanya, di dalam
ruang peraduanitu, tujuh lapis tirai di dalamnya, di dalam ruang
peraduan aki26. Itu rasa yang sesungguhnya, di itu dalam sukma,
itu rasa yang sejati, di dalam rasa itulah letaknya.
175. Berbahagialah kau bertanya, mengaku-aku pada orang, itu
sejatinya manusia, yang bernama rasa sejati, dan engkau
mengetahui, sangat samar rasa itu, bukan rasa fatamorgana, itu
rasa yang menguasai, (15) yaitu satu dari seluruh rasa.

25 Roh Qomar?
26 Kaki? akhi?

82 Babad Brawijaya
176. Pendeta Setengah berkata, yang dinamakan manusia sejati, yang
bernama Roh Kudus itu, dapatkanlah olehmu anakku, kelihatan
oleh orang yang luhur, dan rasa itu dinamakan, Sukma Sejati,
yang ‘udaniyah itu kepadasukma.
177. Beruntunglah engkau bertanya, yang dinamakan sukma ini,
ketiganya bernama sukma, Sukma Purba yang pertama, dan lagi
yang kedua, bernama Sukma Luhur, yang ketiga itu, (Sukma)
Wisesa namanya, yaitulah sama dengan nama sukma.
178. Sejatinya Sukma Purba, sesungguhnya menunjukkan dzatullah,
Sukma Luwih ada dan menuju yang sejati, waspadalah engkau
kelak, kepada Roh Kudus i- (16) tu, akan menjadi suatu
kenyataan, sebagai kelir sejati, Sukma Wisesa penghambaannya
sebagai wayang.
179. Hatinya sebagai wayang, member petunjuk bagi raganya, sebab
menjadi karya yangada dalam kenyataan, adanya menunjukkan
keberadaan Tuhan, dan serta dalamrupanya, dan rupanya yang
melihat, saat itulah engkau waspada, tanyakanlah kepada orang
bijak, apabila awas pada raganya tahu pada sukma.
180. Siapa yang mencari sukma, jauh dengan badanmu, kafir kelak
akhirnya, sesiapa yang mencari tuhan, jauh dari badannya,
kufur kelak akhirnya, sesiapa yang berharap pada sukma,
setajinya adalah badannya, nyata tersasar disêngget tapi
buduha.
181. Sesiapa yang mencari Sang Sukma, sesungguhya ada di bawah
di atas, di utara di selatan di barat di timur, kanan kiri dicari,
dan ma- (17) tinya kafir orang itu, jika jauh dari badannya itu,
jika engkau ingin tahu, di mana letaknya Sang Sukma ini, jadi
tertampakkan, terlihat di dalam badan.
182. Jangan jauh mengharap pada Sang Sukma, lihatlah pada dirimu
anakku, sembahnya sampai ke raga, lihatlah yang menghembus
mati, dan bergurulah dengan pasti, apabila terhanyut dalam
kesengsaraan, dan banyak orang yang tersesat, oleh karena
jalan kematian ini, badanmu wakilnya Sukma yang mulia.
183. Sesudah tamat, sampai engkau mengaku Tuhan, berbadan Yang
Mulia, kufur menamakan Tuhan, sebab Sukma Sejati, tidak

Babad Brawijaya 83
ada yang menyamai-Nya, tetapi badan yang mulia, petunjuk
sejati, umpamanya ka..a pulang gampang.
184. Pendeta Setengah berkata, (18) dipergunakan sebagai tanda
lainnya lagi, bersatunya Tuhan-hamba, ombak dengan lautan,
dan pergesekannya lautan, otak melihat kenyataa itu, yaitu
penglihatan yang menyatu, sama yang diberikan pada para wali,
yang setengah seperti obor myala cahayanya.
185. Ada kehendaknya penedta, itu penglihatan yang serupa, dan
setengahnya yang melihat, seperti takdir dengan keinginan,
yaitulah penglihatannya, itulah yang sudah singe, yaitu yang
telah mendapat rasanya penyatuan.
186. Sunan Giri berkata, menyatunya hamba-uhan seperti bumbung
perumpamaannya, karenanya (penyebabnya) berbeda ruang
anakku, mengabarkanlah yang sejati, dan yaitulah bedanya, dan
ialah perlambang penyatuan, menyatu hamba dan Tuhan, rasa
itu tidak berbeda di luar dan di dalam.
187. Di dalamnya bahagia, (19) di luar namanya bungakit, mengikat
sarinya penyatuan, bertemu rasa sejati, awaslah engkau,
bertanyalah kepada yang luhur, dan rasa itu samar, siapa yang
mengetahui badannya itu sempurna.

13. Dhandhanggula.
188. Sayang benar hidupmu adik, belas kasih aku Tuan kepada
engkau, jika mati kebodohannya, yang disebut orang bodoh itu,
jikalah mati oleh somani, awasilah saksikanlah selalu mengadu-
adu, terlanjur diturunkan badannya, di dunia tidak mau mengaji,
tidak mau sembahyang.
189. Sakit benar orang masuk neraka, letaknya di dasar sekali,
dikerubuti oleh segala siksaan, karena sakitnya orang mati
itu, seperti kambing dibest hidup-hidup, tidak dapat ia keluar,
tidak dapat ia berkata, setelah ia dimandika, kepadanya di
sembahyangkan dan didoa- (20) kan doa Ratib, lalu dibawa ke
liang lahat.
190. Setelah dikuburkan semuanya pulang, tinggal seorang
diri dalam kegelapan, yang datang banyak siksaan, seperti

84 Babad Brawijaya
yangmengerubuti, kelabang dan kalajengking, serangga dan
warayang, semuanya menyengat, bumi mewujudkan dirinya,
lalu remuk roboh kanan-kiri, kepalanya di bebatuan yang
berlompatan.
191. Turunlah satu malaikat, besar lagi tinggi, seperti bukit,
menggeram-geram suaranya, namanya Kirun dan Wanakirun,
rupanya hitam seperti tinta, rambutnyapanjang, menggelegar
jika berbicara, matanya bagaikan matahari, nafasnya disebutkan
diyakini keluar27, suaranya menggila.
192. Lalu menjawab kepada si tuan, jawabannya kepadamu,
ya jawablah engkau nanti, apa itu jawabannya, dan siapa
panutanmu, dan siapa sanak saudaramu,tidak bisa berkata,
sebab tidak bisa (21) menjawab, akan aku gada seperti palêbêr
kadi bunawi, berbaur dengan apak-apak.

14. Kasmaran.
193. Ada kedatangan orang pandai, Ki Syekh Bêred yang datang,
rupanya kanak-kanak yang buruk, kemudian mendatangi masjid
agung, serta serba telanjang, tersebutlah Raja Rum, sedang
melaksanakan salat Jumat.
194. Bersungguh-sungguh semua yang duduk, semua para pendeta,
punggawa agung, dan disertai para sentana, mereka semuanya
melirik, sudah sampai di masjid agung, anak kecil kemudian
datang.
195. Datangnya mengalahkan kerahasiaan28, naik ke hadapan sang
nata, anak kecil berkata pelan, engkau Raja Rum, seluruh
pendeta, punggawa telah duduk bersama, dan para sentanamu,
196. Dan engkau berjumatan ini, di mana gaibnya Allah, serta (22)
sang Rasul, kemudian Raja Rum berkata, kamu anak kecil,
gaibnya bangsa rasulullah, sudah ada pada rasulullah.
197. Dan gaibnya rasul ini, sudah berada di hadapan Allah, Raja
Rum kemudian, ya anak kecil kamu, darimana asalmu, kamu
bertanya kepadaku, gaibnya rasulullah.

27 Yang terkena embusannya terhempas?


28 tanpa kepura-puraan.

Babad Brawijaya 85
198. Anak kecil menyahut, ya Sang Raja Rum engkau, apa tekadmu
nanti, demikian jawaban aku, engkau memuji dan menyembah,
yang dinamakan sembahyang itu, apakah yang engkau sembah.
199. Raja Rum menjawab kembali, sembahyang lima waktu, itu
Allah yang aku sembah sekarang, kepada Yang Mahakuasa,
tidak berbentuk tidak berupa, itu sifat Yang Agung, Allah itu
yang aku sembah.
200. Allah yang kusembahyangi, aku kepada Allah, sembah puji
kepada ala miko, sebab aku takut kepada Allah, (23) turut kepada
Rasulullah, anak kecil pelan berkata, kepada dia Raja Rum.
201. Jika begitu engkau ini, tersia-sia sembahmu, pada tekadmu
saat ini, jika engkau nanti mati, seperti matinya sariat, tersesat
penerimaannya, tidak ragu berbaur dengan hewan.
202. Jika begitu engkau ini, kafir sebahmu sesat, menyembah kepada
Allah saat ini, kafir kufur sembahmu, engkaumenyembah kepada
Allah, anak kecil pelan berkata, kepada dia Sang Raja Rum.
203. Jika menyembah kepada Allah engkau Tuan, di mana
keberadaannya yang engkau sembah, dan letaknya sembah
sekarang, Raja Rum berkata, heh kamu anak kecil, karena
sembah kamu itu, ditujukan kepada Allah.
204. Keinginannya ya menyembah dan memuji itu, semua kepada
Allah, anak kecil (24) berkata pelan, Hai engkau Raja Rum,
ketahuilah olehmu, itu terhenti pada rapalan, terhenti pada rapal
semata.
205. Engkau menyembah kepada Allah, ada di mana tempatnya Allah,
jikalah tahu saat ini, kufur kafir sembahmu, jika tidak tahu, asal
muasal sembah itu, dan letaknya sembah.
206. Raja Rum tidak sadar, tertunduk sungguh tidak enak perasaannya,
berkata pelan penuturannya, kepada para pendeta, kalian semua
jawablah, pertanyaan anak itu, berkata seluruh pendeta.
207. Maulana Rum saat itu juga segera, menemui anak kecil itu,
seraya dirangkul badannya, hamba tidak menduga, ditambahi
beban yang sedemikian, seluruh pendeta agung, mereka semua
ikut bersujud.

86 Babad Brawijaya
208. Engkaulah tuanku anak kecil, hamba memohon safaat Tuan,
sesuai kehendak maqom anda, permo- (25) honan hamba saat
ini, orang banyak sama-sama diwejang, katakanlah kepadaku,
aku memulai memuja.
209. Aku mulai memuji, menyebut nama Sang Sukma, yang murah
di dunia saat ini, yang mengasihi di akhirat, yang dipuji tiada
putus, yang menjada di dunia, yang mengasihi Nabi Muhammad.
210. Ada sabda Nabi, yang sinilir oleh Allah, penutup semua Nabi,
berkata kepada para sahabat, pada diri orang itu, pasti tahu pada
agama, pasti tahu kepada Allah.
211. Siapa pun yang tahu pada Tuhan, pasti tahu pada agama,
bukankah tahu pada batalnya, pasti hilang dosa yang kasar, sipa
yang tahu itu, yang langgeng adapada diri orang itu, tidak dapat
rusak.
212. Adanya engkau ya hikumi29, sangat besar (26) dosamu, tidak
ada yang menyamainya, akan tetapi berhati-hatilah engkau,
dalam mejalankan itu, dan jangan engkau lalai, akhirnya engkau
tersesat.
213. Ilmunya hadir dalam bentuk teks semata, tekad semacam itu
sesat, yang sempurna itu saat ini,afal kufur Nata, hati-hatilah
engkau terlena, jika engkau bertanya hal yang belum diketahui,
jangan sekedar ikut apa yang dikatakan.
214. Yang sudah tahu artinya ini, imannya kufur demikianlah, aku ini
kufur saat ini, agamanya kepada Tuhan, kendatipun kufur, wajib
kemudian atas-Nya, seluruh orang Islam kepada Allah.
215. Hendaklah ingat ya diingat-ingat, orang yang ingin tahu pada
Allah, ya tahu kepada Allah sekarang, sebab tidak rusak
badan-Nya, tidak seperti apa pun, tidak ada letak tempat-Nya,
menerima tanpa tempat.
216. Tidak di bawah tidak di atas, hilanglah pujian di dunia, sifatnya
(27) ingatlah sekarang, tidak dapat terpisahkan, iman, tauhid, dan
makrifat, dalam Islam tak boleh lalai, dalam kesempurnaanya
kehidupan manusia.

29 Hikmah?

Babad Brawijaya 87
217. Pengakuan-Nya kagrap ing dhiri, tidak mau terpisah, tidak ada
itu tidak kelak, jika terpisah itu sulit, jika engkau ingin tahu,
bertanyalah merka yang duduk berjumatan, yang disucikan
hatinya.
218. Menyatu ketiganya yang pasti, ketiga-tiganya menyatu, jika
engkau tahu tauhid, itu yang dinamakan Ciya30, yang baru yang
menjelaskan, engkau carilah itu, yang awal tanpa akhiran.
219. Terapkanlah dengan baik, carilah jangan samar, dengan efektif,
hati-hatilah kau terlewatkan, atau kekurangan, atau engkaiu
bisu, atau engkau kehilangan kakimu-tanganmu.
220. Hamba (28) nyaris seperti Tuhan, Tuhan nyaris seperti hamba,
yang tahu pada penyatuan itu, hati-hatilah mengaku Allah, serta
mengaku Allah itu, keduanya itu salah, baiknya ya bergurulah.
221. Jika engkau sudah bertemu, senyatanya batasnya Allah,
sussahnya dzat itu sekarang, hanya menerima, ya pada saat itu,
serta dalam kelengkapannya, di sinilah letaknya nyata.
222. Nyatakan dengan pasti, dinyatakan bercermin riasan, jika sudah
awas itu nanti, camkan ada engkau dua, jangan selain Tuhan,
dahulu dengan tapa agung, tiada lain riasan.
223. Jasmani engkau itu sesungguhnya, hidupnya disebakan nyawa,
gerakmu itu sekarang, nyawa yang memiliki demikianlah, jika
engkau tidak tahu, pada sifatnya nyawa, dengan penvarinmu.
224. (29) Awalnya engkau tiada, lantas bertemu kehidupanmu,
lengkap seluruh nyawa saat sekarang, hingga berakhir pada
kematiamu, hingga hidupnya selesai, itulah kehidupannya, suci
tak menemui kematian.
225. Tuhan Yang Mahasuci, memakai sekehendaknya, berdiri sendiri
Dia, seluruhnya yaitu, jika niat wudhu itu, jika wudhu itulah.
226. Seluruh yang suci, yang najis yang halal, yang haram dan baik
sekarang, aku juga adalah Engkau, hakikat namanya, semua itu
Aku, baik penerimaanku.
227. Jika salah badannya, sasar-susur dirimu, nantinya hidup tidak
berguna, penglihatannya masih samar, sesiapa tidak melihat,
pada satu persatu itu, yang berjumlah empat perkara.

30 Cihna= tanda? simbol? lambang?

88 Babad Brawijaya
228. Tidak ada lagi itu, yang emoat perkara, tidak jadi penglihatannya,
seperti matinya wayang, matinya tersia-sia, terhenti oleh
penglihatan, tidak sampai kepaa Tuhan.
229. Melihat Kalifah sesungguhnya31, tidak terhenti pada rupa dan
bentuk, dilihat di dalamnya, serta sebelumnya, dan yang sesudah
itu, dan yang awalmulanya, tertukarnya penglihatan.

230. Keempatnya dibuang jauh-jauh, jadi tauhidnya dalam


penglihatan, aku lihat itu sekarang, Tuhan itu terlihat, lalu
terlihat sempurna, akan tetapi esok aku ikut, jika sudah tahu
kepada Allah.
231. Jika engkau telah mengetahui, penglihatan-Nya pada dirimu,
jika mendapat penglihatan sekarang, jika engkau ingin tahu,
pada Allah dapat melihat, tidak dapat melihat orang tersebut,
kalian semua sesat.
232. Jika engkau ingin mengetahui, tanyakanlah pada yang bisa,
jangan tidak dikabarkan keyakinannya, pada hal yang mengubah,
hati-hatilah jangan mengaku bisa, (31) sehingga kufur engkau
itu, kata-kata yang dibicarakan.
233. Rapalkan yang tersebut ini, ketahuilah akan kehendak-Nya, ini
sudah bersujud, jika dapat hampir tidak dapat, serta itu muqdas,
baiknya engkay esok, keduanya tidak dapat terpisah.
234. Kata yang sudah latif (halus), genapnya itu penyatuan, yang
disebutkan sekarang, yaitu satu itu, karenanya tidak boleh
terpisah, jika tidak dua tauhidnya, akhirnya ya sia-sia.
235. Jika engkau segera memuji, jika engkau tidak memuji, tersia-
sialah sempurnanya, nanti jika engkau salat, jika tidak pasti
terhanyut, tersia-sialah yang dikerjakan.
236. Ketahuilah dengan sebaik-baiknya, yang empat perkara itu,
jika engkau belum tahu sekarang, berguurlah kepada yang bisa,
jangan engkau menganggap gampang, tingkah lakunya orang
yang menjalani, seperti berjalan (32) di tepi jurang.
237. Tuhan Yang Mahasuci, memuji pada diri sendiri, hamba
kemudian memuji, kepada Tuhan Yang Mahamulya, memuji

31 Khalifah Sejati.

Babad Brawijaya 89
kepada hamba, hamba memuji itu, jika engkau sudah bisa
tauhid.
238. Tauhidkan yang empat ini, sirnanya upasamu, dalam sirna
ucapan kemudian, jang menyana-nyana engkau, adanya Engkau
itu, itu adanya hamba, seluruh ketiadaan menjadi tujuan.
239. Artinya tauhid itu, tidak satu tidak dua Engkau, tidak tiga itu
kelak, nyawa itu tanpa rupa, tanpa letak itu, tidak kena rusak,
serta tidak dapat mati.
240. Hati-hatilah engkau tertukar, engkau adalah Tuhan, bukan
mahluk itu kelak, ada dalam kesaktian-Mu, seperti saktinya,
yang baik kepada dirimu, itu letaknya Tuhan.
241. Sirnanya nyawa itu, dari badan kelak, (33) dari mana asal dan
tujuannya kelak, semua karena kasihnya Allah, pulang kepada
siapa, ya berhati-hatilah engkau, jangan hilang tauhidmu.
242. Ya berhati-hatilah jangan sampai engkau lupa, jadi nel itu
dirimu, jang mengira-ngira engkau kelak, berhati-hatilah
itu mulia, sebab eangkau itu, jasmamimu lebur, kembali ke
asalnya.
243. Jikalah jasmani yang sejati, ada dimana letaknya, yang jelas
letaknya, berhati-hatilah itu hilang, hilangnya dari badan, tahu
padaakhirannya, itu pengetahuanmu.

15. Gambuh.
244. Yang berkuasa yang langgeng dalam kehidupan, salat jati
malaikat, karenanya itu malaikat empat, salat ini berdiam itu
umum, malaikat berasal dari jalan salat jati, mengucapkan
pasti salat, salat sara/sareat ini, (34) itulah sejatinya salat.
245. Dalangnya sejati wayangnya dzat kedua, Dalang Sukma Purba,
yang menonton Sukma Luwih, Dalangnya Sukma wisesa.
246. Jika memainkan wayangtidak terlihat lagi, Damar Jati itu,
awsanya yang dua, pada penglihatan tidak boleh samar.
247. Damar jati wayang kian terusik, pertemuannya dengan damar,
sifat delapan awal sejati, menganugerahkan anugerah.
248. Zakai fitrah puasa berzakat yang sejati, zakat fitra yang
menyempurnakan, zakat fitrah bukan beras, bukan padi, kumala

90 Babad Brawijaya
lan marani kumal ning dadi, barangkali, yang pintar mula-mula
berkasa.
249. Yang memuji jangan lalai memberi petunjuk, jika lalai, pujinya
tidak patuh pada yang sejati, sembahyang tersia-sia.
250. Ketahuilah puji sejati Yang Terpuji, menghadap pada (35)
seluruh umat. Jati itu yang sejati, berguna bagi yang mengetahui.
251. Salat jati setara yang terlupakan, adanya dirimu sendiri yang
tidakada yang terlihat lagi, lengkaplah empat puluh ia.
252. Pada kesejatian tidak ada yang terlihat lagi, Ki Gontor yang
kurang ada.
253. Sesungguhnya salat dan dzikir, sejatinya itu ucapan tidak katta
lain.
254. Menuju Keluar Ki Gontor menghedaki kematian, semua
sahabatnya empat puluh orang sama-sama menghendaki,
bersama menghaturkan sentananya.
255. Kemudian Kyai berkata pelan, seluruh sahabat telah
mempersiapkan diri, kedatangan dari seberang.
256. Sahabar serta semuanya, tidak ada kabarnya32 kepada pendeta
lebih, (36) berasal dari anugerahnya Tuhan.
257. Kyai Gontor berkata kepada semuanya, di malam jumat,
datangnya pendeta ini, mereka dua orang.
258. Yang tua bernama Kali Aji, adapun yang mida bernama Sukma
Jati, perjalanan mengarungi lautan, Kyai Gontor berkata kepada
santrinya, bernama Ki Santri Kudrat kamu suguhilah, setibanya
pendeta mulia.
259. Kyai Santri kemudian ia berkata, pelahan sungguh itu Tuan,
kedatangan tuan saat ini, sungguh itu barokah-Nya, Ki Santri
jawablah.
260. Kyai Santri berkata pelan, siapakah Tuan, dari seberang
negaranya.
261. Bukankah seperti itu Tuan.
262. Selamat datang bêlabang berbelas kasih, halus budinya, berasal
dari (37) kasih sayang yang sesungguhnya, membenarkan
kepada orang yang berbudi.

32 Tidak memberi kabar terlebih dahulu.

Babad Brawijaya 91
263. Kitab lainnya megetahui hal ini, semua dalam kitab sama
ketahuilah ini oleh semua orang, kidung diperintahkan untuk
dilakukan.33
264. Pengetahuan kalian semua harus dijalankan, serta kepada Tuhan
secara baik, dia orang (semacam) ini lagi, tidak banyak bicara.
265. Ki Gontor kemudian berkata pelan, nama santri Kudrat jangan
berucap di hati, janganlah kamu enggan.
266. Siapa yang sombomg mendapat kecelakaan, Ki Santri
kemudian memohon-mohon belas kasih, meminta maaf Tuan.
267. Memaafkan jika banyak bertobat, bukan Sukma yang
memaafkan kepada dirimu, kamu sendiri yang memaafkan.
268. Kyai Gontor kemudian segera menemuinya, (38) duduk di
mihrab, sahabatnya ini, kemudian mengaji kitab.
269. Para sanabat kalian semua sama-sama merasakan,
sembahyang dan salat, mana yang sejatinya ini, kalian sama-
sama berebutan.
270. Kyai Santri Kudrat tersenyum di dalam hati, meninggalkan
sahabat, yang saling berebut mêlale ilmu, kemudian dia
menasihati.
271. Kyai Santri Kudrat dia berkata para sahabat semua, diamlah
kalian, aku hendak mengaji muranga.
272. Salat sejati dilakukan untuk hidup yang sejati, sembahyang
itu yang larinya salat yang sejati, itulah murad34 dirimu.
273. Maka di waktu magrib dia, masih Sembahyang bersama ke-
eempat puluh sahabat, Ki Santri Kudrat melantunkan.
274. Adzan kemudian kedua pendeta, lantas (39) semuanya duduk,
kedua pendeta kemudian sama3 bersembahyang.
275. Tekun35 sembahyangnya kedua orang, menghadap kepada
Tuhan-Nya yang memberi anugerah sejati, menetapkan
hokum pada seluruh dunia.
276. Sukma Jati sembahyangnya melihat, letaknya pada
penglihatan, amituwi36 pada seluruh dunia ini, Sukma Jati
33 Kidung, makna dari ayat-ayat haruslah dilaksanakan.
34 Murad = mi’radj?
35 Khusyuk.
36 Amituuwi? Amituwin?

92 Babad Brawijaya
yang nyata, Kyai Santri memujanya puji Yang Sejati, yang
menghadap kepada bapak, tidak ada yang terlihat lagi, Tuhan
dalam sifat-Mu.
277. Sesudah bada Salat magrib, kemudian semua memberi salam,
kepada Kyai berdua, semua santri berjabat tangan.
278. Kyai Haji mengucap di dalam hati, waspada pandangannya,
mengetahui nama Aku, Sukma yang sejati gawokan.
279. Kyai Haji hamba mohon maaf, Ki Gontor pelahan duduk (40)
seraya berkata, para sanabat semua gembira.
280. Kyai Santri Kudrat berkata pelan, seluruh para sahabat, semua
duduk bersama, memohon ampunan tuan.
281. Kyai Haji apakah mau anda, Tuan ke negara Jawa, kedatangan
Tuan ini, Ki Haji seraya mengucap.
282. Kyai Gontor perbuatanku, mendatangi Tuan turun ada di sini,
ya hendak menjajal.
283. Kyai Santri Kudrat lantas kemudia berkata, santri semua sudah
bersama-sama mendekat, sesuai kehendak tuannya.

16. Dhangdhanggula.
284. Kyai Haji berkata pelan, Ki Santri aku lapêna, segera pada Ki
Gontor, pada selama-lamanya aku, diamlah Kya- (41) I Haji,
besok engkau Tuan, berkata begitu, dihadapan bertemu orang,
kehendak tuan bertemu Kyai, di esok hari sekehendakmu.
285. Kyai Haji mendengar di dalam hati, pergunjingan dia ini di
baca tanda-tandanya, kotor sekali itu santrinya, Ki Santri Aom
berkata, Kyai Haji Sukma Jati, jangan menghina Tuan, agung
kasihsayang-Nya, karena sebagai datangnya likuliyah badanmu,
banyak sekali makanmu.
286. Seperti pelita dan awalnya ini, jalan ini denganmu, apabila
terus pandangannya, Kyai Haji pelan berkata, nyaris seperti
pelita KiSantri ini, aku bulan purnama sempurna, tiga kali lipat
wiku lainnya, Ki Santri dia berucap, aku pelita yang member
anugerah sejati, yang terus pada bulan.
287. (42) Kyai Haji dia berkata pelan, adanya kamu berkata begitu,
seperti apa maknanya, Ki Santri pelan berkata, ucapkan Kyai

Babad Brawijaya 93
Haji, kitabnya kitab apa, jika kitab tumbuh, tekisahkan dengan,
lambang kidung riwayat selokanya.
288. Dan Tuan ceritakanlah, Kyai Haji dia berkata pelan, ialah
ditemukan pada kitab, mendengar ilmu untuk hari kemudian,
Ki Santri pelan berkata, ialah kemustahilan di dalam kitab ini
memiskinkan kitab37, tersesat akhirnya, jika tidak mengetahui
itu sejatinya kufur rahasiasifatmanusia, serupa dengan hewan.
289. Ada wangsit aku kepada santri, sejatinya pelita itu, empat
jumlahnya, dan nyalanya itu, terangnya (43) mana yang sejati,
tidak ada yang terlihat lagi, carilah itu, ya carilah itu.
290. Adalah wangsit aku ini, di mana sejatinya pelita, empat itu
jumlahnya, pelita menyala, seperti gelapnya ini Tuan, menerangi
dunia, gelapnya itu, cahayanya matahari terkalahkan oleh pelita,
tidak ada yang terlihat lagi, hanya pelita semata.
291. Pelita padam di mana rohnya Tuan, adakah ia menuju Yang Ada,
jikaadadi mana letaknya, Ki Santri pelan berkata, baba malaikat
itu dikaji, pelita padam, sifatnya delapan, duka berkatlah sekujur
badan ya itulah, bab sadat namanya, Kyai Haji kapoporan.38
292. Sifatiyah bukankah sudah pasti, tersemburat di dalam su- (44)
rat yang tiga, jumlahnya yaitu, disebut sadat itu, dan af;al
itu Ki Santri, jikaengkau mengucapkan aku ditambahi, itu
nyata-nyatanya, dan yang tua anggapan sesungguhnya, itulah
kenyataan.
293. Sukma Jati perkataanya manis, adalah berucap demikian,
tiga perkara jumlahnya, penglihatannya ya itulah, kedua kali
purnama yang sempurna dan selamanya sifat, di mana bedanya,
jika pisah tujuan keterpisahan, purnama yang tenggelam ini,
yaitu ucapkanlah.
294. Ki Santri dia berkata pelan, tidak bedalah saat tanggal itu39,
purnama dengan tenggelamnya, yaitu oleh waktu, penglihatan
samar tidak tahu [adawaktu sejati, karena itu bab cerita, namanya
itu, Ki Jati dia beru- (45) cap, Tuan Santri banyak penemuannya,
Sang Suwal menjawab.
37 Memiskinkan makna isi kitab. Reduksi.
38 Kawoworan? Bercampur aduk perasaannya?
39 Bulan sabit.

94 Babad Brawijaya
295. Jati Sukma ia berkata manis, manakah yang dinamakan sastra,
inilah yang melekat pada papannya, yang menjadi Ratayun40,
sejatinya nama ini, bernama Nakira itu, ya itulah sejatinya, yang
ditunjukkan oleh sastra.
296. Adanya kekal yang satu sesungguhnya, seperti wayang engkau
mengundang, dalang tanpa tingkah polahnya, polahnya dalang
itu, sejatinya wayang adalah dirinya sungguh, ucapannya ki
dalang, dari wayang itu, tanda tindakannya ki dalang, dari
wayang adanya dalang ini, disebabkan asal dari Sang Kekal.
297. Tuan Santri perkataannya manis, Sukma Jati dalam
perlambangnya, roh yang menjiwai, jadilah itu cerminan, jika
dilihat itu dua, sejatinya itu satu, (46) yang bercermin itu, dan
tingkah polah bayangan, jika dilihat bayang-bayang adalah
yang melihat, penglihatan sejati abadi.
298. Sukma Jati bertanya lagi, mana yang dinamakan ketiadaan,
dan manakah rupanya, jika ada dalam suratan dan mana rupa
itu, dan suratan sejati, Santri dia berkata menyahuti, itulah
bab kehampaan, merasa malu Ki Jati Sukma, ini pengetahuan
tarekat-hakekat, menggelar usul suluk.
299. Sekarang kenalkah matahari sesungguhnya, jika kau tuju itu
panasnya, jika tenggelam di mana letaknya, dan bumi langit
itu, manakah penguasa awal sejati, lapangnya padang, padatnya
semesta itu, terang jika malam, siang gelap gulita kembali,
jêmur memberi anugerah.
300. Jika orang bermimpi (47) itu Tuan, apakah yang pergi itu, jika
tahu pada akhirnya, hai nyawa masihlah tidur, bukan kehendak
begitu Tuan, ketahuilah dengan awas, jika bermimpi itu, apa
lalejêm pada kematian, pada mimpi dan nama akherat Tuan,
ketahuliah yang pergi.
301. Ada api di dalam air, ini bertambah yang mengambil itu, sifatnya
kelak, sebab penyaksian keberadaan-Ku inilah intisari sahadat
dan salawat, dilihat tidak ada, tentulah bentuknya, seperti bulan
dengan bintang, itu menerangi di bumi Tuan, yang mendapat
anugerah.

40 Ratayun= ora ta A’yun? La ta’yun

Babad Brawijaya 95
302. Kyai Santri ucapannya manis, Kyai Haji dan Ki Jati Sukma,
jangan kalian diam saja, Jati Sukma tidak membubuhi
pembicaraan- (48) nya di tengah (mulutnya) menganga,
menyebut nama Allah Jati Sukma itu, memohon kepada Tuhan,
diterima dan ia seakan sudi, kendati menjawab.

17. Ménggalang.
303. Ya Tuan susuri segera, pada dirimu itu nanti, Kiai Haji dan Ki
Jati Sukma, seperti kêtur têngbang41 ini, tidak ada dirinya, jika
tidak ditabuh.
304. Anugerah dan anugerah ini, mengenali itu sekarang, member
bantuan kelak, tak mungkin aku mundur.
305. Tidak ada yang seperti aku ini, orang yang dikasihi, oleh Sukma
Purba, masuk ke dalam sanubari ini, memenuhi buah mangga.
306. Ada ilmu Sêmayangan ini, ada dalam babad itu sekarang,
hampir digoda oleh iblis kemudian, (49) hatinya seperti tengah
malam, tidak ingat sebutan sebagai aku.
307. Inilah orang yang sudah isbat hatinya, pada orang yang
mengambil dia ini, yang mengaji kitab Al-Quran semuanya,
usul indah pengibaratannya dengan puisi, dan pustaka ini
dilambangkan dengan kidung.
308. Perlambang dia ini sesungguhnya, peristirahatannya kelak,
semuanya terkena hebat nantinya, Ki Kudrat takabur
engkau,menyombongkan diri, Ki Kudrat itu.
309. Kyai Haji manis dan berhati-hati, Kanda Kudrat sekarang
cahayamu sudah salah, seperti orang membalas (dendam) ini,
dijajah oleh pengetahuan, Ki Kudrat dia berkata.
310. Awalnya aku besên ada di mana, dam badan wadagnya aku,
menyertailah engkau orang bodoh bingung (akan hal) itu, pada
ujaran demikian ini, (oleh) bahasanya itu,
311. Kyai Haji dia ber- (50) kata pelan, di kemudian hari engkau itu,
jika berwatak arab engkau nanti, aku bertanya agama di sini, di
Jawa sini, apakah sungguh diurus (peduli).

41 Tembang? Trebang/terbang, sejenis rebana?

96 Babad Brawijaya
312. Tidak gugup hukumnya, Islamnya irang itu kelak, kira-kira
dalam tebakan saja, kelak engkau tidak Jawa, banyak Islamnya,
menjalani waktu.

18. Dhangdhanggula.
313. Ki Syaikh Gontor kata-katanya manis, bukankah ialah pada
perkataanmu, tanah Jawa tercemar kelak, namun menurut
pendapatku, tidak terpecah itu, jika dipisahkan itu salah,
disatukan sungguh itu kufur kafir, sebab itu satu wujud.
314. Jati Sukma perkataannya pelan, sesaknya kau itu (oleh)
pengetahuanmu, (51) tidak buruk pada kebaikannya, Ki
Syaikh Gontor dia berkata, pamanmu Bhairawa42 sejati, yang
menjalankan sariat, sariat sejati itu, jika tidak tahu sejanya sariat,
sembahyangnya seperti tidur di sawah, tidak dapat mencapai
hasil,
315. Sukma Jati bertanya pelan, apa yang diperbuat badanmu,
sebelum engkau itu ada, Ki Syaikh Gontor berkata, apa yang
bakal diwacanakan ini, demikianlah yang hidup, mati dan hidup
itu, demikianlah papan menerima surat, jika ada surat inilah,
tujuan rupa (wujud) dari surat.
316. Sukma bertanya lagi, mana yang namanya Tuhan, yang
mulia yang langgeng ada-Nya, jika tidak awas akan hal itu,
kufur kafir sunyi dalam kesepian, dan hilang ang-gapanmu,
pasti engkau keliru, tidak tahu sejatinya pemimpin, ingat-
ingat Tuan diingat-ingat, menempati satu tempat ada-Nya.
317. Mana sifat dan mana bentuk, serta ia itu dikuasai, yang
sedang ya langgeng ada-Nya, pria-wanita itu, mana yang
berkuasa, Tuan dan hamba, mana yang berkuasa itu, mana
yang berkuasa (mana yang) dikuasai itu, ketahuilah jangan
terlena di dunia, lekaslah jawab.
318. Seluruh yang tercipta ini, semuanya engkau pandangi dengan
keimanan, berasal dari Qudratullah kelak, jika engkau tidak
turun siksa dunia akherat Tuan, masuk ke cdalam badanmu,
ikutilah itu, tidak besar pertobatan engkau, pada Tuhan
42 Aliran Bhairawa (Syaiwa Bhairawa), sebuah aliran Hindu ekstrim yang men-
jalankan ritual Mo-limo.

Babad Brawijaya 97
barangkali menemui sungguh, pengampunan-Nya Hyang
Sukma.
319. Ki Syaikh Gontor berkata manis, seraya engkau (53)
arwahmu terlihat, tidak ada tempat bertingkah polahnya, jika
tersenyum seperti madu, wadyake ngislimuturadis43, dikasihi
oleh Sang Sukma, seluruh tingkah polahnya selamat rahayu,
tidak ingin menyombongkan diri, perbuatannya merendah
diri, satu kabar di pelihara, sejatinya bodoh congkak.
320. Malah benar perkataanmu Tuan, dan kabar pada sariat itu, pada
sariat yang sejatinya, dan pada sejatinya waktu, sejatinya iman
dan tauhid, dan makrifat, sama sejatinya Aku, sejatinya keempat
kitab, dan aksara tiga puluh yang sejati, jangan berhanti pada
kabar.
321. Ilmu yang ada di belakang, dirasakan sama benarnya dalam
hal kabarnya, mau berapa pun jumlahnya, tidak ada yang
melampauinya, yang diharap-harap siang-malam, kematian
yang (54) gilang-gemilang, ketika matii itu, memohon berkah
Tuan, sempurnakanlah orang bodo bingung di kesepian, dan ya
Tuan tunjukanlah.
322. Jati Sukma ia berkata pelahan, Ki Syaikh Gontor apa
kelebihanku, jikalah aku mati kelak, yang hilang itu bukan
aku, yang mati yang anis membusuk, bukan aku itu, apakah
aku melayang-layang jika meninggal, bukankah aku langgeng
dalam kehidupan, dalam sukma meraga-sukma.
323. Ki Gontor kemudian berkata pelan, Kyai Haji memohon-mohon
kepada Tuan, pada berkah Tuan kelak, Kyai Haji dia berkata, ya
aku yang mati sungguh, tetapi Tuhan yang Esa, yang langgeng
itu, tidak dapat sakit dan kematian, sebab berkuasa, Allah sejati
dalam kehidupan, tetapi sekehendak-Nya.
324. Ki Gontor dia berkata manis, iya engkau itu (55) pengetahuanmu
melompat, pada diri-Nya kelak, tetapi permintaanku, jangan
tinggalkan anakmu sejati, sebab itu nyata, besar kasih sayangnya,
makanya mendapat laknat, tertimpa sakit menampik anakmu
sejati,dan engkau sama-sama selamatlah.

43 Wahdahi ‘islimuturadis?

98 Babad Brawijaya
325. Ada wangsitku Tuan Haji, besarnya kasih sayang-Nya,
membesarkan keduanya kelak, tidak pandang-memandang,
tidak ada Tuhan lagi, sebab ada-Mu sendiri yang dipandang,
jika bertanyalah kepada dia yang sudah sungguh (menemui
kebenaran), jika engkau belum tahu.
326. Ki Syaikh Gontor pelan perkataannya, jangan engkau
menampik anakmu, yang sejati itu, di kematian dan kehidupan
itu, kenikmatan itu ketahuilah Tuan, sebab aku sangatlah
bodoh sekali, tahu pada roh, (56) tidak bisa mengakui
akal, sesuguhan aulia yang berada di di masjid, mendapat
kenikmatan berkah anugerah.
327. Ki Syaikh Gontor perkataannya manis, Jati Sukma tidak
tahu sejatinya dirimu, badanmu ditampikkelak, adapun
permiintaan-Nya, jangan menampik badan yang sejati,
karena itu yang nyata, di kehidupan, jasadnya disembah-
sembah, di kematian badannya ditampik-tampik, mati-hidup
yang senyata.
328. Ketahuilah luas dunia Tuan, seperti pelita di hadapamu,
Sukma Jati (dalam) tertunduknya, hatinya tidak dapat
kesadaran itu, hatinya tidak dapat sadar, dirasakanlah engkau
(sendiri), tidak tahu pada sejatinya, hatinya musnah bayangan
maju aman tekadnya satu-persatu,menyebut nama Allah.
329. Keduanya berbicara di hati, mana ada terlihat ada warna,
bukankah tidak tahu sejatinya, hati yang kuang- (57) gap,
mencari sariat yang sejati, dengan sejatinya sariat yang tiga
puluh itu, dan sejatinya waktu itu, kitab apa, sama-sama
sejatinya kucari, mencari yang tidak ada.
330. Kian jauh hatinya Ki Jati, mencari sejatinya manusia, yang
tenggelam langgeng adanya, hati semakin penuh sesak,
mencari manusia sejati, yang tidak terlihar, yang dilihat
itu, sarang bait di kitab Quran, dan ushul, bercerita langit
terbalik, di situ tidak ada.
331. Ki Syaikh Gontor perkataannya manis, jangan engkau berucap
seperti itu, Kyai Haji berkata, cekatan dan awas Ki Gontor
ini, berucap di dalam hati, oleh karena sudah mengetahui itu,

Babad Brawijaya 99
Ki Sukma Jati berucap, jahat awas Ki Gontor pastilah wali,
sebagai kenyataan.
332. (58) Kyai Haji dan Ki Sukma Jati, hamba (berdua) Tuan
memohon maaf, sangat lama berada di situ, Ki Gontor pelan
berkata, bodoh bingung orang tidak ada isinya aku, masih
menurut kabar, mencari ukêne, memilih pelitah anugerah.
333. Diriku, sebabnya tidak menemui kesejatian, tidak putus hanya
memuji-Nya, jika ingin Tuan, tidak tahu pada kesejatian, jalani
penuh kesabaran, jika ingin tahu sejati-Nya, itulah jalan besar,
yang mendapatkan anugerah sejati, jangan tinggalkan salat, yag
sati44 itu, itulah sejatinya salat, yang berkuasa yang meminta
langgengnya hidup, yang berkuasa di seluruh jagat.
334. Karenanya sukalah bertobat dengan sungguh, yang menyebutkan
kau itu imanlah, yang awas pujinya kelak, awas dirimu melihat,
karenanya awas penglihatan ini, (59) itu orang yang bodoh
sekali, buruk pada waktu, tetapi waspadalah engkau, yang awas
Ki Haji Sukma Jati, yang awas pada dirimu.

19. Kasmaran,
335. Ki Syaikh Gontor dia (berkata) lembut, Ki Haji Ki Sukma Jati,
jangan menagungkan teks semata, itu masih kabar, tempatnya
hamba danTuhan, yang awas pada sejati-Nya, jangan berhenti
pada kabar.
336. Kabar itu adalah benar, ketahuilah dalam semua kehilangan,
jangan berhenti, itulah jalan utama, menempatkan salat di dahi45,
di dunia akherat, jangan berhenti pujianmu.
337. Ki Haji berkata pelan, dengan Ki Jati Sukma, meminta safaat
kelak, berkah Tuan yang nyata, Ki Gontor pelan berujar, ini
orang bodoh bingung, tidak aku (hal) sariat.
338. (60) ada pun wangsitku ini, penglihaanmu tanpa awas, jangan
awas itu nanti, pengglihatan sejati nyaris tidak awas, itulah
yang utamanya, itulah jalan utama, seperti burung menukik, itu
penglihatan orang bodoh sekali.

44 Sati=sata=seratus? Santi = suci?


45 Ditinggikan, diutamakan, prioritas.

100 Babad Brawijaya


339. Pastinya itu sesungguhnya, bodoh sekali dianggaplah (diyakini,
dipercayai), sempurna itu namanya, serta jalannya sariat,
jalan sejati yang utama, karena itu jalan yang agung, yaitu
meninggikan salat.
340. Di hati itu sesungguhnya, telah nyata terhijabi, telahlah aku pada
sukma-Nya, Sukma telah anbalayang, sebab itu kewajiban,
dengan kehidyupan itu, karena telah meraga sukma.

20. Dhangdhanggula.
341. Ada anak kecil yang datang, datangnya pendeta itu, dari
Palembang itu pembantunya, wali agung (61) semua berkumpul,
yang berkuasa di Cerbon sesungguhnya (Sunan Jati), Pangeran
Giri Gajah, (Giri) Kedaton di belakang, Pangeran di Kalijaga,
Syaikh Majagung, Pangeran Bonang tidak ketinggalan, dan
Suhunan Ampel Denta.
342. Saat itu sedang Sembahyang di masjid, manakala waktu (Salat)
Jumat, lengkap semua wali berkumpul, setelah selepas waktu
salat lalu berkumpul, akan bersabda di serambi, masih berbicara,
di sekitar pengetahuannya, Pangeran Cerbon berucap, ya tutur
siang malam, dunia dengan akherat.
343. Syaikh Majaging berkata pelan, yang dituturkn mantpnya buah-
buahan,kuning dengan hijaunya, Giri Gajah ya berkata, yang
diucap bintang di api, tidak telanjang ya itu, Kedaton berkata,
cincin tulisan darah, simbolnya cincin, dan siapa membuka
membelahnya.
344. (62) Suhunan Bonang dia berkata pelan, yang ditututrkan
wanita-pria, sirnanya pria wanitanya, Kalijaga ya berkata,
perlambang bangsa sejati, dengan kepandaian dan pengetahuan,
Palembang berkata, ada tulisan tidak ada papan, Ki Syaikh
Bentong samudrayang tak bertepi, sama-sama bukan aku.
345. Maulana Rum semua pelan, satu kata tindakan, semakin terdiam
di tempatnya, Kanjeng Suhunan ya berkata, Ampel Denta berkata
lirih gembira, nafi dan isbat, seluruh pembicaraan, kalian saling
berebut, seluruh wali semua, mereka saling berebut.

Babad Brawijaya 101


346. Saat mereka membicarakan ilmu, ada anak terus saja datang
serta menyela, tersengal-sengal pertanyaanya, lah jikakalian
sembahyang itu, jika tidak tahu (jawaban) pertanyaan ini, kalian
terlan- (63) jur kesusahan, tidak mengetahui itu, padasujud
ruku-sujud, jikalah tidak mengetahui yang dinamakan niat ini,
nyaris sama sajalah meraba-raba
347. Yang sudah tahu artinya takbir, namanya aku lah jual buah-
buahan, kerja memikul ya tahu memakainya, Ki Syaikh Bentong
lantasberkata, tanggung jawab di belakang, anak kecil berucap,
serta berkoar-koar, seolah tidak berpengetahuan, merasa lebih,
ingin terlihat indah engkau ini, anak memaksa tadi memisah.
348. Si anak inigin menyahut, tidak berhenti melanjutkan
keinginannya, semua bertambah bergairah, tidak terhenti ya
berkata jikalah tahu sembah dan puji, hanya (dengan) kamu
bergurulah,jika tidak tahu pada apa yang disebut, perlambang
pelan berucap, menjawab semua perlunya ini, itu yang tujuh
perkara.
349. Yang pertama yaitu, keti- (64) ganya pengetahuan kelak,
keempat sahadat, keempat lima sahadat yang bening, keenamnya
sempurna, ketujuh, hilangmya engkau pada akhirnya, semu
menjadi tempatnya pengetahuan sejati, nyata adanya Dzat.
350. Anak kecil kemudain berkata pelan, Molan Rum apa idhêp
kamu, serta sari pemikiran, iya dan kirimannya, dan ingatlah
engkau sungguh, dengan hidup iri, oleh karena dengan laku,
Molana Rum berucap, syukur engkau mati, yaitu dengan dzat.
351. Anak kecil ketakutan pada wangsit, Molana Rum apa artinya
dzat, tidak seberapa itu kelak, karena sifat itu, yang senyatanya,
itu nyatanya sufat, hidup artinya, anak kecilkemudian berucap,
rupa itu (65) bagaimana rupanya Tuhan, apa rupanya hamba.
352. Molana Rum kemudian melihat, bukan rupanya rupa Tuhan-
hamba, serta itu pada mahluk-Nya, sebab bukan rupanya usul,
bukan rupanya suluk Tuan, bukan keadilan yang nyata, bukan
saatnya itu, bukan itu penerima, bukan tauhid bukan ma’rifat
ini, pada tandanya dzat.

102 Babad Brawijaya


353. Anak kecil bertanya lagi, ucapkan segala ucapan46, pada tauhid
itu melesapnya, tidak ayal tidaklah itu pengetahuan, dipastikan
satu mendua, disepakati bersama, yang tahu (hal) itu, karenanya
engkau ucapkan, pada raut muka para wali semuanya,
mendengarkan seluruh ucapan.
354. Molana Rum mengagungkan wangsit, seraya mengucap dalam
penglihatan itu nyata, mencari untung i- (66) tu kemudian, yang
sungguh menghadap pada kesempurnaan, Allah sejatinya sembah,
sejatinya Allah itu sesungguhnya, itu penglihatan yang sempurna.
355. Ki Syaikh Bentong saat itu lalu berkata, yang dituturkan itu
pantasnya iman, itu wajib dalam melesapnya, bagai panêr yang
terlihat, seperti matahari cahayanya hidup, keluar dari antara,
asal mulanya itu, manis di antaranya, pada asal mulanya ya
manis, asal mulanya hidup, itu kelar dari antaranya.
356. Pangeran Palembang kemudian menyambung, artinya masalah
sukma, tidakada pertanyaannya, di saat ini karenanya itu
hidup, itu bab sukma-mensukmai sungguh, tidak ada Tuhan
yang menyamai-Nya, tidakkah ia itu petunjuk, (67) dalam
kelanggengan-Nya tak datang-datang, tidak tahu pada sejati-
Nya.
357. Pangeran Cirebon bertanya pelan, yang dituturkan artinya
anugerah, cabangnya mana Allah itu kemudian, anugerah-Nya
yaitu, dzat Allah nyatanya sungguhh, ketika melihat Sukma,
jinupulan itu, dalam penamaan dzat terasa, sekarang menguasai
kehendak pribadi, Allah dimatikan.
358. Sunan Giri Gajah berkata pelan, yang dituturkan pada iman
itu, kejadian Allah kemudian, seluruh wali agung, sudah tuntas
sasmitanya, kepada murid-murid tidak dapat, sasmitanya,
janganlah dirimu selesai, sasmita seluruh para wali, semuanya
sama-sama kasmaran.
359. Raja Supiyah, segera memakai busana, makrifat tarbusnya,
celana sariat, bajunya tare- (68) kat, kainnya hakekat, sabuknya
iman, malaikat yang mengencangkan.

46 Segala bahasa.

Babad Brawijaya 103


360. Raja Supiyah segera menjingjing keris, kerisnya Roh Idhofi,
lendeannya Allah, sarung kerisnya Rasulullah, selutnya
Muhammad, watrih lima teratai, pendhoknya agama suci.
361. Raja Supiyah segera menaiki kuda, pakaiannya serba indah,
sarungnya iman, apusnya itu sahadat, apus rutut tasdim,
pelananya sabar, sanggurdinya alim.
362. Lalu apus ekor berhiaskan mirah, salawat pepayungnya, pujian
mengembari dzikir pemagar, kudanya benar menakutkan,
cemetinya penglihatan, memacu kudanya.
363. Empat orang di depan, raja utama ini, dan ra-
364. (01) lan, waktunya orang menang perang, Brawijaya menutup
pintu, mentri telah masuk ke dalam istana.

21. Sinom
365. Sudah keluar ke medan perang, Suhunan menaiki kuda, orang
Majapahit sudah pergi, pasukan berartus-ratus ribu, lelaki dan
perempuan, ajar dengan para putut, sorakannya seperti ombak
samudra, bercampur dengan pasukan dedemit, bala tentara tidak
ada yang bisa mendekat.
366. … seperti kilat terpecah, dirinya menempuh barisan (musuh),
setiap yang digarap mati, Suhunan dalam bertempur, karena
telah mersakan kematian, saat itu Jeng Suhunan Udung, dengan
berkuda, menyerang orang Majapahit, tiada lain yang difikirkan
cuma Yang Sukma.
367. Berserulah bala tentara, orang Majapahit menembaki, bandring
bertaburan bagai hujan, jatuhnya peluru seperti hujan rintik-
rintik, namun tidak melukai, kepadaSunan Udung, tidak ada
yang beranimendekati, ditembaki dari kejauhan, (2) yang
tertangkap oleh kuda dibunuh.
368. Mengamuk dengan kudanya, Suhunan dalam bertempur,
menggunakan secara baik seluruh panca indra, ditembaki tidak
kena, berasal dari keramatnya baju, Sunan Udung tadi, panas
peribawanya perang, seimbang panasnya api, balasetan serta
bala siluman.

104 Babad Brawijaya


369. Tidak ada yang berani mendekat, jin-setan semuanya takut,
setiap yang datang lari menjauh, mendapati keramatnya Si
Gundhil, dengan kerisnya, jimatnya orang Kadilangu, kuda
mengamuk dengan sendirinya, kudanya sudah mati, banyak
bala yang tertangkap diikat.
370. Dikepung oleh bala setan, Sunan Udung dikitari, barisan
pasukan beberapa saf, yang diburu hanya darahnya, awsanya
orang Majapahit, melihat kepada Sunan Udung, jika kudanya
mengamuk dengan sendirinya, lalu kudanya mati, Sunan Udung
terpental dari kudanya.
371. (3) Begitu bangun menerjang, kerisnya telah ditarik, siapa
pun yang tergarap mati, kramatnya si Camuris, namun bala
Majapahit, mati satu hidup tiga, Suhunan sudah setengah
kepayahan, perang mulai dari pagi, hingga duhur masih ramai
orang bertempur.
372. Orang di sini bersusun tumpang, sudah menjadi lautan darah,
karena begitu banyaknya manusia, pasukan beratus-ratus ribu,
manusia yang mati, antara empat ribu, Sunan Undung terlampau
lelah, seberapa kuatnya satu orang, musuh banyak, dan banyak
bala siluman.
373. Biarpun ototnya kawat, umpama bertulang besi, atau berkulit
tembaga, menjual apa satu orang, musuh berates-ratus ribu,
sepertinya Suhunan Udung, nahas Sunan Udung di pertempuran.
374. Sudah tidak tentu arah amukannya, Suhunan dalam bertempur,
kulitnya rombeng terkena panah, sudah teretas kulitnya, kena
senjata tajam sudah terluka, (4) Sunan Udung roboh, para ajar
semuanya merajam, serta para dedemit, para ajar mengerubuti
Sunan Udung,
375. Arti danyang itu, senyatanya adalah pendeta sejati, menurut yang
bercerita, Majapahit ketika dahulu, sebab mau dikiamatkan47,
oleh para Sinuhun, mau diganti sariat, agamanya Kanjeng Nabi,
mula dari itu berkoalisi dengan balasetan.
376. Begitulah menurut cerita, negeri Majapahit, memakai prajurit
wanita, telah kehabisan prajurit, ajar dengan para wasi, yang

47 dihancurkan.

Babad Brawijaya 105


maju di perang penghabisan, dengan ratu Tunjung Bang, hadir
semua untuk menolong, (karena) tidak mau masuk agama Islam.
377. Sudah kehabisan pasukan, karenanya bercampur dengan bala
perempuan, bupati mati semua, separuhnya sudah masuk menjadi
mukmin, berguru kepada wali, seluruh para tumenggung, ujar
cerita kala itu, kala itu orang Majapahit, (5) bersorak-sorak para
ajar para danyang.
378. Ada yang menombak ada yang menbaska pedang, sebagian
lagi ada yang menembaki, ada yang menombak dengan bambu
runcing, ada yang menusuk drngan keris, Sunan Udung sudah
terluka, koyak kulit-dagingnya, bala Bonang bersukaria, tidak
tahu jika mencelakakan, Sunan Udung jalannya tidak diiikuti48.
379. Hai kemarilah kerubuti aku, ini prajuritnya wali, sesumbar
mereka seolah menendang dada, mengamuklah bala Majapahit,
jangan ada yang takut mati, ini prajuritnya wali, pasukan
bersorak gaduh bagai kekicau burung menyambut surya terbit,
dikerubuti bala dedemit, Suhunan Udung sudah tidak ingat
jiwa-raga.
380. Sunang Udung jatuh sudah, terguling di tanah, Sunan Udung
telah gugur, orang Majapahit mengerumuni, daging dan kulitnya
sudah koyak-moyak. Tidak tertinggal barang setelunjukpun,
seujr cerita, Sunan Udung tak dapat diwarnai49, terkisahkan
terucapkan orang Kalijaga, yang di Martalaya. (6) ya muridnya
Sunan Kali, Sunan memiliki seorang putra, bernama Pangeran
Patikin (Fatihin), yang sedang diajari ilmu, sudah akil balig
masanya, duduk bersama Suhunan, sebab sedang diajari ilmu,
hendak diwejang gendingnya Kasmaran50.

22. Kasmaran.
381. Asyik bercengkerama bersama, Jeng Sunan Kalijaga, sedang
mengajari santrinya, Patikin sujud menyembah, serta selurh
murid, semua sujud kepada Sinuhun, diajari sejatinya sahadat.

48 Diawasi.
49 Tidaj dapat dikisahkan secara mendetail sejauhmana kerusakan pada jasadnya.
50 Kode berganti metrum Kasmaran.

106 Babad Brawijaya


382. Sadat pertama pastinya, itu semua mengetahui, papan serta
tulisannya, senyatanya papan itu engkau, tulisannya seperti
engkau, itu sejatinya mahluk, ketahuilah,
383. Sejatinya manusia ini, itu sejatinya sahadat, manusia manakah
arti sesungguhnya, tanpa warna tanpa rupa, ya sejatinya sahadat,
sejatinya manusia itu kosong, kekosongan sudahlah ada pada
engkau.
384. Adanya tidak diketahui, mencari yang tidak ada, ba- (7) nyak
yang mencari tempat, tersasar pada tempat yang sesat jika tahu
letaknya, bukan itu dzatnya Tuhan, bukan pada tempat itu.

385. Meleburnya pada bumi-langit, itu semua kalian ya pikirkanlah,


dan bumi di mana tertancapnya, letaknya sudah ada padamu,
tertancap dalam sifat kodrati, jika salahsatunya lepas, jadilah
lebur kiamat.
386. Arti dari kramatullahi, tersamar dalam pemberiannya, yang
awas awas pada diri sendiri, pilihlah yang mengetahui, camkan
carilah, jangan samar pada pengetahuan, kalian jangan mencari
tempat.
387. Berhenti sejenak yang menajar ilmu, terucapkan yang sedang
datang, Si Gundhil jatuh di pangkuan, keris belepotan darah, Si
Gundhil bertetesan, Sunan Kali kaget termangu, aduh Paman
Rangga gugur.
388. Karena Seperti pessan yang pernah aku sampaikan, waktu
dahulu kuberi ujaran, kenapa pula tidak dipakai, sudah kepastian
kehendak Tuhan, matia tiada ayal, Sunan Ka- (8) li berdoa
kubur, yang menyertaimya amin dengan sedirinya.
389. Hei santriku Patikin, ayahmu telah meninggal, sudah datang
saatnya, Pangeran Patikin menyembah, iya pamit Panembahan,
hamba hendak membela pati51, kepada Ayah Rangga Onengan.
390. Menubruk Jeng Sunan Kali, putraku jangan kau bela pati, belum
tiba masanya, Pangeran Patikin menyembah, sembari menagis
sedih, ya oleh karena Ayahku, mati kena siasat perang.

51 Membalas kematian, balas membunuh.

Babad Brawijaya 107


391. Digelar oleh para wali, aku datangi ke medan, Suhunan pelan
berkata, putraku bukan para sunan, yang menggelar Ayahmu,
ditawari kesanggupannya, Ayahmu menyanggupi berperang.
392. Dahulu kupesani, saat sebelum berperang, sepantasnya tidak
dipakai, akan tetapi sudah kehendak Tuhan, pada kematian yang
tak dapat dihindari, Pangeran Patikin bersujud, pada kehendak
guru hamba.
393. (9) lebih baik ayo semuanya pergi, menuju gunung Tembayat,
Syaikh Ampel Gading namanya, berserta muridnya di pertapaan,
berada di gunung Tembayat, berada ditempat sedang mengajar,
kepada seluruh murid.

23. Kinanthi.
394. Sepanjang yang dituturkan, singkatnya yang membuat cerita,
Raden Patah yang diceritakan. Meloloskan diri ke Majapahit,
naik-turun gunung, lupa makan lupa tidur.
395. Setelah sekian lama dirinya menyepi, Raden Patah melihat
kepada pendet mulia, ingin berguru ilmu.
396. Di situ sudah bertemu, dengan Syaikh Ampel Gading, ceritanya
sudah lama, dirinya berguru ngaji, sekecap pun belum diajari,
agak prihatin, sudah lama berguru, akan tetapi belum diajari,
kerap melakukan tirakat, tanpa makan tanpa tidur, Raden Patah
dalam angannya, tak lain Yang Mahasuci.
397. Permohonannya siang-malam, mengelilingi tanah Jawa,
(10) menjadi raja, mendapatkan izinnya wali, kala itu sudah
dipanggil, oleh Kyai Ampel Gading.
398. Raden Patah lalu duduk, mencium kedua kaki, putraku sudah
lekaslah duduk, nanti engkau kunasehati, Raden Patah
menyembah, silakan izinnya wali.
399. Jika ingin jadi raja, engkau jangan menjadi yang tercela, yang
rela pasrah tawakal, dan awaslah kepada hambamu52, makanan
dan kebahagiannya siang dan malam.

52 Rakyatmu.

108 Babad Brawijaya


400. Nyatanya hamba itu, iya dengan tuan, menempati tempat
yang sama, saiapa yang memyebut tuan, jika tidak ada
hamba, tidak yang menyebut tuan.
401. Dan jangan mendua meniga, penglihatan engkau pada Yang
Widi, waspadalah pada Tuhan, jika ingin jadi raja, tatakrama
lakukanlah, itu tindakan yang sesungguhnya.
402. Selama dia mengajar, Ki Syaikh Ampel melihat, engkau (11)
Patah hamparkanlah, ini bakal ada tamu, Sayikh Ampel tadi
berkata, bakal ada tamu datang.
403. Paman sudah menghamparkan, kasur wol permadani,
segalanya sudah ada, kramatnya Syaikh Ampel Gading,
sekejap lalu datang, member salam dan dijawab.
404. Semuanya sudah duduk berjajar, Ki Syaikh Ampel Gading
berkata pelan, ya selanat datang Syaikh Malaya, apakah
ada hal penting, Syaikh Laya berkata, betul Kanda ada hal
penting.
405. Karenanya Kanda aku datang, sekarang para wali, kesusahan
dalam peperangan, perang dengan bala Majapahit, paman
Rangga sudah gugur, habis daging dengan kulit.
406. Ki Syaikh Ampel Gading orang sudah (mengerti),
membacaAlhamdulillah, Syaikh Malaya melihat, kepada
Raden Patah ini, Syaikh Malaya bertanya itu anak mana.
407. Oleh karena cahanya memancar, pantasnya menjadi raja,
(12) ini semburat pamor dari seorang raja, yang mengelilingi
tanah Jawa, Ki Syaikh Ampel bersuka cita, beruntung sekali
engkau.
408. Mendekatlah dan bersembah berbaktilah Nak, ya itulah
Sunan Kali, Raden Patah lantas menyembah, hamba putra
Majapahit, ibu hamba dari Palembang, hamba Patah
namanya.
409. Sunan Kali pelan berkata, engkau kuadu tempur, bermusuhan
dengan ayahndamu, nanti kuberi putri, dan memangku
Alas Bentara, jika Raja Majapahit takluk, Raden Patah
menyembah dan berkata, silakan izinnya wali, Sunan Kali
berkata, ya cepat segeralah berdandan, Raden mengatakan

Babad Brawijaya 109


silakan, di hadapan Sunan Kali.
410. Jika sudah sepakat sesama teman, silakan a..ri, Syaikh Ampel
Denta mempersilakan, seluruh muridnya sudah mengiringi,
singkatnya cerita, sudah jauh perjalanannya.
411. Di gunung Janggi mereka tadi, seluruh para bupati, ya meli-
(13) hat orang berperang, raden Patah diadu jurit, ditandikan
dengan Brawijaya, oleh seluruh para wali.
412. berkumpul seluruh para tumenggung, serta para mentri, sesak
berjejal orang melihat, ponggawa telah berbaris kembali,
bendera sudah dipasang, tetanda orang berperang.
413. Raden Patah yang diandalkan, oleh seluruh para wali, sudah
diangkat menjadi panglima utama, Raden Bintara nama gelarnya,
sudah diberi payung agung, tas tikar rotan sudah diterima.
414. Hentikan sejenak para Sinuhun, terucaplah orang Majapahit,
setelah memenangkan perang, berkumpul di Pancaniti, Maharaja
Brawijaya, ketiga Nyi Rara Gendhis53.

24. Dhandhanggula.
415. Bukankah telah dihentikan sejenak kisah seluruh para wali,
tersebutlah Prabu Brawijaya, didatangi menghadap oleh
balanya, ajar serta putut, serta Eyang Tunggul Manik, dengan
Ki Gajah Mada, di Paseban Umyung, (14) serta para ajar itu,
baris berjajar mengapit sang raja, eyang dipersilakan duduk.
416. Diterima Cucunda Raja, Brawijaya dia berkata, bagaimana
Patih perangnya, Patih Belik berkata, iya berkah Kanjeng
Gusti, Sunan Udung telah meninggal, para wali mundur,
Brawijaya senang dan bangga,ya pPatih jangan berubah
bentuk barisan, Ki Patih menghatur kesiapan.
417. Tuturi ajar dan wasi, serta danyang jangan berubah,
semuanya berjajar barisannya, dengan bala mahkuk
halus, menghaturkan kesidiaan Ki Patih Belik, sama-sama
menyantap sajian lezat, enak makan minum, Brawijaya
senang dan gembira, setelah matinya parjurit para wali,
siapa yang diajukan.

53 Gendhis kode peralihan ke metrum Dhangdhanggula.

110 Babad Brawijaya


418. Para wali sudah selesai bersih, tinggal siapa yang diajukan,
… ya tidak ada lagaknya, biarpun Patah maju, sepertinya
digunduli, belum musuh putraku, Si Te- (15) terung itu,
sepertinya terplih diantara yang kuat, putraku, patih berbakti,
HAMBA demikian pula.
419. Brawijaya segera menarikkeris, diserahkan kepada putranya,
Raden Terung menerima segera, Si Gagan sudah disambut,
Brawijaya berkata pelan, Terung engkaulah yang beruntung,
kuanugerahi keris, berserta negara sekalian, jikadapat
memundurkan wali, pasti menjadi raja.
420. Raden Husen menghatur bakti, iya silakan hamba maju
perang, menugundurkan wali semua, iya jangan sampai
ikut-ikut, rencana seluruh wali, biarpun si Patah, hamba
tidak mundur, Brawijaya senang dan bangga mendengar,
penuturann Dipati Terung, hatinya sangat percaya.
421. Lama bincang bersama, mendengar sorakan bala, sesumbarnya
memangil-manggil, keluarlah orang Majalangu, bukankah
di sini tanding prajurit, Brawijaya mendengarnya, apa itu
Terung, (16) Dipati Terung menyembah, musuhnya para
wali maju kembali, ya sudah pasang bendera.
422. Cepat Terung hadanglah segera. Seluruh bala bersiap senjata,
tombak pedang dan senapan, segera Dipati Terung, menghatur
sembahmemohon pamit, iya sudah cepat pergilah, Raden Terung
sudah berangkat, diiringi para ajar para dhanyang, serta Ki Patih
Belik, yang menjadi pucuk formasi tempur.
423. Brawijaya sudah naik lagi, di panggung dengan Ki Gajah Mada,
ketiga istrinya, dua eyang ikut bersama, serta dia Nyai Rara
Gendhis, menjadi panggung balkon menonton orang berperang
habis-habisan, Sekar Dalma mengungkung, berbunyi sendiri
mengungkung di angkasa, pertanda akan kiamat.
424. Di wilayah kekusaaan Majapahit, sebab itu Ratu masih Budha,
tidak mau luruh kepad agma yang mashur, jadi para siluman,
dipergiat mereka berperang, (17) sebab semua ingin berperang,
para sinuhun itu, sebabnya ratu perkasa, dan lagi dengan bala
dedemit, ratu di Tanjung Bumi.

Babad Brawijaya 111


425. Sudah keluar Dipati Terung, naik kuda dan dinaungi payung
emas, menyala berkilauan pakaiannya, sesumbar menantang
musuh, ya kerubiti aku prajurit, Dipati Terung aku, parjuritnya
ratu, kuda disabet berlari, berderap, geraknya seperti singa
putih, tersbut Raden Patah.
426. Naik kuda kudanya kurus kering, tubuhnya condong ke depan
rusak parah, dapat meneukan di semak-semak, selanya batu
kasar, karenanya sanggurdinya perih, jalannya sempoyongan,
tidak bisa berlari, jika disabet jempalitan, melihat kudanya
DIpatti Terung, tertawa terbahak-bahak.
427. Raden Patah bagaimana kamu ini, sampai sedemikian manutnya
kepada para auliya, sampai sedemikian nista pakaiannya,
bergelar pimpinan utama panglima (18) perang, sampai-sampai
tidak diperlengkapi, alangkah nistanya jika mampus, tentu
menggadai umur, tidak seperti Brawijaya, disambut dengan
baik, sekehendaknya dituruti, perlengkepan orang berperang.
428. Raden Patah berkata pelan, Terung aku seklaipun tidak mau,
perkara yang sebegitu, agama yang kucari, selamat lahir dan
batin, adapaun dirimu, mengikuti orang kufur, pengetahuannya
kepada setan, Tunjung Bang berbaur dengan iblis, tidak mulia
agamamu.
429. Lantas memburu Sang Dipati Terung, kudanya mengejar seperti
kilat, Patah kudanya asal jalan saja, disepak nyaris rubuh, kuda
kurus ya nya… ntik, Terung kesal hatinya, jangan buat kaku di
hati, di sini tanding perwira.
430. Raden Patah dia berkata pelan, (19) ya Terung sepunya kuda,
punyaku Cuma sebegini, kuda Terung menubruk, kuda Raden
Patah menghindar, saling kejar mengejar, kuda Terung telah,
gigit-menggigit mereka, kuda kurus berani menubruk dalam
pertempuran, kudanya orang Kalijaga.
431. Bergantian tunjang-menunjang pertempuran itu, mengadu kuda
sudah salaing berkelahi, kuda kurus berani hadang, Terung sangat
menyesal, oleh karena kuda dia kurus, Dipati Terung segera,
membidik kudanya, kudanya Raden Patah, cepat ditusuk kena
lambunya terluka, kuda lalu jatuh Raden Patah cepat melompat.

112 Babad Brawijaya


432. Terung pan te… wan rupanya, seperti bukan perwira saja, nyaris
bukan seprti prajurit luhur, oleh karena kuda kau bunuh, jika
engkau perwira turunlah kamu, ayo sini bertanding tempur,
berebut hidup jika kamu mengaku prajurit, Dipati Terung
berkata.
433. (20) Hei Patah kamu lekas salin, kudamu ayo berperang tanding,
di mana penggantinya, Terung dia tertawa, siapa pnitar menang
di peperangan, siapa peduli itu hewan, siapa peduli itu musuh,
sembari berputar-putar di medan perang, kudanya menubruk
membidik kena, Raden Patah melompat.
434. Raden Patah menghunus keris, kudanya yang dibidik, Si Terung
terjun kemudian, kudanya telah dipinjam (direbut), keduanya
perwira di pertempuran,Raden Patah ditangkap, melompat ke
belakang, bagai kijang kembali di belakangnya, terkapar jatuh
di tanah, si Terung bergeluntungan.
435. Kamu Terung cepat bangun, oleh karena kau berani kepada
paraauliya, masang mujat badannya, tidak ayal mendapat murka,
kamu itu oleh Sang Mahasuci, pilih masuk Islam mendapat surga
agung, selamat tidak disiksa, (21) dirimu bacalah dua kalimat
(sahadat), suci serta dibawa mati.
436. Raden Husen dia menjawab, ngomong apa kamu Patah, orang
mati terserah besoknya, jangan terlalu banyak yang diurus,
sebaliknya kamu lupa pada tuanmu, meninggalkan orang tua, ikut
pada orang yang tidak jelas, engkau dikutuk oleh Dewa, Radeen
Patah, ditubruk nyaris ditengkurapi, Raden Patah melompat dia.
437. Raden cepat dalam berperang, Terung segera dibuang, terduduk-
duduk perangnya, sudah saling angkat mengangkat, keduanya
sama-sama prajurit, Teung segera dibuang, bersalin rupanya,
sudah berupa denawa, dia Terung besarnya imbangi gunung,
sang ditya lantas menerjang.
438. Raden Patah ditubruk tak kena, lantas hilang sudah berupa kera,
kera putih memekik-mekik, sang kera segera disahut, melompat
ke pundaknya, ditangkap melompat, menyambr telinganya,
jatuh menggeram (22) kupingnya, karena terpojok perangnya,
buta putih lalu hilang.

Babad Brawijaya 113


439. Sehilangnya buta putih tadi, ada celeng di medang perang,
teramat sangat besarnya, kera putih disambar, sang kera lantas
hilang, lalu ada kilat, lantas menyambar sudah, naga musnah
menjadi, sebenarnya Raden Terung menarik keris, Si Gagak
menyala meledak-ledak.

25. Sinom.
440. Raden Patah melihat, juika Husen menarik keris, Si Gagak
menyala meledak-ledak, memancar di ujungnya, waspada dia
melhatnya, Raden cepat berlari, jika Si Gagak sudah meledak-
ledak, Raden Patah melupakan kehormatannya, mengungsi
kumbang hendak… bertapa.
441. Raden segera bertapa, antaranya tujuh malam, raden melakukan
tirakat, di Kumbang dia menyepi, lantas ada suara berpesan, Raden
lantas mendengarkan, hei engkau ya Taden Patah, sudahlah engkau
segeralah pulang, ke Palembang (23) kakekmu Arya Damar.
442. Raden Patah bangun dari tidurnya, geragapan lantas bangkit,
suara itu terdengar, terdengar seperti hadir di samping, bukankah
tidak ada orang, Raden sangat menyesal, Raden telah merasa,
jika terkutuk diriku, Raden Patah segera turun dari pegunungan.
443. Sudah turun dari pegunungan, sengaja ingin pulang, menuju
negeri Palembang, sudah jauh jalannya cepat, hentikan sejenak
yang sedang berjalan, tersebutlah Sang Prabu, ya Prabu Arya
Damar, da sedang diajari, berguru keoada Syaikh Palembang.
444. Sejatinya Sahadat tadi, tanpa sarak jangan syirik, jangan
menyamakan-Nya sebutir nasi pun dengan yang lain, tidak ada
bedanya ini, itu sahadat yang sejati, yang ada pada dirimu, yaitu
sejatinya sahadat, sepertinya salah bila menampik, ketahuilah
bahasa ashadu itu.
445. Nyatanyakalimat Sahadat, kata-katanya itu yang (24) waspadalah
engkau pada Tuhan, lafalnya ashadu itu, waspadalah engkau,
yaitu Sahadat Saru54, ashadu artinya itu kalimat yang dahulu ini,
mengetahui pada Yang Mahasuci, ketahuliah yang berkusa di
diseluruh jagat.

54 Sahadat siri, Sahadat rahasia, rahasia dari sahadat.

114 Babad Brawijaya


446. Ketahuilah lafal itu, yaitu engaku sendiri, awsalah padapanutan,
kekasih-Nya Sang Mahasuci, mana nama Muhammad Jati55,
ketahuilah yang sesungguhnya, mana berkumpul dan berpisah,
kang prale engkau itu, ketahuilah yaitu yang dinamakan
Muhammad.
447. Dari nur itu dijadikan, dengan keras engkau melihatnya, jangan
samar pada pertanda, badanmu yang suci, engkau jangan
berharap lebih, camkanlah engkau harus ingat, ya kepada orang
beragama, boleh salah jika menampik, tidak ada baiknya kepa
Yang Sukma.
448. Esakanlah itu engkau, kepada-Nya lahir dan batin, Syaikh
Palembang sudah tuntas, Arya Damar menerima,semua telah
dimengerti (25) Arya Damar telah mengangguk, hentikan
sejenak berganti yang sedang mengajar, tersebutlah yang sedang
datang, tersebutlah setibanya Raden Patah.
449. Lalu bersungkem di kaki, Arya Damar melihat, aduh Mas
cucuku, apa mulanya engkau kembali, aduh cucuku, apa engkau
tidak diakui, raden Patah dia menyembah, iya sungguh diaku,
ayah kandung hamba Brawijaya.
450. Benar diakui sekali, hamba un disayangi, oleh Ayahanda
Brawijaya, di negeri Majapahit, malah disuruh menggantikannya,
AryaDamar memuji syukur, engkau kacung cucuku, apabila
engkau dikasihi, Raden Patah menyembah kepada kakeknya.
451. Kakek hamba teramat malu, keadaan hamba di Majapahit,
Raden Patah sakit menangis, Arya Damar berkata pelan, aduh
Kacung kasihan … muningsun, kenapa engkau bersedih, Raden
menjawab pe- (26) lan, hamba Kakek disia-sia.
452. Adikku sudah diangkat, menjadi Dipati Terung, hamba yang
dikibas, oleh Ayahanda Majapahit, terlampau malu aku, kepada
para tumenggung, lantas hamba pergi, berguru kepada wali,
malah hamba sudah diutus maju perang.
453. Bermusuhan melawan adik hamba, hamba diutus berperang, oleh
para wali sembilan, siapa pun yang menang perang, menaklukan
Majapahit, besar ganjarannya, menguasai alam Bintara, raja
Demak dan Waleri, dan menikah dengan putri Pulunggana.
55 Hakikat Muhamad.

Babad Brawijaya 115


454. Sungguh hamba kalah perang, Si husen yang perang, benar
kakek hamba kalah, Ki Damar menyesal di hati, bagaiana
mungkin beermusuhan dengan adik, … kalah itu Kacung, Raden
dia menyembah, Kakek hamba (harus) bagaimana,teramat malu
kepadapara auliya.
455. (27) Arya Damar berkata, aku kasihan padamu, jika diandalkan
oleh auliya, jika engkau maju perang, bernusuhan dengan
adikmu, aku percaya pada Tuan, engkau bergandengan dengan
auliya, si cucu bahagia di hati, ni Kaciung terimalah jimaku,.
456. Yang berani memusuhi Si Gagak, namanya Si Candrageni,
jangan berupa manusia, jinsetan pasti mati, sudah Kacung
berhati-hatilah, timpakan pada gunung runtuh, jatuh ke samudra
kering, menjadi ilalang yang tinggi merimbun, Brawijayatak
urung menjadi siluman.
457. Sebab tak menganut agama (Islam), Syaikh Palembang berkata
pelan, Kacung terimalah ini, jimat cincinku, Manik Rukin
namanya, mengeluarkan buta seluruh diyu, sebegitu takutnya
itu, Raden lantas menerima, Raden Patah menyembah kepada
Kakek itu.
458. Menyembah bakti … Palembang, ya Kacung kurestui, akan
tetapi engkau mampirlah (28) di gunung Panawar Jati, di situ
adawali, mintalah restu Nak, kepada waliyullah, serta kepada Ki
Syaikh Jati, mintalah berkahnya para suhunan.
459. Raden dia memyembah, hamba Kakek mohon pamit, ya sudah
lekas pergilah, camkan Kacung cucuku, camkan berhati-hatilah,
Kakekmu mengiring doa, moga-moga mendapat kemenangan,
Raden sudah berjaran, Raden Patah sudah jauh perjalanannya.
460. Raden sudah jauh, demikianlah lantas tiba, di Gunung Jati itu,
singkatnya yang membuat kisah, tersebutlah Syaikh Gunung
Jati, yang ada di tengah pengiringnya, seluruh muridnya
menghampar, sebab sedang diajari ilmu, sariatnya Nabi
Rasulullah.

26. Ladrang.
461. Tiada lain, pandangannya Syaikh Gunung Jati, kepada Allah,

116 Babad Brawijaya


hanya Allah, yang terlihat siang malam, yang kedua kalinya,
kedua kalinya ya Rasul ya Muhammad.
462. Para murid semua (29) diajari ilmu, tiada lain, tiada lain hanya
dua (kalimat) sahadat, jangan samar, jangan samar sahadat salat
jalankanlah.
463. Hendaklah awas, perintahnya nabi terkasih56, jangan putus,
jangan putus siang malam mengkaji, tiada lain, tiada lain yang
terpujji Rasulullah.
464. Dengan sangat kalian semua melakoni, sahadat salat, sahadat
salat genggam teguh oleh orang hidup, jika menurut, jika
menurut hidup tidak sempurna.

465. Belum beriman, jika belum tahu pada sahadat, yaitu, yaitu yang
dinamakan sahadat dan salat, tahuidmu, tauhidmu tersusupi
gending57.
466. Awaslah, dirimu dalam melakoni mengaji, mengaji tulis, mengaji
tulisan jangan putus mencari, tulisan itu, tulisan sejatinya tanda.
467. Kitab itu, itu sabda dari Kanjeng Nabi, Nabi itu aksaranya alif,
(30) alif itu, alif itu bukankah bergandengan dengan lam.
468. Jabar Allah, ajernya itulah nabi, apesnya,apesnya itu sucinya
Yang Widi, Ya Allah, Ya Rasul Ya Muhammad.
469. Para mukmin, semua sama-sama menerima, pengajarannya,
pengajarannya Ki Syaikh Jati tersebutlah, pada kedatangannya,
pada kedatangan Raden Patah di hadapan.
470. Setibanya, bersujud di kedua kaki, Ki Syaikh Jati, Ki Syaikh
Jati kaget baru melihat, hai satria, hai satria dari mana asalmu,
471. Raden Patah, berkata sembari menyembah, iya hamba, iya
hambadari Palembang asal dahulu, Raden Patah, raden Patah
iya nama hamba.
472. Sudah dituturkan, dari awal hingga akhirnya, Ki Syaikh Jati, Ki
Syaikh Jati pelan perkataannya, kurestui, kurestui engkau Patah
ke Medan laga.

56 Teks asli sinelir, berasal dari kata selir, sinelir berarti dijadikan selir, dalam kon-
teks kalimatnya lebih tepat jika diterjemahkan menjadi terkasih.
57 Gending, lagu, metafora akan fenomena kehidupan.

Babad Brawijaya 117


473. Selesaikanlah, nih ini terimalah, ikat pinggang tempurung
kelapa, (31) ikat pinggang tempurung kelapa khasiatnya besok,
seluruh hama, seluruh hama di bumi-langit datang semua.
474. Denan ini panah Si Hantu, khasiatnya, khasiatnya Si Hantu suka
mencuri58, banyak pasukan, banyak pasukan yang mati tanpa
sebab.
475. Raden Patah menerima sembari menyembah, ya pergilah, ya
pergilah Kacumg engkau sudah kuizinkan, Raden Patah, Raden
Patah memohon pamit dari hadapan.
476. Sudah berangkat perjalanannya menuju wali, singkatnya tutur,
singkatnya tutur cerita yang dikarang, di Janggini, di Janggini
para wali tidak ada.

477. Raden Patah lantas dia menuju gunung, Martalaya, Martalaya


kumpul semua para wali, para murid, bupati kumpul semua.
478. Hentikan sejenak yang sedang berjalan, tersebutlah para auliya,
di saat dahulu diburu dalam pertempuran… gugurnya Rangga
Onengan, datang menuju Martalaya, seluruh tumenggung,
bersama-sama bermufakat (bermusywarah).
479. (32) menasehati para murid, seluruh auliya, pêrang kinawe
sêsêmben, para murid mendengarkan, ajaran gurunya, tak lain
ya dituturkan,sariat kalimat sahadat.
480. Sebagaimana lazimnya para wali, tiada tekad lain, kendatipun
kalah perangnya, hanya sariat yang diucapkan, para murid tahu
semua, sebab murid baru mendengar, yang baru masuk Islam.
481. Sama-sama berebut pranata, sariat dengan tarekat, para wali
semua berkicau seperti kicau burung-burung menyambut
terbitnya mentari, Sunan Kali berkata, ssilakan diwacanakan,
iman tauhid itu, dengan mengingat tindakan.
482. Berkata Sunan Giri, membicarakan naïf dan isbat, akan tetapi
tidak a… mune, sesudah adanya tindakan, tidak ada engkau
berharap, bukan men- (33) cari itu.
483. Ki Syaikh Ampel menjawab, tatanannya yang mulia,
menyatakan pada tindakannya, mersakan naïf dan isbat, yang
58 Pada kalimat ini kata memaling mungkin lebih tepat dikembalikan pada maknan-
ya yang asli yaitu membunuh.

118 Babad Brawijaya


sesungguhnya pada Adam, naïf jisim jenisnya, kedua nafi
nakira.
484. Yang dinamakan nafi jisim, yang ada pada dirimu, ada pada
badan sendiri, seyogyanya semua ketahuilah, nyatanya naïf
nakira, bukan jisim bukan wujud, tidak boleh dibicarakan.
485. Sunan Kali menjawab, sudah sama-sama membicarakan, kedua
orang itu adanya, itu pada Tuhan bukan, bukankah tidak boleh
terpisah, itu yang dinamakan fana, fana-Nya ada padamu.
486. Seluruh yang tercipta, bukankah itu naïf nakira,.. menjukkan
adanya sendiri, dinamakan nafi jisim, (34) ada yang menyamai,
sifatnya mahluk itu, dengan sifatnya Tuhan.
487. Ya jadi dua lagi, naïf dan isbat itu, ya berkumpul keduanya,
disempal Ilallah, tidak boleh berbaur dan berpisah, artinya
uluhiyah ini, martabat asal perbuatan, seperti al-Fatihah
lafalnya, tidak ada pada dirimu, itu seperti perahu, telahlah
berujar itu, tersebut yang sedang datang.
488. Sujud menyembah kepada para wali, kaget saat itu para auliya,
dari mana engkau Nak, kusangka engkau gugur, syukur engkau
masih hidup, Raden menyembah berkata, hamba baru saja dari
Palembang.
489. Para wali mengamini, beruntung sekali engkau Patah, bertemu
dengan Sunan Jati, bagaimana maumu, setelah engkau demikian,
Ra- (35) den Patah menyembah berkata, terserah kehendak
Tuan.
490. Jika demikian juga, silakan dilanjutkan, jangan terlalu lama
perjalanannya, para wali ya mempersilakan, serta murid semua,
para tumenggung dalam perkataannya, bersedia sekehendak
Tuan.
491. Bubar semua para bupati, sudah sampai di Janggini, menurut
cerita sekarang singkatnya cerita, persenjataan sudah ditata,
bendera sudah di atas, serta barisan sudah serempak.
492. Tanda-tanda orang berperang, kendang gong berbunyi
semarak, senapan berbunyi seperti berondong, tersebutlah Sang
Brawijaya, kaget mendegar sorakan, sangat ramai bergemuruh,
seperti orang menantang perang.

Babad Brawijaya 119


493. Berkata Ki Patih Belik, hanya suara Suhunan, datang lagi
sepasukannya, sudah memasang bendera, senapati Raden Patah,
sesumbar menggaung-gaung, Sang Brawijaya (36) berkata.
494. Terung keluarlah ke medan perang, kau genggam senjata, ini
musuh datang semua, jangan kepalang kemauannya, sebab aku
sudah percaya, Dipati Terung berkata, bersedia melaksanankan
perintah Raja.
495. Walaupun sampai menemui ajal, tak nungkin hamba menyingkir
dari medan laga, Sang raja gembira hatinya, ya sudah cepat
berangkat, pasukan sudah siaga senjata, Patih Belik menyembah
berkata, bersedia melaksanankan perintah Tuan.

28. Sinom.
496. Sudah keluar di medan laga, seluruh pasukan Majapahit,
sudah memasang formasi, pasukan campuran dengan dedemit,
gemuruh suaranya, bersorak seperti ombak gemuruh, Brawijaya
sudah naik, bersama ketiga istrinya, di panggung dengan Nyi
Gede Tunjung Bang.
497. Raden Patah siaga, seluruh jimatnya, pemberian Gusti Sunan,
dipasang di tengah peperangan.
498. (37) Keluarnya Ayahanda, seluruh hama muncul bersamaan,
menempuh orang senegara, akhirnya sebumi, seperti tombak
bertebaran tikus belalang lembing dan kungkang.
499. Semuanya menuju ke perumahan, seluruh hama memakan, kain
di dalam wadah, atau tombak dan keris, pusaka di Majapahit,
rusak tidak ada yang utuh, gong sudah dikerubungi rayap, semut
Conthang menyengati, tanam-tanaman, semua dimakan hama.
500. Hingga tibalah pada kekacauan, tanam-tanaman tidak jadi, segala
urung semua, rakyat kecil kekurangan makanan, seluruh wilayah
Majapahit, hamba rakyatsemua melapor, kepada tuannya, Tuan
hamba minta makan, Brawijayaberkata sekehendak hati, menurut
cerita, rakyat sang raja, banyak yang mengungsi ke sunan,ingin
berguru ilmu, ayo kita semua wirid, bukankah semunaya masuk
berguru, (38) menganut agama Islam, rakyat memohn ampun di
belakang, tersebutlah duaraksasa di medan perang.

120 Babad Brawijaya


501. Bercampur dengan anggaskara, prajurit dari Majapahit,
keduanya berperang, prajurit dari Lokawati, keduanya sama-
sama menyaksikan, keduanya perang habis-habisan, keduanya
sama-sama perwira, desak mendesak yang bertempur, saut-
menyaut keduanya sama-sama perwira.
502. Ramai peperangan bercampur, sudah berbaur tombak dan
senapan, blandring dan sumpit seperti hujan, atau bolang-
baling, melesatnya mesiu dan peluru, seperti guruh masa
ketujuh banyak pasukan yang mati terbakar, orang Bonang dan
Majapahit, di peperangan bangkainya bersusun tumpang.
503. Orang Bonang banyak mati, diserang bala dedemit, banyak
pasukan yang mati, barisan wali sudah terkalahkan, terdesak di
peperangan, berhamburan semuanya lari, menuju ke pim- (39)
pinannya, Tuan celaka di peperangan, pasukan TTuban Tuan
banyak yang mati, Suhunan pelan berkata, Patah keluarkanlah
di medan perang, Bentara menyatakan kesediaan, memohon
izinnya wali, terlihat banyak pasukan, manusia campur dedemit,
Raden Patah cincin segera dibuang.
504. Sekalian dengan ikat pinggangnya, telah dibuang cepat, cincin
sudah menjadi, ada raksasa dua jenis, besarnya menggunung-
gunung, seperti gunung berjalan, adapun ikat pinggang itu,
timbul hama sebumi, sudah bergerembol tikus belalang
lembing dan kungkang.
505. Semuanya sudah meramaikan peperangan, Bonang melawan
Majapahit, orang Bonang banyak mati, perang dengan
pasukan dedemit, pasukan Bonang tersisih, dikalahkan oleh
mahluk halus, (40) atau Terung Palembang, Ki Jumangkara
menadahi, pa… Anggaskara seperti singa berebut makanan.
506. Buta perang dengan buta, saling gigit-menggigit, saling
serang-menyerang, dorong-mendorong yang berperang,
punggawa melawan mantri, ramai mereka perang bertempur,
bergumul nyaris bersautan, buta perang jadi satu, seiring lama
berjalan lantas ilang.
507. Sekalian Ki Anggaskara, semua sudah lari, tetapi hanya
bersembunyi saja, dengan Nyi Rara Gendhis, keduanya

Babad Brawijaya 121


besma-sama pergi, melihat diyta Terung yang menghadang,
besarnya bergunung-gunung, hai satria jangan ada yang takut
mati.
508. Buta yang menakutkan seperti iblis sudah ke tengah,
menyerang orang Majapahit, para ajar paradhanyang,
semuanya menempuh peperangan, (41) ajar dhanyang sudah
mati, ditelan oleh Terung, pasukan banyak yang tewas,
ponggawa banyak yang mati, yang sebagian pergi mengungsi
ke pimpinannya.
509. Memburu ke panggung, ajar serta para wasi, serta bala
tentara sisa dari yang mati, begitu datang menyembah bakti,
menghaturkan mati-hidupnya, Tuan hamba tidak kuat, oleh
kepandaian para wali, pasukan setan sudah bubar semuanya.
510. buta kedua yang menyerang, kedigdayaan senapati, putra
Tuan Raden Patah, dia terlampau sakti, seluruh bala dedemit,
dari Tunjung Bang sudah musnah, berkata Sang Brawijaya,
menggertak sembari menuding, aku tidak merasa punya anak
Patah.
511. Hanya Si Husen anakku, engkau yang memangku negeri,
menjadi raja, di negeri Majapahit, Raden menyembah bakti,
(42) perintahnya ayahanda prabu, hentikan sejenak yang sedang
terjadi itu, tersebutlah Si Hantu datang, yang dituju istri sang
raja.
512. Sang Hantu menyengat perempuan, kedua putri mati sudah,
ketika Brawijaya melihat, kedua istri meninggal, sang
rajamelihat, kedua istri telah wafat, tergagap sudah tidak ada,
Brawijaya menyungkemi, aduh jrong mirahantinenwang59.
513. Sang raja saat itu berduka, ketiga eyang disungkeminya, berkata
Ki Gajah Mada, hoi kasihan cucuku, sebaliknya berhati-hati,
berdiri kita bertiga, istri sudah sirna sempurna, sebaliknya ayo
diperangi, sudah terlanjur jika anut pada para auliya.
514. Terung keluar di pertempuran, musuhilah para wali, Dipati
Terung sudah berangkat, menyembah serta memohon pamit,
segera keluar kemudian, Si Gagak sudah dihunus, sudah berjalan
59 Teks ini sulit diterjemahkan, mungkin sekali Jro ng mirah antinênwang ‘Mirah
di dalam (hati) tunggu aku.”

122 Babad Brawijaya


di (43) medan perang, Bentara sudah menemui, Terung dia seru
berkata.
515. Hai Patah dari mana kamu, aku baru melihat, dahulu kamu
sudah kalah, sampai berani-beraninya kembali, oleh karena
kamu kesal, kepada diriku, dasar mendekati kematian, wajar
jika dikatakan berlagak, ini lagi jikalah cakap perangmu.
516. Mendekat lihatlah ini, Si Gagak bersemu tajam, tidak ada orang
sakti, pasti tumpul karena ini, hai Patah jangan menyingkir, Pati
Terung lantas menusuk, Raden Patah tak bergerak, sampai bengkok
ujungnya keris, seperti kulit sudah hilang kramatnya Si Gagak.
517. Si Gagak telah dibuang, esok kelak diketemukan lagi, jadi besi
Galinggangan, kelak jika babad Mataram, menurut cerita wali,
hamba tak mengimbuh-imbuhi cerita, singkat cerita, Raden
Patah ana... hi, (44) saling bergelut Raden Patah di medan
perang.
518. Hai Patah kamu balaslah, aku yang menerima, ya Husen engkau
berhato-hatilah, aku membalas kamu, segera menubruk cepat,
Si Hantu sudah di depan, segera dilepaskannya, langsung tanpa
diulangi, Raden Husen terguling di tanah.
519. Setelah kematian Husen itu, Brawijaya melihat, menubruk
kakeknya, bagaimana dalam pemikiran Kakek, Husen sudah
meninggal, bagaimana pakem leluhur, siapa yang mengerjakan
negeri, di negeri Majapahit, Gajah Mada menyimak pakemnya.
520. Tercirilah Gajah Mada, senyatanya putranya jin, putra dari
Argapura, putranya RajaJaruji, istrinya digauli jin, saat lahir
keluar laki-laki, dibuang di hutan Lodaya, Kakek Dares yang
mengasuhnya, saat akil baligjadi patih Gajah Mada.
521. Demikianlah menurut cerita, (45) Patih Gajah Mada.
Gagasan menerapkan perabot ilmu makrifat, atau ilmu
kesempurnaan yang dipegang teguh dan dijalankan oleh para
wali sekarang dijelaskan semua.
Bismillahirohmanirrohim.
522. Mengawali hari yang dipastikan, kelak di hari kiamat, artinya
kiamat nanti, jika sudah sering melihat, yang tidak tertampakan
samasekali, pertanda kurang dari setahun, di situlah akan kiamat.

Babad Brawijaya 123


523. Di situlah tempat yang sesungguhnya, tapa brata mengurangi
kesenangan, tetapkanlah dalam pemikirannya, terimarela
pada keutamaan, menurut yang dinamakan utama, letaknya
berada pada tindakan, melakukan sabar berlapang dada.
524. Yang kedua… sering, mendengar sesuatu yang tidak
terdengar, (1) seperti ini, mendengar percakapan jin-setan,
atau satwa-hewan, tanda kurang setengah tahun, di situ mau
kiamat.
525. Dengan berhati-hati, bersesajilah, sekira kehidupan pribadi,
baik dalam perbuatan, lahir batin harus nyata, di situ
tempatnya, hormat laman kilawat.
526. Yang ketiga jika sudah sering, seperti penglihatannya, bulan
muharam safarnya, tampak langit berwarna merah, bulan
Maulud Robiul itu, menyari hitam kelihatannya, tau Jumadil
Awal.
527. Di bulan Jumadil Akhir, bulan hitam kelihatannya, Rajab
Ruwah air terlihat merah rupanya, dan lagi Puasa/Ramadan (47)
Syawal, bayangan terlihat dua, yaitu rupa pertanda.
528. Dzulhijah Besar/Rayagung bulannya, api hitam kelihatannya,
dua bulan kurang tandanya, semua itu tanda-tandawasiat dan
riwayat.
529. Sekiranya Taberi Suci, keempat jika sering, jari tengah
tangannya.

124 Babad Brawijaya

Anda mungkin juga menyukai