4.

Keelektromagnetan
Di akhir topik ini, anda sepatutnya boleh :
1.
2.
3.
4.
5.

Menerangkan daya electromagnet pada cas atau arus yang membawa konduktor
Menerangkan prinsip kerja motor arus terus
Menentukan medan magnet bagi arus yang di bawa oleh dawai lurus dan solenoid
Menggambarkan electromagnet dan aplikasinya
Membincangkan tentang aruhan electromagnet

PENGENALAN
Keelektromagnetan adalah interaksi antara medan elektrik bagi partikel bercas
dengan medan magnetic bagi magnet. Interaksi ini menghasilkan daya yang
dipanggil daya elektromagnet.
Kita menggunakan elektrik dan magnet secara meluas pada perkakas elektrik.
Elektrik dihasilkan apabila terdapat pergerakan cas yang membolehkan perkakas
elektrik berfungsi. Walaubagaimanapun, sesetangah peralatan elektrik memerlukan
interaksi di antara cas elektrik dengan medan magnet untuk berfungsi. Interaksi ini
menghasilkan daya elektromagnetik yang menjadi sebahagian dari peralatan elektrik
seperti motor di dalam kipas untuk bergerak.
Di dalam topik ini, kita akan membincangkan bagaimana daya dihasilkan dan aplikasinya di
dalam motor elektrik. Kita juga turut membincangkan bagaimana dawai membawa arus
bertindak sebagai magnet sementara. Seterusnya, anda akan mempelajari bagaimana
penjanaan elektrik menggunakan magnet dan gelung bergerak supaya anda memahami
bagaimana elektrik yang digunakan dijana di stesenjanakuasa dan dihantar kepada anda.

4.1 Dayaelektromagnet
Bayangkan partikel tunggal bercas. Setiap cas positif atau negative mempunyai medan
elektrik seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 1.6 (Topik 1). Bila partikal bercas
ditempatkan dalam medan magnet, ia tidak akan berinteraksi dengan medan magnetic
kerana ia tidak bergerak. Walaubagaimanapun, jika partikal bercas bergerak dalam
medan magnet, interaksi di antara medan elektrik bagi partikal bercas yang sedang
bergerak dan medan magnetic bagi magnet akan menyebabkan ia menjadi terpesong.

Bila partikal bergerak pada arah yang berserenjang kepada garis medan magnet seperti
yang ditunjukkan dalam Rajah 4.1, magnitude daya adalah terbaik. Dalam erti kata lain,
daya itu paling kuat apabila arus( dalam kes ini partikal cas yang bergerak), adalah
berserenjang dengan garis medan magnet. Boleh disimpulkan bahawa arah daya sentiasa
berserenjang dengan kedua-dua garisan medan magnet dan arus. Walaubagaimanapun,
apabila partikal bergerak selari dengan garis medan, daya yang terhasil adalah kecil dan
menjadi sifar. Arah daya bukan di sepanjang garis medan magnet atau arus. Oleh itu, tiada
pesongan berlaku apabila cas bergerak selari dengan garis medan magnet.

Hubungan di antara daya, cas, kelajuan cas dalam medan magnet dan arah
pergerakan dengan medan magnetic adalah

Apabila cas bergerak pada sudut yang bukan berserenjang dengan medan magnet,
kita boleh menentukan arah daya dengan menggunakan petua tangan kiri Fleming.

Apa yang akan berlaku apabila anda meletakkan arus yang dibawa oleh konduktor
dalam medan magnet? Konduktor membawa arus bertindak sama seperti cas
tunggal apabila diletakkan dalam medan magnetik. Ia adalah aliran cas yang
berterusan yang dibekalkan oleh arus elektrik (Rajah 4.2)

Setiap cas mengalir pada arah yang sama dan akan dipesongkan oleh medan
magnet. Oleh itu, konduktor membawa arus akan dipesongkan oleh daya magnetic.
Rajah 4.3 menunjukkan eksperimen ringkas untuk mengkaji daya magnetic apabila
dawai membawa arus berada dalam medan magnetic.

Andaikan magnet di bahagian atas adalah kutub selatan dan magnet di bahagian
bawah adalah kutub utara menggunakan petua Tangan Kiri Fleming, arah manakah
dawai bengkokakan bergerak? Apakah yang berlaku jika anda menukar kutub
magnet, kutub utara keatas dan kutub selatan ke bawah.

4.2 Motor elektrik

Bolehkah anda namakan peralatan elektrik yang ditemui dalam rumah anda atau di
tempat kerja yang menggunakan motor elektrik. Motor elektrik yang terdapat dalam
peralatan elektrik membolehkan mereka melakukan kerja untuk anda. Hampir setiap
pergerakan mekanikal yang dilihat pada peralatan elektrik adalah disebabkan oleh
motor arus terus (DC) atau motor arusulang-alik (AC).
Sebuah motor elektrik bergerak dengan prinsip daya electromagnet. Motor elektrik
dibuat daripada dua magnet yang bertentangan kutub dan konduktor membawa arus.

Apabila dawai membawa arus ditempatkan dalam medan magnetic, medan magnetic tidak
seimbang akan berlaku (Rajah 4.4). Ia akan menghasilkan medan yang lebih kuat di
bahagian atas di mana dua medan adalah pada arah yang sama, dan lebih lemah di
bahagian bawah apabila dua medan berada dalam arah yang bertentangan. Medan yang
tidak seimbang menghasilkan daya ke bawah, daripada medan yang lebih kuat pada
bahagian atas hingga ke medan yang lebih lemah. Oleh itu, dawai bergerak ke bawah.

Sebuah motor elektrik diperbuat daripada gegelung membawa arus, dua magnet
(berlawanan kutub yang menghadap antara satu sama lain), komutator, bateri yang
membekalkan elektrik dan dawai penyambung. Apabila arus melalui gegelung, sepasang
daya yang sama magnitude tetapi berbeza arah bertindak ke atas kedua-dua bahagian

gegelung yang paling hampir dengan kutub, yang akan menyebabkan gegelung
beralih. Arah ditentukan menggunakan petua Tangan Kiri Fleming. Komutator yang
berpecah di bahagian tengah memastikan pergerakan motor lancar supaya apabila
arah arus berpatah balik, gegelung sentiasa kekal beralih dalam arah yang sama.
Motor elektrik menukar tenaga elektrik kepada tenaga mekanikal. Beberapa contoh
peralatan elektrik yang menggunakan motor elektrik adalah mesin basuh, pengisar,
kipas, gerudi elektrik, pengering rambut dan lain-lain.

4.3 Aruhan elektromagnet

Aruhan electromagnet adalah fenomena mengaruh atau menghasilkan elektrik dengan
mengubah medan magnet di dalam gegelung atau dawai. Apabila sebuah magnet bergerak
ke dalam dan ke luar dari gegelung dawai, ia menghasilkan arus elektrik (lihat Rajah 4.3). Ia
tidak memerlukan sebarang bateri untuk menghasilkan arus elektrik. Arus aruhan dihasilkan
apabila konduktor bergerak pada medan magnet tetap. Arus diaruh apabila magnet (medan
magnet) bergerak menghampiri konduktor tetap (atau gegelung). Apabila ia berlaku, medan
magnet akan dipotong oleh dawai/konduktor yang sedang bergerak yang mana ia
mengubah fluks magnetic supaya menghasilkan arus teraruh.
Aruhan electromagnet adalah suatu proses menghasilkan arus teraruh daripada
pergerakan relatif di antara konduktor dan medan magnet

Rajah 4.7(a) menunjukkan sebuah magnet bar yang ditolak ke dalam solenoid. Jarum
galvanometerterpesongpadasatuarahmenunjukkanarusteraruh.Jarumgalvanometerakan
terpesong pada arah yang bertentangan apabila magnet bar ditarik keluar dari solenoid.
Pesonganinibergantungkepadaperubahanfluksmagnetikdidalamgegelungapabilamagnet
bergerakdidalamsolenoid.Apabilaterdapatpergerakanrelativepadamagnetdangegelung,
jarumgalvanometer terpesongdisebabkanolehaliranarus.Walaubagaimanapun, apabila
keduadua solenoid dan magnet dalam keadaan rehat, tiada perubahan di dalam fluks
magnetic,jaditiadaaliranarusyangteraruh.IniditunjukkandalamRajah4.7(b)dimana
tiadapesonganpadagalvanometer.
Magnitude arusteraruhbolehmeningkat denganpertambahan perubahanfluksatau lebih
banyakmedanmagnetterpotongsepertiyangdinyatakanolehHukumFaraday.
HukumFaradaymenyatakanmagnitudearusteraruhadalahberkadarterusdengankadar
perubahanfluksmagnetic,ataumedanmagnetyangterpotong.

Iabolehdilakukandengan:
a) Menambahbilangangelung
ArusteraruhatauEMFteraruh(voltan)bergantungkepadabilanganlengkunganpada
dawai.Jadi,semakinbesarbilanganlengkungpadadawaiyangbergerakdidalam
medanmagnet,semakinbesararusyangteraruh.Menolakmagnetkedalamtigakali
gandabilanganlengkungakanmenghasilkanarustigakaliganda,menolakmagnetke
dalam20kaligandabilanganlengkungakanmenghasilkan arussebanyak20kali
gandadanseterusnya
b) Kelajuanmagnetbaryangbergerakkedalamataukeluardarisolenoid
Kelajuan garis medan magnet yang memasuki atau meninggalkan gegelung juga
menentukanjumlaharusyangteraruh

c) Menggunakanmagnetyanglebihkuat

Magnet yang lebih kuat mempunyai medan magnet yang lebih kuat berbanding
magnet yang lemah. Ia akan membenarkan lebih banyak medan magnet yang
terpotong atau perubahan yang lebih besar di dalam medan fluks magnet,
menghasilaknlebihbanyakarusteraruh.
AndabolehmenggunakanPetuaTanganKananFleminguntukmenentukanaraharusteraruh
didalamdawailurus.

Guna jari telunjuk sebagai arah medan magnet

(utara ke selatan), ibu jari sebagai arah
pergerakan, anda boleh menentukan arah arus
teraruh daripada arah jari tengah. (Pastikan jari
anda pada sudut yang betul antara satu sama lain
untuk mendapatkan arah yang betul

Rajah 4.9(a) menunjukkan arus teraruh apabila dawai konduktor bergerak dalam medan
magnet. Rajah 4.9(b) ialah penjana arus AC. Perhatikan arah medan magnet dan arah
pergerakankonduktor.ArahbagiarusyangteraruhbolehditentukanmenggunakanPetua
TanganKananFleming.Maricuba!

Padatahun1835,HeinrichLenzmengajukansuatuhukumyangdikenalisebagai
hukumLenzuntukmenentukanaraharusteraruh.
HukumLenzmenyatakanbahawaarahbagiarusteraruhadalahsepertiberlawanandenganmedan
magnetyangmenghasilkannya

4.4 Elektromagnet
Elektrikdankemagnetanadalahfenomenayangterpisah.Padatahun1820,HansChristian
Orested,seorangahlifizikDenmarktelahmeletakkankompasberhampirandengandawai
membawaarus.Orestedmendapatibahawadawaimembawaarusbolehmemesongkanjarum
kompasmagnetic.Kitamaklumbahawajarummagnethanyabolehdipesongkanolehmedan
magnet.Jadi,iabolehdisimpulkanbahawaarusmngalirdidalamdawaisentiasamenerbitkan
medanmagnetdisekelilingnya.Kesanmagnetpadaarusdipanggilkeelektromagnetanyang
bermaksudelektrikyangmengasilkankemagnetan.
Electromagnetadalahmagnetsementarayangterhasilapabilaarusmelaluigegelungdawai
bertebatdisekelilingterasbesi

Electromagnet adalah magnet sementara di mana kemagnetan dihidupkan dan dimatikan

menggunakanaruselektrik.Electromagnetmenggunakankesanmagneticpadaaruselektrik
dawaipembawayangmenghasilkanmedanmagnetpadazondisekelilingdawai.Jikacebisan
besidiletakkandalamgegelungdawaipembawaarus,medanmagnetdalambesiakanteraruh
ke dalam pelarasan. Ini akan menaikkan keamatan medan magnet. Jadi, ia benjadi
electromagnet. Automobile di dalam tempat pelupusan biasanya diangkat menggunakan
peralatan electromagnet berkuasatinggi. Kekuatan electromagnet dikekang oleh gegelung
pembawaarusyangterlalupanasdanketepuandomainpelarasanmagneticdidalamteras
besi

4.5

Arahmedankeelektromagnetan

Arah medan magnt bergantung pada arah arus elektrik di dalam dawai. Terdapat petua
ringkas untuk mengingat arah medan magnet di sekeliling konduktor. Ia dipanggil petua
tangan kanan. Apabila menggunakan petua tangan kanan, sangat penting untuk kita
mengingatkaedahkaedahandaiancasbergerakdalamaruskonvensional.

Kitamenggunakanpetuagenggamantangankananuntukmenentukanarahmedanmagnet
melaluidawailurus.Sepertiyangditunjukkandalamrajah4.12,apabilaandamenggenggam
dawailurusdengantangankanan,ibujariakanmenunjukkanarahaliranarus,manakalajari
jariyangmelengkungmenunjukkanarahmedanmagnet.

Apabila ibujari kananmenunjukkan araharus,lengkunganjarijari kanandidalam arah

medanmagnet.

4.6

keelektromagnetandidalamdawailurusdansolenoid

Seksyenberikutnyaadalahpenyiasatankesankeelektromagnetanpadadawailurusdan
solenoidsertaaplikasinya.

4.6.1Keelektromagnetandalamdawailurus
Oerstedtelahmenjalankaneksperimenuntukmengkajimedanmagnetyangterhasilapabila
aliranarusmelaluidawailurusdanmenemui:
(a) Medanmagneticwujuddalamkeadaanbulatmengelilingidawai
(b) Keamatanmedanadalahberkadarlangsungdenganjumlaharusyangdibawaoleh
dawai,dan
(c) Kekuatanmedanadalahsangatkuatdisisidawaidanberkurangdenganjarakdari
konduktor

Daripadarajah4.15,kitadapatlihatbahawaciriyangpalingmenonjolpadagarismedan
magnetbagiaruslurusadalahgarismedanyangberterusan.Iatidaksepertigarismedan
elektrostatik,merekajugatidakbermuladarisatulokasidanberakhirdilokasiyanglain.
Magnitudmedanmagneticdihasilkanolehdawaipembawaarusyangluruspadatitikyang
ditentukanadalah:
(a) Berkadarlangsungdenganarusyangmelepasidawai
(b) Berkadarsongsangdenganjaraktitikdaridawai
Jadi,lebihbesararusdidalamdawai,lebihkuatmedanmagneticyangterhasil.Dan,lebih
jauhtitikdaridawaipembawaarus,semakinlemahmedanmagnetpadatitikitu.

4.6.2keelektromagnetandalamsolenoid
Apakahitusolenoid?Solenoidadalahnamajolokanbagigegelungdawai.Iamengandungi
sejumlah besar dawai bertebat kuprum. Jika kita alirkan arus melalui dawai, gegelung
menjadielectromagnet.
Medanmagneticdisekelilingsolenoidsangatmiripkepadamedandisekelilingmagnetbar.
Garis daya magnetic yang melepasi solenoid akan kembali pada akhirnya. Jika solenoid
pembawaarusdigantungbebas,iamenunjukkanutaradanselatansepertijarummagnetic
yangtergantung.Satuhujungsolenoidbertindaksepertikutubutaradanhujungyanglain
sebagaikutubselatan.Memandangkanarusdalamsetiapbulatansolenoidmengalirdalam
arah yang sama, medan magnetik terhasil oleh setiap lilitan solenoid yang bertambah,
memberikanpaduanmedanmagnetyangkuatdidalamsolenoid.Solenoiddigunakanuntuk
membuatelectromagnet.

Kekuatanmedanmagneticyangdihasilkanolehsolenoidbawaanarusadalah:
(a) Berkadarterusdenganbilanganlilitandalamsolenoid

(b) Berkadarterusdenganjumlaharusdidalamsolenoid,dan

(c) Bergantungkepadasifatbahanterasyangdigunakanuntukmenghasilkansolenoid.
Penggunaan rod besi lembut sebagai teras dalam solenoid menghasilkan
keelektromagnetanyangpalingkuat.

Keelektromagnetanselalunyadalambentuksolenoidterasbesilembut.Besilembut
mempunyaiciriferromagnetic.Besilembutdidalamgegelungmenjadikanmedanmagnet
kuatkeranaiasendirimenjadimagnetapabilaarusdialirkan.Kitamenggunakanbesilembut
keranaiahilangkemagnetandengancepatapabilaaliranarusdihentikan.Besilembut
dikatakanmembentukmagnetsementara.Dengancaraini,elektromagnitdapatdihidupkan
dandimatikandengan,engalihkanelektrikbukadantutup.
Aktiviti 4.1

Bincangkanapayangakanberlakujikaandamenggunakankeluli
bagimenggantikanterasbesilembutdidalamsolenoid?

4.6.3AplikasiKeelektromagnetan
Electromagnet adalah objek yang bertindak seperti magnet. Walaubagaimanapun, daya
magnetiknyayangdibentukdandikawalolehelektrik,jadiiadiberinamaelectromagnet.Jika
andamembalutdawaibertebatdisekelilingterasbesi,sepertipakudanandamengalirkan
aruselektrikmelaluidawai,pakuakanmenjaditermagnet.Iaberlakukeranamedanmagnet
terbentukdisekelilingdawaiapabilaterdapataruselektrikmengalirmelaluinya.Andaboleh
mengesahkankemagnetannyadenganmengambilobjekbesiyangkecilataumenunjukkan
kesannyapadakompas.
Cirripalingmenarikpadaelectromagnetadalahapabilaaruselektrikdimatikan,kemagnetan
jugaterhenti.Iasangatbenarterutamanyaapabilaterasdiperbuatdaripadabesilembut,yang
manaiamudahhilangkemagnetannya.Kelulikerasakankekalkemagnetannya.
Electromagnet memunyai banyak apliksinya. Sesetengah kegunaan electromagnet adalah
sepertiberikut:

(a) Gudangbesimagnet
(b) Loceng elektrik. Electromagnet menarik penukul, yang terkena pada loceng dan
memutuskanlitar,yangkemudiannyamenyebabkanpenukulmunculkembaliuntuk
menutuplitarsemula.Iadipanggillitarterbukadantertutup
(c) Gagangtelefon
(d) Pembesar suara. Arah arus berubah berterusan menyebabkan magnet bergerak ke
belakangdankedepan,lalumenghasilkanlongitudegelombangbunyi,

Kegunaan umum bagi electromagnet adalah di dalam suis yang dipanggil geganti
electromagnet.Alatinimembolehkanarusyangbesarbolehdikawalolehyangkecil,dan
Pemutuslitar
Tempatpelupusanmagnet

Rajah2.18menunjukkanelectromagnetberkuasatinggiyangdigunakanuntukmengasingkan
buanganlogamditempatpelupusan.Wayarbertebatkuprumtebaldiselaputidisekeliling
terasbesilembutuntukmenukarkannyakepadamagnetsementaraapabilaarusdihidupkan.
Kuasakemagnetanbergantungkepadaarusdanbilanganlilitandigegelung.Semakinbesar
jumlah arusataubilanganlilitan,semakinbesarmedanmagnetik, mengakibatkan magnet
menjadilebihkuatuntukmenarikkesemuabahanbermagnetdidalamcebisan.
Apabila logam diasingkan, kren akan memindahkan mereka dari sampah yang perlu
diasingkankedalamcerucukyangberbeza.Untukmengeluarkanlogamdarimagnet,cebisan
magnetperludimagnetkan.Arusditutupsupayatiadaaliranarusdidalamdawaikuprum,
menghentikanpembentukanelektromagnet.Terasbesitidaklagimenjadimagnetdansemua
logamakanjatuhdaripadanya.

Locengbesi

Loceng elektrik adalah alat lain yang berkerja menggunakan prisip electromagnet. Pada
dasarnya, litar pada loceng elektrik diperbuat daripada pembekal tenaga (bateri), suis,
solenoidyangmenyelaputiterasbesilembut,tititemubahanyangmengkonduksi,pengetuk
danloceng.
Apabila seseorang datang untuk melawat kamu di rumah, dia akan menekan suis yang
melengkapkanlitar.Litaryanglengkapmembenarkanarusmelepasisolenoid,menukarteras
besilembutmenjadielectromagnet.Electromagnetmenarikpengetuklogamdanmenariknya
kepadalocenguntukmengetuknya,bunyidihasilkan.
Pengetukditarikjauhdarititiktemubilalocengdiketuk,litarmenjaditaklengkapsemula.
Tiada arus yang melepasi solenoid, electromagnet hilang cirri keelektromagnetannya dan
penukulditolakkebelakangketitiktemu,melengkapkansemulalitar.Litaryanglengkap
menghasilkan electromagnet pada solenoid semula, menarik pengetuk untuk mengetuk
locengsemula.Prosesberterusansehinggapelawatberhentimenekanloceng.
Gagangtelefon

Electromagnetjugadigunakanpadatelefonataualatdengar.Apabilakitaberckapdengan
kawan di telefon, gelombang bunyi dari suara kita ditukarkan kepada arus elektrik yang
berbezafrekuensidanamplitude.Denyutandibawadansampaikegagangtelefon
Rajah4.20menunjukkangagangtelefon.Gagangtelefondibuatdarimagnettetap,tersbesi
lembut, solenoid mengelilingi kon besi dan diafragma. Apabila denyutan arus melepasi
solenoid, teras besi lembut akan menjadi elektrmagnet. Kekuatan electromagnet menjadi
lebihkuatataulebihlemahbergantungkepadafrekuensidenyutelektrikyangditukardari
suarakita.Electromagnet akanmenarikdiafragma (dibuat daribesi)untukbergetar pada
frekuensi yang berbeza berdasarkan arus yang berbeza di solenoid. Getaran diafragma
menyebabkanpartikaludaramendekatinyauntukbergetar,menghasilkangelombangbunyi.
Bunyiyangdihasilkanmempunyaifrekuensiyangsamadengansuarakita.
Aktiviti4.2
Satualatpentingyangmenggunakanelectromagnetadalahgegantielectromagnet.
Cari SATU aplikasi geganti electromagnet, dan bincang tentang bagaimana ia
bekerjamenggunakanelectromagnet.

4.7

Aruselektrik

Anda telah mempelajari bahawa anda boleh menghasilkan elektrik dengan aruhan
electromagnet. Walaubagaimanapun, alatelektrikmemerlukanaruselektrikyangberbeza,
DCatauAC.

4.7.1Arusterus
Arusterusbiasanyadibekalkanolehselbateri,akumulatorataupembekaltenagayangbiasa
digunakandimakmal.Untukalatyangmenggunakanarusterus,Acditerimadarisyarikat
utilitydanperluditukarkepadaDCmenggunakansiridiod.Kitaakanbincangselanjutnya
dalamtopic5.

Bagaimana kita mengenalpasti DC,ataumembezakannya dariAC?Biasanya dimakmal,

osiloskopsinarkatod(OSK)digunakanuntukmengkajibentukgelombang.DidalamOSK
akanmelepaskanelectronkedalamtiubvakum(Rajah4.23).elektronmemukulskrinskrin
pendaflourdanbentukgelombangbolehdilihatmelaluiskrinpendaflour;bentukgelombang
akanmemberipelbagaimaklumatpadaisyaratyangditerimadariinputOSK.

UntukDC,OSKakanmenerimaisyaratdaripuncadanmembentukbentukgelombangpada
bekalanvoltan.BentukgelombangbagiDCdaribateriatauakumulatorditunjukkandalam
Rajah4.24.

Rajah 4.24 menunjukkan bentuk gelombang bagi DC apabila litar disambungkan kepada
punca arus terus seperti bateri sel kering, akumulator (bateri kereta) atau generator DC.
Bentuk gelombang DC menunjukkan garis lurus di atas atau di bawah garis tengah.
SesetengahalatanDCmemerlukanvoltanyanglebihtinggisepertibekalanvoltandari

syarikatutility,jadiiamenukarACkepadaDCdengansiridioddalamlitarelektroniknya.
Dalamkereta,bentukgelombangsepertiyangditunjukkandalamRajah4.25.

Rajah4.25menunjukkanbentukgelombangbagiACyangditukarkankepadaDC.Voltan
padapaksipositifgraf,menunjukkanarusmengalirdalamarahtunggalsahaja(arahpositif
sahaja).Dalamsituasiini,ACdikatakandiperbetulkan.Iaakandibincanglanjutdalambab5

4.7.2Arusulangalik
Arus dijana dari stesen kuasa dan dihantar kepada kita dalam bentuk arus AC kerana
transformer(injaknaikdaninjakturun)untukpenghantaranelektrikhanyabolehbekerja
dengan AC. Jadi AC dijana dan dibekalkan secara terus di soket di rumah kita untuk
digunakandenganalatelektrik.
ACbergetarpadafrekuensi50Hzsepertiyangdibekalkanolehsyarikatutility,bermaknaia
akanberubahsetiap1/50saat(atau0.02saat).SepertiyangditunjukkandalamRajah4.26,
ACmengalirdalamkeduaduaarahpadalitar.Sepanjang0.02saatyangpertama,arusakan
bergerakdalamarahjamdidalamlitardanuntuk0.02saatberikutnyadalamarahlawanjam.

Bentukgelombang ACseperti yangditunjukkan dalam Rajah4.27.Diperhatikanbahawa

voltan ada pada bahagian positif paksix untuk sejumlah waktu tertentu dan di bahagian

negativepaksixpadasejumlahwaktuyanglain.IabergantungpadaperubahanACdalam
litar.Prosesiniberterusansecaraberkala.

4.8

Transfomer

TahukahandabahawavoltanyangdibekalkanolehTenagaNasionalBerhadkerumahkita
untukkegunaandomesticadalah240V?Jadi,kebanyakanperalatanelektrikdalamrumah
kitaatauditempatkerjamemerlukan240Vuntukmerekamelaksanakantugasdenganbaik.
Walaubagaimanapun,sesetengahperalatanelektrikmemerlukankurangataulebihdaripada
240V. Untuk bekerja berdasarkan voltan yang diperlukan, transformer digunakan untuk
menukarvoltandari240Vkepadanilaiyangsesuaiuntukperalatan.

Transfomer diperbuat daripada dua litar yang terpisah dipanggil litar primer dan litar
sekunder(Rajah4.28).untuksetiaplitar,terdapatgegelungyangmelilitterasbesilembut
berlamina. Gegelung adalah gegelung primer dan gegelung sekunder. Setiap gegelung
mempunyaibilangangegelungyangtetapsupayatransformerbolehmenjadikanvoltanpada
nilaiyangdiperlukan.

Dalamlitartransformer,litarprimerberhubungdenganinputvoltanacdaribekalankuasa
AC.Litarsekunderakanmenghasilkanvoltaninputkedalamtransformer.

Prinsipkerjatransformerolehinduksisaling:
(a) ACdibekalkandigegelungprimer(gegelungpertama)mempunyaivoltaninputV1.
ArusACselalumengubaarahnya,menghasilkanmedanmagnetyangjugamengubah
arahatauertikatalain,ianyaterdapatfluksmagneticyangbertukar
(b) Pertukaranfluxdarigegelungprimerakanbersambungkepadagegelungsekunder
(gegelungkedua),menghasilkanarusteraruhpadagegelungsekunder.Arusteraruh
mempunyaivoltanoutputV2.

Terdapatduajenistransformer,injaknaikdaninjakturun.Bezadiantaraduajenisini
ditunjukkandalamjadualdibawah.
Injaknaik

Injakturun

Bilangangegelungsekunder,Nslebihdari
bilangangegelungprimer,Np
Gegelungprimerdibekalkandenganvoltan
inputAC
DisambungkandenganbekalankuasaAC

BilangangegelungprimerNplebihbanyak
darigegelungsekunderNs
Gegelungsekunderdibekalkandenganvoltan
output
Disambungkanpadaperalatanelektrikuntuk
digunakan

Kita boleh menentukan nilai voltan bagi gegelung sekunder Vs dengan menggunakan
hubungan

Rajah di atas menunjukkan litar elektrik dengan transformer sebagai sebahagian dari
komponen.Kiravoltanoutputbagitransformerdangambarkankecerahanmentol

Voltanoutput dibekalkan pada mentol adalah 20 volt. Walau bagaimanapun, mentol

memerlukan24Vuntuknyamenerangipadakecerahannormal.Jadi,cahayamentolsuram
Transformeryangidealbolehmenukar100%tenagaelektrikdarigegelungprimerkepada
gegelungsekunder.Iaberlakuapabila

Wlau bagaimanapun dalam transformer yang sebenar, situasi ini tak kan berlaku kerana
sebahagian tenaga elektrik telah diubah kepada haba, bunyi atau tenaga mekanikal. Kita
bolehmenentukankecekapantransformermenggunakan

Contoh:
Transformerdenganvoltaninput240Vdigunakanuntukmenyalakanmentol12V,36W.jika
arusprimeradalah0.20A,carikecekapantransformer
Penyelesaian:
Gegelungprimer,Ip=0.20A,Vp=240V
Gegelungsekunder,Vs=12,P=36W
DariP=IV,jadiaruspadagegelungsekunder,
Ip=P/V
=36W/12V=3A
Kecekapan=

Kecekapantransformeradalah75peratusdaritenagayangdibekalkandidalamgegelung
primerdihasilkanpadaoutput

4.9

Penjanaandanpenghantaranelektrik

Bekalanelektrikmemerlukanpenubuhanpenjanaelektrikdankemudahanpenghantaran.Ia
merupakankerjaawamyangdilaksanakanmelibatkandanayangbesarsertaperancangan
logisticyangbesar.

4.9.1penjanaanelektrik
Sesetengahsumbertenagadigunakanuntukmenjanaelektrikadalaharang,uranium,minyak,
gas,air,angindansolar.Sebagaicontoh,diMalaysia,tenagadihasilkandistesenjanakuasa
termamenggunakangasaslidanarang.Tenagajenisinidipanggiltenagayangtidakboleh
diperbaharuikeranasumberasliakanhabisapabiladigunakan.
Stesen janakuasa tenaga yang tidak boleh diperbaharui menggunakan haba untuk
menghasilkanelektrik.Sepertiyangdibincangkandalamseksyen4.3,elektrikdiaruhapabila
konduktordipotongmelaluimedanmagnet.Konsepyangsamadigunakanuntukmenjana
elektrik.Penjanakuasatermaterdiridaripadadandang,turbindanpenjanakuasa.

Gasasliatauarangdigunakanuntukmenukartenagakimiakepadatenagahaba.Iajugauntuk
memanaskanairdidalamdandangsehinggaiamendidihdanairbertukarmenjadistim.Haba
terhasildaripadapembakaranbahanapiyangdigunakanuntukmenukarair(beredardidalam
tiub)kepadastim.Stimpadasuhudantekananyangsangattinggikemudiannyadiarahkan
kepadaturbin.Stimyangpanasterlampauakannaikkeatasdanbergerakjearahturbindan
memutarkannya. Turbin berputar dan gegelung yang tersangkut padanya juga berputar.
Gegelunginiditempatkanditempatyangmempunyaimedanmagneticyangsangatkuat,
mengaruh arus sebaik sahaja ia berputar. Air dari stim kemudiannya mengalir ke dalam
condenser jadi ia akan mengkondensasi dan bertukar semula menjadi air, yang mana
dipulangkankedalamdandanguntukdigunasemula.
Dalam kes penjana kuasaterma, kuasa ditukar darisatubentuk kebentuk yanglain. Di
dandang,tenagakimidaribahanbakar/gasditukarkepadatenagahaba.Tenagahabaditukar
kepadatenagakinetikapabilastimmemaksaturbinpadageneratoruntukberputar.Putaran
gegelung dalam medan magnet mengubah tenaga mekanikal pada putaran kepada tenaga
elektrik,yangkitagunakandirumah
Sumber tenaga yang tidak boleh diperbaharui mengalami penyusutan, dan ia mengambil
masaberjutatahununtukbekalanyangbarudalambentukminyakdanarang.Permintaan
yangtinggibagisumberinimenyebabkankospenggunaanelektrikmenjaditinggi.Sumber
tenaga alternative diperlukan seperti hidroelektrik, solar,angin dan ombak adalah lebih
ekonomisertasumberaslitidakakanmenyusut.Lebihlanjutlagi,sumbertenagaadalahlebih
bersihdantidakmembebaskankarbonkedalamudara.Rajah4.32menunjukkanpelankuasa
hidroelektrikyangmenggunakansumbertenagayangbolehdiperbaharui,air

Apabilakamumelihatairsungaiyangmengalir,adakahkamuterfikiryangairbolehmenjadi
sumberelektrik?Apabilaairdidalamempanganmelepasilaluanyangsempit,aliranakan
menjadilebihcepat,daniabergerakdengandayayangbesar.Isipaduairyangbesarboleh
menghasilkandayayangbesardankuatuntukmengalihkanturbinyangbesar,yangmemutar
gegelung didalam medanmagnet, menghasilkan elektrik teraruh.Bagi turbin air,tenaga
kinetic bagi air bertukar kepada tenaga mekanikal untuk turbin yang berputar kemudian
kepadatenagaelektrik.

Aktiviti4.3
Kita ada membincangkan dua cara untuk menghasilkan tenaga elektrik oleh
sumber boleh diperbaharui dan sumber tidak boleh diperbaharui. Cari sumber lain
untuk tenaga yang boleh diperbaharui, dan bincang tentang perubahan tenaga

9.2Penghantaranelektrik
Elektrikyangdihasilkandipenjanakuasaditukardaripelankuasakesubstesenelektrikal,di
manaadapermintaanuntukmerekasepertirumahdankawasanindustry.Merekaditukar
menggunakantalianpenghantaranyangsalingberhubungantarasatusamalaindalam
jaringanpenghantaran,yangdikenalisebagaigridkuasa(Rajah4.33)

Elektrikdipindahkanpadavoltanyangsangattinggi(kirakira25000volt).Keranajarak
yangjauhuntukdilalui,iabolehdipindahdengankecekapanyangtinggiapabilapadavoltan
yang tinggi. Untuk meningkatkan voltan, transformer injak naik ditempatkan di stesen
janakuasauntukmeningkatkanvoltandenganmenaikkanvoltan,jumlaharusakanberkurang,
untuk mengelakkan kehilangan tenaga dalam bentuk haba.penghantaran elektrik perlu
memastikankehilangankuasadikabeladalahminimum.Kabeldiperbuatdaripadakuprum
tebalataudawaialuminiumuntukmengurangkanketahanannya,jadimengurangkantenaga
yanghilangdalambentukhaba

Di substesen, sesetengah transformer injak turun digunakan untuk mengurangkan voltan

kepadajumlahyangdiperlukanolehhpengguna,sebagaicontoh240Vuntukrumahkita.
Rajah4.34menunjukkansubstesen

RINGKASAN

Apabila cas atau konduktor membawa arus ditempatkan dalam medan magnet,
terdapatdayaelectromagnetyangmenyebabkanpergerakan
Arahdayaditentukanmenggunakanpetuatangankirifleming
Magnitudedaya,F=Bqvjikaaraharus/casberserenjangkepadaarahmedanmagnet
Teras besi lembut menjadi electromagnet bila di tempatkan dalan solenoid yang
mempunyaiarusmelaluinya.Cirrielectromagnetakanhilangapabilaarusditutup
Tigafaktoryangmeningkatkanelectromagnet
Meningkatkanarusyangmelaluigegelung
Menggunakanterasbesilembut
Meningkatkanbilanganlilitanpadagegelung

Untuk menentukan arah medan magnet disekeliling dawai pembawa aruslurus,

gunakangenggamantangankananfleming
Arusterusdanarusulangalikbolehdihasilkanmenggunakanaruhanelectromagnet

Elektrikdijanamenggunakansumberyangtidakbolehdiperbaharuisepertiarang,gas
danminyakdansumberyangbolehdiperbaharuisepertiair,angin,solardanombak

Penghantaran eleketrik menggunakan transformer injak naik untuk meningkatkan

voltanuntukmengelakkankehilangankuasa

Penghantaran elektrik menggunakan transformer injak turum untuk meningkatkan

voltandanmengurangkankehilangankuasa

KataKunci
Arusulangalik

Medanmagnetik

MotorDC

Fluksmagnetic

Arusterus

Dayagarismagnetic

Electromagnet

Genggamantangankanan

Dayaelectromagnet

Terasbesilembut

Aruhanelectromagnet

Solenoid

Petuatangankirifleming

Transformerinjak

Petuatangankananfleming

turunTransformer

Penjanaanelektrik

injaknaikTransformer

Arusteraruh

Penghantaranelektrik

UJISENDIRI

1. Yangmanakahmenjanamedanmagnet?
(a) Pergerakancasmagnetic
(b) Pergerakanpartikalbercas
(c) Pergerakanpartikalmagnetic

2. Bagaimanakekutanmedanmagneticdikaitkandenganjarakgarisanmedanmagnet
denganmagnetbar

3. Apakahyangmenghasilkanmedanmagnet?
4. Mengapakah cebisan besi dalam gelung membawaarus meningkatkan kekuatan
medanmagnet?