SoftCopy Modul Chemistry

MODUL • Kimia TINGKATAN 4
KANDUNGAN
TEMA: ASAS KIMIA TEMA: INTERAKSI ANTARA JIRIM
UNIT UNIT
JIRIM DAN STRUKTUR 1 ASID, BES DAN GARAM 95
2 ATOM 6
2.1 Konsep Asas Jirim 6.1 Peranan Air dalam Menunjukkan Keasidan dan
2.2 Sejarah Perkembangan Model Atom Kealkalian
2.3 Struktur Atom 6.2 Kekuatan Asid dan Alkali
2.4 Isotop dan Penggunaannya 6.3 Sifat-Sifat Kimia Asid dan Alkali
PRAKTIS SPM 6.4 Kepekatan Larutan Akueus
6.5 Larutan Piawai
UNIT 6.6 Nilai PH
KONSEP MOL, FORMULA 23 6.7 Peneutralan
3 DAN PERSAMAAN KIMIA 6.8 Garam, Hablur dan Kegunaan dalam Kehidupan
Harian
3.1 Jisim Atom Relatif dan Jisim Molekul Relatif 6.9 Penyediaan Garam
3.2 Konsep Mol 6.10 Tindakan Haba ke atas Garam
3.3 Formula Kimia 6.11 Analisis Kualitatif
3.4 Persamaan Kimia PRAKTIS SPM
PRAKTIS SPM
UNIT
KADAR TINDAK BALAS 158
UNIT
JADUAL BERKALA UNSUR 49 7
4 7.1 Penentuan Kadar Tindak Balas
4.1 Sejarah Perkembangan Jadual Berkala Unsur 7.2 Faktor yang Mempengaruhi Kadar Tindak Balas
4.2 Susunan Unsur dalam Jadual Berkala Moden 7.3 Aplikasi Faktor yang Mempengaruhi Kadar Tindak
4.3 Unsur dalam Kumpulan 18 Balas dalam Kehidupan Harian
4.4 Unsur dalam Kumpulan 1 7.4 Teori Perlanggaran
4.5 Unsur dalam Kumpulan 17 PRAKTIS SPM
4.6 Unsur dalam Kala 3
4.7 Unsur Peralihan
PRAKTIS SPM TEMA: KIMIA INDUSTRI
UNIT UNIT
IKATAN KIMIA 74 BAHAN BUATAN DALAM 196
5 8 INDUSTRI
5.1 Asas Pembentukan Sebatian 8.1 Aloi dan Kepentingannya

5.2 Ikatan Ion 8.2 Komposisi Kaca dan Kegunaannya
5.3 Ikatan Kovalen 8.3 Komposisi Seramik dan Kegunaannya
5.4 Ikatan Hidrogen 8.4 Bahan Komposit dan Kepentingannya
5.5 Ikatan Datif
5.6 Ikatan Logam PRAKTIS SPM
5.7 Sebatian Ion dan Sebatian Kovalen Softcopy for
Untuk diskaun yang lebih baik dan Teachers
PRAKTIS SPM ketersediaan stok
Sila Hubungi
Standard Prestasi
Tahap
Tidak
Penguasaan Tafsiran Menguasai
menguasai
(TP)
Mengingat kembali pengetahuan dan kemahiran asas
1
mengenai jirim dan struktur atom.
Memahami jirim dan struktur atom seterusnya dapat
2
menjelaskan kefahaman tersebut.
Mengaplikasikan pengetahuan mengenai jirim dan struktur
3 atom untuk menerangkan kejadian atau fenomena alam dan
dapat melaksanakan tugasan rumah.
U
n Menganalisis pengetahuan mengenai kimia dan penyiasatan
i 4 saintifik dalam kimia dalam konteks penyelesaian masalah
t mengenai kejadian atau fenomena alam.
Menilai pengetahuan mengenai jirim dan struktur atom
2 5 dalam konteks penyelesaian masalah dan membuat
keputusan untuk melaksanakan satu tugasan.
Mereka cipta menggunakan pengetahuan mengenai jirim
dan struktur atom dalam konteks penyelesaian masalah
Untuk mendapatkan senarai lengkap
dan membuat keputusan atau dalam melaksanakan aktiviti/'Standard Prestasi', sila imbas kod QR ini.
6
tugasan dalam situasi baharu secara kreatif dan inovatif
dengan mengambil kira nilai sosial/ ekonomi/ budaya
masyarakat.
Garis Panduan untuk Mengimbas AR bagi Model 3D
1 2 Muat turun aplikasi 'Nilam AR Module'

dengan mengimbas kod QR di bawah.
Muat turun aplikasi ‘QR
reader’ dari ‘Play Store’.
4 3 Cari muka surat yang mempunyai

ikon berikut.
Imbas soalan pada muka surat
tersebut menggunakan telefon
pintar anda dan nikmati model 3D
yang terpapar.
© Nilam Publication Sdn. Bhd. 2

UNIT
JIRIM DAN STRUKTUR ATOM
2
Peta Konsep
Atom Ion Molekul
2
UNIT
Teori Zarah Jirim Pepejal
Tiga keadaan
Tiga jenis zarah jirim
JIRIM Cecair
Teori Kinetik
Jirim
Gas
Nombor Nombor Susunan Sejarah
Model Atom Resapan
proton nukleon elektron
[Belajar di Tingkatan 2]
Maksud
Perwakilan
A piawai unsur Maksud
Z
X Atom Isotop Kegunaan
Tiga zarah subatom Kira JAR
Proton Neutron Elektron
Nota:
Bezakan antara
1 Keadaan jirim
2 Jenis zarah
3 Zarah subatom
1
SK
2.1 KONSEP ASAS JIRIM 2.1
Memerihal Jirim SP 2.1.1
1 Teori zarah jirim Tingkatan 1, Unit 5
Apakah jirim? SP 2.1.1 Jirim adalah sebarang bahan yang mempunyai jisim dan memenuhi ruang.
Apakah teori zarah Jirim terdiri daripada zarah yang halus dan diskrit. Tiga jenis
jirim? zarah tersebut ialah atom , ion dan molekul .
Takrifkan unsur. Bahan yang terdiri daripada satu jenis atom sahaja.
Takrifkan sebatian. Bahan yang terdiri daripada dua atau lebih unsur berbeza
UNIT
yang terikat secara kimia.
Takrifkan atom dan Zarah neutral yang paling kecil bagi suatu unsur.
2
berikan contoh bahan

Contoh:
yang terdiri daripada
(a) Logam tulen: (b) Bukan logam: (c) Gas adi:
atom.
– Kuprum, Cu – Karbon, C – Neon, Ne
– Plumbum, Pb – Silikon, Si – Helium, He
Kuprum, Cu Karbon, C Helium, He
Takrifkan molekul dan Zarah neutral yang terdiri daripada atom-atom bukan logam yang sama atau
berikan contoh bahan berlainan terikat secara ikatan kovalen.
yang terdiri daripada
Contoh:
molekul.
(a) Molekul unsur:
– Oksigen, O2
– Hidrogen, H2
Oksigen, O2
(b) Molekul sebatian:
– Karbon dioksida, CO2
– Air, H2O
Air, H2O
Takrifkan ion dan Zarah bercas positif atau negatif terbentuk daripada logam dan bukan logam
berikan contoh bahan yang terikat secara ikatan ion. Daya tarikan antara dua ion yang berlawanan cas
yang terdiri daripada membentuk ikatan ion.
ion.
Contoh:
Natrium klorida, NaCl
Natrium klorida, NaCl
– Unsur boleh dikenal pasti sebagai logam atau bukan logam dengan merujuk kepada Jadual Berkala Unsur.
– Pembentukan molekul dan ion akan diterangkan lebih lanjut dalam Unit 5, muka surat 74.

2 Kesimpulan:
Jirim
Unsur Sebatian
Atom Molekul Molekul Ion
Cu, Ag, C, Ne, Ar O2, Br2, N2, Cl2 CO2, H2O, NO2 NaCl, KNO3, AgCl
Latihan
2
UNIT
Tentukan jenis zarah bagi setiap bahan berikut:
Bahan Jenis zarah Bahan Jenis zarah Bahan Jenis zarah
Sulfur dioksida Tetraklorometana

Gas hidrogen (H2) Molekul Molekul Molekul
(SO2) (CCl4)
Kuprum(II) sulfat Zink klorida

Ion Ferum (Fe) Atom Ion
(CuSO4) (ZnCl2)
Hidrogen peroksida
Argon (Ar) Atom Karbon (C) Atom Molekul
(H2O2)
3 Teori kinetik jirim
Nyatakan teori kinetik Zarah-zarah halus dan diskrit yang membentuk jirim adalah sentiasa
jirim. SP 2.1.2 bergerak.
Catatan:
Zarah mewakili atom, ion atau molekul.
Apakah kepentingan teori Teori ini menggunakan model zarah untuk menerangkan sifat jirim. Sebagai
ini? contoh, resapan dan perubahan keadaan fizikal bahan dengan perubahan
tenaga (peleburan, pendidihan, pembekuan dan kondensasi).
3
Menerangkan Perubahan Keadaan Jirim SP 2.1.2
Nyatakan Teori Kinetik Jirim yang terdiri daripada zarah yang halus dan diskrit di mana
Jirim. sentiasa bergerak secara berterusan.
Bagaimanakah jirim Jirim wujud dalam tiga keadaan iaitu pepejal , cecair dan
wujud? gas .
Lengkapkan jadual di bawah bagi membandingkan zarah dalam pepejal, cecair dan gas. SP 2.1.2
Keadaan jirim Pepejal Cecair Gas

UNIT
Lukis susunan zarah.

Setiap zarah (atom /
2
ion / molekul) diwakili

dengan
Susunan zarah Padat dam Padat tetapi tidak Sangat terpisah jauh
teratur . teratur . antara satu sama lain.
Pergerakan zarah Bergetar dan Zarah bergetar , Zarah bergetar ,

berputar pada berputar dan berputar dan
kedudukan tetap. bergerak dalam bergerak bebas.
cecair.
Daya tarikan antara kuat Kuat Lemah

Sangat
zarah
Kandungan tenaga rendah Sangat

Sangat Sederhana tinggi
zarah
Takrifkan takat lebur. Suhu tetap di mana suatu pepejal berubah sepenuhnya menjadi cecair
SP 2.1.3
dipanggil takat lebur .
Catatan:
Untuk bahan tulen yang sama, takat lebur = takat beku. Sebagai contoh, ais tulen melebur dan
membeku pada 0°C (takat lebur ais). Suhu malar di mana perubahan cecair kepada
pepejal dipanggil takat beku .
Takrifkan takat didih. Suhu tetap di mana suatu cecair berubah sepenuhnya menjadi gas.
SP 2.1.3
Catatan:
Air tulen mendidih dan terkondensasi pada 100°C (takat didih air).
Bilakah suatu bahan Suatu bahan berubah sifat fizikalnya apabila suhunya mencapai takat lebur dan
berubah sifat fizikalnya? takat didihnya.

Apakah yang menyebabkan Jirim mengalami perubahan keadaan apabila tenaga haba di
suatu bahan berubah sifat serap atau dibebaskan :
fizikalnya?
(i) Apabila tenaga haba diserap oleh jirim (semasa dipanaskan), tenaga
kinetik zarah bertambah dan zarah tersebut bergetar dengan
lebih cepat.
(ii) Apabila tenaga haba dibebaskan oleh jirim (semasa disejukkan), tenaga
kinetik zarah berkurang dan zarah tersebut bergetar kurang cergas.
Bagaimanakah tenaga Tenaga haba diserap untuk mengatasi daya tarikan antara zarah atau
menyebabkan suatu bahan dibebaskan apabila daya tarikan antara zarah terbentuk.
berubah keadaan fizikalnya?
2
Nyatakan perubahan – Semasa peleburan, pendidihan dan pemejalwapan, tenaga haba diserap dari
UNIT
tenaga haba semasa persekitaran.
perubahan keadaan fizikal. – Semasa pembekuan dan kondensasi, tenaga haba dibebaskan ke persekitaran.
Pemejalwapan
Petunjuk:
Haba
Peleburan Pendidihan diserap dari
persekitaran
Pembekuan Kondensasi Haba

dibebaskan ke
Pepejal Cecair Gas persekitaran
Pemejalwapan
Apa yang terjadi kepada – Semasa proses peleburan, suhu tidak berubah kerana haba yang diserap
suhu apabila suatu bahan oleh zarah-zarah digunakan untuk mengatasi daya tarikan antara zarah
mengalami perubahan
supaya pepejal berubah menjadi cecair .
keadaan fizikal?
Terangkan. – Semasa proses pembekuan, suhu adalah tetap kerana haba terbebas ke
persekitaran diimbangi oleh haba terbebas apabila zarah-zarah cecair
menarik antara satu sama lain untuk membentuk pepejal .
Mengapakah bahan yang – Apabila daya tarikan antara zarah lebih kuat, lebih banyak haba diperlukan
berbeza mempunyai takat untuk mengatasi daya itu. Takat lebur dan takat didih adalah lebih tinggi.
lebur dan takat didih yang – Apabila daya tarikan antara zarah lebih lemah, kurang tenaga diperlukan
berbeza? untuk mengatasi daya itu. Takat lebur dan takat didih adalah lebih rendah.
Catatan:
Kekuatan daya tarikan antara zarah digunakan untuk menerangkan perbezaan dalam takat
lebur dan takat didih sebatian ion dan kovalen dalam Unit 5 (Ikatan Kimia)
Menentukan Takat Lebur dan Takat Beku Naftalena SP 2.1.2
Huraikan ekxperimen bagi menentukan takat lebur dan takat beku naftalena.
Bahan: Serbuk naftalena, air
Radas: Tabung didih, kelalang kon, bikar, kaki retort, termometer 0 – 100°C, jam randik, penunu Bunsen,
kasa dawai, tungku kaki tiga
5
Prosedur:
I Pemanasan naftalena
(a) Tabung didih diisi dengan serbuk naftalena setinggi 3 cm dan
termometer diletakkan di dalamnya. Termometer/ Termometer
Thermometer
(b) Tabung didih dimasukkan ke dalam kukus air seperti Tabungtube
Boiling didih
/ Tabung didih
ditunjukkan dalam rajah dan pastikan aras air dalam kukus
Air / Air
Water
air lebih tinggi daripada aras naftalena dalam tabung didih.
Naftalena / Naftalena
Naphthalene
(c) Air dipanaskan dan naftalena dikacau perlahan-lahan dengan
termometer.
(d) Apabila suhu naftalena mencapai 60°C, mulakan jam randik.
Haba
Heat
Suhu naftalena dicatat setiap 30 saat sehingga suhunya Haba
mencapai 90°C.
II Penyejukan naftalena
UNIT
(a) Tabung didih dan kandungannya dikeluarkan daripada kukus

air dan dipindahkan ke dalam kelalang kon seperti ditunjukkan
2
dalam rajah.
(b) Kandungan dalam tabung didih dikacau perlahan-lahan
dengan termometer sepanjang proses penyejukan untuk
mengelakkan penyejukan lampau (Suhu cecair yang Naftalena
disejukkan turun melepasi takat beku tanpa pembentukan
pepejal).
(c) Suhu naftalena dicatat setiap 30 saat sehingga suhunya
mencapai 60 °C.
(d) Graf suhu melawan masa dilukis untuk proses pemanasan dan penyejukan.
Keputusan:
I Pemanasan naftalena
Masa / s 0 30 60 90 120 150 180 210 240

Suhu / °C
II Penyejukan naftalena
Masa / s 0 30 60 90 120 150 180 210 240

Suhu / °C
Suhu / °C Suhu / °C
X X
Masa / s Masa / s
Daripada graf, takat lebur Daripada graf, takat beku

naftalena ialah X°C naftalena ialah X°C

Tafsiran graf pemanasan SP 2.1.3
Apakah lengkung Satu plot suhu melawan masa untuk menunjukkan bagaimana suhu berubah
pemanasan? apabila suatu bahan dipanaskan.
Lakarkan lengkung Suhu / °C
pemanasan suatu bahan
dengan takat lebur P °C
dan takat didih Q °C dari Q
pepejal kepada gas. P
Labelkan bahagian pada
graf di mana takat lebur
Masa / s
dan takat didih berlaku.
Kaji lengkung pemanasan Suhu / °C
2
F AB Pepejal
suatu bahan.
UNIT
(a) Nyatakan keadaan BC Pepejal dan cecair
D E
fizikal bahan pada CD Cecair
kawasan berikut:
B C DE Cecair dan gas
AB, BC, CD, DE, EF
(b) Terangkan perubahan EF Gas
keadaan fizikal dan A
suhu bahan. Masa / s
AB
1 Tenaga haba diserap oleh zarah-zarah pepejal naftalena.
2 Tenaga haba yang diserap menyebabkan tenaga kinetik akan
bertambah dan zarah bergetar dengan lebih cepat .
3 Suhu semakin meningkat .
BC
1 Tenaga haba yang diserap oleh zarah-zarah dalam pepejal
naftalena.
2 Tenaga haba yang diserap
digunakan untuk mengatasi daya
tarikan antara zarah-zarah supaya pepejal berubah menjadi
cecair .
3 Suhu adalah tetap . Suhu tetap itu adalah takat lebur .
CD
1 Tenaga haba diserap oleh zarah-zarah cecair naftalena.
2 Tenaga haba yang diserap menyebabkan tenaga kinetik akan
bertambah dan zarah-zarah bergerak dengan lebih cepat .
7
DE
1 Tenaga haba diserap oleh zarah dalam cecair naftalena.
2 Tenaga haba yang diserap digunakan untuk mengatasi daya
tarikan antara zarah-zarah menyebabkan zarah-zarah mula bergerak
bebas untuk membentuk gas .
3 Suhu adalah tetap . Suhu tetap itu adalah takat didih .
EF
1 Tenaga haba diserap oleh zarah-zarah gas .
2 Tenaga haba yang diserap
menyebabkan tenaga kinetik zarah
akan bertambah dan zarah-zarah bergerak dengan lebih cepat .
UNIT

2
Catatan:
Rajah menunjukkan bagaimana keadaan fizikal bahan berkait dengan takat lebur dan takat
didih.
Takat lebur Takat didih

Suhu
meningkat
Pepejal Cecair Gas
Pepejal + cecair Cecair + gas
Tafsiran graf penyejukan SP 2.1.3
Apakah lengkung Satu plot suhu melawan masa untuk menunjukkan bagaimana suhu berubah
penyejukan? apabila suatu bahan disejukkan.
Kaji lengkung penyejukan Suhu / °C
suatu bahan.
P PQ Cecair
(a) Nyatakan keadaan
fizikal bahan pada QR Cecair dan pepejal
kawasan berikut: Q R
RS Pepejal
PQ, QR, RS
(b) Terangkan perubahan S
keadaan fizikal dan
suhu bahan. Masa / s
PQ
1 Haba dibebaskan ke persekitaran oleh zarah-zarah dalam cecair
naftalena.
2 Zarah dalam cecair naftalena kehilangan tenaga haba dan
bergerak semakin perlahan .
3 Suhu semakin menurun .

QR
1 Haba dibebaskan ke persekitaran oleh zarah-zarah dalam cecair
naftalena.
2 Haba yang dibebaskan adalah diimbangi oleh tenaga haba
yang terbebas apabila zarah-zarah menarik antara satu sama lain untuk
membentuk pepejal .
3 Suhu adalah tetap . Suhu tetap itu adalah takat beku .
RS
1 Zarah-zarah di dalam pepejal naftalena membebaskan haba.
2 Haba yang terbebas menyebabkan zarah-zarah bergetar semakin perlahan .
2
3 Suhu semakin menurun .
UNIT
Latihan
1 Jadual di bawah menunjukkan bahan dan formula kimia masing-masing.
Bahan Formula kimia Jenis zarah
Argentum Ag Atom
Kalium oksida K2O Ion
Ammonia NH3 Molekul
Klorin Cl2 Molekul
(a) Nyatakan jenis zarah yang membentuk bahan dalam jadual di atas.
TP2
(b) Antara bahan tersebut, yang manakah merupakan suatu unsur? Jelaskan jawapan anda.
TP2
Argentum dan klorin. Argentum dan klorin terdiri daripada satu jenis atom sahaja.
(c) Antara bahan tersebut, yang manakah merupakan suatu sebatian? Jelaskan jawapan anda.
TP2
Kalium oksida dan ammonia. Kalium oksida dan ammonia terdiri daripada dua unsur yang berbeza.
2 Jadual di bawah menunjukkan takat lebur dan takat didih bagi bahan P, Q dan R.
Bahan Takat lebur / °C Takat didih / °C
P –36 6
Q –18 70
R 98 230
(a) (i) Apakah yang dimaksudkan dengan ‘takat lebur’?

TP1
Suhu tetap di mana pepejal berubah menjadi cecair pada tekanan tertentu.
(ii) Apakah yang dimaksudkan dengan ‘takat didih’?
TP1
Suhu tetap di mana cecair berubah menjadi gas pada tekanan tertentu.
9
(b) Lukis susunan zarah P, Q dan R pada keadaan bilik.

TP2
Bahan
Bahan P P Bahan
Bahan QQ Bahan
Bahan RR
(c) (i) Nyatakan bahan yang wujud dalam keadaan cecair pada suhu 0 °C.
TP2
Q
(ii) Jelaskan jawapan anda di c(i).
0 °C adalah suhu di atas takat lebur Q dan di bawah takat didih Q.
(d) (i) Bahan Q dipanaskan dari suhu bilik hingga 100 °C. Lakarkan graf suhu melawan masa bagi
UNIT
TP4
pemanasan bahan Q.
Suhu / °C
2
70
Masa / s
(ii) Apakah keadaan fizik bahan Q pada 70 °C?

Cecair dan gas
(e) Bandingkan takat lebur bahan Q dan R. Terangkan jawapan anda.
TP4
Takat lebur bahan R adalah lebih tinggi daripada bahan Q. Daya tarikan antara zarah dalam bahan R
lebih kuat daripada bahan Q. Lebih banyak tenaga diperlukan untuk mengatasi daya tarikan antara zarah
dalam bahan R.
(f) Rajah menunjukkan susunan radas untuk
TP4 mengasingkan campuran air dan etanol. Ketika proses
Termometer
KBAT
itu dijalankan, wap yang terhasil pada bahagian X dan
etanol tulen dikumpul di dalam kelalang kon. Air keluar Kondenser
(i) Sebatian yang manakah akan disuling dahulu? Liebig
Terangkan jawapan anda. X
Etanol. Takat didih etanol lebih rendah Air +
etanol
daripada takat didih air.
Serpihan Air
(ii) Lukis susunan zarah bagi bahagian X. porselin masuk
Panaskan
Etanol tulen
(iii) Terangkan bagaimana keadaan jirim pada bahagian X berubah ketika proses berlaku.
Proses kondensasi berlaku // wap air terkondensasi. Gas bertukar kepada cecair.

3 Takat lebur asetamida boleh ditentukan dengan memanaskan pepejal Termometer

asetamida sehingga lebur seperti dalam rajah di bawah. Suhu asetamida Tabung didih
dicatatkan setiap tiga minit semasa disejukkan pada suhu bilik. Air
Asetamida
(a) Apakah tujuan menggunakan kukus air dalam eksperimen ini?

TP2
Untuk memastikan pemanasan asetamida adalah sekata. Asetamida mudah terbakar.
(b) Namakan satu bahan lain yang mana takat leburnya boleh ditentukan dengan menggunakan kukus air
TP2
seperti rajah di atas.
Naftalena
(c) Natrium nitrat mempunyai takat lebur 310 °C. Bolehkah takat lebur natrium nitrat ditentukan dengan
2
TP4 menggunakan kukus air seperti yang ditunjukkan dalam rajah di atas? Jelaskan jawapan anda.
UNIT
Tidak, kerana takat didih air adalah 100 °C di mana ia adalah kurang daripada takat lebur natrium nitrat.
(d) Mengapakah asetamida dalam tabung didih itu perlu dikacau sepanjang eksperimen?
TP2
Untuk memastikan haba disebarkan dengan sekata.
(e) Rajah di bawah menunjukkan graf suhu melawan masa untuk penyejukan cecair asetamida.
TP3
Suhu / °C
T3
Q R
T2
T1
Masa / s
(i) Apakah takat beku asetamida?

T2 °C
(ii) Suhu antara Q dan R adalah tetap. Jelaskan.

Tenaga haba yang hilang ke persekitaran diimbangi oleh haba yang dibebaskan apabila zarah dalam
cecair asetamida menyusun semula untuk menjadi pepejal.
(f) Asetamida wujud sebagai molekul. Namakan sebatian lain yang terdiri daripada molekul.
TP2
Air / naftalena
(g) Apakah takat lebur asetamida?

TP4 T °C
2
(h) Seorang suri rumah membeli ubat gegat sebagai penghalau serangga di rumahnya.
TP5
Dia meletakkan beberapa biji ubat gegat di dalam almari. Selepas sebulan, dia
KBAT
mendapati ubat gegat tersebut mengecil.
Terangkan mengapa ubat gegat tersebut mengecil.
Ubat gegat diperbuat daripada naftalena.
Naftalena adalah bahan yang mengalami pemejalwapan.
11
SK
2.2 SEJARAH PERKEMBANGAN MODEL ATOM 2.2
Urutan Model Struktur Atom Berdasarkan Model Atom Dalton,

Thomson, Rutherford, Bohr dan Chadwick SP 2.2.3
Saintis Model atom Penemuan
(i) Jirim terdiri daripada zarah-zarah dipanggil

atom .
(ii) Atom tidak boleh dicipta , dimusnah
Dalton
atau dibahagi .
(iii) Atom daripada unsur sama adalah sama .
UNIT
elektron
2
(i) Menjumpai , zarah subatom yang

Sfera bercas
pertama.
positif
(ii) Atom adalah sfera yang bercas positif
Thomson yang mengandungi zarah bercas negatif dipanggil
Elektron
elektron .
bercas negatif
(i) Menjumpai nukleus yang merupakan pusat

Elektron bercas positif
bagi atom dan .
bergerak di luar Proton
nukleus (ii) adalah sebahagian daripada
Rutherford nukleus.
Nukleus mengandungi (iii) Elektron bergerak di sekeliling nukleus.
proton Nukleus
(iv) mempunyai hampir semua jisim
atom.
Petala (i) Menjumpai kewujudan petala elektron.

(ii) Elektron bergerak di dalam petala
Nukleus mengandungi
mengelilingi nukleus .
Neils Bohr proton
Elektron
Petala (i) Menjumpai kewujudan neutron .

Nukleus mengandungi
(ii) Nukleus mengandungi zarah-zarah neutral
James proton dipanggil neutron dan zarah-zarah bercas
dan
Chadwick neutron positif dipanggil proton .
(iii) Jisim neutron dan proton adalah
Elektron hampir sama.

Zarah Subatom SP 2.2.2 Tingkatan 1, Unit 6: Jadual Berkala
Apakah zarah-zarah Zarah-zarah subatom adalah proton , neutron dan elektron .

subatom di dalam atom
berdasarkan model atom?
Apakah ciri-ciri zarah Zarah

subatom? Simbol Cas Jisim relatif Kedudukan
subatom
1
Elektron e – (negatif) 1 840 ≈ 0 Pada petala
Proton p + (positif) 1 Pada nukleus
Neutron n neutral 1 Pada nukleus
2
UNIT
SK
2.3 STRUKTUR ATOM 2.3
Rajah Struktur Atom dan Susunan Elektron SP 2.3.4
Huraikan struktur atom

Petala
berdasarkan sejarah
Nukleus yang mengandungi proton dan neutron
struktur atom.
Elektron
Atom (a) Atom mempunyai nucleus ditengahnya dan elektron bergerak di
dalam petala mengelilingi nukleus tersebut.
(b) Nukleus mengandungi neutron dan proton.
(c) Jisim relatif proton dan neutron di dalam nukleus ialah 1.
(d) Jisim suatu atom diperoleh daripada jumlah bilangan proton dan
bilangan neutron .
Terangkan bagaimana Setiap petala hanya boleh diisi dengan bilangan elektron tertentu. Bagi unsur-
elektron diisi dalam petala unsur yang mempunyai nombor proton 1 – 20:
tertentu. – Petala pertama boleh diisi dengan bilangan maksimum 2
elektron.
– Petala kedua boleh diisi dengan bilangan maksimum 8 elektron.
– Petala ketiga boleh diisi dengan bilangan maksimum 8 elektron.
Petala pertama diisi 2 elektron (duplet)

Petala kedua diisi 8 elektron (oktet)
Petala ketiga diisi 8 elektron (oktet)
Apakah elektron valens? Elektron valens ialah elektron yang diisi dalam petala paling luar suatu atom.
13
Atom atau unsur? Contoh:

Na Na Na Na
Na Na Na Na Na Na
Na Na Na Na
Unsur Unsur Unsur Atom

natrium natrium natrium natrium
Catatan:
1 Atom adalah zarah neutral paling kecil dalam suatu unsur.
2 Suatu unsur adalah terdiri daripada hanya satu jenis atom.
Nyatakan maksud nombor Nombor proton sesuatu unsur adalah bilangan proton yang terdapat
proton. dalam nukleus suatu atom .
UNIT
SP 2.3.1
Catatan:
2
Setiap unsur mempunyai nombor protonnya tersendiri (Rujuk Jadual Berkala Unsur).
Nyatakan maksud nombor Nombor nukleon sesuatu unsur adalah jumlah bilangan proton dan neutron di
nukleon. dalam nukleus sesuatu atom .
SP 2.3.1
Catatan:
– Nombor nukleon juga dikenali sebagai nombor jisim. (Rujuk Jadual Berkala Unsur)
– Nombor nukleon = bilangan proton + bilangan neutron.
Mengapakah atom neutral? – Setiap proton bercas +1 . Setiap elektron bercas –1 .

Neutron tidak mempunyai cas (ialah adalah neutral ).
– Setiap atom mempunyai bilangan proton dan elektron yang sama, oleh itu cas
keseluruhan bagi atom adalah kosong . Atom adalah neutral .
Catatan:
Jika suatu atom kehilangan atau menerima elektron, ia akan membentuk ion – pembentukan ion
akan dipelajari dalam Unit 5.
Bagaimana untuk mengira Dalam suatu atom:

nombor proton, neutron Bilangan proton = Nombor proton
dan elektron dalam satu Bilangan elektron = Bilangan proton
atom?
SP 2.3.2 Bilangan neutron = Nombor nukleon – Nombor proton
Contoh (i) Nombor proton untuk kalium, K ialah 19. Atom kalium mempunyai
19 proton di dalam nukleus dan 19 elektron di dalam petala.
(ii) Nombor proton untuk oksigen, O ialah 8. Atom oksigen mempunyai
8 proton di dalam nukleus dan 8 elektron di dalam petala.

Apakah simbol bagi suatu Simbol unsur adalah cara mudah untuk mewakilkan unsur. Jika simbol hanya
unsur? terdiri daripada satu huruf, maka ia mesti ditulis menggunakan huruf besar.
Jika simbol terdiri daripada dua huruf, maka huruf pertama merupakan huruf
besar dan huruf kedua merupakan huruf kecil.
Contoh:
Unsur Simbol Unsur Simbol Unsur Simbol

Oksigen O Nitrogen N Kalsium Ca
Magnesium Mg Natrium Na Kuprum Cu
Hidrogen H Kalium K Klorin Cl
Huruf yang pertama bagi setiap unsur ditulis dengan huruf besar untuk
2
menunjukkan ia adalah unsur yang baru. Ini sangat berguna semasa menulis
UNIT
formula kimia. Contohnya KCl. Terdapat dua unsur yang terikat secara kimia
dalam KCl kerana adanya dua huruf besar yang mewakili kalium dan klorin.
Bagaimanakah cara Perwakilan piawai bagi satu atom sesuatu unsur boleh ditulis sebagai:
menulis perwakilan piawai
suatu unsur? Nombor nukleon A
SP 2.3.3
Z
X Simbol unsur
Nombor proton
Contoh: (i) Struktur atom dan susunan elektron atom Aluminium

Al
27 – Unsur itu adalah Aluminium.
13
– Nombor nukleon Aluminium adalah 27 .
(i) Apakah maklumat 13
– Nombor proton Aluminium adalah .
yang boleh diperoleh
daripada perwakilan – Atom Aluminium mempunyai 13 proton , 14 neutron dan
piawai unsur itu? 13 elektron.
(ii) Bina struktur atom dan (ii) Struktur atom dan susunan elektron atom Aluminium
susunan elektron bagi
atom Aluminium. Struktur atom Susunan elektron atom
Aluminium Aluminium
13 p
AI
14 n
15
Latihan
1 Lengkapkan jadual berikut:
TP2
Susunan Bilangan
Perwakilan Bilangan Bilangan Bilangan Nombor Nombor
Unsur elektron elektron
atom proton elektron neutron proton nukleon
atom valens
1
Hidrogen 1 H 1 1 0 1 1 1 1
4
Helium 2
He 2 2 2 2 4 2 2
11
Boron 5 B
5 5 6 5 11 2.3 3
12
Karbon 6
C 6 6 6 6 12 2.4 4
UNIT
14
Nitrogen 7 N
7 7 7 7 14 2.5 5
2
20
Neon 10
Ne 10 10 10 10 20 2.8 8
23
Natrium 11
Na 11 11 12 11 23 2.8.1 1
24
Magnesium 12
Mg 12 12 12 12 24 2.8.2 2
40
Kalsium 20
Ca 20 20 20 20 40 2.8.8.2 2
2 Lukiskan struktur atom dan susunan elektron atom natrium.

TP3
23
11 Na
Struktur atom natrium Susunan elektron atom natrium
11 p
12 n
Na
3 Rajah di bawah menunjukkan simbol atom P, R dan S.

TP2
35 12 37
P R S
17 6 17
(a) Apakah maksud nombor nukleon?

Nombor nukleon suatu unsur adalah jumlah proton dan neutron dalam nukleus atomnya
(b) Apakah nombor nukleon atom P?

35
(c) Nyatakan bilangan neutron atom P.

18
(d) Nyatakan bilangan proton atom P.
17

SK
2.4 ISOTOP DAN PENGGUNAANNYA 2.4
Nyatakan maksud isotop. Isotop ialah atom-atom unsur yang mempunyai bilangan proton yang sama
SP 2.4.1 tetapi bilangan neutron yang berbeza.
Atau
Isotop ialah atom-atom unsur yang mempunyai nombor proton yang
sama tetapi nombor nukleon yang berbeza.
Apakah yang menyebabkan – Bilangan neutron

atom unsur yang sama
menjadi isotop? Contoh:
2
UNIT
17 p 17 p
18 n 20 n
Klorin-35 Klorin-37
Catatan:
Dalam mana-mana isotop;
– Bilangan neutron berbeza. Maka nombor nukleon berbeza .
– Bilangan proton adalah sama. Maka, nombor proton adalah sama.
– Bilangan elektron adalah sama . Atom isotop mempunyai susunan elektron
yang sama. Maka, isotop mempunyai sifat kimia yang sama.
– Sifat fizikal (seperti jisim, ketumpatan, takat lebur dan takat didih) berbeza kerana bilangan
neutron atau nombor nukleon yang berbeza.
Apakah kelimpahan semula Kelimpahan semula jadi adalah peratusan isotop yang wujud dalam suatu
jadi bagi isotop? sampel semula jadi unsur.
Contoh:
Unsur Nama isotop Kelimpahan semula jadi Isotop

79
Bromin-79 50% 35
Br
Bromin
81
Bromin-81 50% 35
Br
35
Klorin-35 75% 17
Cl
Klorin
37
Klorin-37 25% 17
Cl
Bagaimanakah cara untuk ∑(% isotop × Jisim isotop)

Jisim atom relatif isotop =
menghitung jisim atom 100
relatif bagi isotop tersebut? (50% × 79) + (50% × 81)
Jisim atom relatif Bromin = = 80
SP 2.4.2
100
(75% × 35) + (25% × 37)
Jisim atom relatif Klorin = = 35.5
100
Catatan:
Jisim atom relatif bagi isotop adalah sama dengan nombor nukleon.
17
20 21
Contoh 1 Neon secara semula jadi dijumpai dalam tiga isotop: 90.9% 10 Ne, 0.3% 10 Ne
22
dan 8.8% 10 Ne. Hitung jisim atom relatif bagi Neon.
Jisim atom relatif Neon
(20 × 90.9%) + (21 × 0.3%) + (21 × 8.8%)
= 100
= 20.18
63
2 Jisim atom relatif Kuprum adalah 63.62. Isotop Kuprum: 69% 29 Cu dan
q q
31% 29 Cu. Hitung nombor nukleon bagi isotop 29 Cu.
(69% × 63) + (31% × q)
63.62 = 100
q = 65
q
Nombor nukleon bagi isotop 29 Cu adalah 65.
UNIT
Berikan contoh kegunaan (i) Bidang perubatan

isotop. – Untuk mengesan barah otak.
2
SP 2.4.3 – Untuk mengesan trombosis (saluran darah tersumbat).

– Iodin-131 digunakan untuk mengukur kadar penyerapan iodin oleh
kelenjar tiroid.
– Kobalt-60 digunakan untuk memusnahkan sel barah.
– Kobalt-60 digunakan untuk membunuh mikroorganisma semasa proses
pensterilan.
(ii) Bidang industri
– Untuk mengesan kehausan enjin.
– Untuk mengesan saluran paip air, gas atau minyak yang tersumbat.
– Natrium-24 mengesan kebocoran paip bawah tanah.
– Untuk mengesan keretakan atau kecacatan pada badan kapal terbang.
(iii) Bidang pertanian
– Fosforus-32 digunakan untuk mengesan kadar penyerapan baja fosfat
oleh tumbuhan.
– Untuk memandulkan serangga perosak tumbuhan.
(iv) Bidang arkeologi
– Karbon-14 digunakan untuk menganggarkan usia sesuatu artifak.
Apakah keburukan (i) Sesetengah isotop boleh kekal di dalam tubuh manusia untuk jangka masa
penggunaan isotop? yang lama dan memberi kesan berbahaya oleh radiasi tersebut. Tisu boleh
menjadi rosak dan menyebabkan luka bakar, mual, penyakit seperti
leukemia dan kanser.
(ii) Pelupusan sisa isotop yang tidak mengikut prosedur akan menyebabkan
radiasi bahan radioaktif kepada manusia.
(iii) Pengeluaran isotop memerlukan reaktor nuklear di mana kosnya sangat
tinggi.

Latihan
1 Lukis struktur atom dan susunan elektron bagi atom setiap unsur berikut:
TP2
Perwakilan piawai unsur Struktur bagi atom Susunan elektron bagi atom
1
1 H 1p
0n
H
2
UNIT
23
11 Na 11 p Na
12 n
16
8 O 8p
8n O
2 Pilih pernyataan yang betul bagi simbol unsur X.

TP2
23
11 X
Tanda Tanda
Pernyataan Pernyataan
(✔/✘) (✔/✘)
Unsur X mempunyai 11 nombor proton. 7 Nombor nukleon atom X ialah 23. 3
Nombor proton unsur X ialah 11. 3 Bilangan nukleon unsur X ialah 23. 7
Nombor proton atom X ialah 11. 3 Atom X mempunyai 23 nombor nukleon. 7
Bilangan proton unsur X ialah 11. 7 Nombor neutron atom X ialah 12. 7
Bilangan proton atom X ialah 11. 3 Bilangan neutron atom X ialah 12. 3
Nombor nukleon unsur X ialah 23. 3 Bilangan neutron unsur X ialah 12. 7
19
PRAKTIS SPM
Soalan Subjektif
1 Rajah menunjukkan simbol atom W, Y dan Z.
35 12 37
X Y Z
17 6 17
(a) (i) Apakah maksud isotop?

TP1
Isotop adalah atom-atom dari unsur yang sama dengan jumlah proton yang sama tetapi jumlah
neutron yang berbeza
UNIT
(ii) Nyatakan sepasang isotop dalam rajah yang ditunjukkan.

TP2
X dan Z
2
(iii) Berikan sebab bagi jawapan di (e)(ii).

TP2
Atom X dan Z mempunyai bilangan proton yang sama tetapi nombor nukleon//bilangan neutron
yang berbeza
(b) Isotop bagi atom Y mempunyai 8 neutron. Tuliskan simbol bagi isotop Y.
TP3
14
6 Y
(c) Rajah di sebelah menunjukkan satu objek yang dijumpai oleh seorang ahli arkeologi.
TP4
Satu isotop telah digunakan oleh ahli arkeologi itu dalam kajiannya.
(i) Namakan isotop yang digunakan.
Karbon-14
(ii) Nyatakan satu kelebihan dan satu kelemahan menggunakan isotop.
Kelebihan: Dapat menganggar umur artifak
Kelemahan: Isotop itu mahal
2 Graf di bawah menunjukkan kelimpahan semula jadi bagi Germanium, Ge.

TP4
Kelimpahan semula jadi (%)

36.7%
40
27.4%
20.6%
30
20
7.7%
7.6%
10
0 Nombor nukleon
70 75 80
(a) Nyatakan nama bagi isotop paling berat bagi Germanium.

Germanium-76

(b) Gunakan kelimpahan semula jadi bagi setiap isotop untuk menghitung jisim atom relatif bagi Germanium.
Jisim atom relatif

(70 × 20.6%) + (72 × 27.4%) + (73 × 7.7%) + (74 × 36.7%) + (76 × 7.6%)
=
100
= 72.7
3 Jadual di bawah menunjukkan bilangan proton dan neutron bagi atom unsur P, Q dan R.
TP4
Unsur Bilangan proton Bilangan neutron
P 1 0
Q 1 1
2
UNIT
R 6 6
(a) Berdasarkan jadual di atas, atom yang manakah merupakan isotop? Terangkan jawapan anda.
P dan Q. Atom P dan Q mempunyai bilangan proton yang sama tetapi bilangan neutron yang berbeza //
nombor nukleon berbeza.
(b) (i) Tuliskan perwakilan piawai untuk unsur Q.

TP2
2
Q
1
(ii) Nyatakan tiga maklumat yang boleh didapati daripada jawapan anda di (b)(i).
Nombor proton bagi unsur Q adalah 1
Nombor nukleon bagi unsur Q adalah 2
Bilangan neutron = 2 – 1 = 1
Nukleus mengandungi 1 proton dan 1 neutron
(c) (i) Lukiskan struktur atom bagi atom unsur R.

TP3
6p
6n
(ii) Huraikan struktur atom di (c)(i).

Atom terdiri daripada 2 bahagian: bahagian tengah yang disebut nukleus dan bahagian luar yang
disebut petala elektron. Nukleus terdiri daripada 6 proton yang bercas positif dan 6 neutron yang
neutral. Elektron berada dalam dua petala, petala pertama terdiri daripada dua elektron dan petala
kedua terdiri daripada empat elektron. Elektron bergerak di sekeliling nukleus pada petala.
21
(d) Unsur P bertindak balas dengan oksigen dan menghasilkan cecair Z pada suhu bilik. Rajah di bawah
TP4 menunjukkan lakaran graf apabila cecair Z pada suhu bilik, 27 °C disejukkan sehingga –5 °C.
Suhu / °C
27
0 Masa / s
t1 t2
−5
(i) Apakah keadaan jirim Z dari t1 hingga t2? Terangkan mengapa suhu tidak berubah dari t1 hingga t2.
Cecair dan pepejal. Haba yang hilang ke persekitaran diimbangi oleh haba yang dibebaskan apabila
UNIT
zarah-zarah dalam cecair menyusun semula menjadi pepejal.
(ii) Lukiskan susunan zarah-zarah Z pada suhu 20 °C.

2
(iii) Nyatakan perubahan dalam pergerakan zarah-zarah apabila cecair Z disejukkan daripada suhu bilik
ke –5 °C.
Zarah bergerak semakin perlahan
4 Kamu diberikan beberapa bahan seperti dawai, butang, bola pingpong dan benang. Cipta satu modul atom
TP6
yang dijumpai oleh Neils Bohr menggunakan bahan yang diberikan. Huraikan model yang telah dicipta.
Dawai
Bola pingpong
Butang
Dawai mewakili petala elektron. Butang mewakili elektron dan bola pingpong mewakili nukleus. Bola
pingpong digantungkan antara dua lajur dawai menggunakan benang.
Soalan
Objektif

UNIT KONSEP MOL, FORMULA DAN

3 PERSAMAAN KIMIA
Peta Konsep
JISIM RELATIF
– Jisim Atom Relatif Bilangan
– Jisim Molekul Relatif zarah
– Jisim Formula Relatif
Nilai sama ÷ Pemalar Avogadro × Pemalar Avogadro
3
÷ Jisim Molar (g mol–1) BILANGAN ÷ Isi padu Molar (dm3 mol–1)
Jisim Isi padu gas
UNIT
(g) MOL (dm3)
× Jisim Molar (g mol–1) × Isi padu Molar (dm3 mol–1)
Masalah pengiraan
melibatkan persamaan kimia
(Tafsiran secara kuantitatif)
– Bahan tindak
Formula Persamaan balas
kimia kimia Tafsiran secara kualitatif – Hasil
– Keadaan fizikal
Formula Formula Formula

empirik sebatian ion molekul
Mengira peratusan jisim unsur

dalam suatu sebatian
Catatan:
– Jisim molar ialah jisim bagi satu mol suatu bahan. Unitnya g mol–1.
– Isi padu molar gas ialah isi padu yang ditempati oleh satu mol sebarang gas, 24 dm3 mol–1 pada keadaan bilik atau 22.4 dm3
mol–1 pada suhu dan tekanan piawai (s.t.p.)
– Pemalar avogadro ialah bilangan zarah dalam satu mol sebarang bahan. Nilainya 6.02 × 1023.
23
SK
3.1 JISIM ATOM RELATIF DAN JISIM MOLEKUL RELATIF 3.1
Apakah jisim relatif? Satu atom adalah terlalu ringan, kecil dan tidak dapat ditimbang secara
langsung.
Jisim satu atom tidak ditentukan secara langsung tetapi dengan
membandingkannya dengan atom piawai.
Bagaimakah Jisim Atom – Karbon-12 (isotop karbon) dipilih sebagai atom piawai kerana jisimnya dapat
Relatif dikira? ditentukan dengan tepat menggunakan spektrometer jisim. Isotop karbon-12
SP 3.1.1 mempunyai jisim 12.00.
– Jisim atom relatif berdasarkan skala atom karbon-12 adalah jisim satu atom
1
unsur berbanding dengan jisim satu atom karbon-12:
12
– Jisim atom relatif suatu unsur (JAR)
Jisim purata satu atom unsur
=
1
UNIT
× Jisim satu atom karbon-12

12
3
Apakah tafsirannya?
Jisim satu atom karbon-12 = 12.00
C-12 1
jisim satu atom karbon-12 = 1
12
Contoh:
Mg C C
Jisim atom relatif magnesium = 24

Jisim atom magnesium
=
1
12
Jisim atom magnesium = 24 ( 121 × jisim satu atom karbon-12) = 24

Apakah unit jisim atom Tiada unit.
relatif? Berikan alasan. Jisim atom relatif suatu unsur juga boleh dianggap sebagai bilangan kali jisim
1
atom suatu unsur itu lebih berat daripada karbon-12
12
Contoh:
Jisim atom relatif helium ialah 4.
– 3 atom helium mempunyai jisim yang sama dengan satu karbon-12

Takrifkan Jisim Molekul 1

Purata jisim satu molekul suatu bahan apabila dibandingkan dengan jisim
Relatif (JMR). 12
karbon-12.
SP 3.1.1 Jisim purata satu molekul
Jisim Molekul Relatif =
1
12
Catatan: Jisim molekul relatif digunakan untuk molekul kovalen.
Bagaimanakah cara JMR diperoleh dengan menambah JAR bagi semua atom yang hadir dalam
mengira Jisim Molekul formula.
Relatif (JMR)?
Latihan
1 Hitung Jisim Molekul Relatif (JMR) bagi molekul bahan berikut: SP 3.1.2
TP2
Bahan molekul Formula molekul Jisim molekul relatif
Oksigen O2 2 × 16 = 32
3
UNIT
Air H2O 2 × 1 + 16 = 18
Karbon dioksida CO2 12 + 2 × 16 = 44
Ammonia NH3 14 + 3 × 1 = 17
[Jisim atom relatif: O = 16, H = 1, C = 12, N = 14]

2 Hitung Jisim Formula Relatif (JFR) bagi bahan ion berikut:
TP2
Bahan Formula kimia Jisim formula relatif
Natrium klorida NaCl 23 + 35.5 = 58.5
Kalium oksida K2O 2 × 39 + 16 = 94
Kuprum(II) sulfat CuSO4 64 + 32 + 4 × 16 = 160
Ammonium karbonat (NH4)2CO3 2 [14 + 4 × 1] + 12 + 3 × 16 = 96
Aluminium nitrat Al(NO3)3 27 + 3 [14 + 3 × 16] = 213
Kalsium hidroksida Ca(OH)2 40 + 2 [16 + 1] = 74
Plumbum(II) hidroksida Pb(OH)2 207 + 2 [16 + 1] = 241
Kuprum(II) sulfat terhidrat CuSO4•5H2O 64 + 32 + 4 × 16 + 5 [2 × 1 + 16] = 250
[Jisim atom relatif : Na = 23, Cl = 35.5, K = 39, O = 16, Cu = 64, S = 32, N = 14, H = 1, C = 12, Al = 27,
Ca = 40, Pb = 207]
3 Oksida logam M mempunyai formula M2O3. Jisim formula relatif ialah 152. Apakah jisim atom relatif logam
TP3
M?
M = Jisim atom relatif untuk M
2M + 3 × 16 = 152
M = 52
25
4 Fosforus membentuk sebatian klorida dengan formula PClx. Jisim molekul relatifnya adalah 208.5. Hitungkan
TP3
nilai x. [Jisim atom relatif: P = 31, Cl = 35.5]
31 + x × 35.5 = 208.5
35.5x = 208.5 – 31
35.5x = 177.5
x = 5
5 Jisim atom relatif kalsium berdasarkan skala karbon-12 ialah 40.

TP3
(a) Nyatakan maksud pernyataan di atas.
1
Jisim satu atom kalsium adalah 40 kali ganda lebih besar daripada jisim satu atom karbon-12.
12
(b) Berapa kalikah satu atom kalsium lebih berat daripada satu atom oksigen? [Jisim atom relatif: O = 16]
Jisim atom relatif kalsium 40
= = 2.5 kali
Jisim atom relatif oksigen 16
(c) Berapakah bilangan atom kalsium yang mempunyai jisim yang sama dengan dua atom bromin?
UNIT
[Jisim atom relatif: Br = 80]

Bilangan atom kalsium × 40 = 2 × 80
3
2 × 80
Bilangan atom kalsium = =4
40
SK
3.2 KONSEP MOL 3.2
Bilangan Mol dan Bilangan Zarah
Apakah pemalar Avogadro? Bilangan zarah yang tetap iaitu 6.02 × 1023.
SP 3.2.2
Catatan:
Zarah-zarah mungkin atom, ion atau molekul
Mengapakah pemalar Suatu cara untuk mengira bilangan zarah (atom, ion, molekul). Ini kerana saiz
Avogadro berguna? zarah adalah terlalu kecil, adalah mustahil untuk dikira secara fizikal.
Apakah itu mol? 1 Satu mol ialah jumlah kuantiti yang mengandungi bilangan zarah seperti
SP 3.2.1 mana bilangan atom yang terdapat dalam 12 g karbon-12.
2 Satu mol bahan adalah jumlah kuantiti yang mengandungi bilangan zarah
(atom, ion, molekul) yang tetap iaitu 6.02 × 1023.
Contoh: Konsep mol adalah sama dengan konsep dozen dalam kehidupan harian kita.
Dozen digunakan untuk mewakil satu kuantiti:
Sedozen pensel 2 dozen pensel 3 dozen pensel

1 × 12 pensel 2 × 12 pensel 3 × 12 pensel
1 mol atom 2 mol atom 3 mol atom

1 × 6.02 × 1023 atom 2 × 6.02 × 1023 atom 3 × 6.02 × 1023 atom

Mengapakah konsep mol Apabila suatu sebatian dihasilkan dari dua atau lebih atom, sebagai contoh satu
berguna? molekul kovalen atau satu sebatian ion, konsep mol adalah berguna untuk
menentukan bilangan zarah masing-masing.
Contoh:
Metana mempunyai formula CH4. 1 molekul metana, CH4 terdiri daripada satu
atom C dan 4 atom H yang mana terikat secara kovalen.
H H
Terdiri daripada C H
H C H
H
H H
1 molekul CH4 1 atom karbon dan 4 atom hidrogen
– Oleh itu, 6.02 × 1023 CH4 mengandungi 1 × 6.02 × 1023 atom C dan 4 × 6.02
× 1023 atom H.
– Mengaplikasi konsep mol:
1 mol molekul CH4 terdiri daripada 1 mol atom C dan 4 mol atom H.
Apakah hubungan antara
3
bilangan mol dengan × Pemalar Avogadro
Bilangan Bilangan
UNIT
bilangan zarah (atom/ ion/
molekul)? mol ÷ Pemalar Avogadro zarah
SP 3.2.2
Latihan
1 Lengkapkan jadual berikut: SP 3.2.7

TP2
Bilangan atom per molekul/ Bilangan zarah dalam

Bahan Formula
Bilangan ion positif dan negatif 1 mol bahan
6.02 × 1023 Cl2 molekul
Klorin Cl2 Cl : 2
2 × 6.02 × 1023 Cl atom
6.02 × 1023 H2O molekul
H : 2 2
Air H2O × 6.02 × 1023 H atom
O : 1
1 × 6.02 × 1023 O atom
6.02 × 1023 NH3 molekul
N : 1 1
Ammonia NH3 × 6.02 × 1023 N atom
H : 3
3 × 6.02 × 1023 H atom
6.02 × 1023 SO2 molekul
Sulfur S : 1 1
SO2 × 6.02 × 1023 S atom
dioksida O : 2
2 × 6.02 × 1023 O atom
Magnesium Mg2+ : 1 1 × 6.02 × 1023 Mg2+ ion
MgCl2
klorida Cl– : 2 2 × 6.02 × 1023 Cl– ion
27
2 Lengkapkan yang berikut: [Bezakan antara “mol” dan “molekul”]

TP1
6.02 × 1023 molekul klorin, Cl2

(a) 1 mol Cl2
[Gas klorin] 2 × 6.02 × 10 23
atom klorin, Cl
(b) 1 mol NH3 6.02 × 1023 molekul ammonia, NH3

[Gas ammonia] 1 mol atom nitrogen, N
4 mol atom
3 mol atom hidrogen, H
1
4 × 6.02 × 10
23
(c) 1 mol NH3 molekul ammonia, NH3

4 1
[Gas ammonia] 4 atau 0.25 mol atom N,
1 mol atom
bilangan atom N = 0.25 × 6.02 × 1023
3
4 atau 0.75
UNIT
mol atom H,
bilangan atom H = 0.75 × 6.02 × 1023
3
(d) 2 mol MgCl2 2 mol ion Mg2+, bilangan ion Mg2+ = 2 × 6.02 × 1023
[Magnesium klorida] 4 mol ion Cl–, bilangan ion Cl– = 4 × 6.02 × 1023
(e) 2 mol SO2 2 × 6.02 × 1023 molekul SO2

[Sulfur dioksida] 2 mol atom S,
3×2=6 mol atom bilangan atom S = 2 × 6.02 × 1023
4 mol atom O
bilangan atom O = 4 × 6.02 × 1023
Bilangan Mol dan Jisim Bahan
Nyatakan maksud jisim Jisim molar adalah jisim satu mol sebarang bahan.
molar. SP 3.2.3
Nyatakan bagaimana untuk Jisim molar sebarang bahan mempunyai nilai yang sama dengan jisim relatif
memperoleh jisim molar (Jisim atom relatif / jisim formula relatif / jisim molekul relatif).
untuk sebarang bahan.
Apakah unit jisim molar? Jisim molar adalah jisim atom relatif (JAR), jisim molekul relatif (JMR) dan
jisim formula relatif (JFR) suatu bahan dalam g mol–1.

Contoh Karbon, Air, Aluminium, Natrium klorida,

Bahan
C H2O Al NaCl
Jisim
12 2(1) + 16 = 18 27 35.5 + 23 = 58.5
relatif
12 C O AI Na+ Cl –
H H
1 mol
bahan
12.00 g 18.00 g 27.00 g 58.50 g
Jisim
1 mol
12.01 g 18.00 g 27.00 g 58.00 g
12 g 18 g 27 g 58.5 g
Jisim
12 g mol–1 18 g mol–1 27 g mol–1 58.5 g mol–1
3
molar
UNIT
Apakah hubungan antara × (JAR/JFR/JMR) g mol–1
Bilangan Jisim dalam
bilangan mol dengan jisim
mol ÷ (JAR/JFR/JMR) g mol–1 gram
sebarang bahan? SP 3.2.4
Contoh (i) Hitungkan jisim 2 mol air.

Jisim molekul relatif H2O = 18
Jisim molar 1 mol H2O = 18 g mol–1
Jisim molar 2 mol H2O = Bilangan mol × Jisim molar
= 2 mol × 18 g mol–1
= 36 g
(ii) Hitungkan bilangan mol bagi 45 g air, H2O
Jisim H2O
Bilangan mol 45 g H2O = Jisim molar
45 g
= = 2.5 mol
18 g mol–1
Latihan
Hitung: SP 3.2.7 TP3
1 Jisim bagi 3 mol natrium hidroksida, NaOH 2 Bilangan mol dalam 20 g natrium hidroksida, NaOH
Jisim molar NaOH Bilangan mol natrium hidroksida, NaOH

= (23 + 16 + 1) g mol–1 20 g
= 40 g mol–1 =
40 g mol–1
Jisim 3 mol natrium hidroksida, NaOH = 0.5 mol
= 3 mol × 40 g mol–1
= 120 g
Jawapan: 120 g Jawapan: 0.5 mol
29
3 Jisim 2.5 mol gas oksigen, O2 4 Jisim 0.5 mol natrium klorida, NaCl
Jisim molar gas oksigen, O2 Jisim molar NaCl
= (16 + 16) g mol–1 = 32 g mol–1 = (23 + 35.5) g mol–1
Jisim 2.5 mol gas oksigen, O2 = 58.5 g mol–1
= 2.5 mol × 32 g mol–1 = 80 g Jisim 0.5 mol natrium klorida, NaCl
= 0.5 mol × 58.5 g mol–1
= 29.25 g
Jawapan : 80 g Jawapan: 29.25 g
5 Bilangan mol dalam 37.8 g zink nitrat, Zn(NO3)2 6 Jisim 3.01 × 1023 atom kuprum, Cu
Jisim molar zink nitrat, Zn(NO3)2 Bilangan mol Cu
= [65 + 2 (14 + 3 × 16)] g mol–1 Bilangan atom kuprum
= 189 g mol–1 =
Pemalar Avogadro
Bilangan mol zink nitrat, Zn(NO3)2 3.01 × 1023
37.8 g = = 0.5 mol
6.02 × 1023
UNIT
=
189 g mol–1 Jisim Cu
= 0.2 mol = Bilangan mol × Jisim molar
3
= 0.5 mol × 64 g mol–1

= 32 g
Jawapan: 0.2 mol Jawapan: 32 g
Bilangan Mol dan Isi Padu Gas
Nyatakan maksud isi padu Isi padu yang dipenuhi oleh 1 mol gas.
molar gas. Catatan:
SP 3.2.5 Isi padu gas dipengaruhi oleh suhu dan tekanan.
Nyatakan isi padu molar Isi padu molar sebarang gas adalah 24 dm3 mol–1 pada keadaan bilik.
sebarang gas pada keadaan Isi padu molar sebarang gas adalah 22.4 dm3 mol–1 pada suhu dan tekanan
bilik dan pada suhu dan piawai (s.t.p).
tekanan piawai (s.t.p).
Contoh:
Rajah menunjukkan isi padu molar bagi tiga gas pada keadaan bilik.
Gas oksigen, Gas ammonia, Gas karbon dioksida,
O2 NH3 CO2
Isi padu gas 24 dm3 24 dm3 24 dm3
Bilangan mol 1 mol 1 mol 1 mol

Jisim 32 g 17 g 44 g
Bilangan 6.02 × 1023 O2 6.02 × 1023 NH3 6.02 × 1023 CO2
zarah molekul molekul molekul
Catatan:
1 dm3 = 1 000 cm3

Hubungan antara bilangan × 24 dm3 mol–1 / 22.4 dm3 mol–1

Bilangan Isi padu gas
mol dan isi padu sebarang
mol ÷ 24 dm mol / 22.4 dm mol dalam dm3
gas yang diberi. SP 3.2.6 3 –1 3 –1
Contoh (i) 2 mol gas karbon dioksida menempati 44.8 dm3 pada STP.
(ii) 16 g gas oksigen = 0.5 mol gas oksigen. Oleh itu, 16 g gas
oksigen menempati isi padu 12 dm3 pada keadaan bilik.
[Jisim atom relatif; O = 16]
Formula untuk penukaran unit: SP 3.2.6
Isi padu gas dalam dm3
÷ 24 dm3 mol–1/ 22.4 dm3 mol–1 × 24 dm3 mol–1/ 22.4 dm3 mol–1
3
÷ (JAR/JFR/JMR) g mol–1 ÷ (6.02 × 1023)
UNIT
Jisim dalam Bilangan Bilangan
gram (g) mol zarah
× (JAR/JFR/JMR) g mol–1 × (6.02 × 1023)
Latihan SP 3.2.7
1 Suatu sampel gas klorin berjisim 14.2 g. Hitungkan

TP3
[Jisim atom relatif: Cl = 35.5]
(a) Bilangan mol atom klorin.
14.2 g
Bilangan mol atom klorin, Cl = = 0.4 mol
35.5 g mol–1
(b) Bilangan mol molekul klorin (Cl2).

14.2 g
Bilangan mol molekul klorin, Cl2 = = 0.2 mol
71 g mol–1
(c) Isi padu gas klorin pada keadaan bilik.

[Isi padu molar gas = 24 dm3 mol–1 pada suhu dan tekanan bilik]
Isi padu gas klorin = 0.2 mol × 24 dm3 mol–1
= 4.8 dm3
31
2 (a) Hitungkan bilangan atom yang terdapat dalam bahan berikut:

TP3
[Jisim atom relatif: N = 14; Zn = 65; Pemalar Avogadro = 6.02 × 1023]
(i) 13 g zink
13 g
Bilangan mol atom zink = = 0.2 mol
65 g mol–1
Bilangan atom zink = 0.2 × 6.02 × 1023
= 1.204 × 1023
(ii) 5.6 g gas nitrogen

6.5 g
Bilangan mol atom N = = 0.4 mol
14 g mol–1
Bilangan atom N = 0.4 × 6.02 × 1023
= 2.408 × 1023
(b) Hitungkan bilangan molekul dalam bahan berikut:

UNIT
[Jisim atom relatif: N = 14, H = 1, Cl = 35.5, Pemalar Avogadro = 6.02 × 1023]

(i) 8.5 g gas ammonia, NH3
3
Jisim molar gas ammonia, NH3 = (14 + 3) g mol–1

= 17 g mol–1
8.5 g

Bilangan mol gas ammonia, NH3 =
17 g mol–1
= 0.5 mol
Bilangan molekul dalam gas ammonia, NH3 = 0.5 mol × 6.02 × 1023
= 3.01 × 1023
(ii) 14.2 g gas klorin, Cl2

Jisim molar gas klorin, Cl2, = 35.5 × 2 g mol–1 = 71 g mol–1
Jisim klorin
Bilangan mol gas klorin, Cl2 =
Jisim molar
14.2 g
= = 0.2 mol
17 g mol–1
Bilangan molekul klorin = 0.2 mol × 6.02 × 1023
= 1.204 × 1023
3 Suatu balang gas berisi 240 cm3 gas karbon dioksida. Hitungkan:
TP3
[Jisim atom relatif: C = 12, O = 16; Isi padu molar gas = 24 dm3 mol–1 pada keadaan bilik]
(a) Bilangan mol gas karbon dioksida:
240 cm3
Bilangan mol CO2 = = 0.01 mol
24 000 cm3 mol–1
(b) Bilangan molekul gas karbon dioksida:

Bilangan molekul CO2 = 0.01 × 6.02 × 1023
= 6.02 × 1021

(c) Jisim gas karbon dioksida:

Jisim CO2 = 0.01 mol × [12 + 2 × 16] g mol–1
= 0.44 g
4 Berapakah jisim molekul klorin (Cl2) yang mengandungi dua kali ganda bilangan molekul yang terdapat dalam
TP3
3.6 g air? [Jisim atom relatif: H = 1, O = 16, Cl = 35.5]
Bilangan mol molekul klorin, Cl2 = 2 × Bilangan mol air, H2O
3.6 g
Bilangan mol H2O = = 0.2 mol
18 g mol–1
Bilangan mol molekul klorin = 2 × 0.2 mol = 0.4 mol
Jisim Cl2 = 0.4 mol × 71 g mol–1
= 28.4 g
5 Hitungkan jisim karbon yang mempunyai bilangan atom yang sama seperti yang terdapat dalam 4 g magnesium.
3
TP3
[Jisim atom relatif: C = 12, Mg = 24]
UNIT
4g 1
Bilangan mol magnesium = = mol
24 g mol–1 6
Bilangan mol karbon = Bilangan mol magnesium
1
= mol
6
1
Jisim karbon = mol × 12 g mol–1 = 2 g
6
6 Bandingkan bilangan molekul dalam 32 g sulfur dioksida (SO2) dengan 7 g gas nitrogen (N2). Terangkan
TP4
jawapan anda. [Jisim atom relatif: S = 32, O = 16, N = 14]
32 g
Bilangan mol molekul dalam 32 g SO2 = = 0.5 mol
64 g mol–1
7g
Bilangan mol molekul dalam 7 g N2 = = 0.25 mol
28 g mol–1
Bilangan molekul dalam 32 g SO2 adalah dua kali lebih banyak daripada 7 g N2.
Bilangan mol molekul SO2 adalah dua kali lebih banyak daripada bilangan mol molekul nitrogen.
7 Bandingkan bilangan atom dalam 1.28 g oksigen dengan bilangan atom dalam 1.3 g zink. Terangkan jawapan
TP4
anda. [Jisim atom relatif: O = 16, Zn = 65]
1.28 g
Bilangan mol atom O dalam 1.28 g O2 = = 0.08 mol
16 g mol–1
1.30 g
Bilangan mol atom Zn dalam 1.3 g Zn = = 0.02 mol
65 g mol–1
Bilangan atom oksigen dalam 1.28 g oksigen adalah 4 kali lebih banyak daripada bilangan atom zink dalam
1.3 g zink.
Bilangan mol atom oksigen adalah 4 kali lebih banyak daripada atom zink.
33
SK
3.3 FORMULA KIMIA 3.3
Takrifkan formula kimia. Suatu perwakilan bagi bahan menggunakan huruf bagi mewakili jenis atom
SP 3.3.1 dan nombor subskrip untuk menunjukkan bilangan atom dalam sebatian
tersebut.
Contoh:
Bahan Formula kimia
Air H2O
Ammonia NH3
Propana C3H8
Apakah maklumat yang Contoh:

boleh diperoleh dari Formula
formula kimia? Bahan Maklumat
kimia
(i) Unsur yang terdapat dalam sebatian
Ammonia terdiri daripada nitrogen dan hidrogen
UNIT
(ii) Bilangan atom setiap unsur yang terdapat

dalam sebatian
Ammonia NH3
3
Molekul ammonia terdiri daripada 1 atom

nitrogen dan 3 atom hidrogen
(iii) Jisim molekul relatif
Jisim molekul relatif = 14 + (3 × 1) = 17
Takrifkan formula empirik. Formula yang menunjukkan nisbah nombor bulat teringkas bagi bilangan
SP 3.3.1 atom setiap unsur yang terdapat dalam sebatian.
Takrifkan formula molekul. Formula molekul suatu sebatian menunjukkan bilangan sebenar atom bagi
SP 3.3.1 setiap unsur yang terdapat dalam satu molekul sebatian.
Apakah hubungan antara Formula molekul = (Formula empirik)n, di mana n ialah integer.
formula molekul dan
formula empirik? Nyatakan formula empirik dan nilai n.
Formula
Sebatian Formula empirik Nilai n
molekul
Air H2O H2O 1
Karbon
CO2 CO2 1
dioksida
Asid sulfurik H2SO4 H2SO4 1
Etena C2H4 CH2 2
Benzena C6H6 CH 6
Glukosa C6H12O6 CH2O 6
Catatan:
Formula molekul dan formula empirik suatu sebatian akan sama sekiranya nilai n = 1 tetapi
akan berbeza sekiranya nilai n > 1.

Contoh Formula empirik bagi hidrokarbon berklorin ialah CHCl2. Jisim formula relatif
sebatian ini ialah 168. Cari formula molekul sebatian ini.
(CHCl2)n = 168 Formula molekul
(12 + 1 + [2 × 35.5])n = 168 = (Formula empirik)n
(84)n = 168 = (CHCl2)2
n = 2 = C2H2Cl4
1 Eksperimen untuk menentukan formula empirik oksida logam:

Formula empirik magnesium oksida Formula empirik kuprum(II) oksida
Susunan radas: Susunan radas:
Serbuk kuprum(II) oksida
3
UNIT
Magnesium Gas hidrogen
Panaskan
Panaskan
Tindak balas yang berlaku: Tindak balas yang berlaku:

Magnesium dipanaskan dengan kuat di dalam Gas hidrogen dilalukan melalui kuprum(II) oksida
mangkuk pijar untuk bertindak balas dengan yang dipanaskan. Hidrogen menurunkan kuprum(II)
oksigen membentuk magnesium oksida. oksida kepada kuprum dan air.
Persamaan kimia seimbang: Persamaan kimia seimbang:
2Mg + O2 → 2MgO CuO + H2 → Cu + H2O
Kaedah ini boleh juga digunakan untuk menentukan Kaedah ini boleh juga digunakan untuk menentukan
formula empirik oksida logam reaktif seperti formula empirik oksida logam kurang reaktif seperti
aluminium oksida dan zink oksida. plumbum oksida dan stanum oksida.
2 Eksperimen untuk Menentukan Formula Empirik Magnesium Oksida SP 3.3.2

Semasa eksperimen ini, magnesium bertindak balas dengan oksigen dalam udara untuk membentuk asap putih,
magnesium oksida:
Magnesium + Oksigen → Magnesium oksida
Bahan: Pita magnesium, kertas pasir

Radas: Mangkuk pijar dengan penutup, penyepit, penunu Bunsen, segi tiga tanah liat, penimbang dan tungku kaki tiga
Susunan radas:
Pita magnesium
Panaskan
35
Langkah:
(a) Mangkuk pijar dengan penutup ditimbang dan jisimnya dicatatkan.
(b) 10 cm pita magnesium dibersihkan dengan menggunakan kertas pasir.
(c) Pita magnesium digulung dan diletakkan dalam mangkur pijar.
(d) Mangkuk pijar bersama dengan penutup dan pita magnesium ditimbang.
(e) Radas disusun seperti ditunjukkan dalam rajah.
(f) Mangkuk pijar dipanaskan dengan kuat tanpa penutup. Apabila pita magnesium mula terbakar, mangkuk
pijar ditutup dengan penutup.
(g) Penutup dibuka sekali sekala dengan menggunakan penyepit.
(h) Apabila pita magnesium berhenti terbakar, penutup dibuka dan mangkuk pijar dipanaskan dengan kuat
selama 2 minit lagi.
(i) Mangkuk pijar, penutup dan kandungannya dibiarkan sejuk ke suhu bilik.
(j) Mangkuk pijar, penutup dan kandungannya ditimbang sekali lagi dan jisimnya dicatatkan.
(k) Proses pemanasan, penyejukan dan penimbangan diulang beberapa kali sehingga jisim tetap diperoleh.
Langkah berjaga-jaga:
Langkah yang diambil Tujuan
Pita magnesium perlu digosok dengan Untuk membuang lapisan oksida pada permukaan
UNIT
kertas pasir .
magnesium oksida.
3
Penutup mangkuk pijar dibuka sekali sekala. Untuk membenarkan oksigen masuk dan
Penutup mangkuk pijar kemudian bertindak balas dengan magnesium .
ditutup semula dengan cepat. Untuk mengelakkan wasap magnesium oksida
dari terbebas.
Proses pemanasan , penyejukan dan Untuk memastikan semua magnesium telah bertindak
penimbangan diulang beberapa kali sehingga balas lengkap dengan oksigen untuk
jisim tetap diperoleh. membentuk magnesium oksida .
Pemerhatian:
Magnesium terbakar dengan terang membebaskan wasap putih dan kemudiannya membentuk
pepejal putih .
Inferens:
Magnesium adalah logam yang reaktif .
Magnesium bertindak balas dengan oksigen dalam udara membentuk magnesium oksida .
Keputusan:
Penerangan Jisim (g)
Jisim mangkuk pijar + penutup x
Jisim mangkuk pijar + penutup + magnesium y
Jisim mangkuk pijar + penutup + magnesium oksida z
Pengiraan:
Unsur Mg O
Jisim (g) y–x z–y
y–x z–y
Bilangan mol atom
24 16
Nisbah mol teringkas p q
Formula empirik magnesium oksida ialah MgpOq .

3 Eksperimen untuk Menentukan Formula Empirik Kuprum(II) oksida SP 3.3.3
Kuprum(II) oksida + Hidrogen → Kuprum + Air
Susunan radas:
Serbuk kuprum(II) oksida
Salur kaca
Panaskan
Asid hidroklorik (1.0 mol dm–3)

Air
Ketulan zink
Langkah berjaga-jaga:
Langkah yang ambil Tujuan
Gas hidrogen dibiarkan mengalir ke Untuk mengeluarkan semua udara dalam salur
dalam salur kaca selama 10 saat. kaca. (Campuran hidrogen dan udara menghasilkan
3
letupan apabila dinyalakan).
UNIT
Gas hidrogen dialirkan secara berterusan Untuk mengelakkan kuprum panas daripada
sepanjang eksperimen. bertindak balas dengan oksigen dan membentuk
kuprum(II) oksida .
Proses pemanasan , penyejukan dan Untuk memastikan semua kuprum(II) oksida telah
penimbangan diulangi beberapa kali bertukar kepada kuprum .
sehingga jisim tetap diperoleh.
Pemerhatian:
Warna hitam kuprum(II) oksida menjadi perang .
Inferens:
Kuprum(II) oksida bertindak balas dengan hidrogen untuk menghasilkan logam kuprum yang berwarna
perang.
Keputusan:
Penerangan Jisim (g)
Jisim salur kaca x
Jisim salur kaca + kuprum(II) oksida y
Jisim salur kaca + kuprum z
Pengiraan:
Unsur Cu O
Jisim (g) z–x y–z
z–x y–z
Bilangan mol atom
64 16
Nisbah mol teringkas p q
Formula empirik kuprum(II) oksida ialah CupOq .
37
4 Terangkan mengapa susunan radas untuk menentukan formula empirik dalam kedua-dua eksperimen itu
berbeza.
(a) Magnesium adalah logam reaktif (terletak di atas hidrogen dalam siri kereaktifan. Magnesium
mudah teroksida membentuk magnesium oksida .
(b) Kuprum berada di bawah hidrogen dalam siri kereaktifan. Oksigen dalam kuprum(II) oksida boleh
disingkirkan oleh gas hidrogen untuk membentuk kuprum dan air.
5 Untuk menghitung formula empirik suatu sebatian, jadual di bawah boleh digunakan sebagai panduan:
Unsur
Langkah pengiraan:
Jisim unsur (g) (a) Hitungkan jisim setiap unsur dalam sebatian.
(b) Tukar jisim setiap unsur kepada bilangan mol atom.
Bilangan mol atom (c) Hitungkan nisbah bilangan mol atom teringkas unsur-
unsur tersebut.
Nisbah mol teringkas
UNIT
Latihan
3
SP 3.3.4
1 Apabila 11.95 g oksida logam X diturunkan oleh hidrogen, 10.35 g logam X terhasil. Hitungkan formula
TP3
empirik bagi oksida logam X.
[Jisim atom relatif: X = 207, O = 16]
Unsur X O
Jisim unsur (g) 10.35 1.6
10.35 1.6
Bilangan mol atom = 0.05 = 0.1
207 16
Nisbah mol 1 2
Nisbah mol teringkas 1 2
Formula empirik: XO2 .
2 Satu sebatian mengandungi komposisi unsur seperti berikut:

Na = 15.23%, Br = 52.98%, O = 31.79 % [Jisim atom relatif: O = 16, Na = 23, Br = 80]
TP3
(Anggap 100 g bahan digunakan)
Unsur Na Br O
Jisim unsur (g) 15.23 52.98 31.79
Bilangan mol atom 0.66 0.66 1.99
Nisbah mol 1 1 3.01
Nisbah mol teringkas 1 1 3
Formula empirik: NaBrO3 .

3 2.08 g unsur X bergabung dengan 4.26 g unsur Y untuk membentuk sebatian dengan formula XY3. Hitung
TP4
jisim atom relatif unsur X. [JAR: Y = 35.5]
Unsur X Y x = jisim atom relatif bagi X
Mol X 1
Jisim unsur (g) 2.08 4.26 =
Mol Y 3
2.08 4.26 = 0.12 2.08
Bilangan mol atom x 1
x 35.5 =
0.12 3
Nisbah mol teringkas 1 3 x = 52
4 2.07 g unsur Z bertindak balas dengan bromin membentuk 3.67 g sebatian dengan formula empirik ZBr2.
TP3
Hitung jisim atom relatif bagi unsur Z. [JAR: Br = 80]
Unsur Z Br
Jisim unsur (g) 2.07 3.67 – 2.07 = 1.6
2.07 1.6 = 0.02
Bilangan mol atom
z 80
3
UNIT
z = jisim atom relatif bagi Z
Mol Z 1
=
Mol Br 2
2.07
z 1
=
0.02 2
z = 207
5 Formula empirik sebatian X adalah CH2 dan jisim atom relatif adalah 56. Tentukan formula molekul
TP4
sebatian X.
[Jisim atom relatif: H = 1; C = 12]
(12 + 2)n = 56
56
n= =4
14
Formula molekul = (CH2)4 = C4H8
6 2.58 g suatu hidrokarbon mengandungi 2.16 g karbon. Jisim molekul relatif bagi hidrokarbon ini ialah 86.
TP4
[Jisim atom relatif: H = 1; C = 12]
(i) Hitungkan formula empirik bagi hidrokarbon ini.
Unsur C H
Jisim (g) 2.16 2.58 – 2.16 = 0.42
Bilangan mol atom 0.18 0.42
1 7
Nisbah mol 1 2 =
3 3
Formula empirik = C3H7
39
(ii) Tentukan formula molekul hidrokarbon tersebut.

(3 × 12 + 7 × 1)n = 86
86
n==2
43
Formula molekul = (C3H7)2 = C6H14
Peratus Komposisi Unsur Mengikut Jisim dalam Sebatian SP 3.3.5
Formula % komposisi unsur mengikut jisim

Jumlah JAR unsur dalam suatu sebatian
= × 100%
JMR/JFR sebatian
Contoh Hitungkan peratusan nitrogen mengikut jisim dalam sebatian berikut:
UNIT
[Jisim atom relatif: N = 14, H = 1, O = 16, S = 32, K = 39]

(i) (NH4)2SO4 (ii) KNO3
3
14
%N = 2 × 14 × 100% %N = × 100%
132 101
= 21.2% = 13.9%
Formula Kimia bagi Sebatian Ion
1 Formula kimia sebatian ion yang mengandungi ion Xm+ dan Yn– boleh diperoleh melalui pertukaran bilangan
cas setiap ion. Formula yang diperoleh ialah XnYm. SP 3.3.5
2 Contoh:
(i) Natrium oksida
Ion Na+ O2–
Bilangan cas +1 –2
Pertukaran bilangan cas 2 1
Nisbah teringkas 2 1
Bilangan ion yang bergabung 2 Na+ O2–
Formula Na2O
(ii) Kuprum(II) nitrat (iii) Zink oksida
Cu2+ NO3– Zn2+ O2–

+2 –1 +2 –2
1 2 (Nisbah teringkas) 2 2
➾ Cu(NO3)2
1 1 (Nisbah teringkas)

➾ ZnO

AKTIVITI 1: TULIS FORMULA KIMIA DAN NAMA BAGI BAHAN KIMIA BERIKUT SP 3.3.5 TP1
O2–, CO32–, SO42–, Cl–, Br–, I–, OH–, NO3–,

Ion oksida Ion karbonat Ion sulfat Ion klorida Ion bromida Ion iodida Ion hidroksida Ion nitrat
KOH
K+ K 2O K2CO3 K2SO4 KCl KBr KI KNO3
Kalium
Ion kalium Kalium oksida Kalium karbonat Kalium sulfat Kalium klorida Kalium bromida Kalium iodida Kalium nitrat
hidroksida
NaBr NaOH
Na+ Na2O Na2CO3 Na2SO4 NaCl NaI NaNO3
Natrium Natrium
Ion natrium Natrium oksida Natrium karbonat Natrium sulfat
Natrium klorida Natrium iodida Natrium nitrat
bromida hidroksida
HCl HBr
H+ H2CO3 H2SO4 HI HNO3
Asid Asid
Ion hidrogen Asid karbonik Asid sulfurik Asid hidroiodik Asid nitrik
hidroklorik hidrobromik
Ag 2 O Ag 2 CO 3 AgCl AgBr AgI AgOH AgNO3
Ag+ Ag2SO4
Argentum Argentum Argentum Argentum Argentum Argentum Argentum
Ion argentum Argentum sulfat
oksida karbonat klorida bromida iodida hidroksida nitrat
NH4 + (NH4)2CO3 (NH4)2SO4 NH4Cl NH4Br NH4I NH4NO3
Ion Ammonium Ammonium Ammonium Ammonium Ammonium Ammonium
ammonium karbonat sulfat klorida bromida iodida nitrat
41
CaCl2 CaBr2 Ca(OH)2
Ca2+ CaO CaCO3 CaSO4 CaI2 Ca(NO3)2
Kalsium Kalsium Kalsium
Ion kalsium Kalsium oksida Kalsium karbonat Kalsium sulfat Kalsium iodida Kalsium nitrat
klorida bromida hidroksida
2+
Cu CuO CuCO3 CuSO4 CuCl2 CuBr2 CuI2 Cu(OH)2 Cu(NO3)2
Ion Kuprum(II) Kuprum(II) Kuprum(II) Kuprum(II) Kuprum(II) Kuprum(II) Kuprum(II) Kuprum(II)
kuprum(II) oksida karbonat sulfat klorida bromida iodida hidroksida nitrat
Mg2+ MgO MgCO3 MgSO4 MgCl2 MgBr2 MgI2 Mg(OH)2 Mg(NO3)2
Ion Magnesium Magnesium Magnesium Magnesium Magnesium Magnesium Magnesium Magnesium
magnesium oksida karbonat sulfat klorida bromida iodida hidroksida nitrat
Zn2+ ZnO ZnCO3 ZnSO4 ZnCl2 ZnBr2 ZnI2 Zn(OH)2 Zn(NO3)2
Ion zink Zink oksida Zink karbonat Zink sulfat Zink klorida Zink bromida Zink iodida Zink hidroksida Zink nitrat
Pb2+ PbO PbCO3 PbCl2 PbBr2 PbI2 Pb(OH)2 Pb(NO3)2
PbSO4
Ion Plumbum(II) Plumbum(II) Plumbum Plumbum Plumbum Plumbum(II) Plumbum
Plumbum sulfat
plumbum(II) oksida karbonat klorida bromida iodida hidroksida nitrat
Al 3+ Al2O3 Al2(CO3)3 Al2(SO4)3 AlCl3 AlBr3 AlI3 Al(OH)3 Al(NO3)3
Ion Aluminium Aluminium Aluminium Aluminium Aluminium Aluminium Aluminium Aluminium
aluminium oksida karbonat sulfat klorida bromida iodida hidroksida nitrat
UNIT 3
3 UNIT
AKTIVITI 2: TANPA MERUJUK KEPADA JADUAL AKTIVITI 1, TULISKAN FORMULA KIMIA BAGI SEBATIAN BERIKUT SP 3.3.5 TP1
Ion oksida Ion karbonat Ion sulfat Ion klorida Ion bromida Ion iodida Ion hidroksida Ion nitrat
Ion kalium K2O K2CO3 K2SO4 KCl KBr KI KOH KNO3
© Nilam Publication Sdn. Bhd.

Ion natrium Na2O Na2CO3 Na2SO4 NaCl NaBr NaI NaOH NaNO3
Ion hidrogen H2CO3 H2SO4 HCl HBr HI HNO3
Ion argentum Ag2O Ag2CO3 Ag2SO4 AgCl AgBr AgI AgOH AgNO3
Ion ammonium (NH4)2CO3 (NH4)2SO4 NH4Cl NH4 Br NH4 I NH4 NO3
42
Ion kalsium CaO CaCO3 CaSO4 CaCl2 CaBr2 CaI2 Ca(OH)2 Ca(NO3)2
Ion kuprum(II) CuO CuCO3 CuSO4 CuCl2 CuBr2 CuI2 Cu(OH)2 Cu(NO3)2
Ion magnesium MgO MgCO3 MgSO4 MgCl2 MgBr2 MgI2 Mg(OH)2 Mg(NO3)2
Ion zink ZnO ZnCO3 ZnSO4 ZnCl2 ZnBr2 ZnI2 Zn(OH)2 Zn(NO3)2
Ion
PbO PbCO3 PbSO4 PbCl2 PbBr2 PbI2 Pb(OH)2 Pb(NO3)2
plumbum(II)
Ion aluminium Al2O3 Al2(CO3)3 Al2(SO4)3 AlCl3 AlBr3 AlI3 Al(OH)3 Al(NO3)3
AKTIVITI 3: TULIS FORMULA KIMIA DAN JENIS ZARAH UNTUK UNSUR/SEBATIAN BERIKUT
SP 3.3.5 TP2
Sebatian / Unsur Formula Jenis zarah Sebatian / Unsur Formula Jenis zarah
Natrium sulfat Na2SO4 Ion Zink karbonat ZnCO3 Ion
Ammonium Ammonium
(NH4)2CO3 Ion (NH4)2CO3 Ion
karbonat karbonat
Magnesium nitrat Mg(NO3)2 Ion Argentum klorida AgCl Ion
Asid hidroklorik HCl Ion Asid sulfurik H2SO4 Ion
Kalium oksida K2O Ion Kuprum(II) nitrat Cu(NO3)2 Ion
Magnesium oksida MgO Ion Gas hidrogen H2 Molekul
Plumbum(II) Gas karbon

PbCO3 Ion CO2 Molekul
karbonat dioksida
3
Ferum(III) sulfat Fe2(SO4)3 Ion Gas oksigen O2 Molekul
UNIT
Magnesium
MgCl2 Ion Aluminium sulfat Al2(SO4)3 Ion
klorida
Plumbum(II)
Zink sulfat ZnSO4 Ion PbCl2 Ion
klorida
Argentum nitrat AgNO3 Ion Kalium iodida KI Ion
Kuprum(II)
Ammonium sulfat (NH4)2SO4 Ion CuCO3 Ion
karbonat
Zink oksida ZnO Ion Kalium karbonat K2CO3 Ion
Natrium
Asid nitrik HNO3 Ion NaOH Ion
hidroksida
Gas ammonia NH3 Molekul Ammonia akueus NH3(ak) Ion dan Molekul
Ammonium
Magnesium Mg Atom NH4Cl Ion
klorida
Gas nitrogen
Zink Zn Atom NO2 Molekul
dioksida
Kuprum(II) sulfat CuSO4 Ion Natrium klorida NaCl Ion
Iodin I2 Molekul Argentum Ag Atom
Klorin Cl2 Molekul Bromin Br2 Molekul
43
SK
3.4 PERSAMAAN KIMIA 3.4
1 Suatu persamaan kimia merumuskan perkara yang berlaku semasa tindak balas kimia.
Bahan tindak balas (Bahan mengambil Menghasilkan Hasil

bahagian dalam tindak balas) (Bahan yang dihasilkan)

Contoh:
Tindak balas antara serbuk zink dan asid hidroklorik menghasilkan zink klorida akueus dan gas hidrogen.
Kenal pasti bahan dan hasil. Bahan tindak balas: Zink dan asid hidroklorik
Hasil: Zink klorida dan gas hidrogen
Tuliskan persamaan perkataan. SP 3.4.1 Zink + asid hidroklorik ➝ Zink klorida + gas hidrogen
Tuliskan formula kimia bahan dan hasil. Zn + HCl ➝ ZnCl2 + H2

Senaraikan bilangan atom bagi setiap unsur Kiri Kanan
pada kedua-dua bahagian persamaan itu. Zn atom 1 1 (Seimbang)
UNIT
H atom 1 2 (Tidak seimbang)

Cl atom 1 2 (Tidak seimbang)
3
Imbangkan bilangan atom setiap jenis unsur Zn + 2HCl ➝ ZnCl2 + H2

dengan menambahkan pekali di hadapan Kiri Kanan
formula kimia Zn atom 1 1 (Seimbang)
SP 3.4.1
H atom 2 2 (Seimbang)
Cl atom 2 2 (Seimbang)
Letakkan simbol keadaan bagi setiap bahan

dan hasil:
Catatan:
Simbol keadaan Zn (p) + 2HCl (ak) ➝ ZnCl2 (ak) + H2 (g)
(p) (c) (g) (ak)
Pepejal Cecair Gas Akueus
Tafsiran secara kualitatif persamaan kimia (i) Bahan tindak balas adalah pepejal zink dan asid
(bahan tindak balas dan hasil tindak balas) hidroklorik.
SP 3.4.2 (ii) Hasil tindak balas adalah larutan zink klorida dan
gas hidrogen.
Tafsiran secara kuantitatif persamaan kimia Zn + 2HCl ➝ ZnCl2 + H2

(pekali setiap formula menunjukkan bilangan Pekali 1 2 1 1
mol bahan dan hasil tindak balas)
SP 3.4.2
1 mol zink bertindak balas dengan 2 mol asid hidroklorik
untuk menghasilkan 1 mol zink klorida dan 1 mol
hidrogen.

Latihan
Tulis persamaan kimia seimbang bagi setiap tindak balas yang berikut:
TP3
1 Kuprum(II) karbonat Kuprum(II) oksida + Karbon dioksida

CuCO3 CuO + CO2
2 Ammonia + Hidrogen klorida Ammonium klorida
NH3 HCl + NH4Cl
3 Plumbum(II) nitrat + Kalium iodida Plumbum(II) iodida + Kalium nitrat
Pb(NO3)2 + 2KI PbI2 + 2KNO3
4 Asid sulfurik + Natrium hidroksida Natrium sulfat + Air
H2SO4 + 2NaOH Na2SO4 + 2H2O
5 Kuprum(II) oksida + Asid hidroklorik Kuprum(II) klorida + Air
CuO + 2HCl CuCl2 + H2O
3
6 Natrium + Air Natrium hidroksida + Hidrogen
UNIT
2Na + 2H2O 2NaOH + H2
7 Kalium oksida + Air Kalium hidroksida
K2O + H2O 2KOH
8 Zink oksida + Asid nitrik Zink nitrat + Air
ZnO + 2HNO3 Zn(NO3)2 + H2O
9 Plumbum(II) nitrat Plumbum(II) oksida + Nitrogen dioksida + Oksigen
2Pb(NO3)2 2PbO + 4NO2 + O2
10 Aluminium nitrate Aluminium oxide + Nitrogen dioxide + Oksigen
4Al(NO3)3 2Al2O3 + 12NO2 + 3O2
Penghitungan Berkaitan Persamaan Kimia SP 3.4.3
Contoh:
Persamaan menunjukkan tindak balas antara zink dengan asid hidroklorik.
Zn + 2HCl ZnCl2 + H2
Hitungkan jisim zink yang perlu ditindakbalaskan dengan asid hidroklorik berlebihan untuk menghasilkan 6 dm3 gas
hidrogen pada keadaan bilik. [Jisim atom relatif: Zn = 65, Cl = 35.5, 1 mol gas menempati 24 dm3 pada suhu bilik]
Tuliskan persamaan seimbang ?g berlebihan 6 dm3
Tulis maklumat daripada soalan di atas persamaan Zn(p) + 2HCl ➝ ZnCl2 + H2
Tukarkan kuantiti yang diberi kepada mol menggunakan 6 dm3

teknik dalam carta di bawah. Bilangan mol H2 = 24 dm3 mol–1
= 0.25 mol
Gunakan nisbah mol bahan yang terlibat untuk mencari Daripada persamaan,,
bilangan mol bahan lain. 1 mol H2 : 1 mol Zn
Catatan: 0.25 mol H2 : 0.25 mol Zn
Pekali setiap formula menunjukkan bilangan mol bahan tindak balas yang
bertindak balas dan hasil yang terbentuk.
45
Tukar mol kepada kuantiti yang dikehendaki menggunakan Jisim Zn

carta di bawah. = 0.25 mol × 65 g mol–1
= 16.25 g
÷ 24 dm3 mol–1
÷ (JAR/JFR/JMR) g mol–1 22.4 dm3 mol–1
Jisim Bilangan mol Isi padu gas
(g) × (JAR/JFR/JMR) g mol–1 (n) × 24 dm3 mol–1 (dm3)
22.4 dm3 mol–1
PRAKTIS SPM
Soalan Subjektif
1 Persamaan berikut menunjukkan tindak balas antara kalium dengan oksigen.

TP3
UNIT
4K + O2 2K2O
3
Hitungkan jisim kalium yang diperlukan untuk menghasilkan 23.5 g kalium oksida.
[Jisim atom relatif: K = 39, O = 16]
23.5 g 23.5
Bilangan mol K2O = = = 0.25 mol
(2 × 39 + 16) g mol–1
94
Daripada persamaan, Jisim K
2 mol K2O : 4 mol K = 0.5 mol × 39 g mol–1
0.25 mol K2O : 0.5 mol K = 19.5 g
2 8.0 g serbuk kuprum(II) oksida dicampurkan kepada asid nitrik cair yang berlebihan dan dihangatkan.
TP3
Hitungkan jisim kuprum(II) nitrat yang terhasil. [Jisim atom relatif: N = 14, O = 16, Cu = 64]
CuO + 2HNO3 Cu(NO3)2 + H2O
Bilangan mol CuO

8g
=
(64 + 16) g mol–1
= 0.1 mol
Daripada persamaan, Jisim Cu(NO3)22
1 mol CuO : 1 mol Cu(NO3)2 = 0.1 mol × 188 g mol–1
0.1 CuO : 0.1 mol Cu(NO3)2 = 18.8 g

3 1.3 g zink bertindak balas dengan asid sulfurik cair yang berlebihan. Hasil tindak balas ialah zink sulfat dan
TP3
KBAT
hidrogen. Hitungkan isi padu hidrogen yang terbebas pada STP.
[Jisim atom relatif: Zn = 65, isi padu molar gas 22.4 dm3 mol–1 pada STP]
Zn + H2SO4 ZnSO4 + H2
Bilangan mol Zn
1.3 g
= = 0.02 mol
65 g mol–1
Daripada persamaan, Isi padu H2
= 0.02 mol × 22.4 dm3 mol–1
1 mol Zn : 1 mol H2
0.02 mol Zn : 0.02 mol H2 = 0.448 dm3
= 448 cm3
3
4 0.46 g natrium terbakar lengkap dalam gas klorin pada keadaan bilik menghasilkan natrium klorida. Hitungkan
UNIT
TP3
isi padu klorin yang diperlukan untuk bertindak balas lengkap.
[Jisim atom relatif: Na = 23, isi padu molar gas = 24 dm3 mol–1 pada keadaan bilik]
2Na + Cl2 2NaCl
Bilangan mol Na
0.46 g
= = 0.02 mol
23 g mol–1
Daripada persamaan, Isi padu Cl2
2 mol Na : 1 mol Cl2 = 0.01 mol × 24 dm3 mol–1
0.02 mol Na : 0.01 mol Cl2 = 0.24 dm3
= 240 cm3
5 Persamaan menunjukkan pembakaran gas propana.

TP3
C3H8 + 5O2 3CO2 + 4H2O
720 cm3 gas propana (C3H8) pada keadaan bilik terbakar dalam oksigen berlebihan. Hitungkan jisim karbon
dioksida yang terbentuk.
[Jisim atom relatif: C = 12, O = 16, isi padu molar gas = 24 dm3 mol–1 pada keadaan bilik]
C3H8 + 5O2 3CO2 + 4H2O
Bilangan mol C3H8
720 cm3
= = 0.03 mol
24 000 cm3 mol–1
Daripada persamaan, Jisim CO2
1 mol C3H8 : 3 mol CO2 = 0.09 mol × 44 g mol–1
0.03 mol C3H8 : 0.09 mol CO2 = 3.96 g
47
6 Rajah di bawah menunjukkan sebuah kereta dilengkapi dengan beg udara yang akan mengembang apabila
TP3
KBAT
berlaku kemalangan.
Beg udara mengandungi pepejal natrium azida, NaN3 yang akan terurai dengan cepat membentuk natrium
dan gas nitrogen. Gas nitrogen yang terbentuk akan mengisi beg udara itu. [Jisim atom relatif: N = 14; H = 1;
Na = 23 dan 1 mol gas menempati isi padu 24 dm3 pada suhu dan tekanan bilik]
(a) Bina persamaan kimia bagi penguraian natrium azida.
2NaN3 → 2Na + 3N2
(b) Dalam suatu kemalangan, beg udara mengandungi 72 dm3 gas nitrogen pada suhu dan tekanan bilik.
Berapakah jisim natrium azida yang diperlukan untuk menghasilkan 72 dm3 gas nitrogen?
72 dm3
Bilangan mol nitrogen = = 3 mol
24 dm3 mol–1
UNIT
Bilangan mol NaN3 = 2 mol

3
Jisim NaN3 = 2 mol × [23 + 3(14)] g mol–1 = 130 g
(c) Natrium azida, NaN3, bertindak balas dengan asid hidroklorik cair untuk menghasilkan natrium klorida
dan sebatian A. Sebatian A mengandungi 2.33% hidrogen dan 97.7% nitrogen berdasarkan jisim.
(i) Apakah formula empirik sebatian A?
Unsur H N
Jisim (g) 2.33 97.7
2.33
–—– 97.7
–—–
Bilangan mol
1 = 2.33 14 = 6.98
2.33
–—– 6.98
–—–
Nisbah teringkas
2.33 = 1 2.33 ≈ 3
Formula empirik: HN3
(ii) Bina persamaan bagi tindak balas antara natrium azida dan asid hidroklorik cair.
NaN3 + HCl → NaCl + HN3
Soalan
Objektif

UNIT
JADUAL BERKALA UNSUR
4
Peta Konsep
Sejarah Perkembangan – Sumbangan Ahli Sains
Unsur disusun dalam turutan

menaik nombor proton
JADUAL BERKALA Belajar di Tingkatan 1,

Unit 6: Jadual Berkala
Susunan elektron
Bilangan elektron dalam suatu atom
valens dalam
Bilangan petala yang diisi
suatu atom
elektron di dalam satu atom
Kumpulan Kala Unsur
peralihan
Atom mencapai Atom unsur Atom unsur Atom unsur
4
susunan elektron mempunyai mempunyai mempunyai Terletak antara
UNIT
duplet/oktet yang satu elektron tujuh elektron tiga petala Kumpulan 2 dan
stabil valens valens berisi elektron Kumpulan 13
Kala 3 (a) Sifat kelogaman

Kumpulan Kumpulan 1 Kumpulan (berkilat, mengalirkan
18 (Gas adi) (Logam 17 Merentasi Kala 3 dari arus elektrik, mulur,
alkali) (Halogen) kiri ke kanan: kekuatan tegangan
(a) Perubahan saiz atom tinggi, takat lebur dan
(b) Perubahan ketumpatan tinggi)
keelektronegatifan (b) Ciri-ciri istimewa:
(a) Monoatom Sifat fizikal & (c) Perubahan sifat (i) Kebanyakan
dan lengai perubahan dalam kelogaman (logam unsur peralihan
(b) Kegunaan sifat fizikal ➝ separa logam ➝ membentuk
dalam menuruni bukan logam) sebatian
kehidupan kumpulan (d) Perubahan sifat berwarna.
oksida (Oksida bes (ii) Kebanyakan
➝ oksida amfoterik unsur peralihan
➝ oksida asid) mempunyai lebih
(a) Sifat kimia sama. (a) Sifat kimia sama. dari satu nombor
(Bertindak balas (Bertindak balas pengoksidaan.
dengan H2O, O2 dengan H2O, (iii) Terdapat unsur
& Cl2) NaOH & Fe) peralihan boleh
(b) Kereaktifan (b) Kereaktifan membentuk ion
meningkat berkurang kompleks.
menuruni menuruni (iv) Terdapat unsur
kumpulan. kumpulan. peralihan boleh
bertindak sebagai
mangkin
49
SK
4.1 SEJARAH PERKEMBANGAN JADUAL BERKALA UNSUR 4.1
Kebaikan Pengelasan Unsur dalam Jadual Berkala SP 4.1.2
Apakah Jadual Berkala? Ia adalah suatu susunan unsur-unsur dalam tertib pertambahan nombor proton.
Apakah kelebihan Jadual berkala membolehkan:
menyusun unsur-unsur (a) Ahli kimia mempelajari, memahami dan mengingat sifat kimia dan sifat
dalam Jadual Berkala? fizik semua unsur dan sebatian secara teratur.
(b) Sifat unsur dan sebatiannya diramal berdasarkan kedudukan unsur dalam
Jadual Berkala.
(c) Hubungan antara unsur dari kumpulan yang berlainan diketahui.
Sumbangan Ahli Sains dalam Sejarah Perkembangan Jadual Berkala SP 4.1.1
Saintis Penemuan
Antoine Lavoisier Bahan dikelaskan kepada 4 kumpulan dengan sifat kimia yang sama.
J.W Dobereiner Bahan disusun dalam kumpulan yang mengandungi 3 unsur yang mempunyai sifat kimia
yang serupa.
Kumpulan unsur dengan sifat kimia sama dinamakan Triad.
UNIT
Sistem Triad terhad kepada beberapa unsur sahaja.

John Newlands Unsur disusun mengikut pertambahan jisim atom.
4
Hukum Oktaf kerana sifat sama berulang pada setiap unsur kelapan.
Sistem ini tidak tepat kerana ada unsur dengan nombor jisim yang salah.
Lothar Meyer Isi padu atom = Jisim 1 mol (g)
Ketumpatan (g cm–3)
Memplotkan graf isi padu atom melawan jisim atom.
Mendapati unsur dengan sifat kimia yang sama menduduki tempat setara dalam
lengkungan.
Mendeleev Unsur disusun mengikut pertambahan jisim atom.
Unsur dengan sifat kimia sama berada dalam kumpulan sama.
Ruang kosong disediakan untuk unsur yang belum ditemui.
Penyumbang kepada pembentukan Jadual Berkala moden.
Henry Moseley Mengelaskan unsur berdasarkan konsep nombor proton dan menyusun unsur-unsur
mengikut turutan menaik nombor proton.
Penyumbang kepada pembentukan Jadual Berkala moden.

SK
4.2 SUSUNAN UNSUR DALAM JADUAL BERKALA MODEN 4.1
Tuliskan susunan elektron untuk atom bagi setiap unsur dalam Jadual Berkala di bawah. SP 4.2.1
Nombor nukleon
Nombor proton
A
Z X Simbol unsur
KUMPULAN
1 18
1 4
1 H* 2 He
1
1 2
2 13 14 15 16 17
7 8 11 12 14 16 19 20
3 Li 4 Be 5 B 6 C 7 N 8 O 9 F 10 Ne
K 2
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8
A
L 23
Na
24
Mg LOGAM PERALIHAN 27
Al
28
Si
31
P
32
S
35
Cl
40
Ar
11 12 13 14 15 16 17 18
A 3
2.8.1 2.8.2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2.8.3 2.8.4 2.8.5 2.8.6 2.8.7 2.8.8
39 40
19 K 20 Ca 80
4 35 Br
2.8.8.1 2.8.8.2
4
Apa prinsip asas untuk Unsur-unsur dalam Jadual Berkala disusun secara mendatar mengikut tertib
UNIT
menyusun dalam Jadual pertambahan nombor proton . SP 4.2.2
Berkala?
Nyatakan dua komponen (a) Kumpulan
utama Jadual Berkala: (b) Kala
Kumpulan
Apakah Kumpulan? Lajur menegak dalam Jadual Berkala yang disusun berdasarkan bilangan
SP 4.2.2
elektron valens yang terdapat pada petala terluar bagi atom
dipanggil kumpulan.
Bagaimana nombor Terdapat 18 lajur disusun secara menegak disebut Kumpulan 1, Kumpulan 2,
kumpulan berkait dengan Kumpulan 3 hingga Kumpulan 18.
bilangan elektron valens?
Bilangan elektron 8
1 2 3 4 5 6 7
valens (kecuali Helium)
Kumpulan 1 2 13 14 15 16 17 18
Bagi atom unsur dengan 3 hingga 8

elektron valens, nombor kumpulan ialah:
10 + bilangan elektron valens.
Kumpulan-kumpulan Kumpulan Nama khas

tertentu mempunyai nama 1 Logam alkali
tertentu. Apakah nama
2 Logam alkali-bumi
kumpulan-kumpulan
tertentu tersebut? 3 – 12 Unsur peralihan
17 Halogen
18 Gas adi
51
Bagaimanakah nombor Kumpulan 1, 2 dan 13 Logam

kumpulan dikaitkan
Kumpulan 3 – 12 Logam (Unsur peralihan)
dengan jenis bahan?
Kumpulan 14 – 18 Bukan logam
Kala
Apakah Kala? Baris unsur secara mendatar dalam Jadual Berkala yang terdiri daripada
SP 4.2.2
bilangan petala berisi elektron yang sama di dalam atom
disebut sebagai kala.
Bagaimanakah nombor Bilangan petala 1 2 3 4 5 6 7
kala berkait dengan
Kala 1 2 3 4 5 6 7
bilangan petala?
Kala pendek, # Kala 3
(a) Kala 1 mengandungi 2 unsur akan dipelajari dengan
(b) Kala 2 dan 3 mengandungi 8 unsur # terperinci dari segi sifat
fizik dan sifat kimia
(c) Kala 4 dan 5 mengandungi 18 unsur
(d) Kala 6 mengandungi 32 unsur Kala panjang
(e) Kala 7 mengandungi 23 unsur
UNIT
4
Latihan
1 Lengkapkan jadual berikut.

TP2
Nombor Susunan Bilangan elektron
Unsur Kumpulan Bilangan petala Kala
proton elektron valens
H 1 1 1 1 1 1
He 2 2 2 18 1 1
Li 3 2.1 1 1 2 2
Be 4 2.2 2 2 2 2
B 5 2.3 3 13 2 2
C 6 2.4 4 14 2 2
N 7 2.5 5 15 2 2
O 8 2.6 6 16 2 2
F 9 2.7 7 17 2 2
Ne 10 2.8 8 18 2 2
Na 11 2.8.1 1 1 3 3
Mg 12 2.8.2 2 2 3 3
Al 13 2.8.3 3 13 3 3

2 Rajah di bawah menunjukkan simbol kimia yang mewakili unsur X, Y dan Z.

TP3
23 12 39
11 X 6 Y 19 Z
(a) Terangkan bagaimana Nombor proton unsur X adalah 11 dan bilangan proton dalam
menentukan atom X adalah 11 . Bilangan elektron dalam atom X adalah
kedudukan unsur X
11 . Susunan elektron bagi atom X adalah 2.8.1 .
dalam Jadual Berkala.
Unsur X terletak dalam Kumpulan 1 kerana atom X
mempunyai satu elektron valens . Unsur X berada dalam Kala
3 kerana atom X mempunyai tiga petala
berisi dengan elektron .
(b) (i) Nyatakan (i) Unsur Y terletak di Kumpulan 14 dan Kala 2.

kedudukan unsur Y (ii) – Nombor proton bagi unsur Y adalah 6 dan bilangan proton dalam
dalam Jadual
Berkala. atom Y adalah 6.
(ii) Terangkan – Susunan elektron atom Y adalah 2.4.
bagaimana anda
– Unsur Y terletak di Kumpulan 14 kerana atom Y mempunyai 4 elektron
menentukan
4
kedudukan unsur Y valens.
UNIT
dalam Jadual
– Unsur Y terletak di Kala 2 kerana atom Y mempunyai 2 petala berisi
Berkala.
dengan elektron.
(c) Antara unsur di atas, – Unsur X dan unsur Z.

yang manakah – Susunan elektron atom X adalah 2.8.1 dan susunan elektron atom Z adalah
mempunyai sifat kimia
yang serupa? 2.8.8.1.
Terangkan jawapan – Atom X dan atom Z mempunyai bilangan elektron valens yang sama.
anda.
SK
4.3 UNSUR DALAM KUMPULAN 18 4.3
Nyatakan nama khas bagi Gas adi

unsur-unsur Kumpulan 18.
Senaraikan unsur-unsur
Unsur Susunan elektron
dalam Kumpulan 18 Jadual
Berkala dan tuliskan Helium (He) 2
susunan elektron bagi atom
unsur-unsur tersebut. Neon (Ne) 2.8
Argon (Ar) 2.8.8
Kripton (Kr) 2.8.18.8
Xenon (Xe) –
Radon (Rn) –
53
Kumpulan 18 adalah gas Gas ini wujud sebagai atom tunggal.

monoatomik. Terangkan
maksud monoatomik.
SP 4.3.1
Terangkan mengapa gas adi – Atomnya telah mencapai susunan elektron duplet untuk helium dan susunan
adalah monoatom dan elektron oktet untuk yang lain.
lengai secara kimia. – Unsur kumpulan ini tidak bergabung dengan unsur lain (atomnya tidak akan
SP 4.3.1 menderma, menerima atau berkongsi elektron).
Nyatakan kegunaan gas
Gas adi Kegunaan
adi.
SP 4.3.3 Helium Untuk mengisi belon cuaca dan pesawat
Neon Untuk mengisi lampu neon (untuk papan iklan)
Argon Untuk mengisi mentol lampu elektrik
Kripton Untuk mengisi lampu kilat fotografi
Radon Untuk mengubati kanser
Nyatakan sifat fizikal dan 1 Semua gas adi tidak larut dalam air dan tidak dapat mengkonduksikan
perubahan menuruni elektrik dalam semua keadaan.
UNIT
Kumpulan 18. 2 Menuruni Kumpulan 18:

SP 4.3.2
(a) Saiz atom bertambah kerana bilangan petala bertambah.
4
(b) Takat lebur dan takat didih sangat rendah kerana atom-atom gas adi
ditarik oleh daya Van der Waals yang lemah , sedikit tenaga
diperlukan untuk mengatasi daya tersebut. Walau bagaimanapun, takat
lebur dan takat didih bertambah menuruni kumpulan kerana pertambahan
saiz atom menyebabkan daya tarikan Van der Waals semakin kuat,
semakin banyak tenaga diperlukan untuk mengatasinya.
(c) Ketumpatan rendah dan semakin meningkat kerana jisim bertambah
dengan banyak berbanding dengan isi padu apabila menuruni kumpulan.
Terangkan mengapa argon – Atom argon telah mencapai susunan elektron oktet yang stabil.
tidak bertindak balas – Atom argon tidak perlu menerima , menderma atau berkongsi
dengan filamen tungsten elektron dengan unsur lain.
yang panas dari segi
susunan elektron.

SK
Nyatakan nama khas bagi Logam alkali

unsur-unsur Kumpulan 1.
Senaraikan unsur-unsur
Unsur Simbol Nombor proton Susunan elektron Bilangan petala
dalam Kumpulan 1 Jadual
Berkala dan tuliskan Litium Li 3 2.1 2
susunan elektron dan
bilangan petala bagi atom Natrium Na 11 2.8.1 3
unsur-unsur. Kalium K 19 2.8.8.1 4
Nyatakan sifat fizikal (a) Pepejal kelabu dengan permukaan berkilat.

unsur-unsur Kumpulan 1. (b) Lebih lembut dan ketumpatan yang lebih rendah berbanding dengan logam
SP 4.4.1 lain.
(c) Takat lebur dan takat didih lebih rendah berbanding dengan logam lain.
Terangkan perubahan sifat (a) Saiz atom bertambah kerana bilangan petala bertambah.
fizikal menuruni unsur (b) Ketumpatan bertambah kerana pertambahan jisim lebih cepat dari
Kumpulan 1. pertambahan jejari.
SP 4.4.1 (c) Takat didih dan takat lebur berkurang kerana apabila saiz atom bertambah,
4
ikatan logam semakin lemah.
UNIT
Terangkan persamaan (a) Semua atom unsur dalam Kumpulan 1 mempunyai 1 elektron
dalam sifat kimia unsur valens dan mencapai susunan elektron duplet/oktet yang stabil dengan
Kumpulan 1. melepaskan satu elektron valens membentuk ion bercas +1 .
SP 4.4.4
Contoh:
(i) Atom litium melepaskan satu elektron untuk mencapai susunan
elektron duplet yang stabil:
Li Li+ + e–
Susunan elektron: 2.1 Susunan elektron: 2
Bilangan proton = 3, Bilangan proton = 3,
jumlah cas: +3 jumlah cas: +3
Bilangan elektron = 3, Bilangan elektron = 2,
jumlah cas: –3 jumlah cas: –2
Atom litium adalah neutral . Ion litium bercas positif ,
Li terbentuk.
+
(ii) Atom natrium melepaskan satu elektron untuk mencapai susunan

elektron oktet yang stabil:
Na Na+ + e–
Susunan elektron: 2.8.1 Susunan elektron: 2.8
Atom natrium adalah Ion natrium bercas positif ,
neutral . Na+ terbentuk.
55
(b) Semua unsur Kumpulan 1 mempunyai sifat kimia yang serupa kerana
semua atom dalam Kumpulan 1 mempunyai bilangan elektron
valens yang sama iaitu satu dan mencapai susunan elektron duplet/
oktet yang stabil dengan melepaskan satu elektron valensnya untuk
membentuk ion bercas positif .
Terangkan peningkatan – Atom logam Kumpulan 1 mencapai susunan
kereaktifan unsur elektron duplet/oktet yang stabil dengan Li
menuruni Kumpulan 1. melepaskan satu elektron valens
Kereaktifan bertambah
menuruni Kumpulan 1
SP 4.4.3
membentuk ion bercas +1.
– Menuruni Kumpulan 1, bilangan petala
Na
bertambah, saiz atom bertambah dan elektron
valens pada petala terluar semakin jauh
dari nukleus.
– Kekuatan tarikan nukleus kepada elektron valens
semakin lemah . K
– Elektron valens ditarik dengan lemah dan ia

makin senang dilepaskan.
UNIT
Banding dan terangkan – Unsur Y adalah lebih reaktif daripada unsur X.

Kereaktifan unsur X dan Y. – Susunan elektron atom X ialah 2.8.1 dan atom Y ialah 2.8.8.1
– Bilangan petala berelektron atom Y adalah lebih daripada atom X.
4
Unsur X Y
Nombor proton 11 17 – Saiz atom Y lebih besar daripada atom X.
– Daya tarikan antara nukleus dan elektron valens atom Y lebih lemah
daripada atom X.
– Oleh itu, atom Y lebih mudah menderma elektron valens berbanding
atom X.
Bagaimanakah unsur Unsur tersebut disimpan dalam minyak parafin.
Kumpulan 1 disimpan? Untuk menghalang daripada bertindak balas dengan wap air dan udara.
Terangkan.
Eksperimen Sifat Kimia bagi Unsur-unsur Kumpulan 1: SP 4.4.2
(a) Logam Kumpulan 1 bertindak balas dengan air menghasilkan alkali dan gas hidrogen.
2X + 2H2O 2XOH + H2 , X adalah logam Kumpulan 1
Litium
Air
Kaedah:
(i) Masukkan air dalam bekas hingga separuh penuh.
(ii) Potong sepotong litium menggunakan pisau dan forsep.
(iii) Keringkan minyak pada permukaan litium menggunakan kertas turas.
(iv) Letakkan litium dengan perlahan di atas permukaan air di dalam bekas.
(v) Apabila tindak balas berhenti, uji larutan yang terhasil dengan kertas litmus merah.
(vi) Catatkan semua pemerhatian.
(vii) Ulang langkah (i) – (vi) dengan menggunakan natrium dan kalium menggantikan litium satu demi satu.

Pemerhatian:
Unsur Pemerhatian Inferens Kereaktifan
Li Litium bergerak perlahan Litium adalah logam yang paling kurang
dengan nyalaan merah di atas reaktif bertindak balas dengan air
permukaan air. Larutan tidak membentuk larutan beralkali , litium
berwarna menukarkan kertas litmus hidroksida.
Kereaktifan bertambah menuruni Kumpulan 1

merah kepada biru . Persamaan kimia seimbang:
2Li + 2H2O 2LiOH + H2
Na Natrium bergerak cepat Natrium adalah logam yang reaktif

dengan nyalaan kuning di atas bertindak
permukaan air. Larutan tidak balas dengan air membentuk larutan
berwarna menukarkan kertas litmus beralkali , natrium hidroksida.
2Na + 2H2O 2NaOH + H2
K Kalium bergerak sangat cepat Kalium adalah logam yang

dengan nyalaan kuning di atas paling reaktif bertindak balas dengan
4
permukaan air. Larutan tidak air membentuk larutan beralkali ,
berwarna menukarkan kertas litmus
UNIT
kalium hidroksida.
2K + 2H2O 2KOH + H2
(b) Logam Kumpulan 1 bertindak balas dengan oksigen membentuk oksida logam. Oksida logam larut dalam air
menghasilkan larutan berakali.
4X + O2 2X2O
X2O + H2O 2XOH, X adalah logam unsur Kumpulan 1 (Li, Na dan K)
Sudu pembakaran
Balang gas
Gas oksigen
Litium menyala
Kaedah:
(i) Potong secebis kecil litium menggunakan pisau dan forsep.
(ii) Keringkan minyak pada permukaan litium dengan kertas turas.
(iii) Letakkan litium pada sudu pembakaran dan panaskan litium dengan kuat hingga ia menyala.
(iv) Letakkan litium yang menyala dalam balang gas berisi oksigen.
(v) Apabila tindak balas berhenti, tambahkan air untuk melarutkan sebatian yang terbentuk.
(vi) Tambahkan beberapa titis penunjuk universal kepada larutan yang terbentuk.
(vii) Catatkan pemerhatian.
(viii) Ulang langkah (i) – (vii) menggunakan natrium dan kalium untuk menggantikan litium satu demi satu.
57
Pemerhatian:
Li – Litium terbakar – Litium adalah paling kurang reaktif
perlahan dengan terhadap oksigen.
nyalaan merah – Litium bertindak balas dengan oksigen

menghasilkan membentuk litium oksida .
pepejal putih . Persamaan kimia seimbang:
– Pepejal putih larut dalam air 4Li + O2 2Li2O
membentuk larutan – Lithium oxide reacts with water to
tidak berwarna .
form alkaline solution, lithium
– Larutan itu menukarkan hydroxide.
warna penunjuk
Persamaan kimia seimbang:
universal dari hijau
Li2O + H2O 2LiOH
kepada ungu .

– Natrium terbakar – Natrium adalah logam reaktif
Na
terang dengan terhadap oksigen.
nyalaan kuning – Natrium bertindak balas dengan

UNIT
menghasilkan oksigen membentuk natrium oksida .

4
– Pepejal putih larut dalam air 4Na + O2 2Na2O

membentuk larutan – Natrium oksida bertindak balas dengan
tidak berwarna . beralkali
air membentuk larutan ,
– Larutan itu menukarkan natrium hidroksida.
warna penunjuk
universal dari hijau
Na2O + H2O 2NaOH
kepada ungu .
– Kalium terbakar – Kalium adalah logam paling reaktif

K
sangat terang dengan terhadap oksigen.
nyalaan ungu – Kalium bertindak balas dengan oksigen

menghasilkan membentuk kalium oksida .
– Pepejal putih larut dalam 4K + O2 2K2O
air membentuk larutan – Kalium oksida bertindak balas dengan
tidak berwarna . beralkali
air membentuk larutan ,
– Larutan itu menukarkan kalium hidroksida.
warna penunjuk universal
dari hijau kepada
K2O + H2O 2KOH
ungu .

(c) Logam Kumpulan 1 bertindak balas dengan klorin menghasilkan logam klorida.
2X + Cl2 2XCl, X adalah logam unsur Kumpulan 1 (Li, Na dan K)
Sudu pembakaran
Balang gas
Gas klorin
Pembakaran logam Kumpulan 1
Pemerhatian:
Li – Litium terbakar – Litium adalah paling kurang reaktif

perlahan dengan terhadap klorin.
nyalaan merah – Litium bertindak balas dengan klorin

litium klorida

menghasilkan pepejal membentuk .
4
putih Persamaan kimia seimbang:
.
UNIT
2Li + Cl2 2LiCl
Na – Natrium terbakar – Natrium adalah logam reaktif

terang dengan terhadap klorin.
nyalaan kuning – Natrium bertindak balas dengan klorin

membentuk natrium klorida .
menghasilkan pepejal
.
2Na + Cl2 2NaCl
K – Kalium terbakar – Kalium adalah logam paling reaktif

sangat terang dengan terhadap klorin.
nyalaan ungu – Kalium bertindak balas dengan klorin

membentuk kalium klorida .
menghasilkan pepejal
.
2K + Cl2 2KCl
59
Lengkapkan yang berikut: SP 4.4.4
1 Logam Kumpulan 1 bertindak balas dengan 2 Logam Kumpulan 1 bertindak balas dengan
air. klorin.
2X + 2H2O → 2XOH + H2 2X + Cl2 → 2XCl
(a) 2 Li + 2H2O → 2LiOH + H2 (a) 2 Li + Cl2 → 2LiCl
(b) 2 Na + 2H2O → 2NaOH + H2 (b) 2 Na + Cl2 → 2NaCl
(c) 2 K + 2H2O → 2KOH + H2 (c) 2 K + Cl2 → 2KCl
Logam Kumpulan 1
Li, Na, K
X
3 Logam Kumpulan 1 bertindak balas dengan oksigen membentuk

oksida logam. Oksida logam bertindak balas dengan air.
4X + O2 → 2X2O
X2O + H2O → 2XOH
2Li2O
UNIT
(a) 4 Li + O2 →
Li2O + H2O → 2LiOH
4
(b) 4 Na + O2 → 2Na2O
Na2O + H2O → 2NaOH
(c) 4 K + O2 → 2K2O
K2O + H2O → 2KOH
SK
Nyatakan nama khas bagi Halogen

unsur Kumpulan 17.
Senaraikan unsur-unsur Unsur Simbol Nombor Susunan Bilangan
dalam Kumpulan 17 Jadual proton elektron petala
Berkala dan tuliskan
Fluorin F2 9 2.7 2
bilangan petala atom unsur Klorin Cl2 17 2.8.7 3
tersebut.
Bromin Br2 35 2.8.18.7 4
Iodin I2 53 2.8.18.18.7 5
Nyatakan sifat fizikal unsur Halogen tidak boleh mengkonduksi elektrik dan haba dalam semua keadaan.
Kumpulan 17. SP 4.5.1

Terangkan perubahan sifat (a) Takat didih dan takat lebur adalah rendah kerana molekul ditarik oleh daya
fizikal menuruni unsur Van der Waals yang lemah, sedikit tenaga diperlukan untuk mengatasi
Kumpulan 17. daya itu. Walau bagaimanapun, takat lebur dan takat didih meningkat
SP 4.5.1 menuruni kumpulan.
– Saiz atom bertambah menuruni Kumpulan 17 kerana dengan
pertambahan bilangan petala , saiz molekul semakin besar.
– Daya tarikan antara molekul (daya Van der Waals) semakin kuat.
– Lebih banyak tenaga diperlukan untuk mengatasi daya tarikan antara
molekul yang lebih kuat semasa peleburan atau pendidihan.
(b) Keadaan fizik berubah dari gas (fluorin dan klorin) kepada cecair (bromin)
dan kepada pepejal (iodin) pada suhu bilik kerana pertambahan kekuatan
tarikan antara molekul dari fluorin ke iodin.
(c) Ketumpatan adalah rendah dan semakin meningkat apabila menuruni
kumpulan.
(d) Warna unsur semakin gelap menuruni kumpulan iaitu fluorin

(kuning muda), klorin (kuning kehijauan), bromin (perang) dan iodin
(ungu kehitaman).
Terangkan persamaan sifat atom
4
(a) Semua unsur Kumpulan 17 mempunyai tujuh
kimia bagi unsur
UNIT
elektron valens, mencapai susunan elektron oktet yang stabil dengan
Kumpulan 17. satu negatif .
SP 4.5.2
menerima elektron membentuk ion bercas
Contoh:
(i) Atom fluorin menerima satu elektron untuk mencapai
susunan elektron oktet yang stabil:
F + e– F–
Susunan elektron: 2.7 Susunan elektron: 2.8
Atom fluorin adalah Ion fluorida, F– bercas
neutral . negatif terbentuk.
(ii) Atom klorin menerima satu elektron untuk mencapai susunan

elektron oktet yang stabil:
Cl + e– Cl–
Susunan elektron: 2.8.7 Susunan elektron: 2.8.8
Atom klorin adalah Ion klorida, Cl– bercas
neutral . negatif terbentuk.
61
(b) Semua unsur Kumpulan 17 mempunyai sifat kimia yang serupa kerana
atom unsur Kumpulan 17 mempunyai tujuh elektron
valens, mencapai susunan elektron oktet yang stabil dengan menerima
satu elektron membentuk ion bercas negatif .
Terangkan penurunan – Semua atom unsur Kumpulan 17 mempunyai

kereaktifan unsur tujuh elektron valens dan mencapai susunan
menuruni Kumpulan 17. elektron oktet yang stabil dengan menerima satu F
SP 4.5.3
elektron membentuk ion bercas negatif .
Kereaktifan bertambah
menuruni Kumpulan 17
– Apabila menuruni Kumpulan 17, bilangan
petala bertambah, saiz atom
Cl
bertambah.
– Petala luar semakin jauh dari nukleus.
– Kekuatan tarikan daripada proton dalam nukleus
untuk menarik satu elektron ke dalam petala luar
semakin lemah . Br
– Kekuatan atom halogen untuk menarik elektron
berkurang dari fluorin ke astatin
(keelektronegatifan berkurang).
UNIT
Banding dan terangkan – Unsur Y adalah kurang reaktif daripada unsur X.

4
kereaktifan unsur X dan Y. – Susunan elektron atom X ialah 2.7 dan atom Y 2.8.7.
Unsur X Y – Bilangan petala berelektron bagi atom Y adalah lebih daripada atom X.
Nombor proton 9 17 – Saiz atom Y lebih besar daripada atom X.
– Oleh itu, daya tarikan nukleus untuk menarik satu elektron pada petala
SP 4.5.4
terluar atom Y lebih lemah daripada atom X.
Unsur dalam Kumpulan 17 Unsur Kumpulan 17 wujud sebagai molekul dwiatom. Dua atom unsur
wujud sebagai molekul berkongsi sepasang elektron valens untuk mencapai susunan elektron oktet
dwiatom. Terangkan. yang stabil.
Contoh:
Dua atom fluorin berkongsi sepasang elektron untuk membentuk molekul
fluorin:
Kongsi
F F F F
Atom fluorin Atom fluorin Molekul fluorin
Klorin, bromin dan iodin wujud sebagai molekul dwiatom (Cl2, Br2 dan I2)

Eksperimen Sifat Kimia bagi Unsur-unsur Kumpulan 17: SP 4.5.1
(a) Halogen bertindak balas dengan air dengan kereaktifan berbeza:

X2 + H2O HX + HOX, X adalah halogen. (Cl2, Br2 dan I2 )
Gas klorin Air bromin Hablur iodin
Gas Air
Fluorine, Chlorine
klorin
Florin, Klorin bromin
water Air Hablur
Air
air
Air iodin
Kaedah: Kaedah: Kaedah:
Chlorine or – Gas klorin dilalukan melalui – Beberapa titis air bromin – Sedikit hablur iodin ditambah
Bromine
Klorin atau
Bromin
air dalam tabung uji. ditambah kepada air dalam
Iodine kepada air dalam tabung uji.
– Larutan yang terhasil diuji Iodin
Chlorine / bromine tabung uji.
NaOH to absorb
Iron wool – Tabung uji digoncang.
Heat
dengan
Haba kertas litmus biru. –
NaOH untuk menyerapTabung uji digoncang.Wul Besi
– Larutan yang terhasil diuji
klorin / bromin
– Larutan yangHeatterhasil diuji dengan kertas litmus biru.
dengan kertas litmus biru.
Haba
Pemerhatian: Pemerhatian: Pemerhatian:

Klorin larut dengan cepat Bromin larut dengan perlahan Iodin larut dengan sedikit
dalam air menghasilkan larutan dalam air menghasilkan larutan dalam air menghasilkan larutan
berwarna kuning muda: berwarna perang: berwarna perang:
4
Cl2 + H2O HCl + HOCl Br2 + H2O HBr + HOBr I2 + H2O HI + HOI
UNIT
Larutan menukarkan kertas Larutan menukarkan kertas litmus Larutan menukarkan kertas
litmus biru kepada biru kepada litmus biru kepada
merah dan merah dan merah . Kertas litmus
melunturkannya dengan melunturkannya dengan tidak dilunturkan .
cepat. perlahan.
Inferens:
Klorin, bromin dan iodin bertindak balas dengan air membentuk larutan berasid. Selain larutan berasid,
klorin dan bromin juga membentuk bahan peluntur.
Keterlarutan berkurang dari klorin ke iodin.
(b) Halogen bertindak balas dengan besi panas membentuk pepejal perang, ferum(III) halida.

Wul besi
Iodin
Klorin atau
Bromin
Haba Haba
NaOH untuk Wul
menyerap klorin / Haba besi
bromin
63
2Fe + 3X2 2FeX3, X2 mewakili sebarang halogen. (Cl2, Br2 atau I2 )
Halogen Pemerhatian Persamaan kimia

Klorin Wul besi terbakar dengan sangat terang dan
2Fe + 3Cl2 2FeCl3
membentuk pepejal perang apabila sejuk.
Bromin Wul besi berbara dengan terang dan
2Fe + 3Br2 2FeBr3
Iodin Wul besi berbara dengan perlahan dan
2Fe + 3I2 2FeI3
Eksperimen (a), (b) dan (c) menunjukkan semua halogen menunjukkan sifat kimia yang serupa
tetapi kereaktifannya berkurang apabila menuruni kumpulan:
Kereaktifan berkurang
F2, Cl2, Br2 dan l2
(c) Halogen bertindak balas dengan larutan natrium hidroksida:
X2 + 2NaOH NaX + NaOX + H2O, X2 adalah halogen. (Cl2, Br2 dan I2 )
Lengkapkan yang berikut:

NaCl + NaOCl + H2O
UNIT
(i) Cl2 + 2NaOH

(ii) Br2 + 2NaOH NaBr + NaOBr + H2O Kereaktifan berkurang
4
(iii) I2 + 2NaOH NaI + NaOI + H2O
SK
4.6 UNSUR DALAM KALA 3 4.6
1 Terdapat tujuh kala dikenali sebagai kala 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7.

2 Nombor kala bagi suatu unsur mewakili nombor petala yang diisi dengan elektron bagi setiap unsur atom.
Unsur Nombor proton Susunan elektron Bilangan petala Kala
Li 3 2.1 2 2
Na 11 2.8.1 3 3
K 19 2.8.8.1 4 4
Senaraikan unsur-unsur Nombor Susunan Bilangan Radius

dalam Kala 3 dan tuliskan Unsur
proton elektron petala (nm)
bilangan petala atom Na 11 2.8.1 3 0.191
unsur-unsur tersebut. Mg 12 2.8.2 3 0.160
Al 13 2.8.3 3 0.130
Si 14 2.8.4 3 0.118
P 15 2.8.5 3 0.110
S 16 2.8.6 3 0.102
Cl 17 2.8.7 3 0.099
Ar 18 2.8.8 3 0.095

Nyatakan perubahan jejari Jejari atom berkurang dari natrium kepada klorin
atom merentasi Kala 3
(dari kiri ke kanan).
SP 4.6.1
Na Mg Al Si S
P Cl
16 p
Terangkan perubahan Atom Na Mg Al Si P S Cl
dalam saiz atom unsur
Bilangan proton 11 p 12 p 13 p 14 p 15 p 16 p 17 p
merentasi Kala 3 dari kiri
ke kanan. Cas positif +11 +12 +13 +14 +15 +16 +17
SP 4.6.1 Susunan elektron 2.8.1 2.8.2 2.8.3 2.8.4 2.8.5 2.8.6 2.8.7
– Semua atom unsur Kala 3 mempunyai 3 petala berisi

elektron .
– Nombor proton bertambah satu unit dari natrium kepada klorin.
– Pertambahan nombor proton menyebabkan bilangan cas positif pada
nukleus bertambah .
– Daya tarikan proton dalam nukleus terhadap elektron dalam petala
4
bertambah .
UNIT
– Jejari atom unsur berkurang merentasi Kala 3.
Takrifkan Kekuatan suatu atom dalam molekul menarik elektron ke arah nukleusnya.
keelektronegatifan. SP 4.6.1
Terangkan perubahan – Jejari atom berkurang kerana daya tarikan nukleus terhadap elektron
dalam keelektronegatifan
unsur merentasi Kala 3 dalam petala bertambah dari natrium kepada klorin.
dari kiri ke kanan. – Kekuatan nukleus menarik elektron kepada petala paling luar bertambah
SP 4.6.1 dari natrium kepada klorin.
– Keelektronegatifan bertambah merentasi Kala 3 dari natrium kepada
klorin.
Banding dan terangkan – Unsur Y lebih elektronegatif daripada unsur X.
keelektronegatifan unsur X – Susunan elektron atom X ialah 2.8.1 dan atom Y ialah 2.8.7.
dan Y. SP 4.6.1 – Atom X dan Y mempunyai bilangan petala berisi elektron yang sama.
Unsur X Y – Bilangan proton dalam nukleus atom Y lebih banyak daripada atom X.
– Daya tarikan antara nukleus dan elektron dalam petala atom Y lebih kuat
Nombor proton 11 17 daripada atom X.
– Saiz atom Y lebih kecil daripada atom X.
– Kecenderungan untuk menarik elektron atom Y lebih kuat daripada atom X.
65
Nyatakan perubahan dalam (a) Keadaan fizikal:

sifat unsur merentasi Kala – Keadaan fizikal unsur-unsur dalam suatu kala berubah dari pepejal
3 dari kiri ke kanan. kepada gas dari kiri ke kanan.
SP 4.6.2 – Logam di sebelah kiri adalah pepejal dan bukan logam di sebelah kanan
SP 4.6.3 kebanyakannya adalah gas.
(b) Perubahan sifat kelogaman dan kekonduksian elektrik:
Unsur Na Mg Al Si P S Cl Ar
Sifat Logam Separa logam atau Bukan logam
kelogaman metaloid
Kekonduksian Konduktor Konduktor elektrik Tidak boleh
elektrik elektrik yang lemah tetapi mengkonduksi
yang baik. bertambah dengan elektrik
kenaikan suhu dan
kehadiran boron atau
fosforus.
Kegunaan:
semikonduktor
(c) Perubahan sifat oksida unsur Kala 3:
Na Mg Al Si P S Cl
UNIT
Oksida bes Oksida amfoterik Oksida asid
Oksida bes + Air Oksida amfoterik + Asid Oksida asid + Air

4
Alkali Garam + Air Asid

Oksida amfoterik + Alkali
Contoh: Garam + Air Contoh:
Na2O + H2O SO2 + H2O H2SO3
2NaOH Contoh:
Al2O3 + 6HNO3
Oksida bes + Asid 2Al(NO3)3 + 3H2O Oksida asid + Alkali
Garam + Air Al2O3 + 2NaOH Garam + Air
2NaAlO2 + H2O Contoh:
Contoh:
MgO + 2HCl SiO2 + 2NaOH
MgCl2 + H2O Na2SiO3 + H2O
Takrifkan oksida bes, – Oksida bes adalah oksida logam yang boleh bertindak balas dengan
oksida amfoterik dan
asid membentuk garam dan air .
oksida asid.
– Oksida asid adalah oksida bukan logam yang boleh bertindak balas dengan
alkali membentuk garam dan air .
– Oksida amfoterik adalah oksida yang boleh bertindak balas dengan
asid dan alkali untuk membentuk garam dan
air .

Eksperimen untuk Mengkaji Perubahan Sifat Unsur-unsur Oksida Merentasi Kala 3: SP 4.6.2
Tujuan Untuk menyiasat sifat-sifat oksida bagi unsur-unsur pada Kala 3.

Pernyataan Bagaimana sifat-sifat oksida berubah bagi unsur-unsur merentasi Kala 3?
masalah
Pemboleh Manipulasi: Jenis unsur oksida pada Kala 3
ubah Bergerak balas: Nilai pH dalam air, tindak balas oksida dengan asid dan alkali
Dimalarkan: Air, asid nitrik dan larutan natrium hidroksida
Hipotesis Unsur oksida merentasi Kala 3 berubah dari oksida bes (natrium oksida, magnesium oksida)
kepada oksida amfoterik (aluminium oksida) dan kepada oksida asid (fosforus(V) oksida,
silikon oksida dan larutan diklorida heptaoksida).
Radas Tabung uji, tabung didih, silinder penyukat, penunu Bunsen, rod kaca dan spatula
Bahan Natrium oksida, magnesium oksida, aluminium oksida, silikon(IV) oksida, fosforus oksida, gas
sulfur dioksida di dalam balang gas bertutup, heptaoksida diklorida, penunjuk universal, air
suling, 2 mol dm–3 larutan natrium hidroksida, 2 mol dm–3 larutan asid nitrik
Prosedur I Sifat asid/alkali bagi unsur-unsur oksida pada Kala 3
1 Separuh spatula serbuk natrium oksida ditambah ke dalam 5 cm3 air suling di dalam
tabung uji. Campuran tersebut dikacau dengan rod kaca sehingga tiada perubahan
berlaku.
2 Dua titik penunjuk universal ditambah dan tabung uji digoncang. Nilai pH bagi larutan
4
tersebut direkod.
UNIT
3 Langkah 1 dan 2 diulang menggantikan natrium oksida dengan magnesium oksida,
aluminium oksida, silikon dioksida, fosforus oksida dan heptaoksida diklorida.
4 Bagi gas sulfur dioksida, langkah 2 diulang bagi larutan terhasil apabila gas sulfur
dioksida melalui air suling di dalam tabung uji.
II Tindak balas asid nitrik dengan larutan natrium hidroksida

1 Separuh spatula serbuk natrium oksida ditambah ke dalam 2 cm3 asid nitrik cair dalam
tabung uji. Campuran tersebut dipanaskan secara perlahan dan digoncang sehingga tiada
perubahan berlaku.
2 Langkah 1 diulang bagi menggantikan natrium oksida dengan aluminium oksida dan
silikon oksida.
3 Satu lagi eksperimen dijalankan dengan menggantikan langkah 1 dan 2 menggunakan
2 mol dm–3 larutan natrium hidroksida.
Pemerhatian I Oksida Keterlarutan dalam air pH Jenis oksida
Natrium oksida, Na2O Pepejal putih larut di dalam air. 14 Oksida bes
Magnesium oksida, Pepejal putih sedikit terlarut di dalam
9 Oksida bes
MgO air.
Aluminium oksida, Al2O3 Tidak larut. – –
Silikon(IV) oksida, SiO2 Tidak larut. – –
Fosforus oksida, P4O10 Pepejal putih larut di dalam air. 3 Oksida asid
Sulfur dioksida, SO2 Gas tidak berwarna larut di dalam air. 3 Oksida asid
Heptaoksida diklorida, Cecair larut dalam air membentuk
1 Oksida asid
Cl2O7 larutan tidak berwarna.
67
II Pemerhatian
Oksida Tindak balas dengan Tindak balas dengan Jenis oksida
asid nitrik cair natrium hidroksida
Magnesium oksida, Pepejal putih larut Tiada perubahan.
MgO membentuk larutan Pepejal putih tidak Oksida bes
tidak berwarna. larut.
Aluminium oksida, Pepejal putih larut Pepejal putih larut
Oksida
Al2O3 membentuk larutan membentuk larutan
amfoterik
tidak berwarna. tidak berwarna.
Silikon(IV) oksida, Tiada perubahan. Pepejal putih larut
SiO2 Pepejal putih tidak membentuk larutan Oksida asid
larut. tidak berwarna.
Kesimpulan Hipotesis diterima.
3 Langkah-langkah untuk membanding dan menerangkan perubahan saiz atom / jejari / keelektronegatifan
merentasi Kala 3, kereaktifan menuruni Kumpulan 1 dan Kumpulan 17:
UNIT
Na Mg Al Si P S Cl
4
16 p
Jejari atom berkurang merentasi Kala 3 dari natrium kepada klorin.
Kereaktifan berkurang menuruni Kumpulan 17

(a) Membanding Saiz / Jejari Atom dan Keelektronegatifan
Merentasi Kala 3:
(i) Bandingkan bilangan petala dalam setiap atom.
Li (ii) Bandingkan bilangan proton dalam nukleus. F
(iii) Bandingkan kekuatan tarikan dari proton dalam nukleus
terhadap elektron dalam petala .
(iv) Bandingkan saiz atom / Bandingkan keelektronegatifan. Cl
Na
(b) Membanding Kereaktifan Menuruni Kumpulan 1 dan

Kumpulan 17:
K (i) Bandingkan bilangan petala dalam setiap atom. Br
(ii) Bandingkan kekuatan proton dalam nukleus menarik
elektron valens (Kumpulan 1) // menarik
elektron ke petala paling luar (Kumpulan 17).
(iii) Bandingkan kecenderungan atom untuk melepaskan
elektron (Kumpulan 1) // menerima elektron Jadual
(Kumpulan 17). Berkala

SK
4.7 UNSUR PERALIHAN 4.7
Nyatakan kedudukan unsur Berada di antara Kumpulan 2 dan 13

peralihan dalam Jadual Contoh:
Berkala SP 4.7.1 Sc, Ti, V, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu dan Zn.
Apakah sifat kelogaman 1 Berkilat
bagi unsur peralihan? 2 Mengalirkan haba dan elektrik
3 Mulur
4 Kekuatan tegangan yang sangat tinggi
5 Takat lebur dan ketumpatan yang tinggi
Apakah ciri istimewa bagi 1 Kebanyakan unsur peralihan membentuk sebatian berwarna.
unsur peralihan? Contoh:
SP 4.7.2 (i) Ferum(III) klorida adalah perang.
(ii) Ferum(II) klorida adalah hijau.
(iii) Kuprum(II) sulfat adalah biru.
2 Kebanyakan unsur peralihan mempunyai lebih dari satu nombor
pengoksidaan dalam sebatiannya.
Contoh:
Unsur Sebatian Nombor pengoksidaan
4
Kuprum(I) klorida +1
Kuprum
UNIT
Kuprum(II) oksida +2
Ferum(II) klorida +2
Ferum
Ferum(III) klorida +3
• Nombor pengoksidaan unsur dalam sebatian akan dipelajari dalam tajuk
“redoks”.
3 Terdapat unsur peralihan yang boleh membentuk ion kompleks:
Unsur Ion kompleks Formula
Ferum Heksasianoferrat(II) Fe(CN)64-
Kuprum Kuprum(II) tetramina Cu(NH4)42+
Nyatakan kegunaan unsur Terdapat unsur peralihan yang boleh bertindak sebagai mangkin dalam industri.
peralihan dalam industri. Mangkin adalah bahan yang boleh mengubah kadar tindak balas.
SP 4.7.3 Mangkin tidak berubah secara kimia selepas tindak balas.
Contoh:
(i) Ferum: Proses Haber dalam pengeluaran ammonia
(ii) Vanadium(V) oksida: Proses Sentuh dalam pengeluaran asid sulfurik
(iii) Platinum: Proses Ostwald dalam pengeluaran asid nitrik
69
PRAKTIS SPM
Soalan Subjektif
1 Rajah di bawah menunjukkan susunan elektron bagi atom P dan Q.
PP Q
Q

(a) Unsur P dan Q terletak dalam kumpulan yang sama dalam Jadual Berkala. Nyatakan kumpulan itu.
TP2
Kumpulan 1
(b) Bagaimanakah unsur P dan Q disimpan di dalam makmal? Berikan sebab bagi jawapan anda.
TP1
Dalam minyak parafin. Untuk mengelakkan mereka bertindak balas dengan oksigen atau wap air di
atmosfera.
(c) (i) Tuliskan persamaan kimia untuk tindak balas antara unsur P dengan air.
TP3
2P + 2H2O 2POH + H2
UNIT
(ii) Apakah perubahan warna yang dijangkakan apabila beberapa titik fenolftalein dititiskan ke dalam
4
TP3
larutan akueus yang terhasil? Terangkan jawapan anda.
Tidak berwarna kepada warna ungu atau merah jambu. Larutan yang terbentuk adalah beralkali.
(iii) Antara unsur P dan Q, yang manakah lebih reaktif apabila bertindak balas dengan air?
TP4
Unsur Q adalah lebih reaktif daripada P.
(iv) Terangkan jawapan anda dalam (c)(iii).

TP4
Saiz atom Q lebih besar daripada atom P. Elektron valens atom Q lebih jauh dari nukleus dibandingkan
dengan atom P. Daya tarikan antara nukleus kepada elektron valens atom Q lebih lemah berbanding
dengan atom P. Atom Q lebih mudah untuk melepaskan elektron valens berbanding dengan atom P.
(d) Namakan satu unsur yang mempunyai ciri-ciri kimia yang sama dengan P dan Q.
TP2
Kalium
2 Rajah di bawah menunjukkan maklumat mengenai unsur W dan X yang terletak dalam kumpulan yang sama
dalam Jadual Berkala.
19 35
9W 17 X
(a) (i) Tuliskan susunan elektron bagi atom unsur W dan X.
TP2
Atom W: 2.7 Atom X: 2.8.7
(ii) Nyatakan kedudukan unsur W dan X dalam Jadual Berkala.

TP2
Unsur W: Kumpulan 17, Kala 2
Unsur X: Kumpulan 17, Kala 3

(iii) Adakah unsur W dan X menunjukkan sifat kimia yang serupa? Terangkan jawapan anda.
TP2
Unsur W mempunyai sifat kimia yang serupa dengan X. Atom W dan atom X mempunyai bilangan
elektron valens yang sama.
(b) Nyatakan jenis zarah dalam W dan X.

TP2
Molekul
(c) Bandingkan takat didih unsur W dan X. Terangkan perbezaan itu.

TP4 • Takat didih unsur X lebih tinggi daripada unsur W.
• Saiz molekul X2 lebih besar daripada molekul W2.

• Daya tarikan antara molekul X2 lebih kuat daripada molekul W2.
• Lebih banyak haba diperlukan untuk mengatasi daya tarikan yang lebih kuat antara molekul.
(d) (i) X boleh bertindak balas dengan natrium untuk membentuk sebatian. Tulis persamaan kimia untuk
TP3 tindak balas tersebut.
X2 + 2Na → 2NaX
(ii) Bagaimanakah kereaktifan unsur W dan X berbeza? Terangkan jawapan anda.

TP4
• Unsur W lebih reaktif daripada unsur X. Saiz atom W lebih kecil daripada atom X.
• Petala paling luar atom W lebih dekat dengan nukleus berbanding dengan atom X.
4
• Kekuatan nukleus atom W untuk menarik elektron kepada petala paling luar lebih kuat daripada
UNIT
atom X.
3 Jadual di bawah menunjukkan bilangan neutron dan jisim atom relatif bagi lapan unsur yang diwakili oleh
huruf P, Q, R, S, T, U, V dan W.
Unsur P Q R S T U V W
Bilangan neutron dalam atom 12 12 14 14 16 16 18 22
Jisim atom relatif 23 24 27 28 31 32 35 40
Bilangan proton 11 12 13 14 15 16 17 18
Susunan elektron 2.8.1 2.8.2 2.8.3 2.8.4 2.8.5 2.8.6 2.8.7 2.8.8
(a) Lengkapkan jadual di atas dengan menulis bilangan proton dan susunan elektron bagi atom setiap unsur.
TP1
TP2
(b) (i) Nyatakan kala manakah unsur P – W terletak dalam Jadual Berkala. Terangkan jawapan anda.
TP2
Kala 3 kerana atom unsur P – W mempunyai tiga petala yang mengandungi elektron.
(ii) Nyatakan bilangan proton bagi unsur lain yang sama kumpulan dengan P.
TP2
3/19
(c) Tuliskan simbol perwakilan piawai untuk unsur Q.

12 Q
TP3 24
71
(d) Unsur yang manakah wujud sebagai

TP2
gas monoatom? W
gas dwiatom? T/ U/ V
(e) (i) Unsur yang manakah bertindak balas cergas dengan air untuk menghasilkan gas hidrogen?
TP2
P
(ii) Tuliskan persamaan seimbang untuk tindak balas (e)(i).

TP3 2P + 2H2O → 2POH + H2
(f) Nyatakan susunan unsur T, U dan V dalam tertib pertambahan jejari atom. Terangkan jawapan anda.
TP2
V, U dan T. Atom T, U dan V mempunyai tiga petala yang mengandungi elektron. Jumlah proton //
cas positif dalam nukleus meningkat dari T ke V. Daya tarikan antara nukleus dan elektron dalam
petala bertambah dari T ke V. Petala diisi dengan elektron ditarik lebih dekat ke nukleus dari T ke V.
4 Rajah di bawah menunjukkan sebahagian daripada Jadual Berkala Unsur. X, Y, Z, A, B, D, E, F dan G tidak
mewakili simbol yang sebenar.
X Y
Z
A B D E
UNIT
F G
4
(a) (i) Nyatakan kedudukan unsur B dalam Jadual Berkala.

TP2
Kala 3, Kumpulan 13
(ii) Terangkan jawapan anda dalam (a)(i).

TP2 Susunan elektron atom B ialah 2.8.3. Atom B mempunyai tiga elektron valens, unsur B berada
dalam Kumpulan 13. Atom B mempunyai 3 petala berisi elektron. Unsur B berada dalam Kala 3.
(b) (i) Unsur yang manakah adalah gas monoatom?

TP2 Unsur Y/Z
(ii) Terangkan jawapan anda dalam (b)(i).

TP2 Atom Y sudah mencapai susunan elektron duplet yang stabil // mempunyai susunan elektron 2. ATAU
Atom Z sudah mencapai susunan elektron oktet yang stabil // mempunyai susunan elektron 2.8.
(c) Unsur X adalah gas hidrogen dan unsur Y adalah gas helium. Rajah di bawah menunjukkan belon kaji
KBAT cuaca berisi gas helium.
Gas helium
(i) Terangkan mengapa gas helium digunakan untuk mengisi belon kaji cuaca.
TP2 Gas helium adalah ringan dan lengai.

(ii) Bolehkah gas hidrogen menggantikan gas helium di dalam belon itu? Nyatakan sebab bagi jawapan
TP5 anda.
Tidak boleh. Gas hidrogen mudah menyala, ia akan meletup dengan kehadiran gas oksigen pada suhu
yang tinggi.
(d) Pilih unsur yang:

TP2
(i) wujud dalam bentuk molekul X/D/E

(ii) membentuk oksida asid D/E
(iii) atom yang tiada neutron X
(iv) logam alkali A/F
(v) membentuk oksida amfoterik B
(vi) mempunyai nombor proton 15 D
(vii) paling elektropositif F
(viii) membentuk oksida bes A/F
(ix) membentuk sebatian berwarna G
4
UNIT
(e) Susun Y, A, B, D dan E mengikut tertib pertambahan saiz atom.
TP2
Y, E, D, B, A
(f) (i) Tulis susunan elektron bagi atom unsur:

TP2
D: 2.8.5 E: 2.8.7
(ii) Bandingkan keelektronegatifan unsur D dan E

TP4
Unsur E lebih elektronegatif daripada unsur D.
(iii) Terangkan jawapan anda dalam (f)(ii).

TP4
Atom E dan atom D mempunyai bilangan petala berisi elektron yang sama. Bilangan proton
dalam nukleus pada atom E adalah lebih banyak daripada atom D. Kekuatan proton dalam
nukleus atom E untuk menarik elektron kepada petala luar adalah lebih kuat daripada atom D.
Soalan
Objektif
73
UNIT
IKATAN KIMIA
5
Peta Konsep
IKATAN KIMIA
Untuk mencapai susunan elektron

duplet/oktet yang stabil
Ikatan Logam
Ikatan Ion Ikatan Kovalen Melibatkan
Melibatkan Melibatkan Lautan elektron
Pemindahan elektron dari Perkongsian sepasang/ dari elektron-
ATOM LOGAM ke ATOM dua pasang/tiga pasang elektron valens
BUKAN LOGAM elektron antara ATOM Elektron ATOM LOGAM
BUKAN LOGAM disumbangkan dan ION
oleh satu atom LOGAM positif
Atom logam Atom bukan Elektron
menderma logam menerima sahaja
disumbangkan
elektron elektron oleh kedua- Ikatan Daya tarikan
dua atom Datif elektrostatik
Ion positif Ion negatif antara lautan
UNIT
Molekul sebatian elektron dan

kovalen Contoh: ion logam
5
Sebatian ion H
Struktur Contoh:
Molekul H N H
molekul ringkas
Contoh:
gergasi H
Ikatan datif
Contoh:
Ion ammonium
2.8 2.8.8 Ikatan Hidrogen

Antara atom hidrogen
Daya elektrostatik yang kuat antara dengan atom nitrogen/
ion positif dan ion negatif
oksigen/fluorin Contoh:
Natrium klorida Berlian
H δ+ H δ–
Contoh:
O H O
δ– δ+ δ–
H
δ+
Daya Van Ikatan hidrogen
der Waals
yang lemah Air
antara
molekul
Ikatan kovalen yang kuat antara atom dalam molekul

Karbon dioksida

SK
5.1 ASAS PEMBENTUKAN SEBATIAN 5.1
Apakah itu sebatian? SP 5.1.1 Sebatian adalah dua atau lebih unsur bergabung.
Mengapakah unsur kumpulan 18 Atom mencapai susunan elektron yg duplet bagi helium dan oktet bagi
adalah gas lengai? SP 5.1.1 atom lain.
Apakah ikatan kimia? Ikatan kimia dibentuk apabila dua atau lebih atom-atom unsur berpadu.
SP 5.1.1 Terdapat dua jenis ikatan kimia iaitu Ikatan Ion dan Ikatan Kovalen.
Mengapakah sebahagian atom Atom-atom membentuk ikatan kimia untuk mencapai susunan elektron
membentuk ikatan kimia dengan yang stabil iaitu susunan elektron duplet atau oktet.
atom lain?
SK
5.2 IKATAN ION 5.2
Apakah jenis unsur yang Ikatan ion terbentuk antara atom unsur logam yang melepaskan elektron
membentuk ikatan ion? kepada atom unsur bukan logam yang menerima elektron.
Bagaimanakah ikatan ion – Atom unsur yang melepaskan elektron membentuk ion positif dan
terbentuk? atom yang menerima elektron membentuk ion negatif untuk mencapai
5
SP 5.2.1 susunan elektron oktet atau duplet yang stabil.
UNIT
– Ikatan ion biasanya dibentuk antara atom-atom daripada Kumpulan 1,
2 dan 13 (logam) dengan atom-atom dari Kumpulan 15, 16 dan 17
(bukan logam).
Lengkapkan jadual di bawah: SP 5.2.1
Perubahan Na Na+ + e– Ca Ca2+ + 2e– O + 2e– O2– Cl + e– Cl–

Susunan elektron 2.8.1 2.8 2.8.2 2.8 2.6 2.8 2.8.7 2.8.8
Jumlah cas positf
(Dari bilangan +11 +11 +12 +12 +8 +8 +17 +17
proton)
Jumlah cas negaitf
(Dari bilangan –11 –10 –12 –10 –8 –10 –17 –18
elektron)
Jumlah cas 0 +1 0 +2 0 –2 0 –1
Atom Ion Atom Ion Atom Ion Atom Ion
Jenis zarah
natrium natrium kalsium kalsium oksigen oksida klorin klorida
Takrifkan ikatan ion. Daya elektrostatik antara ion positif dan ion negatif membentuk
SP 5.2.1 ikatan ion.
75
Contoh 1: Daya elektrostatik antara ion yang kuat

Terangkan pembentukan natrium
Pindah
klorida:
Ramal formula:
Na Cl Na Cl
Nombor Susunan
Unsur
proton elektron
Na 11 2.8.1 Atom natrium, Atom klorin, Ion natrium, Ion klorida, Cl–
Cl 17 2.8.7 Na Cl Na+
Na Na+ + e– Na+ Cl– (a) Susunan elektron atom natrium ialah 2.8.1 . Atom natrium
Cl + e– Cl– 1 1 ⇒ NaCl mempunyai satu elektron valens. Dengan itu atom
natrium tidak stabil . Atom natrium melepaskan
satu elektron ini untuk mencapai susunan elektron oktet
yang stabil membentuk ion natrium , Na+ dengan susunan
elektron 2.8 .
(b) Susunan elektron bagi atom klorin ialah 2.8.7 . Atom
klorin mempunyai tujuh elektron valens. Atom klorin
mencapai susunan elektron oktet yang stabil dengan menerima
satu elektron membentuk ion klorida , Cl– dengan
susunan elektron 2.8.8 .
(c) Ion natrium , Na+ dan ion klorida , Cl– ditarik dengan
daya elektrostatik yang kuat. Ikatan yang terbentuk dinamakan
UNIT
ikatan ion.
Contoh 2: Lukiskan susunan elektron bagi setiap sebatian yang terbentuk.
5
Terangkan pembentukan magnesium

Pindah
oksida:
Nombor Susunan Mg O
Unsur
proton elektron
Mg 12 2.8.2
Atom magnesium, Mg Atom oksigen, O
O 8 2.6
Mg Mg2+ + 2e– Mg2+ O2– 2+ 2–

O + 2e– O2– 2 2 ⇒ MgO
Mg O
Ion magnesium, Mg2+ Atom oksigen, O2–
(a) Susunan elektron atom magnesium ialah 2.8.2 . Atom

magnesium mempunyai 2 elektron di petala terluar.
Maka atom magnesium tidak stabil . Atom magnesium
melepaskan 2 elektron valens untuk mencapai
susunan elektron oktet yang stabil membentuk ion magnesium,
Mg2+ dengan susunan elektron 2.8 .

AR
(b) Susunan elektron atom oksigen ialah 2.6 . Atom oksigen

juga tidak stabil. Atom oksigen menerima dua elektron untuk
mencapai susunan elektron oktet yang stabil membentuk
ion oksida , O2– dengan susunan elektron 2.8 .
(c) Daya elektrostatik yang kuat terbentuk antara
ion magnesium , Mg dan ion oksida , O membentuk
2+ 2–
ikatan ion.
Langkah untuk Menerangkan Pembentukan Ikatan Ion untuk Sebatian Ion

Meramal formula
Tentukan formula sebatian ion yang Lukis susunan elektron untuk sebatian yang
terbentuk. terbentuk.
Tulis susunan • Dengan merujuk kepada • Bilangan ion positif dan ion negatif
elektron atom bilangan elektron valens setiap dalam sebatian adalah berdasarkan
Penerangan
logam dan atom atom, tentukan cas bagi ion formula yang telah ditentukan.
bukan logam. yang terbentuk. • Lukis semua elektron dalam petala
• Silangkan pekali cas setiap ion positif dan ion negatif.
ion untuk mendapat formula • Tuliskan cas bagi setiap ion
sebatian ion tersebut.
5
(g) Nyatakan (d) Nyatakan susunan elektron atom (a) Nyatakan susunan elektron atom
UNIT
tarikan bukan logam (bilangan elektron logam (bilangan elektron valens
elektrostatik valens 5/6/7). 1/2/3).
yang (e) Nyatakan bilangan elektron yang (b) Nyatakan bilangan elektron yang
terbentuk diterima oleh setiap atom. dilepaskan oleh setiap atom.
antara ion (f) Nyatakan nama ion negatif yang (c) Nyatakan nama ion positif yang
positif dan terbentuk dan susunan elektron terbentuk dan susunan elektron
ion negatif. yang dicapai (susunan elektron yang dicapai (susunan elektron
duplet /oktet yang stabil). duplet / oktet yang stabil).
SK
5.3 IKATAN KOVALEN 5.3
Apakah jenis unsur yang Ikatan kovalen terbentuk apabila atom-atom bukan logam berpadu.
membentuk ikatan kovalen? [Atom-atom dari Kumpulan 14, 15, 16 dan 17]
Bagaimanakah ikatan kovalen – Ikatan ini terbentuk apabila dua atau lebih atom yang sama atau berlainan
terbentuk? berkongsi elektron valens untuk mencapai susunan elektron duplet dan
oktet yang stabil.
– Hasil perkongsian elektron antara atom dipanggil molekul.
– Molekul adalah neutral kerana tidak melibatkan pemindahan elektron.
Semasa pembentukan ikatan kovalen, setiap atom akan menyumbang
bilangan elektron yang sama untuk dikongsi. Bilangan elektron yang
dikongsi boleh jadi sepasang, dua pasang atau tiga pasang.
– Daya yang wujud antara molekul adalah daya Van Der Waals yang
lemah. Daya ini semakin kuat apabila saiz molekul bertambah.
Takrifkan ikatan kovalen. Ikatan kovalen ialah ikatan yang terbentuk melalui perkongsian elektron
SP 5.3.1 antara atom.
77
Contoh 1: Ikatan kovalen antara atom

Terangkan pembentukan Kongsi
molekul hidrogen, H2 H H H H
SP 5.3.1
atau: H + H H H atau H–H

Struktur Lewis
(a) Atom hidrogen mempunyai satu elektron pada petala pertama dengan
susunan elektron 1, memerlukan satu elektron untuk mencapai susunan
elektron duplet yang stabil.
(b) Dua atom hidrogen berkongsi sepasang elektron membentuk satu
molekul hidrogen.
(c) Kedua-dua atom hidrogen mencapai susunan elektron duplet yang stabil.
(d) Bilangan pasangan elektron dikongsi adalah satu pasang. Ikatan
kovalen tunggal terbentuk.
Contoh 2:
Terangkan pembentukan
molekul oksigen, O2 Kongsi
O O O O
SP 5.3.1
Atom oksigen, O Atom oksigen, O Molekul oksigen, O2

atau:
O O O O atau O = O
(a) Atom oksigen dengan susunan elektron 2.6 memerlukan dua elektron
UNIT
untuk mencapai susunan elektron oktet yang stabil.

(b) Dua atom oksigen berkongsi dua pasang elektron untuk
5
mencapai susunan elektron oktet yang stabil, membentuk satu molekul

oksigen. Setiap atom oksigen mencapai susunan elektron oktet
yang stabil.
(c) Bilangan pasangan elektron dikongsi adalah 2 pasang. Ikatan
kovalen ganda dua terbentuk.
Contoh 3:
N N N N
molekul nitrogen, N2
Atom nitrogen, N Atom nitrogen, N Molekul nitrogen, N2

atau:
N N N N atau
(a) Atom nitrogen dengan susunan elektron 2.5 memerlukan 3

elektron untuk oktet yang stabil.
(b) Dua atom nitrogen berkongsi 3 pasang elektron untuk
mencapai susunan elektron oktet yang stabil, membentuk satu
molekul nitrogen. Setiap atom nitrogen mencapai susunan elektron
oktet yang stabil.
(c) Bilangan pasangan elektron dikongsi adalah 3 pasang. Ikatan
kovalen ganda tiga terbentuk.

AR
Contoh 4:
Hidrogen klorida, HCl H Cl H Cl
Nombor Susunan
Unsur
proton elektron
H 1 1 Atom hidrogen, H Atom klorin, Cl Molekul hidrogen klorida, HCl
Cl 17 2.8.7 atau:
H Cl H Cl atau H – Cl
Ramal formula:
Silangkan
bilangan (a) Atom hidrogen dengan susunan elektron 1
memerlukan
perlu 1 elektron elektron
H
yang
satu elektron untuk mencapai susunan elektron duplet
Cl perlu 1 elektron diperlukan yang stabil.
oleh setiap
(b) Atom klorin dengan susunan elektron 2.8.7 memerlukan
atom ⇒
HCl satu elektron untuk mencapai susunan elektron oktet
yang stabil.
(c) Satu atom klorin berkongsi satu pasang elektron dengan
satu atom hidrogen membentuk molekul hidrogen klorida
dengan formula HCl .
(d) Satu atom klorin menyumbang satu elektron dan
satu atom hidrogen menyumbang satu elektron untuk dikongsi
bersama.
(e) Satu atom klorin membentuk satu ikatan kovalen tunggal
5
dengan satu atom hidrogen.
UNIT
(f) Atom klorin mencapai susunan elektron oktet
yang stabil dan
atom hidrogen mencapai susunan elektron duplet yang stabil.
Contoh 5: Kongsi Kongsi
Terangkan pembentukan O C O O C O
karbon dioksida, CO2
Nombor Susunan Atom oksigen, O Atom karbon, C Atom oksigen, O Molekul karbon
Unsur
proton elektron dioksida, CO2
C 6 2.4 atau:
O 8 2.6
Ramal formula: O C O O C O atau O = C = O
Silangkan
bilangan
perlu elektron (a) Atom karbon dengan susunan elektron 2.4
memerlukan
C 4 elektron
yang empat elektron untuk mencapai susunan elektron oktet
O 2 elektron diperlukan
perlu yang stabil.
oleh setiap
atom ⇒ (b) Atom oksigen dengan susunan elektron 2.6
memerlukan
CO2
dua elektron untuk mencapai susunan elektron oktet
yang stabil.
(c) Dua atom oksigen berkongsi four pasang elektron
dengan satu atom karbon membentuk molekul karbon
dioksida dengan formula CO2 .
79
AR
(d) Satu atom karbon menyumbang empat elektron dan setiap

satu daripada dua atom oksigen menyumbang dua elektron untuk
dikongsi bersama membentuk ikatan kovalen ganda dua .
(e) Satu atom karbon membentuk dua ikatan kovalen
ganda dua dengan dua atom oksigen.
(f) Atom oksigen mencapai susunan elektron oktet yang stabil
dan atom karbon mencapai susunan elektron oktet yang stabil.
Langkah untuk Menerangkan Pembentukan Ikatan Kovalen dalam Sebatian Kovalen

Meramal formula
Tentukan formula sebatian kovalen yang Lukis susunan elektron untuk sebatian yang terbentuk
terbentuk. berdasarkan formula.
• Tulis susunan elektron untuk setiap atom. • Elektron dikongsi dalam pasangan.
• Dengan merujuk kepada bilangan elektron valens setiap • Bilangan pasangan elektron yang
Penerangan
atom, tentukan bilangan elektron yang diperlukan oleh dikongsi adalah berdasarkan
setiap atom untuk mencapai susunan elektron oktet/ bilangan elektron yang diperlukan
duplet yang stabil. oleh setiap atom untuk mencapai
• Silangkan bilangan elektron yang diperlukan untuk susunan duplet/oktet yang stabil.
mencapai susunan elektron duplet/oktet yang stabil.
(c) Nyatakan susunan (b) Berdasarkan lukisan susunan elektron, (a) Nyatakan susunan
UNIT
elektron yang nyatakan: elektron setiap atom

dicapai oleh ✽ bilangan pasangan elektron yang perlu dan bilangan elektron
5
setiap atom dalam dikongsi antara atom. yang diperlukan oleh

molekul (susunan ✽ bilangan elektron yang disumbangkan setiap atom untuk
elektron duplet/ oleh setiap atom untuk dikongsi oleh mencapai susunan
oktet yang stabil). setiap atom dalam molekul dan jenis elektron duplet/oktet
ikatan kovalen yang terbentuk (tunggal/ yang stabil.
ganda dua).
Perbandingan Pembentukan Ikatan Ion dan Ikatan Kovalen SP 5.3.2
Ikatan Ion Ikatan Kovalen

Nyatakan jenis Antara logam (Kumpulan 1, 2 dan Antara bukan logam dengan bukan logam
unsur terlibat.
13) dengan bukan logam (Kumpulan 15, (Kumpulan 14, 15, 16 dan 17).
16 dan 17).
Bagaimanakah Elektron dilepaskan oleh atom logam Pasangan elektron dikongsi oleh
ikatan
dan diterima oleh atom bukan logam atom-atom bukan logam yang sama atau
terbentuk?
(elektron berpindah). berlainan.
Apakah jenis Atom logam membentuk ion positif . Molekul yang neutral.
zarah yang
Atom bukan logam membentuk ion
dihasilkan?
negatif .
Bagaimana Tentukan pekali cas pada ion dan Tentukan bilangan elektron yang diperlukan
meramal silangkan. untuk mencapai susunan elektron duplet atau
formula? oktet yang stabil dan silangkan.

SK
5.4 IKATAN HIDROGEN 5.4
Berikan definisi Keelektronegatifan adalah kekuatan atom dalam molekul untuk menarik elektron
keelektronegatifan. ke arah nukleusnya. Contoh-contoh atom elektronegatif adalah klorin, oksigen dan
nitrogen.
Catatan:
Keelektronegatifan secara umumnya meningkat dari kiri ke kanan merentasi kala dan berkurang menuruni
kumpulan di dalam jadual berkala.
Apakah itu Molekul polar adalah molekul yang mengandungi ikatan polar. Ikatan polar terbentuk
molekul polar? apabila terdapat perbezaan dalam keelektronegatifan atom yang terlibat dalam ikatan.
Contoh:
Hidrogen klorida adalah molekul polar. Ini kerana atom klorin dalam molekul
hidrogen klorida lebih elektronegatif daripada hidrogen. Sepasang elektron
lebih hampir dengan atom klorin daripada atom hidrogen .
δ+ δ–
H Cl
Berikan contoh Air (H2O), ammonia (NH3), sulfur dioksida (SO2) dan hidrogen sulfida (H2S).
lain molekul polar.
Apakah itu ikatan Apabila atom hidrogen terikat secara kovalen dengan atom yang tinggi
hidrogen? keelektronegatifan, iaitu nitrogen, oksigen atau fluorin, ikatan hidrogen adalah tarikan
5
SP 5.4.1 antara atom-atom hidrogen dengan atom-atom elektronegatif tersebut daripada
UNIT
molekul yang lain.
Catatan:
Atom elektronegatif yang terikat kepada atom hidrogen mempunyai sifat berikut:
1 Atom mestilah bersifat elektronegatif.
2 Atom mesti mempunyai sekurang-kurangnya sepasang elektron yang tidak dikongsikan.
3 Atom mestilah agak kecil.
Keadaan ini dipenuhi oleh hanya 3 atom iaitu Nitrogen, Oksigen dan Fluorin.
Air adalah contoh (a) Apabila hidrogen terikat secara kovalen dengan atom oksigen yang elektronegatif,
yang paling biasa pasangan elektron itu lebih hampir dengan atom oksigen berbanding dengan atom
untuk sebatian hidrogen.
yang mempunyai (b) Ini membawa kepada pembentukan cas separa positif (δ+) pada atom hidrogen, H
ikatan hidrogen. dan cas separa negatif (δ–) pada atom oksigen, O.
Terangkan (c) Atom hidrogen yang bercas separa positif akan tertarik dengan atom oksigen yang
bagaimana ikatan bercas separa negatif, dikenali sebagai ikatan hidrogen.
hidrogen
terbentuk dalam H
O
H
air. Ikatan hidrogen δ–
SP 5.4.1
H δ+ H δ– δ+ Ikatan hidrogen
H
O H O O
δ– δ+ δ– δ+ δ+
Ikatan kovalen δ– H
H H H
δ+ O δ– O
H H
81
Terangkan (a) Fluorin adalah atom elektronegatif , maka pasangan elektron yang dikongsi
bagaimana ikatan fluorin berbanding atom hidrogen .
hidrogen adalah lebih hampir dengan atom
terbentuk dalam (b) Ini membawa kepada pembentukan cas separa positif (δ+) pada atom hidrogen , H
hidrogen fluorida. dan cas separa negatif (δ-) pada atom fluorin , F.
SP 5.4.1
(c) Atom hidrogen yang bercas separa positif akan tertarik dengan atom fluorin yang
bercas separa negatif, dikenali sebagai ikatan hidrogen .
Ikatan hidrogen
F δ– F δ– Ikatan kovalen
Hδ+ Hδ+ Hδ+ Hδ+
F δ– F δ–
Terangkan (a) Nitrogen adalah lebih elektronegatif daripada hidrogen, maka pasangan elektron
bagaimana ikatan
hidrogen yang dikongsi di dalam ikatan adalah lebih hampir dengan atom nitrogen
terbentuk pada berbanding atom hidrogen .
ammonia. (b) Ini membawa kepada pembentukan cas separa positif (δ+) pada atom hidrogen, H
dan cas separa negatif (δ–) pada atom nitrogen, N.
(c) Atom hidrogen yang bercas separa positif akan tertarik dengan atom nitrogen yang
bercas separa negatif, dikenali sebagai ikatan hidrogen .
Ikatan hidrogen Ikatan kovalen

UNIT
H H H
Hδ+ Nδ– Hδ+ Nδ– Hδ+ Nδ–

5
H H H
Bagaimana ikatan Molekul yang ditarik oleh ikatan hidrogen mempunyai takat didih yang lebih tinggi
hidrogen daripada molekul yang ditarik oleh daya Van der Waals.
mempengaruhi
takat didih? Contoh 1:
SP 5.4.2
Bahan Jisim molekul relatif Takat didih / ºC
Etanol (C2H5OH) 46 +78
Propana (C3H8) 44 –42
– Etanol dan propana mempunyai saiz dan jisim molekul relatif yang hampir sama.
– Takat didih etanol adalah lebih tinggi daripada propana.
– Etanol mempunyai atom hidrogen yang terikat pada atom oksigen seperti dalam
molekul air. Terdapat ikatan hidrogen antara molekul etanol, lebih banyak tenaga
diperlukan untuk memutuskan ikatan tersebut sebelum ia mendidih.
– Propana adalah molekul tak berpolar . Molekul propana ditarik oleh
daya Van der Waals yang lemah. Tiada ikatan hidrogen antara molekul propana.

Contoh 2:
Bahan Jisim molekul relatif Takat didih / ºC
Air (H2O) 18 100
Hidrogen sulfida (H2S) 34 –60
– Jisim molekul relatif hidrogen sul da lebih tinggi daripada air, tetapi takat didih
air lebih tinggi daripada hidrogen sulfida.
– Terdapat ikatan hidrogen antara molekul air (H2O), lebih banyak tenaga diperlukan
untuk memutuskan ikatan sebelum ia mendidih.
– Tiada ikatan hidrogen antara molekul hidrogen sulfida (H2S) kerana
keelektronegatifan sulfur yang rendah.
Air adalah pelarut Air bertindak sebagai pelarut polar kerana ia boleh tertarik sama ada pada cas positif
polar. Terangkan. atau cas negatif pada bahan larut:
(a) Bahagian bercas separa positif atom hidrogen pada molekul air menarik bahagian
bercas separa negatif molekul yang lain atau ion negatif sebatian ionik.
(b) Bahagian bercas separa negatif atom oksigen pada molekul air menarik bahagian
bercas separa positif molekul lain atau ion positif sebatian ionik.
Cl– Cl–
Na+
Na+
Molekul Molekul
air air
Catatan:
5
Penerangan ini adalah untuk menerangkan air sebagai pelarut sebatian ionik yang akan dipelajari dalam
UNIT
bahagian sifat sebatian ionik.
Bagaimana ikatan Molekul yang boleh membentuk ikatan hidrogen dengan air mempunyai keterlarutan
hidrogen yang tinggi di dalam air.
mempengaruhi Contoh:
keterlarutan di
(a) Etanol (C2H5OH) adalah molekul polar yang larut di dalam air. Etanol
dalam air?
membentuk ikatan hidrogen dengan molekul air.
H H O H
| |
H–C–C–O–H
| | Ikatan hidrogen
H H
H
O
H
(b) Contoh lain bagi molekul polar yang membentuk ikatan hidrogen dengan molekul
air adalah ammonia (NH3), hidrogen klorida (HCl), gula (C6H12O6 ) dan metanol
(CH3OH). Kekutuban bagi molekul ini menyatakan ia akan terlarut dalam air.
Catatan:
1 Keterlarutan etanol akan dipelajari dalam Tingkatan 5, sebatian karbon.
2 Molekul tak polar seperti etena (C2H4) tidak larut di dalam air.
83
Latihan
1 Selulosa dan keratin adalah contoh sebatian yang boleh membentuk ikatan hidrogen dengan molekul lain.
TP6
Rajah menunjukkan formula struktur selulosa dan keratin.
Selulosa Keratin
H
O H
| H 3C CH3
H O
O
| H
O
O
H O O
O O
O
HO
O O
| |
H O H
H
Selulosa adalah sebatian organik, kebanyakan Keratin adalah protein semula jadi yang kuat dan
digunakan untuk menghasilkan kertas. bahan utama yang membentuk rambut.
Menyelak
helaian kertas
lebih mudah
apabila hujung
jari dibasahkan
UNIT
dengan air
berbanding
5
hujung jari yang – Molekul selulosa yang membentuk kertas adalah molekul polar .
kering. Ikatan hidrogen
– terbentuk apabila atom hidrogen bercas separa positif di
Terangkan.
TP4
dalam air tertarik kepada bercas separa negatif atom oksigen di dalam selulosa.
KBAT
– Apabila hujung jari basah, terdapat ikatan hidrogen antara molekul air dan
selulosa di dalam kertas, dengan itu lebih mudah untuk menyelak helaian kertas.
– Apabila hujung jari kering, tiada ikatan hidrogen terbentuk antara air dan selulosa
di dalam kertas, oleh itu sukar untuk menyelak helaian kertas.
Rambut basah
lebih melekit
daripada rambut
yang kering.
Terangkan.
TP4
KBAT
– Molekul keratin yang membentuk lapisan luar rambut ialah molekul polar .
– Ikatan hidrogen terbentuk apabila atom hidrogen bercas separa positif
di dalam air tertarik kepada atom oksigen bercas separa negatif dalam keratin.
– Apabila rambut basah, terdapat ikatan hidrogen di antara molekul air dan keratin
di lapisan luar rambut. Akibatnya, rambut menjadi melekit.
– Apabila rambut kering, tiada Ikatan hidrogen terbentuk di antara molekul air
dan keratin di lapisan luar rambut. Akibatnya, rambut tidak melekit.

2 Rajah menunjukkan susunan molekul air di dalam cecair dan ais.

TP5
Ikatan
hidrogen
Ais (Pepejal) Air (Cecair)
Ikatan hidrogen adalah stabil Ikatan hidrogen secara konsisten

terputus dan terbentuk semula
Terangkan susunan Dalam air (cecair), molekul air disusun rapat oleh ikatan hidrogen dan
molekul air di dalam air bergerak secara rawak.
(cecair).
Terangkan susunan Apabila air membeku, ikatan hidrogen adalah stabil, susunan molekul air
molekul air di dalam ais menjauhi antara satu sama lain. Oleh itu, isi padu ais lebih besar daripada air.
(pepejal).
Apakah kesan Kesan peningkatan isi padu ais adalah ketumpatannya menjadi rendah
peningkatan isi padu ais? daripada ketumpatan air, maka ais menjadi lebih ringan daripada air.
Mengapa ais terapung di Ais terapung kerana ais adalah kurang tumpat daripada air.
atas air?
5
SK
5.5 IKATAN DATIF
UNIT
5.5
Apakah itu lkatan datif atau ikatan koordinat adalah sejenis ikatan kovalen antara dua atom yang mana
ikatan datif? kedua-dua elektron berasal dari satu atom sahaja.
Terangkan (a) Tindak balas antara ammonia dan hidrogen klorida akan menghasilkan ammonium
pembentukan klorida.
ikatan datif di NH3 + HCl NH4Cl
dalam ion
ammonium (b) Ion ammonium, NH4+, terbentuk oleh pemindahan ion hidrogen (H+) dari hidrogen klorida
NH4+. kepada sepasang elektron tersendiri pada molekul ammonia.
SP 5.5.1
Pasangan elektron tersendiri Ikatan datif
H H+ H
H N + H Cl H N H + Cl
H H
Ammonia Hidrogen Ion ammonium, Ion klorida,

klorida NH4+ Cl–
NH3 + HCl → NH4+ + Cl–

(c) Ion ammonium adalah bercas positif kerana hanya ion hidrogen, H+ dipindahkan dari
atom klorin ke atom nitrogen.
(d) Elektron dari atom hidrogen ditinggalkan pada atom klorin untuk membentuk ion klorida
bercas negatif.
85
Terangkan (a) Melarutkan hidrogen klorida ke dalam air untuk menbuat asid hidroklorik
pembentukan H2O + HCl H3O+ + Cl–
ikatan datif di
dalam ion (b) Ion hidroksonium, H3O+ dibentuk dengan pemindahan ion hidrogen (H+) daripada
hidroksonium, hidrogen klorida kepada sepasang elektron tunggal pada molekul air.
H3O+. Pasangan elektron tersendiri Ikatan datif
SP 5.5.1
H+
H O + H Cl H O H + Cl
H H
Air Hidrogen klorida Ion hidroksonium, Ion klorida, Cl–

+
H3O
atau
H2O + HCl → H3O+ + Cl–
(c) Ion hidroksonium adalah bercas positif kerana hanya ion hidrogen, H+ dipindahkan dari
hidrogen klorida kepada sepasang elektron tersendiri pada atom oksigen.
Catatan:
(i) Ion hidroksonium ialah H3O+ dibentuk oleh gabungan ion hidrogen, H+ dari sebarang molekul asid dan
molekul air.
(ii) Sekiranya ion hidrogen ditulis sebagai H+ (ak), “(ak)” mewakili molekul air di mana ion hidrogen dilekatkan.
Apabila ia bertindak balas dengan alkali misalnya, ion hidrogen akan terpisah dari molekul air sekali lagi.
(Akan dikaji dalam topik seterusnya, asid dan bes)
UNIT
SK
5.6 IKATAN LOGAM 5.6
5
Apakah elektron Elektron valens ialah elektron yang diisi dalam petala paling luar suatu atom.
valens?
Apakah elektron Di dalam logam, atom-atom tersusun padat dan teratur. Logam adalah dalam keadaan
valens atom logam pepejal. Elektron valens dari atom logam dapat bergerak bebas dalam struktur logam
dinyahsetempatkan? tersebut. Elektron yang bergerak bebas tersebut dipanggil elektron dinyahsetempat.
Apakah lautan Lautan elektron adalah elektron yang dinyahsetempat yang bergerak bebas di dalam
elektron? ruang antara atom logam.
Apakah itu ikatan Ia adalah daya elektrostatik yang kuat antara lautan elektron dengan ion logam bercas
logam? positif.
Terangkan – Apabila elektron valens dilepaskan oleh atom logam, atom logam menjadi ion logam
bagaimana ikatan bercas positif.
logam terbentuk. – Ikatan logam terbentuk dari tarikan elektrosatik yang kuat antara lautan elektron
SP 5.6.1 yang bercas negatif dengan ion logam bercas positif.
Lautan elektron
Elektron
valens
Ion logam
bercas positif
Catatan:
– Apabila atom kehilangan elektron, ia menjadi ion positif .
– Dalam ikatan logam, hanya elektron luar yang bergerak. Ion-ion logam yang positif tidak boleh
bergerak .

Nyatakan sifat
Sifat fizikal Penerangan
fizikal logam.
Terangkan. Takat lebur dan takat didih Kuantiti tenaga yang banyak diperlukan untuk
SP 5.6.2 yang tinggi mengatasi tarikan elektrostatik yang kuat antara
lautan elektron dengan ion positif dalam ikatan logam.
Konduktor elektrik yang Elektron yang dinyahsetempat dapat beregrak
baik Elektron
bebas untuk mengalirkan arus elektrik.
dinyahsetempat dapat mengalir dan membawa
cas dari terminal negatif ke terminal positif apabila arus
elektrik dibekalkan.
Perbandingan Pembentukan Ikatan Ion, Ikatan Kovalen dan Ikatan Logam

Ikatan Ion Ikatan Kovalen Ikatan Logam
Nyatakan jenis Antara logam (Kumpulan Antara bukan logam dan Antara atom-atom logam.
unsur terlibat. 1, 2 and 13) dan bukan logam bukan logam (Kumpulan 14,
(Kumpulan 15, 16 dan 17) 15, 16 dan 17)
Bagaimanakah – Elektron dilepaskan oleh – Pasangan elektron – Atom logam kehilangan

ikatan atom logam untuk dikongsi oleh atom elektron valens untuk
terbentuk? membentuk ion positif membentuk lautan
bukan logam yang sama
– Pemindahan elektron untuk elektron dinyahsetempat
mencapai susunan elektron atau berbeza.
– Perkongsian elektron untuk – Daya elektrostatik yang
oktet yang stabil
5
mencapai susunan elektron kuat antara lautan
– Elektron diterima oleh elektron dan
UNIT
atom bukan logam untuk oktet yang stabil.
– Dua struktur yang berbeza ion-ion logam
membentuk ion negatif
– Daya elektrostatik kuat untuk bahan kovalen: – Kebanyakan ion-ion
antara ion positif dan negatif (i) Struktur molekul mudah. logam terikat bersama
(ii) Daya Van der Waals untuk membentuk
yang lemah antara struktur kekisi gergasi
molekul mudah
(iii) Banyak atom terikat
untuk membentuk
struktur kovalen
gergasi
Contoh + 2– +
susunan
elektron dalam A E A
zarah
Daya elektrostatik
yang kuat antara ion Ikatan kovalen yang kuat
antara atom dalam molekul
# Ikatan ion terhasil
daripada daya tarikan # Ikatan kovalen terhasil
elektrostatik yang kuat daripada perkongsian
antara ion bercas positif dan pasangan elektron antara
ion bercas negatif. atom-atom dalam molekul. Daya elektrostatik kuat
antara lautan elektron dan
ion-ion logam
87
SK
5.7 SEBATIAN ION DAN SEBATIAN KOVALEN 5.7
Eksperimen untuk Mengkaji Perbezaan antara Sebatian Ion dan Sebatian Kovalen SP 5.7.1
Untuk membandingkan kekonduksian elektrik bagi Untuk membandingkan takat lebur Untuk membandingkan keterlarutan bagi
sebatian ion dan sebatian kovalen bagi sebatian ion dan sebatian sebatian ion dan sebatian kovalen dalam air
Pemboleh ubah dimanipulasikan: kovalen dan pelarut organik
Plumbum(II) bromida dan naftalena // Sebation ion dan Pemboleh ubah dimanipulasikan: Pemboleh ubah dimanipulasikan:
kovalen Magnesium klorida dan naftalena // Magnesium klorida dan naftalena // Sebatian ion
Pemboleh ubah bergerak balas: Sebation ion dan kovalen dan kovalen
Kekonduksian elektrik / pemesongan penunjuk ammeter Pemboleh ubah bergerak balas: Pemboleh ubah bergerak balas:
Takat lebur Keterlarutan sebatian ion dan kovalen dalam air
Pemboleh ubah dimalarkan:
Pemboleh ubah dimalarkan: dan pelarut organik
Elektrod karbon
Jumlah magnesium klorida dan Pemboleh ubah dimalarkan:
Hipotesis:
naftalena Air dan sikloheksana // air dan pelarut organik
Plumbum(II) bromida tidak boleh mengkonduksi
Hipotesis: Hipotesis:
elektrik dalam keadaan pepejal tetapi boleh
Magnesium klorida mempunyai takat Magnesium klorida boleh larut dalam air tetapi
mengkonduksi elektrik dalam keadaan leburan.
lebur yang tinggi daripada naftalena tidak dalam pelarut organik. Naftalena tidak
Naftalena tidak boleh mengkonduksi elektrik dalam
Bahan: boleh larut dalam air tetapi boleh larut dalam
keadaan pepejal dan leburan.
Magnesium klorida, naftalena, air pelarut organik.
Bahan: Radas: Bahan:
Plumbum(II) bromida, naftalena Bikar, tabung uji, penunu Bunsen, Bikar, tabung uji, spatula
Radas: tungku kaki tiga
Radas:
Bateri, elektrod karbon, ammeter, penunu Bunsen, wayar
Air Magnesium klorida, naftalena, air suling,
penyambung, mangkuk pijar, tungku kaki tiga
sikloheksana
A
Air suling
Elektrod
karbon
Plumbum(II) Panaskan
UNIT
bromida Magnesium Serbuk

klorida naftalena
5
Prosedur:
Panaskan 1 Separuh spatula magnesium klorida
Prosedur: dan naftalena dimasukkan ke dalam Magnesium Naftalena
1 Sebuah mangkuk pijar diisi dengan serbuk plumbum(II) setiap tabung uji. klorida
bromida sehingga separuh penuh. 2 Kedua-dua tabung uji dipanaskan
ke dalam air sehingga air mendidih. Prosedur:
2 Dua elektrod karbon dimasukkan ke dalam plumbum(II)
bromida dan elektrod karbon disambung kepada bateri 3 Perubahan keadaan fizikal 1 Separuh spatula magnesium klorida dan
dan ammeter dengan wayar penyambung. dicatatkan. naftalena dimasukkan ke dalam setiap tabung
3 Pesongan penunjuk ammeter diperhatikan dan uji yang berbeza.
Pemerhatian:
direkodkan. 2 5 cm3 air suling ditambah ke dalam setiap
4 Serbuk plumbum(II) bromida dipanaskan dengan kuat Sebatian Pemerhatian tabung uji.
sehingga ia melebur. 3 Kedua-dua tabung uji digoncang.
Magnesium 4 Pemerhatian direkodkan.
5 Pesongan penunjuk ammeter diperhatikan dan direkodkan. klorida Tiada perubahan
6 Langkah 1 hingga 5 diulangi dengan menggunakan 5 Langkah 1 hingga 4 diulangi dengan
naftalena untuk menggantikan plumbum(II) bromida. Lebur dengan menggantikan air dengan sikloheksana.
Naftalena mudah. Naftalena Pemerhatian:
Pemerhatian: meruap
Pesongan penunjuk ammeter Keterlarutan
Kesimpulan: Sebatian
Sebatian Air suling Sikloheksana
Pepejal Leburan
Magnesium klorida mempunyai takat Magnesium
Plumbum(II) bromida ✗ ✓ Larut Tak larut
lebur yang tinggi daripada naftalena klorida
Naftalena ✗ ✗
Naftalena Tak larut Larut
Kesimpulan:
Kesimpulan:
Plumbum(II) bromida tidak boleh mengkonduksi
Magnesium klorida boleh larut dalam air tetapi
elektrik dalam keadaan pepejal tetapi boleh
tidak dalam pelarut organik. Naftalena tidak
boleh larut dalam air tetapi boleh dalam
Naftalena tidak boleh mengkonduksi elektrik dalam
pelarut organik.
keadaan pepejal dan leburan.

Bandingkan Sifat Fizik Sebatian Ion dan Sebatian Kovalen
Sebatian ion Sebatian kovalen Sebatian kovalen gergasi

Contoh Natrium klorida, NaCl Molekul karbon dioksida, CO2 Berlian
susunan/
_ Ikatan kovalen
struktur + _
+ _ + _ + antara atom karbon
_ + _
elektron + +
+ _
_
+
+ _ Atom karbon
Daya Van der

Waals yang Silikon dioksida, SiO2
lemah antara
molekul
Daya elektrostatik yang kuat antara ion

positif dan ion negatif
89
Ikatan kovalen yang kuat antara
atom dalam molekul
Nyatakan Daya elektrostatik yang kuat antara Daya Van der Waals yang lemah antara Ikatan kovalen yang kuat antara atom-
jenis daya ion. molekul. atom di dalam struktur gergasi
antara zarah.
Banding dan Takat lebur dan takat didih tinggi Takat lebur dan takat didih rendah kerana daya – Takat lebur yang sangat tinggi .
terangkan "Van der Waals" yang lemah antara – Ikatan kovalen karbon-karbon yang sangat
takat lebur kerana ion positif dan ion negatif
daya tarikan elektrostatik molekul. Sedikit tenaga haba diperlukan kuat untuk diputuskan bagi keseluruhan
dan takat ditarik oleh
struktur sebelum peleburan berlaku.
didih. yang kuat. Banyak tenaga haba untuk mengatasinya . Molekul raksasa seperti
silikon dioksida mempunyai takat didih dan
diperlukan untuk mengatasinya .
lebur yang amat tinggi.
UNIT 5
5 UNIT

Banding dan Tidak boleh mengkonduksi elektrik dalam Tidak boleh mengkonduksi elektrik dalam – Berlian dan silikon dioksida tidak boleh
terangkan pepejal tetapi boleh semua keadaan. Sebatian kovalen terdiri mengkonduksi elektrik pada apa-apa
kekonduksian keadaan molekul
elektrik. mengkonduksi elektrik dalam keadaan daripada yang neutral. Tidak ada keadaan disebabkan tiada elektron
leburan atau akueus . Dalam ion bebas bergerak dalam keadaan leburan dinyahsetempat kerana semua elektron
atau akueus. valens digunakan untuk ikatan kovalen.

bentuk pepejal, ion-ion tidak bebas
– Grafit boleh mengkonduksi elektrik

untuk bergerak . Dalam keadaan disebabkan elektron dinyahsetempat wujud
leburan atau akueus, ion-ion di antara lapisan- lapisan heksagonal.
bebas bergerak untuk ditarik ke anod
atau katod.
Banding Kebanyakannya larut dalam air Tidak larut dalam air tetapi larut – Tidak larut di dalam air dan pelarut
keterlarutan dalam pelarut organik* (contoh: eter, alkohol, organik.
dalam air tetapi tidak larut dalam pelarut
organik*. Ini kerana air adalah molekul benzena, tetraklorometana dan propanon). Ini – Tarikan di antara molekul pelarut dan
dan pelarut kerana molekul kovalen dan pelarut organik atom-atom karbon tidak cukup kuat untuk
organik. yang berkutub. Molekul air mempunyai
bahagian bercas separa positif (bahagian ditarik oleh daya tarikan Van der Waals yang mengatasi ikatan kovalen yang kuat di
90
hidrogen) dan bahagian bercas separa lemah. dalam struktur kovalen gergasi.
negatif (bahagian oksigen). * Pelarut organik adalah sebatian kovalen
yang wujud dalam bentuk cecair pada suhu
bilik.
Contoh Plumbum(II) bromida, PbBr2 Naftalena, C8H10 Berlian (karbon sahaja)
sebatian ion Natrium klorida, NaCl Asetamida, CH3CONH2 Grafit (karbon sahaja)
dan kovalen
Kuprum(II) sulfat, CuSO4 Heksana, C6H14 Silikon dioksida (silikon dan oksigen)
Kegunaan Kegunaan grafit
dalam FERTILISER
kehidupan A
harian Urea,
(NH2)2CO
Turpentin adalah pelarut yang
Kalium klorida digunakan dalam cat
digunakan sebagai baja
Pensel Elektrod
Salt dalam bateri
Garam biasa Soda kapur Perfumes

Natrium klorida Kalsium oksida Alat pemadam api Etanol C2H5OH Kegunaan berlian
(NaCl) (CaO) contoh: karbon digunakan
dioksida dalam pewangi
91
VINEGAR
R
GA Barang Pemotongan kaca
SU
Magnesium Serbuk penaik
hidroksida,, Mg(OH)2 Natrium hidrogen kemas atau menggerudi
Bahan makanan Butana, C4H10 batuan
digunakan dalam karbonat
contoh: gula dalam gas LPG
antasid untuk (NaHCO3)
(glukosa) digunakan untuk
mengurangkan asid
memasak
perut
UNIT 5
PRAKTIS SPM
Soalan Subjektif
1 Jadual di bawah menunjukkan takat lebur, takat didih dan kebolehn kekonduksian elektrik bagi lima bahan, A
hingga E.
Kekonduksian elektrik Kekonduksian elektrik
Bahan Takat lebur / ºC Takat didih / ºC
dalam keadaan pepejal apabila terlarut dalam air
A 850 2 100 Boleh mengkonduksi Tidak boleh mengkonduksi
B 3 550 4 830 Tidak boleh mengkonduksi Tidak boleh mengkonduksi
C 0 100 Tidak boleh mengkonduksi Tidak boleh mengkonduksi
D 789 1 447 Tidak boleh mengkonduksi Boleh mengkonduksi
E –98 –61 Tidak boleh mengkonduksi Tidak boleh mengkonduksi
(a) Bahan apakah adalah pepejal pada suhu bilik?
A, B, E
(b) Bahan apakah adalah sebatian ionik?

D
(c) Bahan apakah adalah berlian?

B
(d) Bahan apakah mempunyai elektron dinyahsetempatkan?

A
UNIT
2 Rajah di sebelah menunjukkan alat pemadam api kanister karbon dioksida.

5
Karbon dioksida disimpan pada tekanan tinggi dalam keadaan cecair di

dalam alat pemadam api.
(a) Karbon bertindak balas dengan oksigen untuk menghasilkan karbon Alat pemadam
dioksida. api kanister yang
[Diberi nombor proton karbon ialah 6 dan nombor proton oksigen mengandungi karbon
dioksida cecair
ialah 8]
(i) Nyatakan jenis ikatan yang hadir dalam sebatian ini.
TP2
Ikatan kovalen
(ii) Tuliskan formula sebatian yang terbentuk.

TP1
CO2
(iii) Jelaskan bagaimana suatu sebatian terbentuk di antara unsur karbon dan oksigen berdasarkan susunan
TP2 elektronnya.
Atom karbon dengan susunan elektron 2.4 memerlukan empat elektron untuk mencapai susunan
elektron oktet yang stabil. Atom oksigen dengan susunan elektron 2.6 memerlukan dua elektron
untuk mencapai susunan elektron oktet yang stabil. Satu atom karbon berkongsi empat pasang
elektron dengan dua atom oksigen untuk membentuk molekul dengan formula CO2. Satu atom
karbon menyumbang empat elektron dan dua atom oksigen masing-masing menyumbang dua
elektron bagi perkongsian untuk membentuk ikatan kovalen berganda. Satu atom karbon
membentuk dua ikatan kovalen berganda dengan dua atom oksigen. Atom karbon dan atom oksigen
mencapai susunan elektron oktet yang stabil iaitu 2.8.

(iv) Lukiskan susunan elektron karbon dioksida.

TP3

O C O
(v) Jelaskan mengapa alat pemadam api karbon dioksida adalah satu-satunya alat pemadam api yang
TP3 disyorkan bagi kebakaran melibatkan peralatan elektrik.
KBAT
Karbon dioksida adalah selamat untuk digunakan pada peralatan elektrik dan sekitarnya. Karbon
dioksida tidak boleh mengalirkan elektrik.
3 Rajah di bawah menunjukkan susunan elektron bagi sebatian A. Sebatian A terbentuk dari tindak balas antara
unsur X dan unsur Y.
+ –
X Y
(a) (i) Tuliskan susunan elektron bagi atom unsur X dan Y.

TP2
X: 2.8.1 Y: 2.8.7
(ii) Bandingkan saiz atom unsur X dan unsur Y. Jelaskan jawapan anda.
TP4
Atom Y adalah lebih kecil daripada atom X. Atom X dan atom Y mempunyai bilangan petala berisi
5
elektron yang sama banyak. Bilangan proton dalam nukleus atom Y lebih banyak dari atom X.
UNIT
Kekuatan tarikan nukleus terhadap elektron dalam petala atom Y lebih kuat daripada atom X.
(b) Bagaimana ion X dan ion Y terbentuk daripada atom masing-masing?

TP2
Ion X: Atom X melepaskan satu elektron Ion Y: Atom Y menerima satu elektron
(c) (i) Tuliskan formula sebatian A.
TP2
XY
(ii) Namakan jenis ikatan dalam sebatian A.
TP2
Ikatan ion
(iii) Tuliskan persamaan kimia untuk tindak balas antara unsur X dan unsur Y untuk membentuk sebatian A.
TP3
2X + Y2 2XY
(d) Y bertindak balas dengan karbon untuk membentuk suatu sebatian. Lukiskan susunan elektron bagi
TP3 sebatian yang terbentuk. [Diberi nombor proton karbon ialah 6]

93
4 Jadual di bawah menunjukkan takat lebur dan kekonduksian elektrik bagi bahan V, W, X dan Y.
Kekonduksian elektrik
Bahan Takat lebur (°C)
Pepejal Leburan
V –7 Tidak mengkonduksi elektrik Tidak mengkonduksi elektrik
W 80 Tidak mengkonduksi elektrik Tidak mengkonduksi elektrik
X 808 Tidak mengkonduksi elektrik Mengkonduksi elektrik
Y 1 080 Mengkonduksi elektrik Mengkonduksi elektrik
(a) (i) Antara bahan di atas, yang manakah kuprum? Beri sebab bagi jawapan anda.
TP5 Y, ia boleh mengalirkan elektrik dalam keadaan pepejal dan leburan.
(ii) Terangkan bagaimana kuprum mengkonduksi elektrik dalam keadaan pepejal.
TP5
Atom kuprum membebaskan elektron untuk membentuk elektron dinyahsetempat yang bebas
bergerak. Apabila tenaga elektrik digunakan, elektron dinyahsetempat itu mengalir dan membawa
cas dari terminal negatif ke terminal positif.
(b) (i) Nyatakan jenis zarah dalam bahan V dan W.

TP2
Molekul
(ii) Jelaskan mengapa bahan V dan W tidak boleh mengkonduksi elektrik dalam keadaan pepejal dan
TP2
leburan.
Bahan V dan W terdiri daripada molekul neutral. Tidak ada ion yang bergerak bebas dalam keadaan
pepejal dan leburan.
(c) Takat didih bahan V adalah 59 °C. Apakah keadaan fizikal bahan V pada suhu bilik?
TP2
Cecair
UNIT
(d) Lukiskan susunan zarah V pada suhu bilik.

5
TP3

(e) Jelaskan mengapa takat lebur dan takat didih bahan V dan W rendah?
TP2
Daya Van der Waals antara molekul adalah lemah. Sedikit tenaga haba diperlukan untuk mengatasinya.
(f) (i) Nyatakan jenis zarah dalam sebatian X.

TP2
Ion
(ii) Jelaskan mengapa bahan X tidak boleh mengkonduksi elektrik dalam keadaan pepejal tetapi boleh
TP2
Ion tidak bebas bergerak dalam keadaan pepejal. Ion boleh bergerak bebas dalam keadaan leburan.
Ikatan Soalan
Kimia Objektif

UNIT
ASID, BES DAN GARAM
6
Peta Konsep
Maksud
– Asid ialah bahan kimia yang mengion dalam air untuk menghasilkan ion hidrogen.
– Bes ialah bahan kimia yang bertindak balas dengan asid untuk menghasilkan garam dan air sahaja.
– Alkali ialah suatu bes yang larut dalam air dan mengion kepada ion hidroksida.
Menerangkan fungsi air dalam

pembentukan ion hidrogen dan
ion hidroksida
Kegunaan dalam
Untuk membandingkan dan ASID DAN kehidupan harian
menerangkan sifat asid / BES
alkali dalam air, tanpa air
atau dalam pelarut lain
Sifat Kimia Contoh pH larutan

Asid pH = –log [H+] yang
1 Asid + Logam ➝ Garam + Hidrogen pH + pOH = 14 digunakan
2 Asid + Logam karbonat ➝ Garam + Air + dalam
Karbon dioksida Nilai pH asid dan kehidupan
3 Asid + Bes ➝ Garam + Air (Peneutralan) alkali
6
Kepekatan ion
UNIT
Bes
hidrogen dan ion Diklasifikasikan
1 Bes + Garam ammonium ➝ Garam + Air +
hidroksida berdasarkan
Gas ammonia
2 Bes + Asid ➝ Garam + Air (peneutralan)
3 Bes + Ion logam ➝ Hidroksida logam
Berdasarkan pengionan:
Kekuatan asid
– Asid / alkali kuat dan
Peneutralan dan alkali
lemah
– Asid kuat dan
– Pentitratan asid-alkali – Asid monoprotik dan
alkali kuat
– Kegunaan dalam kehidupan diprotik
– Asid lemah
harian dan alkali
Kepekatan asid and lemah
alkali dalam mol
Standard Kandungan (SK) dalam tajuk Asid dan dm–3 and g dm–3
Bes diolah mengikut turutan berikut untuk
Kebesan asid:
memudahkan pelajar menguasai konsep semasa
– Asid
proses PdP.
Penyediaan larutan monoprotik
(6.1) Peranan air → (6.3) Kekuatan asid dan
piawai – Asid diprotik
alkali → (6.4) Sifat-sifat kimia asid dan alkali →
(6.5) Larutan akueus → (6.6) Larutan piawai →
(6.2) Nilai pH → (6.7) Peneutralan
95
06 Chp 6 Kimia F4 (p95-129)csy3p.indd 95 27/12/2019 11:07 AM

Peta Konsep
Maksud garam
GARAM
Keterlarutan Analisis kualitatif
Garam Garam tak Anion Kation

terlarutkan terlarutkan
Ujian Ujian
pengesahan pengesahan
Penyediaan Penyediaan Menentukan menggunakan menggunakan
formula reagen reagen
Tindak balas Penguraian Kaedah (a) Argentum nitrat (a) Larutan
asid dengan: ganda dua berterusan dan asid nitrik natrium
(a) Alkali melalui bagi ion klorida hidroksida
(b) Oksida pemendakan (b) Barium nitrat dan (b) Ammonia
logam asid nitrik bagi akueus
(c) Karbonat ion sulfat (c) Reagen
logam (c) Ferum(II) sulfat spesifik
(d) Logam dan asid sulfurik
bagi ion nitrat
(d) Asid nitrik dan
air kapur bagi ion
karbonat
UNIT
6
Hablur garam Kegunaan dalam Tindakan haba

kehidupan harian pada garam
1 Ciri-ciri hablur garam 1 Dalam penyediaan Sebahagian garam terurai

2 Untuk menghasilkan makanan apabila dipanaskan:
hablur garam 2 Dalam pertanian Garam → Oksida logam + gas
3 Dalam bahan (Warna baki merujuk kepada
perubatan kation tertentu)
(Pengenalan gas merujuk
kepada anion / kation tertentu)

SK
6.1 PERANAN AIR DALAM MENUNJUKKAN KEASIDAN DAN KEALKALIAN 6.1
Nyatakan maksud Asid ialah bahan kimia yang mengion dalam air menghasilkan ion hidrogen, H+.
asid SP 6.1.1
Gas hidrogen klorida – Apabila hidrogen klorida melarut dalam air, molekul hidrogen klorida mengion
adalah sejenis kepada ion hidrogen dan ion klorida dalam larutan akueus. Larutan akueus itu
sebatian kovalen dipanggil asid hidroklorik.
yang wujud dalam Apabila dilarutkan dalam air +
−
H CI H + CI
bentuk molekul.
Apabila gas – Persamaan pengionan:
digelembungkan HCl (ak) H+ (ak) + Cl– (k)
ke dalam air, asid Asid hidroklorik Ion hidrogen Ion klorida
hidroklorik
dihasilkan. – Ion hidrogen akueus, H+(ak) ialah ion hidrogen yang bergabung dengan molekul
Terangkan. air membentuk ion hidroksonium, H3O+. Walau bagaimanapun, ion ini boleh ditulis
sebagai H+.
HCl(g) H
+
+ H2O(ce) H3O+ (ak) + Cl– (ak)
Pengionan asid hidroklorik
Hidrogen klorida Ion Ion
diwakili oleh:
hidroksonium klorida
H2O
H3O+ H+(ak) + H2O HCl(ak) H+ (ak) + Cl– (ak)
Ion hidroksonium Ion hidrogen
Catatan:
Ion hidroksonium, H3O+ terbentuk oleh pemindahan ion hidrogen (H+) dari hidrogen klorida kepada
sepasang elektron tunggal pada molekul air. Jenis ikatan yang terbentuk adalah ikatan datif (belajar
dalam UNIT 5: ikatan kimia)
Apakah sifat fizik Asid berasa masam, mengakis, menukarkan kertas litmus biru kepada merah, dan
asid? mengalirkan arus elektrik dalam keadaan larutan akueus.
Apakah kebesan Kebesan asid ialah bilangan atom hidrogen yang boleh mengion bagi setiap molekul
asid? asid dalam larutan akueus.
6
SP 6.1.2
– Monoprotik: Satu molekul asid mengion kepada satu ion hidrogen.
UNIT
– Diprotik: Satu molekul asid mengion kepada dua ion hidrogen.
– Triprotik: Satu molekul asid mengion kepada tiga ion hidrogen.
Asid hidroklorik ialah sejenis asid monoprotik kerana satu molekul asid hidroklorik
mengion kepada satu ion hidrogen.
Contoh-contoh asid dan kebesannya:
Bilangan ion hidrogen
Pengionan asid dihasilkan bagi setiap Kebesan asid
molekul asid
HNO3 (ak) H+(ak) + NO3–(ak)
Satu Monoprotik
Asid nitrik Ion hidrogen Ion nitrat
H2SO4 (ak) 2H+(ak) + SO42–(ak)
Dua Diprotik
Asid sulfurik Ion hidrogen Ion sulfat
3–
H3PO4 (ak) 3H+(ak) + PO4 (a)
Tiga Triprotik
Asid fosforik Ion hidrogen Ion fosfat
– +
*CH3COOH (ak) CH3COO (ak) + H (ak)
Satu Monoprotik
Asid etanoik Ion etanoat Ion hidrogen
Bukan semua atom hidrogen di dalam asid etanoik boleh diionkan
97

Nyatakan maksud Bes ialah bahan kimia yang bertindak balas dengan asid menghasilkan garam dan air
bes SP 6.1.1 sahaja.
Contoh bes Kebanyakan bes ialah oksida logam atau hidroksida logam yang merupakan sebatian
ion. Contoh-contoh bes ialah magnesium oksida, zink oksida, natrium hidroksida dan
kalium hidroksida.
(a) Kuprum(II) oksida (bes) bertindak balas dengan asid sulfurik menghasilkan kuprum(II)
sulfat (garam) dan air.
CuO + H2SO4 CuSO4 + H2O
(b) Zink hidroksida (bes) bertindak balas dengan asid hidroklorik menghasilkan zink
klorida (garam) dan air.
Zn(OH)2 + 2HCl ZnCl2 + 2H2O
Nyatakan maksud Alkali ialah bes yang larut dalam air dan mengion kepada ion hidroksida, OH–.
alkali SP 6.1.1
Contoh (a) Natrium hidroksida larut dalam air dan mengion kepada ion hidroksida.
NaOH(ak) Na+ (ak) + OH– (ak)
(b) Larutan ammonia diperoleh dengan melarutkan molekul ammonia dalam air,
pengionan berlaku menghasilkan ion hidroksida, OH –.
NH3(g) + H2O(l/ce) NH4+ (ak) + OH– (ak)
(c) Contoh lain alkali adalah barium hidroksida dan kalsium hidroksida.
Apakah sifat fizik Alkali mempunyai rasa yang pahit, licin, menukarkan kertas litmus merah lembap
alkali? kepada biru dan mengalirkan arus elektrik dalam keadaan larutan akueus.
Latihan
UNIT
Lengkapkan jadual berikut: TP2
Bes terlarut (alkali) Bes tak terlarut

6
Nama Formula Persamaan pengionan Nama Formula

Natrium Na2O(p) + H2O 2NaOH(ak) Kuprum(II)
Na2O CuO
oksida NaOH(ak) Na+ (ak) + OH– (ak) oksida
K2O(p) + H2O 2KOH(ak) Kuprum(II)

Kalium oksida K2O Cu(OH)2
KOH(ak) K (ak) + OH– (ak)
+
hidroksida
Zink
Ammonia NH3 NH3(g) + H2O NH4+ (ak) + OH– (ak) Zn(OH)2
hidroksida
Natrium Aluminium
NaOH NaOH(ak) Na+ (ak) + OH– (ak) Al2O3
hidroksida oksida
Kalium Plumbum(II)
KOH KOH(ak) K+ (ak) + OH– (ak) Pb(OH)2
hidroksida hidroksida
Barium Magnesium
Ba(OH)2 Ba(OH)2(ak) Ba2+ (ak) + 2OH– (ak) Mg(OH)2
hidroksida hidroksida
Bes yang larut dalam air (bes larut) dipanggil alkali

Kegunaan Asid, Bes dan Alkali dalam Kehidupan Seharian

1 Kegunaan asid
Asid Kegunaan Catatan
Asid sulfurik Untuk dibuat baja, detergen, cat, polimer Penghasilan asid sulfurik dalam industri
sintetik dan elektrolit dalam akumulator
asid-plumbum
Asid Sebagai agen pembersihan dalam pencuci Asid hidroklorik bertindak balas dengan lapisan
hidroklorik tandas, untuk membersihkan logam oksida pada permukaan logam
sebelum penyaduran
Asid nitrik Untuk pembuatan baja, bahan letupan,

–
pewarna dan plastik
Asid etanoik Untuk membuat cuka dan sebagai bahan Pengawet akan dipelajari dalam sukatan
pengawet untuk jeruk pelajaran Tingkatan 5: Bahan Kimia untuk
Pengguna (Bahan tambah makanan)
Asid benzoik Untuk mengawet makanan Pengawet akan dipelajari dalam sukatan
pelajaran Tingkatan 5: Bahan Kimia untuk
Pengguna (Bahan tambah makanan)
2 Kegunaan bes dan alkali
Alkali / Bes Kegunaan Catatan
Ammonia Untuk membuat baja, asid nitrik, Penggumpalan lateks akan dipelajari
6
penghilang gris, dan mengekalkan lateks dalam sukatan pelajaran Tingkatan 5:
UNIT
dalam keadaan cecair Polimer
Kalsium hidroksida Untuk meneutralkan tanah berasid.

–
(kapur) Untuk membuat simen dan air kapur.
Magnesium Untuk membuat ubat gigi dan antasid

hidroksida (untuk meneutralkan asid berlebihan di –
dalam perut)
Natrium hidroksida Untuk membuat sabun dan detergen Sabun dan detergen akan dipelajari dalam
sukatan pelajaran Tingkatan 5: Bahan
Kimia untuk Pengguna (sabun dan
detergen)
Aluminium Untuk membuat ubat gigi dan antasid

hidroksida (untuk meneutralkan asid berlebihan di –
dalam perut)
99

Peranan Air dan Sifat Asid
Bagaimanakah anda – Molekul asid mengion dalam air untuk membentuk ion hidrogen. Kehadiran
menjelaskan peranan ion hidrogen diperlukan asid untuk menunjukkan sifat-sifat keasidanya.
air dalam pembentukan
ion hidrogen yang
menyebabkan sifat
berasid?
Asid tidak menunjukkan – Asid akan kekal dalam bentuk molekul dalam dua keadaan:
sifat berasid tanpa air (a) Tanpa kehadiran air contohnya gas hidrogen klorida kering dan *asid
atau tanpa dilarutkan etanoik glasial.
dalam pelarut organik. (b) Asid dilarutkan dalam *pelarut organik contohnya larutan hidrogen
Terangkan. klorida dalam metilbenzena dan asid etanoik dalam propanon.
* Etanoik glasial adalah asid etanoik yang tulen
* Pelarut organik adalah sebatian kovalen yang wujud sebagai cecair pada
suhu bilik seperti propanon, metilbenzena dan triklorometana
Contoh 1: Gas hidrogen klorida terlarut dalam propanon dan dalam air. SP 6.1.3
Gas hidrogen klorida terlarut dalam propanon Gas hidrogen klorida terlarut dalam air
HCI HCI
Propanon CI CI– H+ CI– CI– CI– H+ CI–
Air
–
HCI HCI HCI HCI

H+ H+
CI– H+ H+ H+ CI– H+
UNIT
Molekul hidrogen klorida dalam propanon tidak Molekul hidrogen klorida dalam air mengion
mengion . kepada ion hidrogen dan ion klorida:
6
HCl(ak) ➝ H+(ak) + Cl–(ak)
Contoh 2: Tindak balas antara serbuk zink dengan hidrogen klorida dalam propanon dan hidrogen klorida dalam
air.
Serbuk zink dengan hidrogen klorida

– Tiada gelembung gas.
dalam propanon
– Hidrogen klorida dalam propanon tidak bertindak balas
dengan zink.
– Molekul hidrogen klorida dalam propanon tidak mengion.
Gas hidrogen klorida
H+ CI–
dilarutkan dalam Hidrogen klorida wujud sebagai molekul sahaja, tiada
propanon ion hidrogen hadir.
CI– H+
– Hidrogen klorida dalam propanon tidak menunjukkan sifat
asid.
Serbuk zink

Serbuk zink dengan hidrogen klorida

dalam air
– Gelembung gas dibebaskan.
– Hidrogen klorida dalam air bertindak balas dengan zink.
– Molekul hidrogen klorida dalam air mengion .
Gas hidrogen
klorida dilarutkan Ion hidrogen hadir.
dalam air
– Hidrogen klorida dalam air (asid hidroklorik) menunjukkan
sifat berasid.
Serbuk zink
Contoh 3: Asid etanoik glasial dan asid etanoik dilarutkan dalam air.
Asid etanoik glasial Asid etanoik dilarutkan dalam air
CH3COOH
CH3COOH CH–3COOH– +
CH3COO H+
Air
CH3COOH
CH3COOH
CH3COOH
CH3COOHCH3COOH
CH3COOH
CH3COOH
CH3COOH
CH3COOH
CH3COOH H+ CH–3COO–
H+ CH3COO
Molekul asid etanoik glasial tidak mengion . – Molekul asid etanoik mengion separa dalam air
untuk menghasilkan ion hidrogen:
– Asid etanoik glasial wujud sebagai molekul CH3COOH (ak) CH3COO– (ak) + H+ (ak)
sahaja, tiada ion hidrogen hadir:
– Ion hidrogen hadir.
(i) Asid etanoik glasial tidak bertindak
balas dengan logam, bes atau logam karbonat. (i) Asid etanoik bertindak balas dengan logam,
6
bes atau logam karbonat.
tidak
UNIT
(ii) Asid etanoik glasial menukarkan (ii) Asid etanoik menukarkan kertas litmus
kertas litmus biru kepada merah.
biru kepada merah .
– Tiada ion bebas bergerak , asid etanoik glasial
tidak dapat mengalirkan arus elektrik (bukan – Terdapat ion bebas bergerak , asid etanoik dapat
elektrolit). mengalirkan arus elektrik (elektrolit).
Peranan Air dan Sifat
Bagaimanakah anda menerangkan peranan larut mengion

Alkali dan dalam air untuk
air dalam pembentukan ion hidroksida
menghasilkan ion hidroksida.
yang menyebabkan sifat kealkalian?
Alkali tidak menunjukkan sifat alkali tanpa Tanpa air atau dalam larutan organik, tiada ion hidroksida
air atau dilarutkan dalam pelarut organik. dihasilkan, oleh itu sifat alkali tidak ditunjukkan .
Terangkan.
101

Contoh 1: Natrium hidroksida tanpa air dan natrium hidroksida dilarutkan dalam air. SP 6.1.3
Pepejal natrium hidroksida tanpa air Natrium hidroksida dilarutkan dalam air
(larutan natrium hidroksida)
Air
– Ion natrium dan ion hidroksida ditarik oleh daya

elektrostatik yang kuat dalam pepejal natrium – Natrium hidroksida mengion dalam air menghasilkan
hidroksida. ion hidroksida.
– Natrium hidroksida tidak mengion kepada ion NaOH (ak) ➝ Na+ (ak) + OH– (ak)
hidroksida. – Ion hidroksida hadir:
(i) Pepejal natrium hidroksida tidak (i) Larutan natrium hidroksida bertindak balas
bertindak balas dengan garam ammonia. dengan asid dan garam ammonia.
(ii) Pepejal natrium hidroksida tidak (ii) Larutan natrium hidroksida menukarkan kertas
menukarkan kertas litmus merah kepada litmus biru kepada merah .
biru . bebas bergerak , larutan natrium
– Terdapat ion
– Tiada ion bebas bergerak , pepejal natrium hidroksida dapat mengalirkan arus elektrik
tidak dapat (elektrolit).
hidroksida mengalirkan arus
elektrik (bukan elektrolit).
Contoh 2: Gas ammonia dilarutkan dalam propanon dan ammonia dilarutkan dalam air.
Gas ammonia dilarutkan dalam propanon Gas ammonia dilarutkan dalam air
UNIT
6
Propanon
Air
– Molekul ammonia dalam propanon tidak – Molekul ammonia mengion separa dalam air
mengion . untuk menghasilkan ion hidroksida.
NH3 (g) + H2O (c) NH4+(ak) + OH– (ak)
– Ammonia dalam propanon hanya wujud sebagai
– Ion hidroksida hadir.
molekul , tiada ion hidroksida hadir.
(ii) Ammonia akueus bertindak balas dengan
(i) Ammonia dalam propanon tidak asid dan garam ammonia.
bertindak balas dengan garam ammonia. (ii) Ammonia akueus menukarkan kertas litmus
(ii)
Ammonia dalam propanon tidak merah kepada biru .
menukar kertas litmus merah kepada biru.
– Terdapat ion bebas bergerak , ammonia akueus
– Tiada ion bebas bergerak , ammonia dalam dapat mengalirkan arus elektrik (elektrolit).
propanon tidak dapat mengalirkan arus
elektrik (bukan elektrolit).

Eksperimen untuk Menunjukkan Kehadiran Air adalah Penting untuk Asid dan Alkali Menunjukkan Sifat Keasidan dan Alkali SP 6.1.3
Tujuan : Untuk menunjukkan air diperlukan oleh asid untuk menunjukkan sifat Tujuan : Untuk menunjukkan air diperlukan oleh alkali untuk menunjukkan sifat
keasidannya. kealkaliannya.
Pernyataan masalah : Adakah asid memerlukan air untuk menunjukkan sifat Pernyataan masalah : Adakah alkali memerlukan air untuk menunjukkan sifat
keasidannya? kealkaliannya?
06 Chp 6 Kimia F4 (p95-129)csy3p.indd 103

Pemboleh ubah dimanipulasikan : Kehadiran air Pemboleh ubah dimanipulasikan : Kehadiran air
Pemboleh ubah bergerak balas : Perubahan warna kertas litmus biru Pemboleh ubah bergerak balas : Perubahan warna kertas litmus merah
Pemboleh ubah dimalarkan : Asid oksalik Pemboleh ubah dimalarkan : Barium hidroksida
Hipotesis : Asid oksalik tanpa air tidak menunjukkan sifat keasidan / tidak Hipotesis : Barium hidroksida tanpa air tidak menukarkan warna kertas litmus merah /
menukarkan warna kertas litmus biru kepada merah. Asid oksalik dalam tidak menunjukkan sifat alkali. Barium hidroksida ditambah dengan air
air menunjukkan sifat keasidan / menukarkan kertas litmus biru kepada menukar warna kertas litmus merah kepada biru / menunjukkan sifat
merah. alkali.
Bahan : Serbuk asid oksalik, air suling dan kertas litmus biru Bahan : Barium hidroksida, air suling, kertas litmus merah
Radas : Tabung uji, rak tabung uji Radas : Piring kaca, penitis
Kertas litmus merah
Serbuk asid
oksalik Serbuk asid
oksalik + Air Barium hidroksida
103
Kertas litmus Kertas litmus Prosedur:
biru biru
I II 1 Satu spatula serbuk barium hidroksida kering diletakkan dalam sebuah piring kaca
jernih.
Prosedur: 2 Sekeping kertas litmus merah kering dicelup ke dalam serbuk barium hidroksida
1 Dua tabung uji dilabelkan dan diletakkan pada rak tabung uji. kering.
2 1 spatula serbuk asid oksalik dimasukkan ke dalam setiap tabung uji. 3 Perubahan warna kertas litmus merah diperhatikan dan direkodkan.
3 2 cm3 air suling ditambah kepada tabung uji II dan campuran itu digoncang. 4 Beberapa titis air suling ditambah untuk melarutkan serbuk barium hidroksida
4 Sekeping kertas litmus biru kering dicelup ke dalam setitap tabung uji. kering dalam piring kaca.
5 Sebarang perubahan diperhatikan dan direkodkan. 5 Perubahan warna kertas litmus merah diperhatikan dan direkodkan.
Pemerhatian: Pemerhatian:
Kesan pada kertas litmus Kesan pada kertas litmus
Tabung uji Inferens Tabung uji Inferens
biru merah
Asid oksalik tanpa air tidak Barium hidroksida kering tidak
I Tiada perubahan Tanpa air Tiada perubahan
menunjukkan sifat keasidan menunjukkan sifat alkali
Kertas litmus biru bertukar Asid oksalik dalam air menunjukkan Larutan Kertas litmus merah bertukar Larutan akueus barium hidroksida
II
merah sifat keasidan akueus biru menunjukkan sifat kealkalian
Kesimpulan: Hipotesis diterima . Kesimpulan: Hipotesis diterima .
UNIT 6
27/12/2019 11:07 AM
SK
6.2 KEKUATAN ASID DAN ALKALI 6.3
Apakah yang (a) Asid kuat ialah asid yang mengion sepenuhnya dalam air menghasilkan kepekatan ion
dimaksudkan hidrogen, H+ yang tinggi.
dengan asid kuat
Contoh:
dan asid lemah?
Asid hidroklorik adalah asid kuat mengion sepenuhnya dalam air untuk menghasilkan
Terangkan
kepekatan ion hidrogen yang tinggi dan ion klorida,
dengan contoh.
SP 6.3.1 HCl (ak) H+ (ak) + Cl– (ak)
SP 6.3.2
Asid hidroklorik mengion

HCI
CI– CI– H+ CI– sepenuhnya untuk menghasilkan
Air kepekatan ion hidrogen, H+ yang
HCI HCI
H+ H+ CI– H+ tinggi
Contoh lain asid kuat:

Asid kuat Persamaan pengionan Zarah yang hadir
Asid nitrik, HNO3 HNO3(ak) H+ (ak) + NO3– (ak) H+ dan Cl–
Asid sulfurik, H2SO4 H2SO4 (ak) 2H+ (ak) + SO42– (ak) H+ dan SO42–
(b) Asid lemah ialah asid yang mengion separa dalam air menghasilkan kepekatan ion
hidrogen, H+ yang rendah.
Contoh:
UNIT
Asid etanoik adalah asid lemah mengion separa dalam air untuk menghasilkan kepekatan
ion hidrogen yang rendah dan ion etanoat,
6
CH3COOH (ak) H+ (ak) + CH3COO– (ak)
CH3COO– Suatu larutan akueus asid etanoik mengion

Air separa untuk menghasilkan kepekatan ion
hidrogen H+ yang rendah. Majoriti kekal
sebagai molekul CH3COOH.
CH3COO–
Contoh lain asid lemah:

Asid lemah Persamaan pengionan Zarah yang hadir
Asid karbonik, H2CO3, H+ dan
H2CO3 (ak) 2H+ (ak) + CO32– (ak)
H2CO3 CO32–

Apakah yang (a) Alkali kuat ialah alkali yang mengion sepenuhnya dalam air menghasilkan
dimaksudkan kepekatan ion hidroksida, OH– yang tinggi.
dengan alkali
kuat dan alkali Contoh:
lemah? Natrium hidroksida adalah alkali kuat mengion sepenuhnya dalam air untuk menghasilkan
Terangkan kepekatan ion hidroksida yang tinggi dan ion natrium:
dengan contoh. NaOH (ak) Na+ (ak) + OH– (ak)
SP 6.3.1
SP 6.3.2
Kesemua natrium hidroksida mengion sepenuhnya

untuk menghasilkan kepekatan ion hidroksida
Air yang tinggi
Contoh lain alkali kuat:

Zarah yang
Alkali kuat Persamaan pengionan
hadir
Kalium hidroksida,
KOH (ak) K+ (ak) + OH– (ak) K+ dan OH–
KOH
Barium hidroksida,
Ba(OH)2 (ak) Ba2+ (ak) + 2OH– (ak) Ba2+ dan OH–
Ba(OH)2
(b)Alkali lemah ialah alkali yang mengion separa dalam air menghasilkan kepekatan ion
hidroksida, OH– yang rendah.
6
Contoh:
UNIT
Ammonia akueus adalah alkali lemah mengion separa dalam air untuk menghasilkan ion
hidroksida yang rendah:
NH3 (g) + H2O (ce) NH4+ (ak) + OH– (ak)
Suatu larutan akueus ammonia mengion separa untuk

menghasilkan kepekatan ion hidroksida, OH– yang rendah
Air dan ion ammonium, NH4+. Majoriti kekal sebagai molekul
ammonia, NH3.
105

SK
6.3 SIFAT-SIFAT KIMIA ASID DAN ALKALI 6.4
1 Huraikan sifat kimia bagi asid: SP 6.4.1
Sifat-sifat kimia Contoh eksperimen Pemerhatian Catatan
1 Asid + Logam Garam + Magnesium + Asid – Pepejal Persamaan kimia:

Hidrogen hidroklorik kelabu Mg + 2HCl
terlarut.
* Asid bertindak balas dengan MgCl2 + H2
– Gelembung
logam-logam yang lebih
gas tak
elektropositif daripada
Kayu uji berwarna Inferens:
hidrogen dalam Siri
menyala dibebaskan.
Elektrokimia, asid tidak – Magnesium
Apabila
bertindak balas dengan kuprum bertindak balas
Asid hidroklorik kayu uji
dan argentum (jenis tindak dengan asid
menyala
balas ialah penyesaran, logam- hidroklorik.
diletakkan
logam di atas hidrogen dalam Serbuk magnesium
pada mulut – Gas hidrogen
Siri Elektrokimia boleh (a) Sebanyak 5 cm3 asid
tabung uji, terbebas.
menyesarkan hidrogen hidroklorik cair
bunyi ‘pop’
daripada asid) dimasukkan ke dalam
dihasilkan.
* Aplikasi tindak balas: tabung uji.
– Penyediaan garam terlarut (Tajuk (b) Satu spatula serbuk
Garam) magnesium ditambah
– Penyediaan gas hidrogen kepada asid.
dalam menentukan formula (c) Kayu uji menyala
empirik kuprum(II) oksida diletakkan pada mulut
(Tajuk Formula dan Persamaan tabung uji.
Kimia) (d) Semua pemerhatian
direkodkan.
2 Asid + Karbonat logam Kalsium karbonat + Asid – Pepejal Persamaan kimia:

UNIT
Garam + Air + Karbon hidroklorik putih CaCO3 + 2HCl

dioksida terlarut.
Asid hidroklorik Air kapur CaCl2 + H2O + CO2
6
– Gelembung
* Aplikasi tindak balas:
gas tak
– Penyediaan garam terlarut Inferens:
berwarna
(Tajuk Garam) – Kalsium karbonat
terbebas.
– Ujian pengesahan bagi ion
Apabila gas bertindak balas
karbonat dalam analisis Kalsium karbonat tersebut dengan asid
kualitatif garam (Tajuk Garam)
(a) Sebanyak 5 cm3 asid dilalukan hidroklorik.
hidroklorik cair melalui air
– Gas karbon
dimasukkan ke dalam kapur, air
tabung uji. kapur dioksida
(b) Satu spatula serbuk menjadi terbebas.
kalsium karbonat keruh.
dimasukkan ke dalam
asid.
(c) Gas yang dibebaskan
dilalukan melalui air
kapur seperti
ditunjukkan dalam
rajah.
(d) Semua pemerhatian
direkodkan.

3 Asid + Bes / Alkali Garam Kuprum(II) oksida + Asid – Pepejal Persamaan kimia:
+ Air sulfurik hitam CuO + H2SO4
Asid sulfurik terlarut.
* Asid meneutralkan bes/alkali CuSO4 + H2O
– Larutan
tanpa warna
– Penyediaan garam terlarut
bertukar Inferens:
(Tajuk Garam)
menjadi – Kuprum(II) oksida
biru.
Kuprum(II) oksida
bertindak balas
dengan asid sulfurik.
(a) Asid sulfurik – Larutan biru tersebut
dimasukkan ke dalam
bikar hingga separuh ialah kuprum(II)
penuh. sulfat .
(b) Asid dihangatkan.
(c) Satu spatula serbuk
kuprum(II) oksida
ditambahkan kepada
asid tersebut.
(d) Campuran dikacau
dengan rod kaca.
(e) Semua pemerhatian
direkodkan.
2 Tuliskan formula kimia bagi sebatian berikut:

Sebatian Formula kimia Sebatian Formula kimia
Asid hidroklorik HCl Magnesium oksida MgO
6
Asid nitrik HNO3 Kalsium oksida CaO
UNIT
Asid sulfurik H2 SO4 Kuprum(II) oksida CuO
Asid etanoik CH3COOH Plumbum(II) oksida PbO
Natrium hidroksida NaOH Natrium nitrat NaNO3
Kalium hidroksida KOH Kalium sulfat K2 SO4
Kalsium hidroksida Ca(OH)2 Barium hidroksida Ba(OH)2
Natrium karbonat Na2CO3 Natrium klorida NaCl
Magnesium hidroksida Mg(OH)2 Magnesium Mg
Ammonium sulfat (NH4)2SO4 Zink Zn
Ion hidroksida OH– Natrium Na
Natrium sulfat Na2 SO4 Kalsium karbonat CaCO3
Karbon dioksida CO2 Gas hidrogen H2
Kuprum(II) karbonat CuCO3 Natrium oksida Na2O
Air H2O Magnesium nitrat Mg(NO3)2
107

3 Persamaan ion:
Apakah persamaan Persamaan ion ialah suatu persamaan yang menunjukkan zarah yang berubah semasa
ion? tindak balas kimia.
Bagaimanakah cara Contoh:
menulis persamaan (i) Tindak balas antara asid sulfurik dengan larutan natrium hidroksida:
ion?
Tulis persamaan seimbang:
H2SO4 + 2NaOH Na2SO4 + 2H2O
Tulis formula bagi semua zarah dalam bahan tindak balas dan hasil tindak
balas:
2H+ + SO42– + 2Na+ + 2OH– 2Na+ + SO42– + 2H2O
Keluarkan semua zarah dalam bahan dan hasil tindak balas yang tidak
berubah:
2H+ + SO42– + 2Na+ + 2OH– 2Na+ + SO42– + 2H2O
Persamaan ion:
2H+ + 2OH– 2H2O H+ + OH– H2O
(ii) Tindak balas antara zink dengan asid hidroklorik:
Tulis persamaan seimbang:
2HCl + Zn ZnCl2 + H2
Tulis formula bagi semua zarah dalam bahan tindak balas dan hasil tindak
balas:
2H+ + 2Cl– + Zn Zn2+ + 2Cl– + H2
Keluarkan semua zarah dalam bahan dan hasil tindak balas yang tidak
berubah:
2H+ + 2Cl– + Zn Zn2+ + 2Cl– + H2
Persamaan ion:
2H+ + Zn Zn2+ + H2
UNIT
4 Tulis persamaan kimia dan persamaan ion untuk tindak balas berikut:
6
Bahan tindak balas Persamaan kimia Persamaan ion

Asid hidroklorik dan magnesium
#
MgO + 2HCl MgCl2 + H2O 2H+ + MgO Mg2+ + H2O
oksida
Asid hidroklorik dan natrium
HCl + NaOH NaCl + H2O H+ + OH– H2O
hidroksida
Asid hidroklorik dan magnesium 2HCl + Mg MgCl2 + H2 2H+ + Mg Mg2+ + H2
Asid hidroklorik dan #kalsium 2HCl + CaCO3 CaCl2 + CO2 2H+ + CaCO3 Ca2+ + CO2 +
karbonat + H2O H2O
Asid sulfurik dan zink H2SO4 + Zn ZnSO4 + H2 2H+ + Zn Zn2+ + H2
Asid sulfurik dan #zink oksida H2SO4 + ZnO ZnSO4 + H2O 2H+ + ZnO Zn2+ + H2O
H2SO4 +ZnCO3 ZnSO4 + CO2 2H+ + ZnCO3 Zn2+ + CO2 +
Asid sulfurik dan #zink karbonat
+ H2O H2O
2HNO3 + CuO Cu(NO3)2 +
Asid nitrik dan #kuprum(II) oksida 2H+ + CuO Cu2+ + H2O
H 2O
Asid nitrik dan natrium hidroksida HNO3 + NaOH NaNO3 + H2O H+ + OH– H2O
#
Ion dalam magnesium oksida, kasium karbonat, zink oksida, zink karbonat dan kuprum(II) oksida tidak
boleh diasingkan kerana sebatian tersebut tidak larut dalam air dan ion-ionnya tidak mengion.

5 Huraikan sifat kimia bagi alkali: SP 6.4.2
Tuliskan persamaan kimia seimbang

Sifat-sifat kimia SP 6.4.2
bagi tindak balas
1 Alkali + Asid Garam + Air (a) Kalium hidroksida dan asid sulfurik:
* Alkali meneutralkan asid. H2SO4 + 2KOH K2SO4 + 2H2O

(b) Barium hidroksida dan asid hidroklorik:
– Penyediaan garam terlarut (Tajuk Garam)
2HCl + Ba(OH)2 BaCl2 + H2O

2 Alkali + Garam ammonium Garam + (a) Ammonium klorida dan kalium hidroksida:
Air + Gas ammonia KOH + NH4Cl KCl + H2O + NH3

* Gas ammonia dibebaskan apabila alkali
dipanaskan dengan garam ammonium. Gas (b) Ammonium sulfat dan natrium hidroksida:
ammonia mempunyai bau yang sengit dan 2NaOH + (NH4)2SO4 Na2SO4 + 2H2O + 2NH3
menukarkan kertas litmus merah lembap kepada
biru.
– Ujian pengesahan kation ammonium dalam
analisis kualitatif garam (Tajuk Garam)
3 Alkali + Ion logam Logam hidroksida (a) 2OH–(ak) + Mg2+(ak) Mg(OH)2(p)

tak larut (mendakan putih)
* Kebanyakan logam hidroksida tak terlarut. Cu(OH)2(p)
(b) 2OH–(ak) + Cu2+(ak)
* Hidroksida bagi logam peralihan adalah berwarna.
(mendakan biru)
– Ujian pengesahan bagi kation dalam analisis
kualitatif garam (Tajuk Garam)
6
Latihan
UNIT
1 Jadual di bawah menunjukkan dua eksperimen bagi tindak balas antara magnesium dengan hidrogen klorida
dalam pelarut X dan pelarut Y.
Susunan radas Eksperimen I: Pita magnesium dengan Eksperimen II: Pita magnesium dengan
hidrogen klorida dalam pelarut X hidrogen klorida dalam pelarut Y
Pemerhatian Gelembung gas tak berwarna Tiada gelembung gas
dibebaskan dan pita magnesium larut
(a) Namakan bahan yang mungkin menjadi pelarut X dan pelarut Y.
TP5
Pelarut X : Air Pelarut Y : Propanon, metilbenzena, triklorometana
(b) Namakan gas yang terbebas dalam Eksperimen I.
TP3
Gas hidrogen
(c) Bandingkan pemerhatian dalam Eksperimen I dan Eksperimen II. Terangkan jawapan anda.
TP4
Hidrogen klorida dalam pelarut X dalam Eksperimen I bertindak balas dengan magnesium.
Hidrogen klorida dalam pelarut Y dalam Eksperimen II tidak bertindak balas dengan magnesium.
Hidrogen klorida dalam pelarut X mengion kepada ion H+: HCl H+ + Cl–. Ion H+ bertindak balas
dengan atom magnesium untuk menghasilkan molekul hidrogen: Mg + 2H+ Mg2+ + H2. Hidrogen
klorida dalam pelarut Y kekal dalam bentuk molekul . Tiada ion hidrogen hadir.
109

6 UNIT
Peranan Air dalam Menunjukkan Sifat Asid dan Alkali

Asid /Alkali larut dalam air Asid/alkali tanpa air atau pelarut organik

Asid Alkali Asid Alkali
1 Asid larut dan mengion dalam 1 Alkali larut dan mengion 1 Asid kekal dalam bentuk 1 Alkali tidak mengion tanpa
air membentuk ion hidrogen. dalam air membentuk ion molekul tanpa air atau dalam air atau dalam pelarut organik.
Contoh: hidroksida. pelarut organik. Tiada ion Tiada ion hidroksida yang
HCl (ak) H+ (ak) + Cl– (ak) Contoh: hidrogen yang hadir. hadir
NaOH (ak) Na+ (ak) +
–
110
2 Kehadiran ion hidrogen OH (ak) 2 Ketiadaan ion hidrogen 2 Ketiadaan ion hidroksida
menyebabkan asid menyebabkan ia tidak menyebabkan ia tidak
menunjukkan sifat 2 Kehadiran ion hidroksida menunjukkan sifat asid: menunjukkan sifat alkali:
keasidannya: menyebabkan alkali (a) Ia tidak menukarkan (a) Ia tidak menukarkan
(a) Ia menukarkan warna menunjukkan sifat warna kertas litmus biru warna kertas litmus
kertas litmus biru ke kealkaliannya: ke merah merah ke biru
merah (a) Ia menukarkan warna (b) Nilai pHnya adalah 7 (b) Nilai pHnya adalah 7
(b) Nilai pHnya kurang dari kertas litmus merah ke (c) Ia tidak bertindak balas (c) Ia tidak bertindak
7 biru dengan logam, bes/alkali balas dengan garam
(c) Ia bertindak balas dengan (b) Nilai pHnya lebih dari 7 dan logam karbonat ammonium dan asid
logam, bes/alkali dan (c) Ia bertindak balas
logam karbonat dengan asid dan garam
ammonium
Mereka mengalirkan arus elektrik kerana ada ion-ion yang bebas bergerak Mereka tidak mengalirkan arus elektrik kerana tiada ion-ion yang bebas
bergerak
• pelarut organik ialah sebatian kovalen yang wujud dalam bentuk cecair
pada suhu bilik seperti propanon, metilbenzena dan triklorometana
27/12/2019 11:07 AM
Lengkapkan yang Berikut untuk
MAKSUD: Membandingkan Asid dan Bes/Alkali MAKSUD:
Asid ialah bahan kimia yang mengion dalam • Bes ialah sejenis bahan kimia yang bertindak
air menghasilkan ion hidrogen. balas dengan asid menghasilkan garam dan air
CIRI-CIRI: CIRI-CIRI: sahaja.
Contoh:

HCl (ak) → H+ (ak) + Cl– (ak) 1. Menukarkan warna kertas 1. Menukarkan warna kertas • Kebanyakan bes ialah oksida logam atau hidroksida
litmus biru kepada litmus merah kepada logam.
Asid hidroklorik → ion hidrogen + ion klorida merah biru
Contoh : CuO, MgO, Pb(OH)2
2. pH adalah kurang dari 7 2. pH adalah lebih dari 7 bes yang larut dalam air dan
• Alkali ialah
3. Rasa masam 3. Licin
mengion kepada ion hidroksida.
• Natrium hidroksida larut dalam air dan mengion
kepada ion hidroksida.
NaOH (ak) → Na+ (ak) + OH– (ak)
SIFAT KIMIA: SIFAT KIMIA:

1. Asid + Logam → Garam + Hidrogen Asid + Bes / Alkali Bes / 1. Bes/alkali + Garam ammonium →
Asid
➝ Garam + Air Alkali Garam + Air + Gas ammonia
111
2. Asid + Karbonat logam → Garam + 2. Bes/alkali + Asid + → Garam + Air
Air + Karbon dioksida
3. Asid + Bes/alkali → Garam + Air 3. Bes/alkali + Ion logam → Hidroksida
logam
ASID KUAT DAN ASID LEMAH: ALKALI KUAT DAN ALKALI LEMAH:
mengion sepenuhnya (a) Alkali kuat ialah alkali yang mengion sepenuhnya dalam air
(a) Asid kuat ialah asid yang dalam air
kepekatan ion hidrogen, H+ yang tinggi. kepekatan ion hidroksida, OH– yang tinggi.
menghasilkan menghasilkan
Contoh: Contoh:
(i) Asid hidroklorik : HCl (ak) → H+ (ak) + Cl– (ak) Na+ (ak) + OH– (ak)
(i) Natrium hidroksida : NaOH (ak) →
(ii) Asid nitrik : HNO3 (ak) → H+ (ak) + NO3– (ak) K+ (ak) + OH– (ak)
(ii) Kalium hidroksida : KOH (ak) →
(iii) Asid sulfurik : H2SO4 (ak) → 2H+ (ak) + SO42– (ak)
sebahagiannya mengion
(b) Alkali lemah ialah alkali yang dalam air
(b) Asid lemah ialah asid yang sebahagiannya mengion dalam air –
menghasilkan kepekatan ion hidroksida, OH yang rendah
menghasilkan kepekatan ion hidrogen, H+ yang rendah
Contoh:
Contoh: NH4+ (ak) + OH– (ak)
CH3COO– (ak) + H+ (ak) Larutan ammonia : N
H3 (g)+ H2O (l)
Asid etanoik : CH3COOH (ak)
UNIT 6
27/12/2019 11:07 AM
SK
6.4 KEPEKATAN LARUTAN AKUEUS 6.5
Apakah larutan? Larutan adalah campuran homogen yang terbentuk apabila bahan larut dilarutkan
dalam pelarut. Contohnya larutan kuprum(II) sulfat disediakan dengan melarutkan
serbuk kuprum(II) sulfat (bahan larut) di dalam air (pelarut).
Apakah kepekatan? Kepekatan sesuatu larutan ialah kuantiti bahan terlarut dalam isi padu larutan
SP 6.5.1 yang tertentu, biasanya berisi padu 1 dm3 larutan.
(a) Jisim bahan larut dalam gram bagi setiap 1 dm3 larutan, g dm–3.
Jisim bahan larut dalam gram (g)
Kepekatan larutan (g dm–3) =
Isi padu larutan (dm3)
(b) Bilangan mol bahan larut dalam 1 dm3 larutan, mol dm–3.
Bilangan mol bahan larut (mol)
Concentration of solution (mol dm–3) =
Apakah kemolaran? Kepekatan dalam mol dm–3 dipanggil sebagai kemolaran atau kepekatan molar. Unit
mol dm–3 boleh diwakili dengan ‘M’.
Apakah hubungan Bilangan mol bahan (mol)
antara bilangan mol Kemolaran =
dengan kemolaran
dan isi padu larutan? Bilangan mol bahan larut (mol) = Kemolaran × Isi padu (dm3)
n = MV
Mv
n =
1 000
n = Bilangan mol bahan terlarut
M = Kepekatan dalam mol dm–3 (kemolaran)
V = Isi padu larutan dalam dm3
v = Isi padu larutan dalam cm3
UNIT
Bolehkah kepekatan Kepekatan larutan boleh ditukar daripada mol dm–3 kepada g dm–3 dan sebaliknya.
dalam mol dm–3 × jisim molar bahan terlarut
ditukar kepada g
6
mol dm –3
d dm–3
dm–3 dan sebaliknya? ÷ jisim molar bahan terlarut
Bagaimanakah untuk Contoh:
menyelesaikan Apakah kepekatan larutan berikut dalam g dm–3 dan mol dm–3?
permasalahan (a) 10 g natrium hidroksida, NaOH dalam larutan 500 cm3.
berangka melibatkan (b) Kalium hidroksida, KOH 0.5 mol dalam larutan 2.5 dm3.
kemolaran asid dan
Penyelesaian:
alkali? 500 cm3
SP 6.5.2 (a) Isi padu larutan = = 0.5 dm3
1 000
10 g
Kepekatan larutan = = 20 g dm–3
0.5 dm3
Jisim formula relatif NaOH = 23 + 16 + 1 = 40,
jisim molar NaOH = 40 g mol–1
20 g dm–3
Kepekatan larutan = = 0.5 mol dm–3
40 g mol–1
0.5 mol
(b) Kepekatan larutan = = 0.2 mol dm–3
2.5 dm3
Jisim formula relatif KOH = 39 + 16 + 1 = 56,
Jisim molar KOH = 56 g mol–1
Kepekatan larutan = 0.2 mol dm–3 × 56 g mol–1 = 11.2 g mol–1

Latihan SP 6.5.2 TP2
1 Kemolaran larutan natrium hidroksida ialah 2 mol 2 Hitung kemolaran larutan yang diperoleh apabila
dm–3. Apakah kepekatan larutan tersebut dalam 14 g kalium hidroksida dilarutkan dalam air suling
g dm–3? untuk menyediakan larutan yang berisi padu
[Jisim atom relatif: Na = 23, O = 16, H = 1] 500 cm3.
[Jisim atom relatif: K = 39, H = 1, O = 16]
Jawapan: 80 g dm–3 Jawapan: 0.5 mol dm–3
3 Hitung kemolaran larutan yang disediakan dengan 4 Berapakah jisim natrium hidroksida dalam gram
melarutkan 0.5 mol hidrogen klorida, HCl dalam yang patut dilarutkan dalam air untuk menyediakan
air suling untuk menyediakan larutan yang berisi 500 cm3 larutan natrium hidroksida 0.5 mol dm–3?
padu 250 cm3. [Jisim atom relatif: Na = 23, O = 16, H = 1]
Jawapan: 2 mol dm–3 Jawapan : 10 g
6 UNIT
SK
6.5 LARUTAN PIAWAI 6.6
Apakah larutan Larutan piawai ialah larutan yang kepekatannya diketahui dengan tepat.
piawai? SP 6.6.1
Bagaimanakah Langkah-langkah yang diambil dalam menyediakan larutan piawai adalah:
menyediakan 1 Hitung jisim bahan larut yang diperlukan untuk menghasilkan isi padu dan
larutan piawai? kemolaran yang dikehendaki.
SP 6.6.2 2 Bahan larut ditimbang.
3 Bahan larut dilarutkan sepenuhnya dalam air suling dan dipindahkan kepada
kelalang volumetrik yang sebahagiannya sudah diisi dengan air suling.
4 Air suling ditambah ke dalam kelalang volumetrik hingga tanda senggatan dan
kelalang volumetrik ditelangkupkan beberapa kali untuk memastikan campuran
sekata.
113

Contoh:
Menyediakan 100 cm3 larutan piawai natrium hidroksida 2.0 mol dm–3. SP 6.6.2
1 Hitung jisim natrium hidroksida

2 × 100 Pepejal
Bilangan mol NaOH = = 0.2 mol natrium
1 000 hidroksida
Jisim NaOH = 0.2 mol × 40 g mol–1 = 8.0 g g
ON
OFF
2 8.0 g pepejal natrium hidroksida ditimbang dalam botol penimbang yang

kering.
3 8.0 g pepejal natrium hidroksida dalam botol penimbang dipindahkan ke
dalam bikar yang mengandungi 25 cm3 air suling. Campuran itu dikacau ON
g
untuk melarutkan pepejal. OFF
4 Kemudian, larutan daripada bikar dituang dengan berhati-hati ke dalam

satu kelalang volumetrik 100 cm3 melalui satu corong turas. Rod Corong
5 Botol penimbang dan bikar dibilas dengan sedikit air suling dan dituang kaca turas
ke dalam kelalang volumetrik.
Kelalang
volumetrik
100 cm3
6 Air suling dituang ke dalam kelalang volumetrik sehingga tanda senggatan.

Air suling
Tanda
senggatan
7 Kelalang volumetrik kemudiannya ditutup dengan penutup dan Tanda senggatan

diterbalikkan beberapa kali untuk mendapatkan larutan homogen.
2 mol dm–3
UNIT
6
Penyediaan Larutan Secara Pencairan SP 6.6.3
Apakah kaedah Pencairan ialah proses mencairkan satu larutan pekat dengan menambah satu pelarut
pencairan? contohnya air untuk mendapatkan larutan cair.
Bagaimanakah Penambahan air kepada larutan piawai merendahkan kepekatan larutan tersebut.
menyediakan larutan Oleh sebab tiada bahan terlarut yang ditambah, kandungan bahan terlarut dalam
piawai secara larutan sebelum dan selepas pencairan tidak berubah:
pencairan? Bilangan mol bahan terlarut sebelum pencairan
= Bilangan mol bahan terlarut selepas pencairan
M1V1 M2V2
=
1 000 1 000
Oleh itu,
M1V1 = M2V2
M1 = Kemolaran larutan awal
V1 = Isi padu larutan awal dalam cm3
M2 = Kemolaran larutan akhir
V2 = Isi padu larutan akhir dalam cm3

Contoh:
Penyediaan 100 cm3 larutan natrium hidroksida 0.2 mol dm–3 daripada larutan natrium hidroksida 2 mol dm–3
dengan menggunakan kaedah pencairan. SP 6.6.3
1 Hitung isi padu larutan natrium 2 Guna pipet untuk menyukat 10 cm3
hidroksida 2 mol dm–3. larutan natrium hidroksida daripada
M1V1 = M2V2 larutan stok (larutan natrium
2 mol dm–3 × V1 = 0.2 mol dm–3 × 100 cm3 hidroksida 2 mol dm–3).
V1 = 10 cm3
3 Pindahkan 10 cm3 larutan natrium 4 Tambahkan air suling

hidroksida 2 mol dm–3 ke dalam sehingga ke tanda Air suling
kelalang volumetrik 100 cm3. senggatan.
Tanda
senggatan
Kelalang
volumetrik
5 Kelalang volumetrik kemudiannya ditutup dengan penutup dan diterbalikkan Air suling
beberapa kali untuk mendapatkan larutan homogen.
2 mol dm–3
Latihan SP 6.6.3 TP2
1 Jika 300 cm3 air ditambah kepada 200 cm3 asid 2 Hitung isi padu asid nitrik 1 mol dm–3 yang diperlukan
hidroklorik 1 mol dm–3, apakah kemolaran bagi untuk dicairkan oleh air suling bagi menghasilkan
larutan yang dihasilkan? 500 cm3 asid nitrik 0.1 mol dm–3.
6 UNIT
Jawapan: 0.4 mol dm–3 Jawapan: 50 cm3
SK
6.6 NILAI PH 6.2
Apakah skala pH? Skala pH ialah skala nombor di antara 0 hingga 14 untuk mengukur darjah keasidan
SP 6.2.1 dan kealkalian suatu larutan akueus.
Apakah yang diukur Setiap nilai pH adalah ukuran kepekatan ion hidrogen, H+ atau ion hidroksida,
oleh setiap nilai pH? OH–.
115

Contoh 1: (a) pH = –log [H+]

Hitung nilai pH bagi: = –log (3.5 × 10–3)
(a) Asid dengan = 2.46
kepekatan (b) Asid hidroklorik adalah asid yang kuat, mengion sepenuhnya di dalam air untuk
hidrogen menghasilkan ion hidrogen.
= 3.5 × 10–3 mol dm–3
HCl → H+ + Cl–
(b) 0.01 mol dm–3 asid
0.01 mol dm–3
0.01 mol dm–3
hidroklorik.
SP 6.2.2 pH = –log [H+]
= –log (0.01) = –log (10–2)
=2
Contoh 2: pH = –log [H+]
Nilai pH asid nitrik 3.3 = –log [H+]
adalah 3.30. Hitung [H+] = antilog(–3.3)
kepekatan ion [H+] = 5.0 × 10–4
hidrogen di dalam asid.
Apakah yang dikira Setiap nilai pH adalah ukuran kepekatan ion hidroksida, OH– di dalam larutan.
dalam nilai pOH? pOH = –log [OH–]
di mana [OH–] = kepekatan ion hidroksida, OH– dalam mol dm–3.
Contoh 3: pOH = –log [OH–]
Hitung nilai pOH bagi pOH = –log (0.0001) = –log (10–4)
alkali jika kepekatan pOH = 4
ion OH– adalah
0.0001 mol dm–3. Catatan: Nilai kepekatan yang ditulis semula dalam bentuk 1.0 × 10–4 memudahkan pengiraan
Apakah hubungan di Jumlah bagi pH dan pOH adalah sentiasa 14.

antara pH dan pOH? pH + pOH = 14
Contoh 4: Kalium hidroksida adalah alkali yang kuat, mengion sepenuhnya untuk menghasilkan
UNIT
Apakah nilai pOH dan ion hidroksida.

pH bagi kalium KOH → K+ + OH–
hidroksida, 0.0125 mol dm –3
0.0125 mol dm–3
6
0.0125 mol dm–3? pOH = −log [OH−] = −log 0.0125

= −(−1.903) = 1.903
Nilai pH boleh didapatkan daripada nilai pOH:
pH + pOH = 14.00
pH = 14.00 − pOH = 14.00 − 1.903 = 12.10
Apakah hubungan pH 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
kepekatan ion
[H ] 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10–10 10–11 10–12 10–13 10–14
+ 0 –1 –2 –3 –4 –5 –6 –7 –8 –9
hidrogen dan
[OH–] 10–14 10–13 10–12 10–11 10–10 10–9 10–8 10–7 10–6 10–5 10–4 10–3 10–2 10–1 100
hidroksida dengan
nilai pH? pH < 7: pH > 7:
• Larutan berasid. pH = 7 • Larutan beralkali.
• Semakin tinggi kepekatan ion Neutral • Semakin tinggi kepekatan
hidrogen, H+, semakin rendah ion hidroksida, OH–,
nilai pH. semakin tinggi nilai pH.
Catatan:
[H+] = kepekatan ion hidrogen dalam mol dm–3
[OH–] = kepekatan ion hidroksida dalam mol dm–3
pH = –log(10–x) = –(–x)log10 = x(1) = x dan
pOH = –log(10–y) = –(–y)log10 = y(1) = y

pH larutan yang
digunakan dalam [H+] [OH–] Berasid / beralkali /
Larutan Nilai pH pOH
kehidupan harian. (mol dm ) (mol dm–3)
–3
neutral
Lengkapkan jadual.
Jus gaster 1 13 10–1 10–13 Berasid
Jus limau 2 12 10–2 10–12 Berasid
Minuman
3 11 10–3 10–11 Berasid
berkarbonat
Cuka 3 11 10–3 10–11 Berasid
Jus oren 4 10 10–4 10–10 Berasid
Kopi 5 9 10–5 10–9 Berasid
Teh 5 9 10–5 10–9 Berasid
Susu 6 8 10–6 10–7 Berasid
Air suling 7 7 10–7 10–7 Neutral
Ubat gigi 8 6 10–8 10–6 Beralkali
Darah 8 6 10–8 10–6 Beralkali
Detergen 10 4 10–10 10–4 Beralkali
Pencuci rumah 11 3 10–11 10–3 Beralkali
Bagaimana untuk Nilai pH bagi sesuatu larutan akueus boleh diukur dengan menggunakan:
6
mengukur nilai pH (a) pH meter
UNIT
larutan? (b) Penunjuk asid-bes
Nyatakan warna
penunjuk asid-bes Warna
dalam larutan berasid, Penunjuk
Asid Neutral Alkali
neutral dan beralkali.
Larutan litmus Merah Ungu Biru
Metil jingga Merah Jingga Kuning
Fenolftalein Tanpa warna Tanpa warna Merah jambu
Penunjuk
Merah Hijau Ungu
universal
117

Latihan TP2
1 Asid di dalam perut adalah larutan hidroklorik. 2 Apakah kepekatan ion hidroksida di dalam larutan
Kepekatan ion hidrogen dalam asid ini adalah yang mempunyai nilai pOH 5.70?
1.2 × 10–3 mol dm–3. Apakah nilai pH bagi asid 5.70 = –log [OH–]
perut? –5.70 = log [OH–]
pH = −log [H+] [OH–] = 10–5.70 = 2.00 × 10–6 mol dm–3
= −log [1.2 × 10–3]
= −(−2.92) = 2.92
Jawapan: 2.92 Jawapan: 2 × 10–6 mol dm–3

3 Darah mempunyai nilai pH 7.3 (sedikit alkali). 4 Air yang terdedah pada udara mengandungi asid
Kira kepekatan ion hidrogen dan ion hidroksida di karbonik, H2CO3 disebabkan tindak balas antara
dalam darah. karbon dioksida dan air.
pH = −log [H+] = 7.3 CO2(ak) + H2O(ce) H2CO3(ak)
log [H+] = −7.3 Kepekatan ion hidrogen udara-tepu air disebabkan
[H+] = antilog −7.3 CO2 yang terlarut adalah 2.0 × 106 mol dm–3.
[H+] = 5 × 10–8 mol dm–3 Hitung nilai pH bagi larutan itu.
pH = −log [H+]
pOH + pH = 14 = −log (2.0 × 10–6)
pOH = 14 – 7.3 = 6.7 = 5.70
pOH = –log [OH–] = 6.7
log [OH–] = –6.7
[OH–] = 2.00 × 10–7 mol dm–3
UNIT
[H+] = 5 × 10–8 mol dm–3

6
[OH–] = 2.00 × 10–7 mol dm–3

Jawapan: Jawapan: 5.70
Hubungan antara Nilai pH dan Kepekatan Asid dan Alkali
Bagaimanakah anda Nilai pH bagi asid atau alkali bergantung pada kepekatan ion hidrogen atau ion
mengaitkan pH hidroksida:
dengan kemolaran asid Semakin tinggi kepekatan ion hidrogen dalam larutan berasid, semakin rendah
dan alkali? nilai pH.
Semakin tinggi kepekatan ion hidroksida dalam larutan beralkali, semakin tinggi
nilai pH.
Apakah faktor yang Nilai pH bagi asid atau alkali bergantung pada:
boleh mempengaruhi (a) Kekuatan asid atau alkali
kepekatan ion – darjah pengionan asid atau alkali dalam air
hidrogen dan (b) Kemolaran asid atau alkali
hidroksida asid dan – kepekatan asid atau alkali dalam mol dm–3
alkali? (c) Kebesan asid
– bilangan atom hidrogen per molekul asid yang terion dalam larutan akueus.

Eksperimen untuk menyiasat hubungan antara nilai pH dengan kemolaran larutan: SP 6.2.3
Penyataan masalah : Bagaimanakah kepekatan asid dan alkali mempengaruhi nilai pH?
Pemboleh ubah dimanipulasikan : Kepekatan larutan natrium hidroksida dan asid hidroklorik.
Pemboleh ubah bergerak balas : Nilai pH
Pemboleh ubah dimalarkan : Larutan natrium hidroksida dan asid hidroklorik
Hipotesis : Semakin tinggi kepekatan larutan natrium hidroksida, semakin tinggi nilai pH. Semakin tinggi
kepekatan asid hidroklorik, semakin rendah nilai pH.
Bahan : Asid hidroklorik 1 mol dm–3, 0.1 mol dm–3, 0.01 mol dm–3, 0.001 mol dm–3 dan 0.0001 mol dm–3
Larutan natrium hidroksida 1 mol dm–3, 0.1 mol dm–3, 0.01 mol dm–3, 0.001 mol dm–3 dan
0.0001 mol dm–3
Radas : Bikar 100 cm3, meter pH
1.21
Meter pH
Asid hidroklorik
Prosedur:
1 30 cm3 asid hidroklorik 1.0 mol dm–3 dituang ke dalam sebuah bikar yang kering.
2 Satu meter pH yang bersih dan kering dicelup ke dalam asid hidroklorik seperti ditunjukkan dalam rajah.
3 Nilai meter pH direkodkan.
4 Langkah 1 hingga 3 diulang dengan menggantikan asid hidroklorik 1.0 mol dm–3 dengan asid hidroklorik
0.1 mol dm–3, 0.01 mol dm–3, 0.001 mol dm–3 dan 0.0001 mol dm–3.
5 Eksperimen diulangi dengan menggantikan larutan asid hidroklorik dengan natrium hidroksida yang berbeza
kepekatan.
Keputusan:
1 Asid hidroklorik
6 UNIT
Kemolaran HCl (mol dm–3) 1.0 0.1 0.01 0.001 0.0001
Nilai pH 0 1 2 3 4
2 Larutan natrium hidroksida
Kemolaran NaOH (mol dm–3) 1.0 0.1 0.01 0.001 0.0001
Nilai pH 14 13 12 11 10
Kesimpulan:
Hipotesis diterima. Semakin tinggi kepekatan larutan natrium hidroksida, semakin tinggi nilai pH.
Semakin tinggi kepekatan asid hidroklorik, semakin rendah nilai pH.
119

6 UNIT
Contoh:
Rajah di bawah menunjukkan bacaan meter pH untuk pelbagai jenis dan kepekatan asid. Tujuan eksperimen adalah untuk mengkaji hubungan antara kepekatan
ion hidrogen dengan nilai pH. Bandingkan kepekatan ion hidrogen dan nilai pH untuk asid-asid yang berikut. Terangkan jawapan anda.
Eksperimen I II III
Bacaan 1.00 2.00 1.00 1.30 1.00 3.45
meter pH

0.1 mol dm–3 HCl 0.01 mol dm–3 HCl 0.05 mol dm–3 H2SO4 0.05 mol dm–3 HCl 0.1 mol dm–3 HCl 0.1 mol dm–3 CH3COOH
Banding dan – Asid hidroklorik adalah asid kuat – Asid sulfurik adalah asid diprotik – Asid hidroklorik adalah asid kuat yang
terangkan yang mengion lengkap dalam air kuat. mengion lengkap dalam air menghasilkan kepekatan
kepekatan kepada ion hidrogen. – Asid sulfurik 0.05 mol dm–3 mengion ion hidrogen yang tinggi.
ion hidrogen, –3
H+ dan nilai – Asid hidroklorik 0.1 mol dm mengion lengkap dalam air menghasilkan – Asid hidroklorik 0.1 mol dm–3 mengion lengkap dalam
–3 –3
pH kepada 0.1 mol dm ion hidrogen: 0.1 mol dm–3 ion hidrogen: air menghasilkan 0.1 mol dm ion hidrogen:
HCl H+ + Cl– H2SO4 2H+ + SO42– HCl H+ + Cl–
120
0.1 mol dm–3 0.1 mol dm–3 0.1 mol dm–3 0.1 mol dm–3
0.05 mol dm–3 0.1 mol dm–3
– Asid hidroklorik 0.01 mol dm–3 mengion – Asid hidroklorik adalah asid monoprotik – Asid etanoik adalah asid lemah mengion separa
–3
kepada 0.1 mol dm ion hidrogen: kuat. dalam air menghasilkan kepekatan ion hidrogen yang
– Asid hidroklorik 0.05 mol dm–3 mengion lebih rendah .
HCl H+ + Cl– lengkap dalam air menghasilkan – Asid etanoik 0.1 mol dm–3 mengion kepada kurang
0.1 mol dm–3 –3
0.1 mol dm–3 0.05 mol dm–3 ion hidrogen: daripada 0.1 mol dm ion hidrogen:
– Kepekatan ion hidrogen dalam asid
tinggi CH3COOH(ak) H+ + CH3COO–(ak)
hidroklorik 0.1 mol dm–3 lebih HCl H+ + Cl–
0.1 mol dm–3
kurang dari
daripada asid hidroklorik 0.01 mol dm–3. 0.05 mol dm–3
0.05 mol dm–3 0.1 mol dm–3
– Nilai pH bagi asid hidroklorik 0.1 mol dm–3
– Kepekatan ion hidrogen dalam asid sulfurik – Kepekatan ion hidrogen dalam asid hidroklorik
lebih rendah daripada asid
0.05 mol dm–3 adalah dua kali ganda tinggi
hidroklorik 0.01 mol dm–3. 0.1 mol dm–3 lebih daripada asid etanoik
(lebih tinggi) –3
daripada asid 0.1 mol dm .
hidroklorik 0.05 mol dm–3. – Nilai pH bagi asid hidroklorik 0.1 mol dm–3 lebih
–3
– Nilai pH bagi asid sulfurik 0.05 mol dm rendah daripada asid etanoik 0.1 mol dm–3.
lebih rendah daripada asid
hidroklorik 0.05 mol dm–3.
27/12/2019 11:07 AM
Latihan
1 Jadual di bawah menunjukkan nilai pH bagi beberapa bahan.

Bahan Nilai pH
Asid etanoik 0.1 mol dm –3
3
Asid hidroklorik 0.1 mol dm –3
1
Asid etanoik glasial 7
(a) (i) Apakah yang dimaksudkan dengan asid lemah dan asid kuat?
TP1
Asid lemah : Asid yang mengion separa dalam air menghasilkan kepekatan ion hidrogen, H+
yang rendah.
Asid kuat : Asid yang mengion sepenuhnya dalam air menghasilkan kepekatan ion hidrogen, H+
yang tinggi.
(ii) Antara asid etanoik dengan asid hidroklorik, asid manakah mempunyai kepekatan ion H+ yang lebih
TP4 tinggi? Terangkan jawapan anda.
– Asid hidroklorik mempunyai kepekatan ion H+ yang lebih tinggi berbanding dengan asid
etanoik.
– Asid hidroklorik ialah asid kuat yang mengion sepenuhnya dalam air untuk menghasilkan
kepekatan ion H+ yang lebih tinggi :
H2O H+(ak) + Cl–(ak)
HCl(ak)
– Asid etanoik ialah asid lemah yang mengion separa dalam air untuk menghasilkan
kepekatan ion H yang lebih rendah :
+
H2O
CH3COOH(aq) CH3COO– (ak) + H+ (ak)
(iii) Mengapakah asid etanoik dan asid hidroklorik mempunyai nilai pH yang berbeza?
TP2 – Semakin tinggi kepekatan ion hidrogen H+, semakin rendah nilai pH.
6
– Kepekatan ion H+ dalam asid hidroklorik lebih tinggi , nilai pH lebih rendah .
UNIT
– Kepekatan ion H+ dalam asid etanoik lebih rendah , nilai pH lebih tinggi .
(b) Asid etanoik glasial mempunyai nilai pH 7 tetapi asid etanoik mempunyai nilai pH yang kurang daripada
TP4 7. Terangkan pemerhatian tersebut.
– Molekul asid etanoik glasial tidak mengion . Asid etanoik glasial hanya terdiri daripada
molekul CH3COOH sahaja. Molekul CH3COOH adalah neutral . Tiada ion hidrogen
hadir. Nilai pH asid etanoik glasial adalah 7.
– Asid etanoik mengion separa dalam air untuk menghasilkan ion etanoat dan ion hidrogen
yang menyebabkan larutan mempunyai sifat asid . Nilai pH bagi larutan tersebut adalah kurang
daripada 7.
2 Jadual berikut menunjukkan nilai pH bagi beberapa jenis larutan berbeza.

Larutan P Q R S T U
pH 1 3 5 7 11 14
(a) (i) Larutan manakah yang mempunyai kepekatan ion hidrogen yang paling tinggi?
TP2
Larutan P
(ii) Larutan yang manakah mempunyai kepekatan ion hidroksida yang paling tinggi?
Larutan U
121

(b) Larutan manakah yang mungkin

TP2
(i) 0.01 mol dm–3 asid hidroklorik? Q
(ii) 0.01 mol dm–3 asid etanoik? R
(iii) 0.1 mol dm–3 ammonia akueus? T
(iv) 1 mol dm–3 asid hidroklorik? P
(v) 1 mol dm–3 larutan natrium hidroksida? U
(vi) 1 mol dm–3 larutan kalium sulfat? S
(c) (i) Nyatakan dua larutan yang bertindak balas untuk membentuk larutan neutral.
TP3
P/Q/R dan T/U
Asid hidroklorik/asid etanoik dengan ammonia akueus/ larutan natrium hidroksida.
(ii) Larutan manakah menghasilkan gas karbon dioksida apabila ditambah serbuk kalsium karbonat?
P/Q//Asid hidroklorik/asid etanoik
3 (a) Bandingkan bilangan mol ion H+ yang hadir dalam 50 cm3 asid sulfurik 1 mol dm–3 dengan 50 cm3 asid
TP4
hidroklorik 1 mol dm–3. Terangkan jawapan anda.
Asid 50 cm3 asid sulfurik 1 mol dm–3 50 cm3 asid hidroklorik 1 mol dm–3
Hitung bilangan Bilangan mol asid sulfurik Bilangan mol asid hidroklorik
mol ion
= 50 × 1 = 50 × 1
hidrogen, H+ 1 000 1 000
= 0.05 mol = 0.05 mol
H2SO4 2H+ + SO42– HCl H+ + Cl–
Daripada persamaan, Daripada persamaan,
1 mol H2SO4 : 2 mol H+ 1 mol HCl : 1 mol H+
UNIT
0.05 mol H2SO4 : 0.1 mol H+ 0.05 mol HCl : 0.05 mol H+
6
Bandingkan dua kali ganda

Bilangan ion H+ dalam 50 cm3 asid sulfurik 1 mol dm–3 adalah
bilangan ion
bilangan ion H+ dalam 50 cm3 asid hidroklorik 1 mol dm–3.
hidrogen
Penerangan Asid sulfurik adalah asid diprotik manakala asid hidroklorik adalah asid
monoprotik .
1 mol asid sulfurik mengion kepada 2 mol ion H+ manakala 1 mol asid hidroklorik
mengion kepada 2 mol ion H+. Bilangan ion H+ dalam kedua-dua asid dengan isi
padu dan kepekatan yang sama adalah dua kali ganda dalam asid sulfurik
dibandingkan dengan asid hidroklorik.
(b) Cadangkan isi padu asid hidroklorik 1 mol dm–3 yang mempunyai bilangan ion H+ yang sama dengan
TP2 50 cm3 asid sulfurik 1 mol dm–3.
100 cm3

SK
6.7 PENEUTRALAN 6.7
Apakah peneutralan? Peneutralan ialah tindak balas antara asid dan bes untuk membentuk garam dan air
SP 6.7.1 sahaja:
Asid + Bes Garam + Air
Contoh:
HCl (ak) + NaOH (ak) NaCl (ak) + H2O (ce)
2HNO3 (ak) + MgO (p) Mg(NO3)2 (ak) + H2O (ce)
Apakah yang berlaku Semasa dalam peneutralan, keasidan asid dineutralkan oleh alkali. Pada masa yang
semasa proses sama, kealkalian alkali dineutralkan oleh asid. Ion hidrogen dalam asid bertindak
peneutralan? balas dengan ion hidroksida dalam alkali untuk menghasilkan air:
H+ (ak) + OH– (ak) H2O (ce)
Aplikasi peneutralan dalam kehidupan seharian: SP 6.7.3
Aplikasi Contoh
Agrikultur 1 Tanah berasid dirawat dengan serbuk kapur tohor (kalsium oksida, CaO), batu kapur
(kalsium karbonat, CaCO3) atau abu daripada kayu api.
2 Tanah berbes dirawat dengan kompos. Gas berasid yang terbebas daripada
penguraian kompos meneutralkan alkali dalam tanah berbes.
3 Keasidan air dalam pertanian dikawal dengan menambah kapur tohor (kalsium oksida,
CaO).
4 Tindak balas peneutralan antara asid dan alkali boleh menghasilkan baja. Contohnya,
ammonium nitrat, ammonium sulfat dan urea.
6
1 Gas-gas berasid yang dibebaskan oleh kilang dineutralkan dengan kapur tohor (kalsium
UNIT
Industri
oksida, CaO), sebelum gas-gas tersebut dibebaskan ke udara.
2 Larutan ammonia / Ammonium hidroksida meneutralkan asid organik yang dihasilkan
oleh bakteria dalam lateks dan mencegah penggumpalan.
3 Sisa air dari industri penyaduran mengandungi asid seperti asid sulfurik. Ia dirawat dengan
menambah kapur untuk meneutralkannya sebelum ia dibuang ke sungai dan sungai.
Kesihatan 1 Anti-asid mengandungi bes seperti aluminium hidroksida , kalsium karbonat dan
magnesium hidroksida untuk meneutralkan asid berlebihan dalam perut.
2 Ubat gigi mengandungi bes (seperti magnesium hidroksida) untuk meneutralkan asid
yang dihasilkan oleh bakteria dalam mulut.
3 Serbuk penaik (natrium hidrogen karbonat) digunakan untuk merawat sengatan lebah
yang berasid.
4 Cuka (asid etanoik) digunakan untuk merawat sengatan tebuan yang beralkali.
123

Latihan
Rajah di sebelah menunjukkan dua baja berbeza yang digunakan oleh

petani ke atas tanaman mereka supaya tanaman mereka dapat tumbuh
dengan lebih pantas dan lebih besar dan seterusnya hasil tanaman BAJA BAJA
mereka dapat ditingkatkan. A B
Urea, Ammonia nitrat,
Dengan menggunakan pengetahuan kimia anda, tentukan baja terbaik (NH2)2CO NH4NO3
untuk digunakan oleh petani. TP5
Jawapan:
Urea, (NH2)2CO
28
Peratusan N = × 100% = 46.67%
60
Ammonia nitrat, NH4NO3

28
Peratusan N = × 100% = 35%
80
Urea, (NH2)2CO adalah baja terbaik kerana ia mengandungi peratusan nitrogen mengikut jisim yang lebih tinggi.
Titratan Asid dan Bes SP 6.7.2
Apakah pentitratan Ia adalah satu teknik yang digunakan untuk menentukan isi padu asid yang diperlukan
asid-bes? untuk meneutralkan isi padu tertentu alkali dengan bantuan penunjuk asid-bes.
Apakah titik akhir? – Apabila asid telah lengkap meneutralkan isi padu tertentu alkali, pentitratan sudah
mencapai takat akhir.
UNIT
– Takat akhir dalam pentitratan adalah takat di mana penunjuk bertukar warna.
– Penunjuk yang biasa digunakan ialah fenolftalein dan metil jingga.
6
– Isi padu asid yang diperoleh dari pentitratan boleh digunakan untuk menghitung
kepekatan alkali.
Contoh: SP 6.7.2
Tujuan : Untuk menentukan kepekatan asid hidroklorik menggunakan larutan piawai larutan natrium hidroksida
menggunakan pentitratan asid-bes.
Radas : Pipet dan pengisi pipet, kelalang kon 250 cm3, buret, kaki retort dan jubin putih.
Bahan : Asid hidroklorik X mol dm–3, larutan natrium hidroksida 1 mol dm–3, fenolftalein
Asid hidroklorik X mol dm–3
Larutan natrium hidroksida

1 mol dm–3 + fenolftalein

Prosedur:
1 Isikan sebuah buret dengan asid hidroklorik X mol dm–3 dan rekod bacaan awal buret.
2 Gunakan pipet untuk mengukur 100 cm3 larutan natrium hidroksida 1 mol dm–3 dan pindahkan ke dalam
kelalang kon.
3 Tambahkan 2 hingga 3 titik fenolftalein kepada larutan natrium hidroksida.
4 Letakkan kelalang kon di atas jubin putih.
5 Tambahkan asid hidroklorik titis demi titis ke dalam natrium hidroksida dan goncangkan kelalang kon.
6 Asid terus ditambah sehingga warna ungu fenolftalein berubah dan rekodkan bacaan buret.
7 Ulang pentitratan sebanyak dua kali.
Keputusan:
Pentitratan I II III
Bacaan akhir buret (cm3) V2 V4 V6
Bacaan awal buret (cm3) V1 V3 V5
Isi padu asid hidroklorik (cm3) V 2 – V1 = x V 4 – V3 = y V 6 – V5 = z
Pengiraan: SP 6.7.3
x+y+z
Purata isi padu asid hidroklorik =
3
= q cm3
Tulis persamaan yang seimbang. M = 1 mol dm–3 M = ?

Tulis maklumat daripada pentitratan di atas persamaan. V = 100 cm3 V = q cm3
NaOH (ak) + HCl ➝ NaCl + H2O

Hitung mol larutan natrium hidroksida dengan menggunakan Bilangan mol larutan natrium
6
formula: hidroksida
UNIT
Mv 100 × 1
n= = = 0.1
1 000 1 000
Gunakan nisbah mol bahan yang terlibat untuk mencari bilangan Daripada persamaan,
mol asid hidroklorik. 1 mol NaOH : 1 mol HCl
0.1 mol NaOH : 0.1 mol HCl
Tukarkan mol asid hidroklorik kepada unit yang dikehendaki M×q

dengan menggunakan formula: 0.1 mol =
1 000
Mv 0.1 × 1 000
n= M = mol dm–3
1 000 q
Catatan:
Mv
n= or / atau n = MV
1 000
n = Bilangan mol bahan terlarut
M = Kepekatan dalam mol dm–3 (kemolaran)
V = Isi padu larutan dalam dm–3
v = Isi padu larutan dalam cm3

125

SK
6.8 GARAM, HABLUR DAN KEGUNAAN GARAM DALAM KEHIDUPAN HARIAN 6.8
Apakah garam? Garam ialah sebatian yang terhasil apabila ion hidrogen daripada asid diganti oleh
SP 6.8.1 ion logam atau ion ammonium. Contoh: natrium klorida, kuprum(II) sulfat, kalium
nitrat dan ammonium sulfat.
Tuliskan formula kimia garam dalam Jadual Garam berikut dengan menggantikan ion hidrogen dalam asid
sulfurik, asid hidroklorik, asid nitrik dan asid karbonik dengan ion logam atau ion ammonium:
Jadual Garam
Ion Garam sulfat Garam klorida Garam nitrat Garam karbonat

logam (dari H2SO4) (dari HCl) (dari HNO3) (dari H2CO3)
Na+ Na2SO4 NaCl NaNO3 Na2CO3
K+ K2SO4 KCl KNO3 K2CO3
NH4+ (NH4 )2SO4 NH4Cl NH4NO3 (NH4 )2CO3
Mg2+ MgSO4 MgCl2 Mg(NO3 )2 MgCO3
Ca2+ CaSO4 CaCl2 Ca(NO3 )2 CaCO3
Al3+ Al2(SO4 )3 AlCl3 Al(NO3 )3 Al2(CO3 )3
Zn2+ ZnSO4 ZnCl2 Zn(NO3 )2 ZnCO3
Fe2+ FeSO4 FeCl2 Fe(NO3 )2 FeCO3
Pb2+ PbSO4 PbCl2 Pb(NO3 )2 PbCO3
Cu2+ CuSO4 CuCl2 Cu(NO3 )2 CuCO3
Ag+ Ag2SO4 AgCl AgNO3 Ag2CO3
UNIT
Ba2+ BaSO4 BaCl2 Ba(NO3 )2 BaCO3

6
Hubungan antara Nilai pH dan Kepekatan Asid dan Alkali
Bagaimana hablur Hablur garam terhasil apabila larutan garam yang tepu disejukkan.
garam terhasil?
Contoh hablur garam
Hablur natrium klorida Hablur kuprum(II) sulfat Hablur klorida

Apakah ciri-ciri Hablur yang dari sama jenis garam mempunyai ciri-ciri berikut:
hablur? (a) Bentuk geometri yang tetap. Saiz mungkin berbeza. Penghabluran yang cepat
akan menghasilkan hablur yang kecil, manakala penghabluran yang lambat akan
menghasilkan hablur yang besar.
(b) Permukaan yang rata, sisi lurus dan bucu yang tajam.
(c) Sudut yang tetap di antara dua permukaan yang bersebelahan.
Catatan:
Hablur yang berlainan jenis mempunyai bentuk geometri yang berbeza seperti kubus, rombus, kuboid
dan prisma.

Bagaimanakah garam – Bendasing tak terlarutkan dalam larutan garam ditapis keluar melalui penurasan
terlarutkan manakala terlarutkan dikeluarkan secara penghabluran semula.
ditulenkan oleh – Langkah proses penghabluran semula termasuklah:
penghabluran semula? (i) Garam terlarutkan dilarutkan dalam pelarut yang sesuai, biasanya air.
(ii) Larutan akueus kemudiannya dipanaskan untuk menyejat sehingga larutan
menjadi tepu.
(iii) Apabila larutan tepu yang panas dibiarkan untuk menyejuk, garam muncul
semula sebagai hablur tulen, meninggalkan bendasing dalam pelarut.
(iv) Hablur diperoleh sebagai baki melalui penurasan.
Bagaimana cara untuk – Hablur kuprum(II) sulfat yang membesar dilakukan dengan menggantung hablur
membesarkan hablur kuprum(II) sulfat yang kecil di dalam larutan kuprum(II) sulfat tepu.
kuprum(II) sulfat? – Biarkan air tersejat secara perlahan untuk mendapatkan hablur kuprum(II) sulfat
Cara membesarkan
yang besar.
hablur kuprum(II) sulfat
Rod kaca
Benang nilon
Halbur kecil kuprum(II) sulfat
Larutan kuprum(II) sulfat tepu
Aplikasi Garam Kegunaan

Penyediaan Natrium klorida, NaCl Sebagai perasa makanan dan pengawet makanan dalam
makanan ikan masin
Mononatrium glutamat (MSG) Untuk menambah rasa makanan
Natrium hidrogen karbonat Sebagai serbuk penaik dalam kek dan roti
(NaHCO3)
Natrium benzoat (C6H5COONa) Pengawet dalam makanan seperti sos tomato, sos tiram
dan jem
Natrium nitrat (NaNO3) Pengawet dalam daging yang diproses seperti dalam
6
burger dan sosej
UNIT
Pertanian – Garam nitrat seperti kalium Baja
nitrat (KNO3), natrium nitrat
(NaNO3)
– Garam ammonium seperti
ammonium sulfat
[(NH4)2SO4], ammonium
nitrat (NH4NO3)
Kuprum(II) sulfat, CuSO4 dan Pestisid
ferum(II) sulfat (FeSO4)
Bahan Kalsium karbonat (CaCO3) dan Antasid untuk mengurangkan keasidan dalam perut pesakit
perubatan kalsium hidrogen karbonat gastrik
(CaHCO3)
Kalsium sulfat (CaSO4) Untuk dibuat plaster Paris yang digunakan untuk
menyokong tulang yang patah
Barium sulfat, BaSO4 Membolehkan usus pesakit yang disyaki menghidapi
kanser perut dilihat dengan jelas dalam filem X-ray
Kalium manganat (KMnO4) Sebagai antiseptik untuk membunuh kuman
Kegunaan Argentum bromida (AgBr) Untuk menghasilkan filem fotografik hitam putih
lain
Stanum(II) fluorida, SnF2 Ditambah pada ubat gigi untuk menghalang pereputan gigi
127

SK
6.9 PENYEDIAAN GARAM 6.9
Apakah pengelasan bagi (i) Garam terlarutkan

garam?
(ii) Garam tak terlarutkan
Nyatakan peraturan umum (i) Semua garam K+, Na+ dan NH4+ terlarutkan.
keterlarutan garam dalam (ii) Semua garam nitrat terlarutkan.
air. (iii) Semua garam karbonat tak terlarutkan kecuali K2CO3, Na2CO3 dan
(NH4)2CO3.
(iv) Semua garam sulfat terlarutkan kecuali CaSO4, PbSO4 dan BaSO4.
(v) Semua garam klorida terlarutkan kecuali PbCl2 dan AgCl.
* Berdasarkan keterlarutan garam dalam air, lorekkan garam tak terlarutkan
dalam Jadual Garam di muka surat 126.
Rancang satu eskperimen Tujuan: Untuk mengkaji keterlarutan pelbagai jenis garam di dalam air.
untuk mengkaji Pernyataan masalah: Adakah semua garam daripada sulfat, klorida, nitrat
keterlarutan pelbagai jenis dan karbonat larut di dalam air?
garam di dalam air. Pemboleh ubah dimanipulasikan: Garam sulfat, garam klorida, garam
nitrat, garam karbonat
Pemboleh ubah bergerak balas: Keterlarutan garam di dalam air
Pemboleh ubah dimalarkan: Isi padu air suling, kuantiti garam
Hipotesis:
(i) Semua garam nitrat terlarutkan.
(ii) Semua garam karbonat tak terlarutkan kecuali K2CO3, Na2CO3 dan
(NH4)2CO3.
(iii) Semua garam sulfat terlarutkan kecuali CaSO4, PbSO4 dan BaSO4.
(iv) Semua garam klorida terlarutkan kecuali PbCl2 dan AgCl.
Bahan: Serbuk garam nitrat, sulfat, klorida dan karbonat bagi natrium,
kalium, ammonium, barium, argentum, plumbum, kalsium dan magnesium,
air suling
Radas: Tabung uji, penunu Bunsen, pemegang tabung uji, spatula, silinder
UNIT
penyukat
Prosedur:
6
1 Sukat dan masukkan 5 cm3 air suling ke dalam tabung uji.

2 Tambah separuh spatula natrium nitrat ke dalam tabung uji. Goncang
tabung uji tersebut.
3 Rekod pemerhatian.
4 Ulang langkah 1-3 dengan menggunakan garam-garam yang dinyatakan di
atas.
Pemerhatian:
(Lukis jadual dan catat pemerhatian)
Apakah kaedah I Menggunakan kaedah pentitratan

menyediakan garam II Dengan menambah pepejal bahan tindak balas sehingga berlebihan kepada
terlarutkan? SP 6.9.2 asid
Apakah kaedah III Dengan kaedah pemendakan
menyediakan garam tak
terlarutkan? SP 6.9.3

1 Menyediakan Garam Terlarutkan SP 6.9.2
I Menggunakan kaedah pentitratan

Bilakah kita Apabila kedua-dua bahan tindak balas adalah larutan akueus:
menggunakan kaedah Asid (ak) + Alkali (ak) ➝ Garam (ak) + Air
ini? Garam Na+, K+ dan NH4+ disediakan dengan menggunakan kaedah pentitratan. Kenal
pasti garam daripada Jadual Garam di muka surat 126.
*Alkali ialah bes yang larut dalam air dan mengion kepada ion hidroksida.
Catatan:
Jika salah satu bahan tindak balas akueus menjadi berlebihan, adalah sukar untuk mengeluarkannya
dengan sebarang kaedah fizikal (tidak seperti pepejal tak terlarutkan yang boleh dikeluarkan dengan
penurasan, lihat kaedah menambah pepejal sehingga berlebihan ini nanti). Oleh itu, pentitratan
membenarkan penambahan asid kepada alkali sehingga takat akhir dengan bantuan penunjuk. Jumlah
larutan akueus yang tepat bertindak balas bersama tanpa ada salah satunya yang menjadi berlebihan.
II Dengan menambah pepejal bahan tindak balas berlebihan kepada asid

Bilakah kita Satu daripada bahan tindak balas ialah logam tak terlarutkan, karbonat atau bes tak
menggunakan kaedah terlarutkan.
ini? (i) Asid + logam (p) ➝ garam + hidrogen
(ii) Asid + oksida logam (p) ➝ garam + air
(iii) Asid + karbonat logam (p) ➝ garam + air + karbon dioksida
Garam terlarutkan yang bukan garam Na+, K+ dan NH4+ disediakan dengan
menambahkan pepejal bahan tindak balas berlebihan kepada asid. Kenal pasti garam
ini daripada Jadual Garam pada muka surat 126.
Catatan:
Pepejal bahan tindak balas boleh ditambah sehingga berlebihan kepada isi padu asid yang tetap. Ia
dikeluarkan melalui penurasan.
6 UNIT
Latihan TP2
Pilih pasangan bahan tindak balas yang memerlukan penggunaan kaedah pentitratan atau penambahan pepejal
berlebihan.
Kaedah pentitratan Dengan menambah pepejal bahan tindak balas berlebihan

Bahan tindak balas
(3 / 7) (3 / 7)
CuO (p) + H2SO4 (ak) 7 3
NaOH (ak) + HCl (ak) 3 7
KOH (ak) + HNO3 (ak) 3 7
Zn (p) + HCl (ak) 7 3
129

2 Menyediakan Garam Tak Terlarutkan SP 6.9.3
III Melalui kaedah pemendakan
Nyatakan nama tindak Tindak balas penguraian ganda dua.

balas untuk
menghasilkan garam
tak terlarutkan.
Apakah jenis bahan Mendakan garam tak terlarutkan terbentuk apabila dua larutan berbeza yang
tindak balas yang mengandungi kation dan anion garam tak terlarutkan dicampur. Mendakan diperoleh
diperlukan untuk melalui penurasan.
kaedah ini?
Berikan persamaan Pb(NO3)2 (ak) + Na2SO4 (ak) ➝ PbSO4(p) + 2NaNO3 (ak)
kimia bagi Catatan:
pemendakan Bagaimana cara untuk mendeduksi bahan tindak balas daripada garam tak terlarutkan yang diberi:
plumbum(II) sulfat. plumbum(II) sulfat.
Pb2+ SO42–
Nitrat Pb2+ kerana semua garam nitrat Sulfat NH4+ / Na+ / K+ kerana
adalah terlarutkan. semua terlarutkan
Adalah dicadangkan untuk menggunakan bahan tindak balas yang mana satu daripadanya adalah
garam nitrat dan satu lagi garam ammonium / kalium / natrium kerana ia sentiasa terlarutkan.
Tulis persamaan ion Pb2+ + SO42– ➝ PbSO4

bagi tindak balas
tersebut.
Cadang bahan tindak
Garam tak
balas yang sesuai dan Larutan kation Larutan anion Persamaan ion
terlarutkan
tulis persamaan ion
bagi garam tak Plumbum(II) Plumbum(II)
terlarutkan berikut. Kalium iodida Pb2+ + 2I– PbI2
iodida, PbI2 nitrat
UNIT
Barium sulfat, Ammonium Ba2+ + SO42–

6
Barium nitrat
BaSO4 sulfat BaSO4
Argentum
Argentum nitrat Natrium klorida Ag+ + Cl– AgCl
klorida, AgCl
Kalsium Ca2+ + CO32–

Kalsium nitrat Kalium karbonat
karbonat, CaCO3 CaCO3
Catatan:
Plumbum(II) iodida dan plumbum(II) klorida adalah garam yang tak terlarutkan yang istimewa.
1 Plumbum(II) iodida adalah pepejal kuning tak terlarutkan tetapi larut dalam air panas dan
membentuk pepejal bewarna kuning kembali apabila disejukkan.
2 Plumbum(II) klorida adalah pepejal putih tak terlarutkan tetapi larut dalam air panas dan
membentuk pepejal putih kembali apabila disejukkan.
Bagaimana Garam
Terhasil
06 Chp 6 Kimia F4 (p130-157)csy3p.indd 130 26/12/2019 12:55 PM

Huraikan Penyediaan Garam Terlarutkan dan Garam tak Terlarutkan
1 Garam disediakan berdasarkan keterlarutannya sebagaimana yang ditunjukkan pada carta aliran di bawah: SP 6.9.2 SP 6.9.3
PENYEDIAAN GARAM

Garam terlarutkan Garam tak terlarutkan
Kaedah III
Garam K+, Na+, NH4+ Garam selain K+, Na+, NH4+ Garam ini disediakan melalui kaedah
pemendakan.
Kaedah I Kaedah II (Tindak balas penguraian ganda
dua)
Garam ini disediakan melalui tindak balas antara asid dengan – Campur dua larutan yang
Garam ini disediakan melalui kaedah
logam/oksida logam/ karbonat logam yang tak larut: mengandungi kation dan anion
pentitratan di antara asid dan alkali dengan
garam tak terlarutkan.
menggunakan penunjuk. – Asid + Logam Garam + Hidrogen (Tindak balas
– Kacau dengan rod kaca.
131
– Asid + Alkali Garam + Air penyesaran)
– Turas dengan corong turas.
(Tindak balas Peneutralan) – Asid + Oksida logam Garam + Air (Tindak balas – Bilas baki dengan air suling.
peneutralan) – Keringkan baki dengan menekankan
– Asid + Karbonat logam Garam + Air + Karbon dioksida antara kertas turas.
– Pentitratan dijalankan dengan menentukan – Tambah serbuk logam/oksida logam/karbonat logam ke dalam
isi padu asid yang diperlukan untuk isi padu tetap asid yang dihangatkan sehingga berlebihan.
meneutralkan alkali yang isi padunya – Turas campuran tersebut untuk mengeluarkan pepejal logam/
sudah ditetapkan dengan menggunakan oksida logam/karbonat logam yang berlebihan.
penunjuk.
– Isi padu asid yang sama kemudiannya
ditambah kepada isi padu alkali yang sama – Sejatkan hasil turasan hingga larutan tepu.
tanpa penunjuk untuk mendapatkan garam
– Celupkan dengan rod kaca, jika hablur terbentuk dengan serta merta, larutan adalah
yang tulen dan neutral.
tepu.
– Biarkan sejuk pada suhu bilik.
– Turas dan keringkan hablur garam dengan menekan antara kertas turas.
UNIT 6
26/12/2019 12:55 PM
6 UNIT
2 Langkah Penyediaan Garam Terlarutkan

Kaedah I:
Kaedah II: Garam terlarutkan K+, Na+
Garam terlarutkan selain K+, Na+ dan NH4+ dan NH4+
• Kacau campuran dengan • Turas campuran tersebut • Larutan garam dituangkan dalam • Sukat dan tuangkan
menggunakan rod kaca . mangkuk penyejat . 50 cm3 sebarang
untuk mengasingkan bahan

• Tambah serbuk logam / oksida berlebihan iaitu logam/oksida • Sejatkan larutan sehingga larutan tepu alkali berkepekatan

1 mol dm–3 ke
logam / karbonat logam kepada asid logam/karbonat logam dengan terbentuk.

➋ ➌ dalam kelalang kon.
sehingga berlebihan . larutan garam .
Tambah beberapa titis
➀ fenolftalein.
Baki adalah logam/
logam oksida/ Larutan garam
Logam/oksida • Sebarang asid
tepu 1 mol dm–3 dititratkan
logam/karbonat logam karbonat .
logam kepada alkali sehingga
yang berlebihan. Panaskan neutral menggunakan
Hasil turasan ialah penunjuk. Isi padu asid
Panaskan larutan garam . yang digunakan dicatat.
132
➍ ➁
• Ulang titratan tanpa
➊
• Sejukkan pada suhu bilik sehingga hablur garam penunjuk untuk
• Sukat dan tuangkan 100 cm3 sebarang asid berkepekatan terbentuk. mendapatkan larutan
1 mol dm–3 dan tuangkan ke dalam bikar. garam yang tulen
• Tambahkan serbuk logam/ oksida logam/ karbonat logam pada isi Hablur garam dan neutral .
padu asid yang tetap sambil dihangatkan perlahan-lahan .
➎ ➂
• Turaskan campuran tersebut untuk
➏ mengasingkan hablur garam .
• Keringkan hablur garam dengan
menekan antara kertas turas. Asid
Asid Baki adalah

hablur garam
➃
Alkali
Panaskan Hablur garam
26/12/2019 12:55 PM
3 Langkah-langkah Penyediaan Garam Tak Terlarutkan

Kaedah III: Penyediaan Garam Tak Terlarutkan XnYm Melalui Tindak Balas Penguraian Ganda Dua
SP 6.9.3
1 Sukat dan tuangkan 100 cm3 2 Sukat dan tuangkan 100 cm3
larutan berkepekatan larutan berkepekatan
1 mol dm–3 mengandungi 1 mol dm–3 mengandungi
kation Xm+ ke dalam bikar. anion Yn– ke dalam bikar yang lain.
3 Campur dan kacaukan campuran

Mendakan garam
XnYm terbentuk. menggunakan rod kaca .
Baki adalah garam

XnYm . campuran bilas
4 Turas dan
mendakan itu menggunakan air suling .
6
Baki ialah garam XnYm.
UNIT
5 Tekankan mendakan antara
Garam XnYm
kertas turas untuk mengeringkannya.
133

Latihan
1 Lengkapkan jadual berikut dengan menulis “L” bagi garam terlarutkan dan “TL” bagi garam tak terlarutkan.
TP2
Tuliskan semua persamaan kimia dalam penyediaan garam terlarutkan dan dua persamaan kimia bagi garam
tak terlarutkan.
Garam “L” / “TL” Persamaan kimia
Zn + 2HCl ZnCl2 + H2
Zink klorida L ZnCO3 + 2HCl ZnCl2 + CO2 + H2O
ZnO + 2HCl ZnCl2 + H2O
Natrium nitrat L NaOH + HNO3 NaNO3 + H2O
AgNO3 + KCl AgCl + KNO3

Argentum klorida TL
AgNO3 + NaCl AgCl + NaNO3

Kuprum(II) sulfat L
CuCO3 + H2SO4 CuSO4 + CO2 + H2O
Pb(NO3)2 + K2SO4 PbSO4 + 2KNO3

Plumbum(II) sulfat TL
Pb(NO3)2 + Na2SO4 PbSO4 + 2NaNO3
2Al + 6HNO3 2Al(NO3)3 + 3H2

Aluminium nitrat L Al2O3 + 6HNO3 2Al(NO3)3 + 3H2O
Al2(CO3)3 + 6HNO3 2Al(NO3)3 + 3CO2 + 3H2O
UNIT
Pb(NO3)2 + 2KCl PbCl2 + 2KNO3

Plumbum(II) klorida TL
6
Pb(NO3)2 + 2NaCl PbCl2 + 2NaNO3
Mg + 2HNO3 Mg(NO3)2 + H2
Magnesium nitrat L MgO + 2HNO3 Mg(NO3)2 + H2O
MgCO3 + 2HNO3 Mg(NO3)2 + CO2 + H2O
Kalium klorida L KOH + HCl KCl + H2O
PbO + 2HNO3 Pb(NO3)2 + H2O

Plumbum(II) nitrat L
PbCO3 + 2HNO3 Pb(NO3)2 + CO2 + H2O
BaCl2 + K2SO4 BaSO4 + 2KCl

Barium sulfat TL
BaCl2 + Na2SO4 BaSO4 + 2NaCl

2 Rajah di bawah menunjukkan susunan radas bagi menyediakan garam terlarutkan Y.
Asid nitrik
25 cm3 larutan kalium hidroksida 1 mol dm–3

+ fenolftalein
Fenolftalein digunakan sebagai penunjuk dalam pentitratan antara asid nitrik dengan larutan kalium hidroksida.
25 cm3 asid nitrik meneutralkan 25 cm3 larutan kalium hidroksida 1 mol dm–3. Eksperimen ini diulang dengan
menindakbalaskan 25 cm3 larutan kalium hidroksida 1 mol dm–3 dengan 25 cm3 asid nitrik tanpa fenolftalein.
Garam Y terbentuk daripada tindak balas ini.
(a) Nyatakan nama garam Y.
TP2
Kalium nitrat
(b) Tuliskan persamaan seimbang bagi tindak balas yang berlaku.

TP3
HNO3 + KOH KNO3 + H2O
(c) Hitungkan kepekatan asid nitrik tersebut.

TP3 25
Bilangan mol bagi KOH = 1 × = 0.025 mol
1 000
Dari persamaan kimia, 1 mol KOH : 1 mol HNO3
0.025 mol KOH : 0.025 mol HNO3
Kepekatan HNO3, M
25
0.025 = M ×
1 000
M = 1 mol dm–3
6 UNIT
(d) Mengapakah eksperimen ini diulang tanpa menggunakan fenolftalein?
TP1
Untuk mendapatkan larutan garam Y yang tulen dan neutral.
(e) Huraikan secara ringkas bagaimana hablur garam Y diperoleh daripada larutan garamnya.
TP6
Larutan garam dituang ke dalam mangkuk penyejat. Larutan itu dipanaskan untuk menyejatkan air
sehingga satu pertiga daripada isi padu asalnya // larutan yang tepu terbentuk. Larutan tepu dibiarkan
sejuk sehingga hablur Y terbentuk. Hablur tersebut dituras dan dikeringkan dengan menekannya di
antara kertas turas.
(f) Namakan dua garam lain yang boleh disediakan dengan kaedah yang sama.
TP2
Garam kalium / natrium / ammonium. Contoh: kalium nitrat, natrium sulfat.
(g) Nyatakan jenis tindak balas dalam penyediaan garam ini.

TP1
Peneutralan
135

3 Berikut adalah langkah-langkah dalam penyediaan hablur garam kuprum(II) sulfat kering.
Langkah I: Serbuk kuprum(II) oksida ditambahkan, sedikit demi sedikit sambil dikacau ke dalam 50 cm3
asid sulfurik 1 mol dm-3 yang dipanaskan sehingga serbuk itu tidak boleh larut lagi.
Langkah II: Campuran dituras.
Langkah III: Hasil turasan dipanaskan di dalam mangkuk penyejat sehingga isi padunya menjadi satu
pertiga daripada isi padu asal.
Langkah IV: Hasil turasan itu dibiarkan sejuk ke suhu bilik sehingga penghabluran berlaku.
Langkah V: Hablur yang terbentuk dituraskan dan dikeringkan dengan menekannya di antara kertas turas.
(a) (i) Nyatakan dua pemerhatian pada Langkah I.

TP4
– Pepejal hitam larut
– Larutan tanpa warna bertukar menjadi biru
(ii) Tuliskan persamaan kimia seimbang bagi tindak balas yang berlaku dalam Langkah I.
(iii) Nyatakan jenis tindak balas yang berlaku dalam penyediaan garam.
Peneutralan
(b) Mengapakah serbuk kuprum(II) oksida ditambah kepada larutan tersebut sehingga ia tidak boleh melarut
TP2 lagi dalam Langkah I?
Untuk memastikan semua asid sulfurik telah bertindak balas.
(c) Apakah tujuan pemanasan dalam Langkah III?

UNIT
TP2
Untuk menyejatkan air dan menjadikan larutan kuprum(II) sulfat tepu.
(d) Apakah warna kuprum(II) sulfat?
6
TP3
Biru
(e) Apakah tujuan penurasan dalam

TP3 (i) Langkah II?
– Untuk mengasingkan serbuk kuprum(II) oksida yang berlebihan.
– Untuk mendapatkan larutan kuprum(II) sulfat sebagai hasil turasan.
(ii) Langkah V?
Untuk mendapatkan hablur kuprum(II) sulfat sebagai baki.
(f) Lukiskan gambar rajah berlabel untuk menunjukkan susunan alat radas yang digunakan dalam Langkah II
TP5 dan Langkah III.
Kuprum(II) Kertas turas
oksida Larutan kuprum(II)
berlebihan sulfat
Panaskan
Larutan kuprum(II)
sulfat

(g) Bolehkah serbuk kuprum digunakan untuk menggantikan kuprum(II) oksida dalam eksperimen ini?
TP5 Terangkan jawapan anda.
Tidak boleh. Kuprum kurang elektropositif daripada hidrogen dalam Siri Elektrokimia. Kuprum tidak
dapat menyesarkan hidrogen daripada asid.
(h) Namakan bahan lain yang dapat menggantikan kuprum(II) oksida dalam penyediaan garam yang sama.
TP3 Tuliskan persamaan kimia yang seimbang bagi tindak balas yang berlaku.
Bahan : Kuprum(II) karbonat

Persamaan seimbang : CuCO3 + H2SO4 CuSO4 + H2O + CO2
4 Rajah di bawah menunjukkan carta aliran bagi penyediaan garam zink karbonat dan zink sulfat melalui tindak
balas I dan tindak balas II.
Tindak balas I Tindak balas II
Zink nitrat Zink karbonat Zink sulfat

(a) Berdasarkan carta aliran di atas, kelaskan garam di atas kepada garam terlarutkan dan garam tak terlarutkan.
TP2
Garam terlarutkan : Zink nitrat, zink sulfat
Garam tak terlarutkan : Zink karbonat
(b) (i) Nyatakan bahan tindak balas untuk penyediaan zink karbonat dari zink nitrat dalam tindak balas I.
TP2
Larutan natrium karbonat / larutan kalium karbonat / larutan ammonium karbonat
(ii) Nyatakan jenis tindak balas yang berlaku dalam tindak balas I.
Penguraian ganda dua
(iii) Huraikan penyediaan zink karbonat dari zink nitrat dalam makmal melalui tindak balas I.
TP6
50 cm3 larutan zink nitrat 1 mol dm–3 disukat dan dituangkan ke dalam sebuah bikar. 50 cm3 larutan
natrium karbonat 1 mol dm–3 disukat dan dituang ke dalam bikar lain. Campuran dikacau dengan rod
6
kaca dan pepejal putih zink karbonat (ZnCO3) terbentuk. Campuran dituras dan baki dibilas dengan
UNIT
air suling. Mendakan putih ditekan antara kertas turas untuk mengeringkannya.
(iv) Tuliskan persamaan kimia untuk tindak balas yang berlaku dalam (b)(iii).
TP3
Zn(NO3)2 + Na2CO3 ZnCO3 + 2NaNO3
(c) (i) Nyatakan bahan tindak balas bagi penyediaan zink sulfat dari zink karbonat dalam tindak balas II.
TP3
Asid sulfurik
(ii) Huraikan eksperimen dalam makmal untuk menyediakan zink sulfat dari zink karbonat melalui tindak
TP6 balas II.
50 cm3 asid sulfurik 1 mol dm–3 disukat dan dituang ke dalam bikar dan dihangatkan. Mendakan
putih dari tindak balas I/serbuk zink karbonat ditambah kepada asid hingga berlebihan. Campuran
dikacau dengan rod kaca. Mendakan putih yang berlebihan dituras keluar. Hasil turasan dituangkan
dalam mangkuk penyejat. Larutan garam dipanaskan sehingga tepu. Larutan tepu yang panas
disejukkan sehingga hablur terbentuk. Hablur yang terbentuk dituraskan dan dikeringkan dengan
menekannya antara kertas turas.
(iii) Tuliskan persamaan kimia untuk tindak balas yang berlaku dalam (c)(ii).
TP3
ZnCO3 + H2SO4 ZnSO4 + H2O + CO2
137

Membina Persamaan Ion bagi Pembentukan Garam Tak Terlarutkan SP 6.9.4
Bagaimana membina persamaan ion bagi Persamaan ion bagi pembentukan garam tak terlarutkan
pembentukan garam tak terlarutkan? boleh dibina jika bilangan mol anion dan kation garam tak
terlarutkan diketahui.
Nyatakan jenis eksperimen untuk Kaedah perubahan berterusan.

menentukan persamaan ion bagi
pembentukan garam tak terlarutkan.
Contoh eksperimen:
Pernyataan masalah : Bagaimanakah membina persamaan ion bagi pembentukan mendakan plumbum(II)
kromat?
Tujuan : Membina persamaan ion bagi pembentukan mendakan plumbum(II) kromat

Pemboleh ubah dimanipulasikan : Isi padu larutan plumbum(II) nitrat
Pemboleh ubah bergerak balas : Tinggi mendakan
Pemboleh ubah yang dimalarkan : Isi padu dan kepekatan larutan kalium kromat(VI), kepekatan larutan
plumbum(II) nitrat, saiz tabung uji
Hipotesis : Apabila isi padu larutan plumbum(II) nitrat bertambah, ketinggian mendakan akan meningkat
sehingga semua kalium kromat(VI) bertindak balas.
Radas : Tabung uji bersaiz sama, silinder penyukat//buret, rak tabung uji, penutup tabung uji, pembaris
: Larutan plumbum(II) nitrat dan kalium kromat(VI) 0.5 mol dm
–3
Bahan
5 cm3 larutan kalium kromat(VI) 0.5 mol dm–3 dituangkan ke dalam setiap tabung uji seperti ditunjukkan
dalam rajah di bawah:
UNIT
5 cm3 5 cm3 5 cm3 5 cm3 5 cm3 5 cm3 5 cm3 5 cm3

6
1 cm3 larutan plumbum(II)

1 cm3 nitrat
2 cm30.5 mol
3 cmdm
3 –3 ditambah
4 cm3 5kecm
dalam
3
6tabung
cm3 uji7 cm
pertama,
3
8 2cmcm
3 3 ke dalam tabung
uji kedua dan seterusnya hingga 8 cm3 ke dalam tabung uji kelapan seperti ditunjukkan dalam rajah di bawah:
Mendakan
Mendakan

Prosedur:
(a) Lapan tabung uji sama saiz dilabelkan 1 hingga 8 dan diletakkan di atas rak tabung uji.
(b) 5.00 cm3 larutan kalium kromat(VI) 0.5 mol dm–3 disukat dan dituangkan ke dalam setiap tabung uji.
(c) 1 cm3 larutan plumbum(II) nitrat 0.5 mol dm–3 ditambahkan ke dalam tabung uji pertama, 2 cm3 kepada tabung
uji kedua dan seterusnya hingga 8.0 cm3 kepada tabung uji kelapan.
(d) Tabung uji ditutup dan digoncang.
(e) Tabung uji dibiarkan di atas rak selama satu jam.
(f) Tinggi mendakan dalam setiap tabung uji diukur.
(g) Warna larutan di atas mendakan dalam setiap tabung uji dicatatkan.
(h) Graf tinggi mendakan melawan isi padu larutan plumbum(II) nitrat dilukis.
Keputusan:
Tabung uji 1 2 3 4 5 6 7 8
Isi padu
larutan kalium
kromat(VI) 5.00 5.00 5.00 5.00 5.00 5.00 5.00 5.00
0.5 mol dm–3 /
cm3
Isi padu
larutan
plumbum(II) 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00 7.00 8.00
nitrat 0.5 mol
dm–3 / cm3
Tinggi
0.5 0.8 1.2 1.6 2.0 2.0 2.0 2.0
mendakan / cm
Warna larutan
Tanpa Tanpa Tanpa Tanpa
6
di atas Kuning Kuning Kuning Kuning
warna warna warna warna
UNIT
mendakan
Bahan kimia Kalium Kalium Kalium Kalium Kalium Plumbum(II) Plumbum(II) Plumbum(II)
di dalam kromat(VI) kromat(VI) kromat(VI) kromat(VI) nitrat nitrat yang nitrat yang nitrat yang
larutan di atas
berlebihan berlebihan berlebihan berlebihan terbentuk. berlebihan berlebihan berlebihan
mendakan
dan kalium dan kalium dan kalium dan kalium dan kalium dan kalium dan kalium
nitrat nitrat nitrat nitrat nitrat nitrat nitrat
terbentuk. terbentuk. terbentuk. terbentuk. terbentuk. terbentuk. terbentuk.
Ion yang hadir

dalam larutan NO3-, K+ NO3-, K+ NO3-, K+ NO3-, K+ Pb2+, Pb2+, Pb2+,
NO3-, K+
di atas CrO42- CrO42- CrO42- CrO42- NO3-, K+ NO3-, K+ NO3-, K+
mendakan
139

1 Lengkapkan jadual berikut:

TP4
Pemerhatian Inferens
Tinggi mendakan dalam • Peningkatan isi padu plumbum(II) nitrat yang ditambah meningkatkan
tabung uji 1 hingga 4 jisim mendakan yang terbentuk dalam tabung uji 1 hingga 4.
meningkat. • Terdapat kalium kromat(VI) yang berlebihan dalam tabung uji 1
Larutan di atas mendakan hingga 4.
berwarna kuning dalam tabung
uji 1 hingga 4.
Tinggi mendakan kekal tidak • Dalam tabung uji 5, larutan kalium kromat(VI) telah bertindak balas
berubah dalam tabung uji 5 lengkap dengan larutan plumbum(II) nitrat. Semua ion kromat(VI) dan
hingga 8. ion plumbum(II) telah bertindak balas. Larutan di atas mendakan
Larutan di atas mendakan adalah .kalium nitrat .
adalah tanpa warna dalam
tabung uji 5 hingga 8. • Dalam tabung uji 6 hingga 8, terdapat ion plumbum(II) yang
berlebihan apabila larutan plumbum(II) nitrat berlebihan
ditambah.
2 Lakaran graf di bawah diperoleh apabila tinggi mendakan dilukis melawan isi padu larutan plumbum(II) nitrat.
TP4
Tinggi mendakan (cm)
Isi padu plumbum(II) nitrat /cm3

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
(a) Apakah warna larutan plumbum(II) nitrat dan kalium kromat(VI)?

UNIT
Larutan plumbum(II) nitrat : tanpa warna

Larutan kalium kromat(VI) : kuning
6
(b) (i) Nyatakan nama mendakan yang terbentuk.

Plumbum(II) kromat
(ii) Apakah warna mendakan itu?

Kuning
(c) (i) Berdasakan graf di atas, apakah isi padu larutan plumbum(II) nitrat yang diperlukan untuk bertindak
balas lengkap dengan 5 cm3 larutan kalium kromat(VI)?
5 cm3
(ii) Hitungkan bilangan mol ion plumbum(II) yang terdapat dalam 5.0 cm³ larutan plumbum(II) nitrat
0.5 mol dm–3.
Persamaan pengionan larutan plumbum(II) nitrat:
Pb(NO3)2 Pb2+ + 2NO3–
Bilangan mol Pb(NO3)2 = 5.0 × 0.5 = 0.0025 mol

1 000
Daripada persamaan pengionan,
1 mol Pb(NO3)2 : 1 mol Pb2+
0.0025 mol Pb(NO3)2 : 0.0025 mol Pb2+

(iii) Hitungkan bilangan mol ion kromat(VI) yang terdapat dalam 5.0 cm³ larutan kalium kromat(VI)
0.5 mol dm–3.
Persamaan pengionan larutan kalium kromat(VI):
K2CrO4 2K+ + CrO4 2-
Daripada persamaan pengionan,

1 mol K2CrO4 : 1 mol CrO42-
0.0025 mol K2CrO4 : 0.0025 mol CrO42-
(iv) Hitungkan bilangan mol ion kromat(VI) yang bertindak balas lengkap dengan satu mol ion
plumbum(II).
0.0025 mol Pb2+ : bertindak balas lengkap dengan 0.0025 mol CrO42-
1 mol Pb2+ : 1 mol CrO42-
(d) Tuliskan persamaan ion bagi pembentukan mendakan.

Pb2+ + CrO42- ➝ PbCrO4
Penyelesaian Pelbagai Masalah Berangka Melibatkan Penyediaan Garam

Hubungan antara mol bahan dengan jisim, isi padu gas, isi padu larutan dan kepekatan larutan:
Jisim dalam gram
÷ (JAR/JMR/JFR) g mol–1 × (JAR/JMR/JFR) g mol–1
MV
Kepekatan larutan dalam n = 1 000 × 24 dm3 mol–1 Isi padu gas
mol dm–3 (M) dan isi Bilangan mol (n)
÷ 24 dm mol
3 –1 dalam dm3
6
padu dalam cm3 (V)
UNIT
Contoh:
50 cm3 asid sulfurik 2 mol dm–3 ditambah kepada serbuk kuprum(II) oksida berlebihan. Hitungkan jisim kuprum(II)
sulfat yang terbentuk dalam tindak balas itu.
[Jisim atom relatif: H = 1, O = 16, Cu = 64, S = 32]
Tulis persamaan seimbang M = 2 mol dm–3
Tulis maklumat daripada soalan di atas persamaan V = 50 cm3 ?g
CuO(ak) + H2SO4 CuSO4(ak) + 2H2O(ce)

Tukar kuantiti yang diberikan kepada mol dengan Bilangan mol asid sulfurik
menggunakan teknik yang ditunjukkan dalam carta 2 × 50
=
di atas. 1 000
= 0.1 mol
Gunakan nisbah mol bahan yang terlibat untuk Daripada persamaan,
mencari bilangan mol bahan lain. 1 mol H2SO4 : 1 mol CuSO4
Catatan: 0.1 mol H2SO4 : 0.1 mol CuSO4
Pekali untuk setiap formula menunjukkan bilangan mol bahan tindak
balas dan hasil yang terbentuk.
Tukar mol kepada kuantiti yang dikehendaki oleh Jisim CuSO4
soalan dengan menggunakan kaedah yang = 0.1 mol × [64 + 32 + (16 × 4)] g mol–1
ditunjukkan dalam carta di atas. = 16 g
141

Latihan
1 27.66 g plumbum(II) iodida termendak apabila 2.0 mol dm–3 larutan plumbum(II) nitrat akueus ditambahkan
TP3
kepada larutan kalium iodida akueus berlebihan. Hitungkan isi padu plumbum(II) nitrat yang digunakan.
[Jisim atom relatif: I = 127, Pb = 207]
M = 2 mol dm–3
V = ? cm3 27.66 g
Pb(NO3)2(ak) + 2KI(ak) PbI2(p) + 2KNO3(ak)
27.66
Bilangan mol PbI2 = = 0.06 mol
(207 + 2 × 127)
Daripada persamaan, 1 mol PbI2 : 1 mol Pb(NO3)2
0.06 mol PbI2 : 0.06 mol Pb(NO3)2
n mol 0.06 mol
Isi padu Pb(NO3)2 = M mol dm–3 = 2 mol dm–3 = 0.03 dm3 = 30 cm3
2 Serbuk zink oksida ditambahkan kepada 100 cm3 asid nitrik 2 mol dm–3 untuk membentuk zink nitrat. Hitungkan
TP3
(i) jisim zink oksida yang bertindak balas.
(ii) jisim zink nitrat yang terhasil. [Jisim atom relatif: H = 1, O = 16, N = 14, Zn = 65]
M = 2 mol dm–3
V = 100 cm3
(i) 2HNO3(ak) + ZnO(p) Zn(NO3)2(ak) + H2O(ce)
100 × 2
Bilangan mol HNO3 = = 0.2 mol
1 000
Daripada persamaan, 2 mol HNO3 : 1 mol ZnO
0.2 mol HNO3 : 0.1 mol ZnO
Jisim ZnO = 0.1 × [65 + 16] = 8.1 g
UNIT
(ii) Daripada persamaan, 2 mol HNO3 : 1 mol Zn(NO3)2

0.2 mol HNO3 : 0.1 mol Zn(NO3)2
6
Jisim Zn(NO3)2 = 0.1 mol × [65 + [14 + (16 × 3)] × 2] g mol–1

= 0.1 × 189
= 18.9 g
3 200 cm3 larutan barium klorida 1 mol dm–3 bertindak balas dengan 100 cm3 larutan argentum nitrat 1 mol dm–3.
TP3
Hitungkan jisim mendakan yang terbentuk. [Jisim atom relatif: Ag = 108, Cl = 35.5]
M = 1.0 mol dm–3 M = 1.0 mol dm–3

V = 200 cm3 V = 100 cm3 ?g
BaCl2 + 2 AgNO3 2AgCl + Ba(NO3)2
1 × 200
Bilangan mol barium klorida = = 0.2 mol (lebih)
1 000
1 × 100
Bilangan mol argentum nitrat = = 0.1 mol
1 000
Daripada persamaan, 1 mol BaCl2 : 2 mol AgNO3 : 2 mol AgCl
0.2 mol BaCl2 (lebih) : 0.1 mol AgNO3 : 0.1 mol AgCl
Jisim AgCl = 0.1 mol × [108 + 35.5] g mol–1 = 14.35 g

SK
6.10 TINDAKAN HABA KE ATAS GARAM 6.10
Apakah kesan haba ke Beberapa jenis garam terurai apabila dipanaskan:

atas garam? oksida logam gas
SP 6.10.1
Garam
(Warna baki merujuk + (Pengenalan gas merujuk
kepada kation tertentu) kepada anion/katian tertentu)
1 Pengesahan gas yang biasa: SP 6.10.2
Gas Pemerhatian / Ujian Inferens

– Wasap perang. – Nitrogen dioksida terhasil apabila
Nitrogen
– Letakkan kertas litmus biru lembap pada mulut garam nitrat dipanaskan.
dioksida,
tabung didih, kertas litmus biru bertukar menjadi – Ion nitrat, NO3– hadir.
NO2
merah.
– Gas tanpa warna. – Gas oksigen terhasil apabila garam
Oksigen,O2 – Masukkan kayu uji berbara ke dalam tabung didih, nitrat atau klorat(V) dipanaskan.
kayu uji berbara menyala. – Ion nitrat, NO3– atau ion ClO3– hadir.
– Gas tanpa warna. – Gas karbon dioksida terhasil apabila
– Lalukan gas ke dalam air kapur, air kapur menjadi garam karbonat dipanaskan.
keruh. – Ion karbonat, CO32– hadir.
Karbon – Lukiskan susunan radas untuk menjalankan ujian:
dioksida, Kalsium
CO2 karbonat
Panaskan
Air kapur
– Gas tanpa warna dengan bau yang sengit. – Gas ammonia terhasil apabila garam
6
Ammonia, – Letakkan kertas litmus merah lembap pada mulut ammonium dipanaskan dengan
UNIT
NH3 tabung didih, kertas litmus merah bertukar menjadi alkali.
biru. – Ion ammonium NH4+ hadir.
Gas – Gas tanpa warna – Gas hidrogen terhasil
hidrogen, – Letakkan kayu uji menyala pada mulut tabung uji
H2 – Gas terbakar dengan bunyi “pop”
– Gas kuning kehijauan – Gas klorin terhasil
Gas klorin, – Letakkan kertas litmus biru pada mulut tabung uji
Cl2 – Kertas litmus biru bertukar merah, dan menjadi
luntur
– Gas tanpa warna – Gas hidrogen klorida terhasil
Rod kaca
Gas – Celupkan rod kaca ke dalam dicelup daripada pemanasan natrium klorida
hidrogen larutan ammonia pekat dan dalam larutan dengan asid sulfurik pekat
klorida, dekatkan ke mulut tabung ammonia
HCl uji H2SO4 pekat
– Wasap putih terhasil pekat NaCl
– Gas tanpa warna dengan bau yang sengit – Gas sulfur dioksida terhasil
Gas sulfur
– Gelembung gas melalui kalium dikromat(VI)
dioksida,
berasid
SO2
– Larutan jingga bertukar menjadi hijau
143

2 Kesan haba ke atas garam nitrat dan garam karbonat. SP 6.10.2
Kation Nitrat (NO3–) Karbonat (CO32–)

Terurai kepada gas oksigen dan logam
Tidak diuraikan apabila dipanaskan
nitrit apabila dipanaskan
2KNO3 2KNO2 + O2
K+ –
Pepejal putih Pepejal putih
2NaNO3 2NaNO2 + O2
Na+ –
Pepejal putih Pepejal putih
Terurai kepada gas oksigen, gas nitrogen Terurai kepada gas karbon dioksida dan oksida
dioksida dan oksida logam apabila logam apabila dipanaskan
dipanaskan
2Ca(NO3)2 2CaO + 4NO2 + O2 CaCO3 CaO + CO2
Ca2+ Pepejal Pepejal Wasap Pepejal Pepejal Air kapur
putih putih perang putih putih menjadi keruh
2Mg(NO3)2 2MgO + 4NO2 + O2 MgCO3 MgO + CO2
Mg 2+
Pepejal Pepejal Wasap Pepejal Pepejal Air kapur
4Al(NO3)3 2Al2O3 + 12NO2 + 3O2 2Al2(CO3)3 2Al2O3 + 6CO2
Al 3+
Pepejal Pepejal Wasap Pepejal Pepejal Air kapur
2Zn(NO3)2 2ZnO + 4NO2 + O2 ZnCO3 ZnO + CO2
Pepejal Kuning apabila Gas Pepejal Kuning apabila Air kapur
Zn2+
putih panas, putih perang putih panas, putih menjadi keruh
apabila sejuk apabila sejuk
UNIT
2Pb(NO3)2 2PbO + 4NO2 + O2 PbCO3 PbO + CO2

Pepejal Perang apabila Gas Pepejal Perang apabila Air kapur
Pb2+
6
putih panas, kuning perang keruh panas, kuning menjadi keruh

apabila sejuk Putih apabila sejuk
2Cu(NO3)2 2CuO + 4NO2 + O2 CuCO3 CuO + CO2
Cu2+ Pepejal Pepejal Wasap Pepejal hijau Pepejal Air kapur
biru hitam perang keruh hitam menjadi keruh
3 Garam sulfat lebih stabil kerana ia tidak terurai dengan mudah apabila dipanaskan.
4 Garam klorida tidak terurai kecuali NH4Cl: NH4Cl(p) NH3(g) + HCl(g)

5 Lengkapkan jadual berikut: SP 6.10.2
Pemerhatian Inferens / kesimpulan

Garam berwarna putih dipanaskan. – Gas nitrogen dioksida dibebaskan. Ion
– Gas perang dibebaskan, ia menukarkan kertas
nitrat hadir.
litmus biru lembap kepada merah.
– Baki berwarna kuning apabila panas dan putih – Baki ialah zink oksida. Ion zink
apabila sejuk. hadir.
– Garam putih ialah zink nitrat .
Garam berwarna hijau dipanaskan. – Gas karbon dioksida dibebaskan. Ion
– Gelembung gas dibebaskan, ia menukarkan
karbonat hadir.
air kapur menjadi keruh.
– Baki berwarna hitam. – Baki ialah kuprum(II) oksida. Ion kuprum(II)
hadir.
– Garam hijau ialah kuprum(II) karbonat .
Garam berwarna putih dipanaskan. – Gas karbon dioksida dibebaskan. Ion karbonat
– Gelembung gas dibebaskan, ia menukarkan hadir.
– Baki berwarna perang apabila panas dan – Baki ialah plumbum(II) oksida. Ion plumbum(II)
kuning apabila sejuk. hadir.
– Garam putih ialah plumbum(II) karbonat .
Garam berwarna putih dipanaskan. – Gas karbon dioksida dibebaskan. Ion karbonat
– Gelembung gas dibebaskan, ia menukarkan hadir.
zink zink
– Baki berwarna kuning apabila panas dan putih – Baki ialah oksida. Ion
apabila sejuk. hadir.
– Garam putih ialah zink karbonat .
Garam berwarna biru dipanaskan. – Gas nitrogen dioksida dibebaskan. Ion nitrat
6
– Gas perang terbebas, ia menukarkan warna hadir.
UNIT
kertas litmus biru menjadi merah.
– Baki berwarna hitam. – Baki ialah kuprum(II) oksida. Ion kuprum(II)
hadir.
– Garam biru ialah kuprum(II) nitrat .
Garam berwarna putih dipanaskan. – Gas nitrogen dioksida dibebaskan. Ion nitrat hadir.
– Gas perang terbebas, ia menukarkan warna – Baki ialah plumbum(II) oksida. Ion plumbum(II) hadir.
kertas litmus biru menjadi merah.
– Baki berwarna perang apabila panas dan – Garam putih ialah plumbum(II) nitrat .
kuning apabila sejuk.
Garam berwarna putih dipanaskan. – Gas karbon dioksida dibebaskan. Ion
– Gelembung gas dibebaskan, ia menukarkan
karbonat hadir.
– Baki berwarna putih. – Baki yang mungkin adalah CaO/MgO/Al2O3.
– Daripada jadual di atas, kesan haba ke atas garam boleh digunakan untuk mengenal pasti garam
plumbum(II) nitrat , plumbum(II) karbonat , zink nitrat , zink karbonat ,
kuprum(II) nitrat dan kuprum(II) karbonat .
– Ujian pengesahan untuk kation dan anion lain dijalankan dengan menggunakan Ujian Pengesahan Anion dan
Kation.
145

SK
6.11 ANALISIS KUALITATIF 6.11
Apakah analisis Analisis kualitatif garam ialah suatu teknik dalam kimia yang digunakan untuk
kualitatif garam? mengenal pasti ion-ion yang hadir dalam garam.
Apakah pemeriksaan Pemeriksaan awal adalah ke atas sifat-sifat fizikal seperti warna dan keterlarutan,
awal ke atas garam? menunjukkan kemungkinan kehadiran kation, anion atau oksida logam tertentu.
SP 6.11.2
Larutan
Pepejal Garam / Kation / Oksida logam
akueus
Putih Tanpa warna K+, Na+, Ca2+, Mg2+, Al3+, Zn2+, Pb2+, NH4+
Tak
Hijau CuCO3
terlarutkan
Hijau muda Hijau muda Fe2+ contoh: FeSO4, FeCl2, Fe(NO3)2
Cu2+,
Biru Biru
contoh: CuSO4, Cu(NO3 )2 dan CuCl2
Perang Perang Fe3+
Tak
Hitam CuO
terlarutkan
Kuning apabila
Tak
panas, putih ZnO
terlarutkan
apabila sejuk
Perang apabila
Tak
panas, kuning PbO
terlarutkan
apabila sejuk
Bagaimanakah analisis Analisis kualitatif terdiri daripada langkah-langkah berikut:

UNIT
kualitatif dijalankan (a) Perhatikan sifat-sifat fizik garam.

untuk menentukan (b) Kesan haba ke atas garam.
6
garam? (c) Sediakan larutan akueus garam dan jalankan ujian pengesahan untuk kation
SP 6.11.2 dan anion yang hadir.
Ujian Pengesahan bagi Kation SP 6.11.1
Senaraikan kation. Ca2+, Zn2+, Al3+, Pb2+, Cu2+, Fe2+, Fe3+, NH4+
Apakah dua langkah Langkah 1: Tambah beberapa titis larutan natrium hidroksida atau larutan ammonia
untuk menguji kepada larutan akueus garam dan perhatikan.
kation? Langkah 2: Tambah larutan natrium hidroksida atau larutan ammonia sehingga
berlebihan dan perhatikan.
Apakah pemerhatian Tiga pemerhatian utama:

yang penting? 1 Adakah terdapat mendakan terbentuk dalam beberapa titis reagen ujian?
2 Jika ya, apakah warna mendakan itu?
3 Adakah mendakan itu larut dalam reagen ujian sehingga berlebihan?

Ujian Pengesahan bagi Kation SP 6.11.1
Larutan natrium Mendakan larut

hidroksida/larutan (Mendakan larut dalam larutan
ammonia natrium hidroksida/ammonia
berlebihan)
Tambah larutan natrium
hidroksida/ammonia
hingga berlebihan
Larutan garam
Mendakan tidak larut
(Mendakan tidak larut
dalam larutan natrium
hidroksida/ammonia
Mendakan putih/berwarna berlebihan)
(Hidroksida logam yang tak
larut)
A Menggunakan larutan natrium hidroksida, NaOH:

1 2 cm3 larutan kalsium nitrat dimasukkan ke dalam tabung uji.
2 Beberapa titis larutan natrium hidroksida dimasukkan ke dalam tabung uji menggunakan penitis.
3 Tabung uji digoncang.
4 Pemerhatian sama ada mendakan terbentuk dan warnanya dicatatkan.
5 Jika mendakan terbentuk, larutan natrium hidroksida terus ditambah hingga tiada perubahan lagi.
7 Pemerhatian sama ada mendakan yang terbentuk larut dalam larutan natrium hidroksida berlebihan dicatatkan.
8 Langkah 1 – 7 diulang dengan menggantikan larutan kalsium nitrat dengan larutan aluminium nitrat, kuprum(II)
sulfat, ferum(II) sulfat, ferum(III) sulfat, plumbum(II) nitrat, magnesium nitrat, zink nitrat dan ammonium
klorida.
B Menggunakan larutan ammonia, NH3:
6
1 2 cm3 larutan kalsium nitrat dimasukkan ke dalam tabung uji.
2 Beberapa titis larutan ammonia dimasukkan ke dalam tabung uji menggunakan penitis.
UNIT
4 Pemerhatian sama ada mendakan terbentuk dan warnanya dicatatkan.
5 Jika mendakan terbentuk, larutan ammonia terus ditambah hingga tiada perubahan lagi.
7 Pemerhatian sama ada mendakan yang terbentuk larut dalam larutan ammonia berlebihan dicatatkan.
8 Langkah 1 – 7 diulang dengan menggantikan larutan kalsium nitrat dengan larutan aluminium nitrat, kuprum(II)
sulfat, ferum(II) sulfat, ferum(III) sulfat, plumbum(II) nitrat, magnesium nitrat, zink nitrat dan ammonium
klorida.
147

Keputusan:
Larutan natrium hidroksida Larutan ammonia Ujian pengesahan dengan bahan uji
Kation
sedikit berlebihan sedikit berlebihan lain
Mendakan Tak larut dalam Tiada Tiada
Ca2+ –
putih berlebihan perubahan perubahan
Tak larut
Mendakan Tak larut dalam Mendakan
Mg2+ dalam –
putih berlebihan putih
berlebihan
Mendakan Larut dalam Mendakan Larut dalam
Zn2+ –
putih berlebihan putih berlebihan
Tak larut
Mendakan Larut dalam Mendakan
Al3+ dalam Merujuk kepada muka surat 150
berlebihan
Tak larut
Mendakan Larut dalam Mendakan
Pb2+ dalam Merujuk kepada muka surat 150
berlebihan
Tak larut Tambah beberapa titis larutan kalium
Mendakan Tak larut dalam Mendakan
Fe2+ dalam heksasianoferat(III), mendakan biru
hijau berlebihan hijau
berlebihan terbentuk
• Tambah beberapa titis larutan kalium
heksasianoferat(II), mendakan biru
Tak larut
Mendakan Tak larut dalam Mendakan terbentuk
Fe3+ dalam
perang berlebihan perang • Tambah beberapa titis larutan kalium
berlebihan
tiosianat, mendakan merah darah
terbentuk
Mendakan Tak larut dalam Mendakan Larut dalam
Cu2+ –
biru berlebihan biru berlebihan
Tiada perubahan. Suatu gas yang
mengubah kertas litmus merah Tiada Tiada Tambah beberapa titis reagen Nessler,
NH4+
UNIT
kepada biru dibebaskan apabila perubahan perubahan mendakan perang terbentuk

dipanaskan.
6
(a) Tindak balas dengan larutan natrium hidroksida sedikit demi sedikit sehingga berlebihan: (rujuk jadual di atas)
Larutan Tambahkan sedikit Bau sengit, menukarkan kertas litmus merah lembap kepada biru
mengandungi: larutan natrium
Panaskan
Ca2+, Mg2+, hidroksida NH4+ NH4+
Al , Zn ,
3+ 2+
Pb2+, Fe2+, Fe3+, Tiada mendakan

Cu2+, NH4+ Cu2+ (biru),
Fe2+ (hijau),
Fe3+ (perang)
Mendakan Mendakan berwarna
terbentuk
Larut
Zn2+, Al3+, Pb2+
Pb2+, Al3+,
Zn2+, Ca2+,
Mendakan putih Mg2+ Tambahkan larutan
natrium hidroksida
berlebihan Ca2+, Mg2+
Tak larut

(b)
Tindak balas dengan larutan ammonia sedikit demi sedikit sehingga berlebihan:
Ca2+
Tambahkan
Tiada mendakan larutan Larut
ammonia Cu2+
Larutan Cu2+ (biru),
berlebihan
mengandungi: Fe2+ (hijau),
Ca2+, Mg2+, Tambah Fe3+ (perang)
Al3+, Zn2+, Pb2+, sedikit Fe2+, Fe3+
Fe2+, Fe3+, Cu2+ larutan Tak larut
ammonia Mendakan
Mendakan
berwarna
terbentuk
Tambahkan
larutan ammonia Larut
Zn2+
Pb , Al ,
2+ 3+ berlebihan
Mendakan putih Zn2+, Mg2+
Mg2+,
Tak larut Al3+, Pb2+
(c) Kesimpulan ujian pengesahan bagi kation tanpa warna/putih:

(i) Zn2+: Mendakan putih larut dalam larutan natrium hidroksida dan larutan ammonia berlebihan

(ii) Mg2+: Mendakan putih tidak larut dalam larutan natrium hidroksida dan larutan ammonia
berlebihan
(iii) Al3+: Mendakan putih larut dalam larutan natrium hidroksida berlebihan dan tidak larut dalam
Pb2+ larutan ammonia berlebihan
6
(iv) Ca2+: Mendakan putih tidak larut dalam larutan natrium hidroksida berlebihan dan tiada mendakan
UNIT
dalam larutan ammonia
(v) NH4+: Tiada mendakan dalam larutan natrium hidroksida dan berbau sengit apabila dipanaskan, gas
terbebas menukarkan kertas litmus merah kepada biru
(d) Kesimpulan untuk ujian pengesahan bagi kation berwarna.

(i) Cu2+: Mendakan biru tidak larut dalam larutan natrium hidroksida berlebihan dan larut dalam
larutan ammonia berlebihan
(ii) Fe2+: Mendakan hijau tidak larut dalam larutan natrium hidroksida dan larutan ammonia berlebihan

(iii) Fe3+: Mendakan perang tidak larut dalam larutan natrium hidroksida dan larutan ammonia
berlebihan
149

(e) Semua kation boleh dikenal pasti dengan ujian pengesahan menggunakan larutan natrium hidroksida
dan larutan ammonia kecuali Al3+ dan Pb2+.
(f) Untuk membezakan Al3+ dengan Pb2+:

– Al3+ dan Pb2+ boleh dibezakan dengan menggunakan tindak balas penguraian ganda dua. Larutan akueus
yang mengandungi anion SO42–/ Cl– / I– digunakan untuk mengesan kehadiran Al3+ dan Pb2+.
– Mendakan terbentuk apabila larutan mengandungi SO42–/ Cl–/ I– ditambah kepada Pb2+.
– Tiada mendakan terbentuk apabila larutan mengandungi SO42–/ Cl–/ I– ditambah kepada Al3+.
(g) Tuliskan persamaan ion bagi pembentukan mendakan:
Al3+ dan Pb2+
Tambahkan larutan Tambahkan larutan

natrium sulfat Tambahkan kalium iodida
larutan natrium
klorida
Tiada
Mendakan putih Tiada perubahan Mendakan
perubahan
kuning
Al3+ Pb2+ Al3+ Pb2+
Pb2+ + SO42– PbSO4 Pb2+ + 2I– PbI2
Tiada perubahan Mendakan putih
Al3+ Pb2+
UNIT
Pb2+ + 2Cl– PbCl2

6
Ujian Pengesahan bagi Anion SP 6.11.1
Senaraikan anion. CO32–, Cl–, SO42–, NO3–
Apakah pemerhatian yang Pemerhatian mungkin salah satu daripada berikut:

penting? • Warna mendakan
• Gas yang dibebaskan

Ujian Pengesahan Anion SP 6.11.1
2 cm3 larutan yang mengandungi anion Xn– dituang ke dalam tabung uji.

1 4 cm3 asid hidroklorik cair 1 Asid nitrik cair ditambah ke 1 Asid hidroklorik/asid nitrik cair 1 2 cm3 asid sulfurik cair ditambah
ditambah ke dalam tabung dalam tabung uji hingga tiada ditambah ke dalam tabung uji ke dalam tabung uji diikuti dengan
uji. sebarang perubahan. hingga tiada sebarang perubahan. 2 cm3 larutan ferum(II) sulfat.
2 Gas yang terbebas dialirkan 2 2 cm3 larutan argentum nitrat 2 2 cm3 larutan barium klorida/ Tabung uji digoncang.
melalui air kapur. ditambah ke dalam tabung uji barium nitrat ditambah ke dalam 2 Tabung uji dicondongkan dan
tersebut. tabung uji tersebut. dipegang dengan pemegang
tabung uji.
3 Beberapa titis asid sulfurik
pekat dititiskan melalui dinding
tabung uji dan ditegakkan.
151
Asid
Mendakan Mendakan
Natrium karbonat Air kapur putih putih
Pemerhatian: Pemerhatian: Pemerhatian:

• Gelembung gas terbentuk. • Mendakan putih terbentuk. • Mendakan putih terbentuk.
• Air kapur keruh.
Inferens: Inferens:
Inferens: barium
• Mendakan putih adalah argentum • Mendakan putih adalah
• Gas itu adalah karbon
klorida . sulfat . Gelang perang
dioksida .
Kesimpulan: Kesimpulan:
Kesimpulan: Ion klorida hadir. Ion sulfat hadir. Pemerhatian:
Ion karbonat hadir.
Persamaan ion: Persamaan ion: • Gelang perang terbentuk.
Persamaan ion: + – Kesimpulan:
Ag + Cl → AgCl Ba2+ + SO42– → BaSO4
2– +
CO3 + 2H → 2H2O + CO2 Ion nitrat hadir.
UNIT 6
26/12/2019 12:55 PM
PRAKTIS SPM
Soalan Subjektif
1 50 cm3 larutan natrium hidroksida 1 mol dm–3 dineutralkan oleh 25 cm3 asid sulfurik. Hitung kepekatan asid
TP3
sulfurik dalam mol dm–3 dan g dm–3. [JAR: H = 1, S = 32, O = 16]
M = 1 mol dm–3 M = ?
v = 50 cm3 v = 25 cm3
2NaOH + H2SO4 Na2SO4 + 2H2O
50
Bilangan mol NaOH = 1 × = 0.05 mol
1 000
Daripada persamaan,
2 mol NaOH : 1 mol H2SO4
0.05 mol NaOH : 0.025 mol H2SO4
n mol
Kepekatan H2SO4 =
v dm3
= 0.025 mol = 1 mol dm–3
( 25
1 000 )dm3
Kepekatan H2SO4
= 1 mol dm–3 × (2 × 1 + 32 + 16 × 4) g mol–1
= 98 g dm–3

2 Hitung isi padu larutan natrium hidroksida 2 mol dm–3 yang diperlukan untuk meneutralkan 100 cm3 asid
TP3
hidroklorik 1 mol dm–3.
M = 2 mol dm–3 M = 1 mol dm–3
UNIT
v = ? cm3 v = 100 cm3

NaOH +
HCl NaCl + H2O
6
100
Bilangan mol HCl = 1 × = 0.1 mol
1 000
Daripada persamaan, 1 mol HCl : 1 mol NaOH
0.1 mol HCl : 0.1 mol NaOH
n mol
Isi padu NaOH =
M mol dm–3

0.1 mol
=
2 mol dm–3
= 0.05 dm3
= 50 cm3

3 Eksperimen I
TP4
Asid nitrik 1 mol dm–3 digunakan untuk meneutralkan 100 cm3 larutan natrium hidroksida 1 mol dm–3.
Eksperimen II
Asid sulfurik 1 mol dm–3 digunakan untuk meneutralkan 100 cm3 larutan natrium hidroksida 1 mol dm–3.
Bandingkan isi padu asid yang diperlukan untuk meneutralkan 100 cm3 larutan natrium hidroksida 1 mol dm–3
dalam Eksperimen I dan Eksperimen II. Terangkan jawapan anda.
Jawapan:
Eksperimen Eksperimen I Eksperimen II
Persamaan
NaOH + HNO3 NaNO3 + H2O 2NaOH + H2SO4 Na2SO4 + 2H2O
kimia
Pengiraan 100 100

Bilangan mol NaOH = 1 × Bilangan mol NaOH = 1 ×
1 000 1 000
= 0.1 mol = 0.1 mol
Daripada persamaan, Daripada persamaan,
1 mol NaOH : 1 mol HNO3 2 mol NaOH : 1 mol H2SO4
0.1 mol NaOH : 0.1 mol HNO3 0.1 mol NaOH : 0.05 mol H2SO4
Mv Mv
Bilangan mol HNO3 = ilangan mol H2SO4 =
1 000 1 000
M = Kepekatan HNO3 M = Kepekatan H2SO4
v = Isi padu HNO3 dalam cm3 v = Isi padu H2SO4 dalam cm3
1 mol dm–3 × v 0.1 1 mol dm–3 × v
= mol = 0.05 mol
1 000 1 000
v = 100 cm3 v = 50 cm
3
Perbandingan – Isi padu asid yang diperlukan dalam Eksperimen I adalah dua kali ganda
dan dibandingkan dengan Eksperimen II.
6
penerangan
– Asid sulfurik adalah asid diprotik manakala asid nitrik adalah asid monoprotik .
UNIT
– Satu mol asid sulfurik mengion kepada dua mol ion H+ manakala satu mol asid
nitrik mengion kepada satu mol ion H+.
– Bilangan ion H+ dalam isi padu dan kepekatan yang sama bagi kedua-dua asid adalah
dua kali ganda dalam asid sulfurik dibandingkan dengan asid nitrik.
4 Gambar rajah di bawah menunjukkan susunan radas bagi pentitratan larutan kalium hidroksida dengan asid
sulfurik.
Asid sulfurik 0.5 mol dm–3
50 cm3 larutan kalium hidroksida

1 mol dm–3 + metil jingga
153

Asid sulfurik 0.5 mol dm–3 ditambahkan kepada 50 cm3 larutan kalium hidroksida 1 mol dm–3 dan metil jingga
digunakan sebagai penunjuk.
(a) (i) Namakan tindak balas antara asid sulfurik dengan kalium hidroksida.
TP1
Peneutralan
(ii) Namakan garam yang terbentuk dalam tindak balas tersebut.

TP2
Kalium sulfat
(b) Cadangkan radas yang boleh digunakan untuk mengukur 25.0 cm3 larutan kalum hidroksida dengan tepat.
TP1
Pipet
(c) Apakah warna metil jingga

TP1
(i) dalam larutan kalium hidroksida?
Kuning
(ii) dalam asid sulfurik?

Merah
(iii) pada titik akhir pentitratan?

Jingga
(d) (i) Tuliskan persamaan seimbang bagi tindak balas yang berlaku.
TP3
2KOH + H2SO4 K2SO4 + 2H2O
(ii) Hitung isi padu asid sulfurik 0.1 mol dm–3 yang diperlukan untuk bertindak balas dengan lengkap
TP3 dengan 50 cm3 larutan kalium hidroksida 0.1 mol dm–3.
50
Bilangan mol KOH = 0.1 × = 0.005 mol
UNIT
1 000
Daripada persamaan, 2 mol KOH : 1 mol H2SO4
6
0.005 mol KOH : 0.0025 mol H2SO4

n mol
Isi padu H2SO4 =
M mol dm–3
0.0025 mol
=
0.1 mol dm–3
= 0.025 dm3
= 25 cm3
(e) (i) Eksperimen diulang dengan menggunakan asid hidroklorik 0.1 mol dm–3 untuk menggantikan asid
TP4 sulfurik. Ramalkan isi padu asid hidroklorik yang diperlukan untuk meneutralkan 50.0 cm3 larutan
kalium hidroksida.
50 cm3// dua kali ganda isi padu asid sulfurik
(ii) Terangkan jawapan anda di (e)(i).
– Asid hidroklorik ialah asid monoprotik manakala asid sulfurik ialah asid diprotik .
– Pada isi padu dan kepekatan yang sama untuk kedua-dua asid, asid hidroklorik mengandungi
separuh bilangan mol ion H+ daripada asid sulfurik.

5 (a) Bahan A berwarna putih. Apabila A dipanaskan dengan kuat, gas berwarna perang B dan gas C dibebaskan.
TP4 Gas C menyalakan kayu uji berbara. Baki D yang berwarna kuning apabila panas dan putih apabila sejuk
terbentuk.
(i) Namakan bahan A, B, C dan D.
A : Zink nitrat
B : Nitrogen dioksida
C : Oksigen
D : Zink oksida
(ii) Tuliskan persamaan kimia apabila bahan A dipanaskan.
2Zn(NO3)2 2ZnO + 4NO2 + O2
(b) Larutan tanpa warna E memberi keputusan berikut apabila beberapa siri ujian dijalankan:
TP5 L1 – Apabila ditambah dengan larutan natrium hidroksida, mendakan putih terbentuk. Mendakan ini
larut apabila ditambah natrium hidroksida berlebihan.
L2 – Apabila ditambah larutan ammonia, mendakan putih terbentuk dan mendakan ini tidak larut dalam
larutan ammonia berlebihan.
L3 – Apabila ditambah dengan larutan kalium iodida, mendakan kuning F terbentuk.
(i) Apakah kation-kation yang mungkin hadir dalam bahan E hasil ujian L1?
Pb2+, Al3+, Zn2+
(ii) Apakah kation yang mungkin hadir dalam larutan E hasil ujian L1 dan L2?
Pb2+, Al3+
(iii) Apakah ion yang disahkan hadir dalam E setelah dilakukan ujian L3? Tulis persamaan ion bagi
pembentukan bahan F.
Ion hadir : Pb
2+

Persamaan ion : Pb + 2I PbI2
2+ –

6 Jadual di bawah menunjukkan warna lima larutan berlabel A, B, C, D dan E yang ditambah dengan larutan
TP4natrium hidroksida dan larutan ammonia sedikit demi sedikit sehingga berlebihan.
6
Larutan Warna Dengan larutan natrium hidroksida Dengan larutan ammonia
UNIT
Mendakan biru tidak larut dalam
A Biru Mendakan biru larut dalam berlebihan
berlebihan
B Tanpa warna Mendakan putih larut dalam berlebihan Mendakan putih larut dalam berlebihan
C Hijau muda Mendakan hijau kotor Mendakan hijau kotor
Mendakan putih tidak larut dalam
D Tanpa warna Mendakan putih larut dalam berlebihan
berlebihan
Mendakan putih tidak larut dalam Mendakan putih tidak larut dalam
E Tanpa warna
berlebihan berlebihan
(a) Nyatakan kation yang terdapat dalam:
A : Cu
2+
B : Zn
2+
C : Fe
2+
E : Mg
2+
(b) Nyatakan satu lagi ujian bagi mengenali C.

Tambahkan larutan kalium heksasianoferat(III), mendakan biru tua terbentuk
(c) Apakah kation-kation yang mungkin terdapat dalam larutan D?
Al3+, Pb2+
155

(d) Terangkan secara ringkas satu ujian yang boleh digunakan untuk membezakan kation-kation yang hadir dalam
larutan D.
Tambahkan beberapa titik larutan kalium iodida/natrium klorida/natrium sulfat kepada 1 cm3 larutan D.
Mendakan kuning/putih terbentuk, Pb2+ hadir. / Tiada mendakan, Al3+ hadir.
7 Rajah di bawah menunjukkan carta aliran bagi perubahan yang berlaku bermula daripada pepejal M. Pepejal
TP4
M adalah suatu garam bagi zink. Apabila pepejal M dipanaskan dengan kuat, ia terurai kepada suatu pepejal Q
yang berwarna kuning apabila panas dan putih apabila sejuk.
Tindak balas I Pepejal M Tindak balas II
Panaskan Tambah asid nitrik cair
Pepejal Q + gas karbon dioksida
Larutan S + Gas karbon dioksida + Air
Tindak balas III + Magnesium
Logam zink + Larutan magnesium nitrat
(a) (i) Berikan satu ujian kimia bagi gas karbon dioksida.
Lalukan gas pada air kapur, air kapur menjadi keruh
(ii) Lukiskan gambar rajah susunan radas untuk menjalankan tindak balas I.
UNIT
Pepejal M
6
Panaskan
Air kapur
(b) Nyatakan nama pepejal M dan Q.

M : Zink karbonat
Q : Zink oksida
(c) Nyatakan pemerhatian yang dibuat apabila larutan ammonia berlebihan ditambahkan kepada larutan S.
Mendakan putih terbentuk, ia larut dalam larutan ammonia berlebihan.
(d) (i) Tuliskan persamaan kimia bagi tindak balas II.

TP3
ZnCO3 + 2HNO3 Zn(NO3)2 + H2O + CO2

(ii) Bagi tindak balas II, hitungkan isi padu gas karbon dioksida yang dibebaskan pada keadaan bilik,
jika 12.5 g pepejal M terurai dengan lengkap. [Jisim atom relatif: C = 12, O = 16, Zn = 65, 1 mol gas
menempati 24 dm3 pada suhu bilik]
12.5
Bilangan mol pepejal M = = 0.1 mol
125
Daripada persamaan, 1 mol M : 1 mol CO2
0.1 mol M : 0.1 mol CO2
Isi padu CO2 = 0.1 mol × 24 dm3 mol–1 = 2.4 dm3
(e) Namakan tindak balas III.

Tindak balas penyesaran
(f) Huraikan ujian kimia untuk menentukan kehadiran anion dalam larutan magnesium nitrat.
– Masukkan 2 cm3 larutan magnesium nitrat ke dalam tabung uji.
– 2 cm3 asid sulfurik cair ditambah kepada larutan diikuti dengan 2 cm3 larutan ferum(II) sulfat .
Campuran digoncang .
– Tabung uji dicondongkan dan dipegang dengan pemegang tabung uji.
– Beberapa titis asid sulfurik pekat dititiskan melalui dinding tabung uji dan ditegakkan.
– Gelang perang terbentuk antara dua lapisan. Anion yang hadir adalah ion nitrat .
8 Anda diberi hablur zink klorida. Huraikan bagaimana anda boleh menjalankan ujian kimia di dalam makmal
TP6
untuk mengenal pasti ion-ion yang hadir dalam hablur zink klorida.
– Larutkan setengah spatula hablur zink klorida di dalam 10 cm3 air suling .
– Larutan
tersebut dituang ke dalam tiga tabung uji.
6
– Tambahkan beberapa titik larutan natrium hidroksida ke dalam larutan zink klorida sehingga
UNIT
berlebihan . Mendakan putih larut dalam larutan natrium hidroksida berlebihan terbentuk.
– Tambahkan beberapa titik larutan ammonia ke dalam larutan zink klorida yang lain sehingga
berlebihan
. Mendakan putih larut dalam larutan ammonia berlebihan terbentuk. Ion yang
hadir adalah ion zink .
– 2 cm3 asid nitrik cair ditambahkan kepada 2 cm3 larutan zink klorida diikuti dengan 2 cm3 larutan
argentum nitrat . Mendakan putih terbentuk. Ion yang hadir adalah ion klorida.
Soalan
Objektif
157

UNIT
KADAR TINDAK BALAS
7
Peta Konsep
Kadar Kadar tindak

tindak balas balas pada
purata masa tertentu
Aktiviti Proses
harian industri
Mengukur kadar
tindak balas
Contoh dalam Ukuran perubahan dalam kuantiti
bahan atau hasil tindak balas per
Aplikasi unit masa
Maksud
Faktor mempengaruhi KADAR TINDAK
kadar tindak balas
BALAS
Eksperimen berkaitan kesan
Boleh diterangkan
menggunakan
Saiz Suhu Kepekatan Mangkin

Teori Zarah-zarah
perlanggaran mencapai
Berlaku jika
Semakin Semakin Semakin Kehadiran tenaga

besar saiz tinggi tinggi mangkin pengaktifan
UNIT
pepejal suhu, kepekatan merendahkan

bahan tindak semakin larutan, tenaga Perlanggaran
Zarah-zarah
7
balas, tinggi semakin pengaktifan berkesan

berlanggar
semakin tenaga tinggi tindak balas pada orientasi
berkurangan kinetik bilangan Berkait
dengan yang betul
jumlah luas zarah zarah per unit
permukaan isi padu
yang
terdedah
kepada
perlanggaran Frekuensi
perlanggaran
berkesan
Berkaitan
Menyebabkan
Kadar tindak balas meningkat
07 Chp 7 Kimia F4(p158-195)csy3p.indd 158 26/12/2019 3:35 PM

SK
7.1 PENENTUAN KADAR TINDAK BALAS 7.1
Nyatakan maksud kadar Kadar tindak balas ialah pengukuran perubahan kuantiti bahan atau hasil tindak
tindak balas. SP 7.1.2 balas per unit masa.
Nyatakan hubungan 1 Kadar tindak balas tinggi jika tindak balas berlaku dengan
antara kadar tindak cepat dalam jangka masa yang pendek.
balas dan masa.
2 Kadar tindak balas rendah jika tindak balas berlaku dengan
perlahan dalam jangka masa yang panjang.
3 Kadar tindak balas berkadar songsang dengan masa:
Kadar tindak balas ∝ 1
Masa yang diambil
Berikan contoh tindak – Tindak balas ketulan marmar dengan asid hidroklorik.
balas cepat. – Tindak balas magnesium dengan asid sulfurik.
SP 7.1.1 – Tindak balas kalium dengan air.
– Pembakaran bahan api.
Berikan contoh tindak – Pengaratan besi dalam udara.

balas perlahan. – Fotosintesis
SP 7.1.1 – Penapaian jus buah untuk dijadikan alkohol.
Bagaimanakah Kadar tindak balas boleh ditentukan dengan mengira kadar perubahan kimia atau
menentukan kadar kuantiti yang diukur dalam perubahan kimia per unit masa.
tindak balas? Perubahan kuantiti bahan/hasil
SP 7.1.4 Kadar tindak balas =
Masa yang diambil untuk perubahan berlaku
Bagaimanakah cara Perubahan jumlah bahan atau hasil dalam tindak balas yang dipilih untuk
mengenal pasti mengukur kadar tindak balas mestilah boleh diperhatikan dan diukur.
perubahan dalam Contoh:
kuantiti bahan/hasil (a) Pengurangan dalam jisim bahan tindak balas.
tindak balas untuk (b) Peningkatan dalam jisim hasil tindak balas.
7
mengukur kadar tindak (c) Peningkatan dalam isi padu gas yang dibebaskan.
UNIT
balas? Berikan contoh. (d) Pembentukan mendakan sebagai hasil.
SP 7.1.3
Apakah unit yang Unit bagi kadar tindak balas bergantung pada unit bahan atau hasil tindak balas
mungkin bagi kadar tersebut. Unit-unit yang mungkin adalah:
tindak balas? (a) g s–1 atau g min–1 bagi peningkatan dalam jisim hasil tindak balas atau
pengurangan dalam jisim bahan tindak balas
(b) cm3 s–1 atau cm3 min–1 bagi peningkatan dalam isi padu gas yang dibebaskan
(c) s–1 atau min–1 bagi jumlah tetap pembentukan pemendakan dalam eksperimen
yang berbeza
159

Bagaimanakah cara Perubahan

mengukur perubahan Kaedah pengukuran perubahan
Tindak balas kimia yang boleh
yang dapat diperhatikan yang boleh diperhatikan
diperhatikan
apabila tindak balas
menghasilkan gas? Tindak balas antara Pengurangan
SP 7.1.3 magnesium dan asid jisim
hidroklorik: magnesium Asid
hidroklorik Magnesium
100 g
Mg(p) + 2HCl(ak) → Bacaan daripada penimbang

MgCl2(ak) + H2(g) direkodkan setiap 30 saat.
Peningkatan Kaedah I
isi padu
hidrogen
Asid
Air
hidroklorik
Magnesium
Gas hidrogen diperoleh dengan cara
penyesaran air di dalam buret. Isi padu
gas hidrogen yang diperoleh direkod
setiap 30 saat.
Kaedah II
Asid hidroklorik
Magnesium
Kadar tindak balas diukur dengan isi
padu gas dikumpul di dalam picagari
gas per unit masa.
* Susunan alat radas ini juga boleh
digunakan untuk mengukur
UNIT
peningkatan isi padu gas lain yang tak

larut seperti oksigen, hidrogen dan
karbon dioksida.
7
Bagaimanakah cara Kaedah pengukuran

mengukur perubahan Perubahan yang
Tindak balas kimia perubahan yang boleh
yang dapat diperhatikan boleh diperhatikan
diperhatikan
apabila tindak balas
menghasilkan Tindak balas antara Pembentukan sulfur Larutan
mendakan? natrium tiosulfat dan sebagai mendakan natrium
SP 7.1.3 asid hidroklorik: * Isi padu gas sulfur tiosulfat
dioksida, SO2 tidak + asid
Na2S2O3(ak) + boleh diukur hidroklorik
2HCl(ak) → dengan cara Jumlah pepejal sulfur yang
2NaCl(ak) + H2O(ce) + penyesaran air terbentuk diukur dengan
SO2(g) + S(p) kerana sulfur masa yang diambil untuk
dioksida larut tanda ‘X’ yang diletak di
dalam air. bawah kelalang kon hilang
dari penglihatan.

Bagaimanakah cara menentukan kadar tindak balas daripada graf? SP 7.1.4
Pengukuran Kadar Tindak Balas
Kadar tindak balas pada masa/suhu/kepekatan tertentu Kadar tindak balas purata
07 Chp 7 Kimia F4(p158-195)csy3p.indd 161

Kadar tindak balas diukur Kadar tindak balas diukur dengan masa Kadar tindak balas purata dari 0 Kadar tindak balas purata dalam
dengan isi padu gas terbebas yang diambil bagi pembentukan saat: suatu jangka masa:
dalam setiap 30 saat melalui mendakan. Kadar tindak balas diukur dengan isi Kadar tindak balas diukur dengan isi
penyesaran air dalam buret. Contoh padu gas terbebas dalam setiap padu gas terbebas dalam setiap
Contoh 30 saat melalui penyesaran air dalam 30 saat melalui penyesaran air dalam
Larutan natrium buret. buret.
Asid tiosulfat + asid Contoh Contoh
hidroklorik hidroklorik
Air
Kalsium Lakaran graf: Asid Asid
karbonat hidroklorik Air hidroklorik Air
(a) Kepekatan natrium tiosulfat / mol dm–3
Kalsium Kalsium
Lakaran graf: karbonat karbonat
M1
161
Isi padu gas karbon dioksida / cm3 Lakaran graf:
Lakaran graf:
Isi padu gas karbon dioksida / cm3
Masa / s Isi padu gas karbon dioksida / cm3
t1 V1
Dy
Kadar tindak balas bagi larutan natrium V V2
Dx tiosulfat dengan kepekatan M1 mol dm–3
Masa / s 1
t1 = = x s–1
t1 s Masa / s
Kadar tindak balas pada masa t1
Masa / s 1 2 3 45 6 7 8
saat (b) Suhu natrium larutan tiosulfat / °C 1 2 3 45 6 7 8 Kadar tindak balas purata dalam
= Kecerunan tangen pada
Kadar tindak balas purata dalam minit keempat
lengkung pada t1 s T1 4 minit pertama (V – V1) cm3
D y cm3 = 2 = y cm3 s–1
= (V – 0) cm3 (4 – 3) s
Dxs = = x cm3 s–1
Masa / s
(4 – 0) s
t1
Kadar tindak balas bagi larutan natrium
tiosulfat pada suhu T1 °C
1
= = y s–1
t1 s
UNIT 7
26/12/2019 3:35 PM
Latihan SP 7.1.5
1 Suatu eksperimen dijalankan untuk menentukan kadar tindak balas 20 cm3 asid hidroklorik 0.5 mol dm–3
dengan kalsium karbonat berlebihan. Keputusannya ditunjukkan di bawah.
Masa / s 0 15 30 45 60 75 90 105 120 135 150 165
Isi padu CO2 / cm3 0.00 10.00 16.00 22.00 27.00 31.50 36.00 39.50 42.00 44.00 44.00 44.00
(a) (i) Tuliskan persamaan kimia bagi tindak balas di atas.

TP3
CaCO3 + 2HCl → CaCl2 + H2O + CO2
(ii) Nyatakan perubahan yang boleh dilihat dan diukur dalam eksperimen ini.
TP3
Peningkatan isi padu gas karbon dioksida/penurunan jisim kalsium karbonat
(iii) Nyatakan maksud kadar tindak balas bagi tindak balas di atas.
TP3
Perubahan isi padu gas karbon dioksida dalam satu saat/ perubahan jisim kalsium karbonat dalam
satu saat.
(iv) Lukiskan susunan alat radas yang digunakan untuk mengukur kadar tindak balas dalam tindak balas
TP3 tersebut.
Asid hidroklorik
UNIT
Kalsium karbonat Air

7

(b) Lukiskan graf isi padu gas karbon dioksida yang terkumpul melawan masa.
TP4
Isi padu CO2 / cm3
50
40
30
20
7
10
UNIT
Masa / s
0
30 60 90 120 150 180
163

(c) Daripada graf, tentukan:

(i) kadar tindak balas purata dalam minit pertama.
TP3
Jumlah isi padu gas karbon dioksida yang terkumpul dalam minit pertama
=
Masa yang diambil bagi perubahan berlaku
27
=
60
= 0.45 cm3 s–1
(ii) kadar tindak balas purata dalam minit kedua.

TP3
Jumlah isi padu gas karbon dioksida yang terkumpul antara minit pertama dan minit kedua
=
= 42 – 27
60
= 0.25 cm3 s–1
(iii) masa apabila tindak balas selesai.

TP3
135 s
(iv) kadar tindak balas purata bagi tindak balas keseluruhannya

TP3
Jumlah isi padu gas karbon dioksida yang terkumpul
=
44
=
135
= 0.326 cm3 s–1
(v) kadar tindak balas pada masa 30 saat.

UNIT
TP3 = kecerunan graf pada masa 30 saat

= 0.405 ± 0.1 cm3 s–1
7
(vi) kadar tindak balas pada masa 105 saat.

TP3 = kecerunan graf pada masa 105 saat
= 0.217 ± 0.1 cm3 s–1
(d) Bandingkan kadar tindak balas pada masa 30 saat dan 105 saat. Terangkan jawapan anda.
TP4
Kadar tindak balas pada masa 30 saat lebih tinggi daripada pada masa 105 saat kerana kepekatan
asid hidroklorik berkurang dengan masa.

2 Serbuk zink berlebihan ditambah kepada 50 cm3 asid hidroklorik 1 mol dm–3. Isi padu gas yang dikumpul dan
TP3
TP4
masa yang diambil direkodkan. Lengkapkan jadual berikut. SP 7.1.3
Lakarkan graf bagi isi padu gas Isi padu hidrogen / cm3
hidrogen yang terkumpul
melawan masa untuk tindak balas V
Tangen bagi graf
antara serbuk zink berlebihan
pada t1, t2 dan t3
dengan 50 cm3 asid hidroklorik
1 mol dm–3. Tangen bagi graf pada
t1, t2 dan t3 ditunjukkan.
SP 7.1.4
0 t1 Masa / min
t2 t3
Tuliskan persamaan seimbang

Zn + 2HCl → ZnCl2 + H2
bagi tindak balas.
Hitung isi padu gas hidrogen yang Dari persamaan,

terkumpul dalam eksperimen 2 mol of HCl : 1 mol H2
pada keadaan bilik. 0.05 mol HCl : 0.025 mol H2
Isi padu H2
= 0.025 mol × 24 dm3 mol–1
= 0.6 dm3
= 600 cm3
Bandingkan kecerunan graf pada Kecerunan tangen pada graf di t2 lebih rendah berbanding di t1.
t1 dan t2. Terangkan jawapan Kadartindak balas di t2 lebih rendah berbanding di t1. Kadar tindak
anda.
balas berkurang apabila masa meningkat kerana jisim zink
dan kepekatan asid hidroklorik berkurang
Apakah kecerunan pada t3? Kecerunan tangen bagi graf di t3 adalah sifar , kadar
Terangkan jawapan anda. tindak balas di t3 adalah sifar . Tindak balas ini
lengkap di t3. Semua asid hidroklorik telah bertindak balas
kerana serbuk zink yang digunakan adalah berlebihan . Pada
7 UNIT
masa t3, isi padu gas hidrogen yang maksimum dikumpulkan. Isi
padu maksimum gas hidrogen yang dikumpulkan adalah
600 cm3 .
Lakarkan lengkung bagi jisim Jisim zink / g

zink melawan masa.
Masa / s
165

Lakarkan lengkung bagi Kepekatan asid hidroklorik / mol dm–3

kepekatan asid hidroklorik
melawan masa.
Masa / s
3 Rajah di bawah menunjukkan kelalang kon mengandungi serbuk kalsium karbonat dan asid hidroklorik.
Eksperimen ini dijalankan untuk mengkaji kadar tindak balas untuk mengukur jisim yang hilang bagi kelalang
kon yang bertindak balas.
Wul kapas
Asid hidroklorik
Kalsium karbonat
100 g Penimbang elektronik
(a) (i) Tulis persamaan kimia seimbang bagi tindak balas antara kalsium karbonat dan asid hidroklorik.
TP3
CaCO3 + HCl → CaCl2 + H2O + CO2
(ii) Apa yang mungkin menyebabkan jisim hilang dalam kelalang kon tersebut ketika tindak balas berlaku?
Gas karbon dioksida yang dibebaskan dari tindak balas antara asid hidroklorik dan kalsium karbonat.
(b) Apakah fungsi wul kapas?

TP3
Untuk mengelakkan sebarang cecair dari terbebas dari kelalang kon.
(c) Terangkan bagaimana susunan radas ini boleh digunakan dalam mengukur kadar tindak balas.
TP3
– Gas yang terbebas menyebabkan jisim kelalang kon berkurang sepanjang tindak balas berlaku
UNIT
– Bacaan penimbang elektronik diambil pada selang masa yang tetap

– Tindak balas dihitung dengan jumlah kehilangan jisim kelalang kon per unit masa yang diambil
7
(d) Lakaran graf di bawah menunjukkan keputusan eksperimen apabila bacaan diplot.
TP4
Jisim kelalang kon / g
B
C
Masa / s
80
Nyatakan dan terangkan kadar tindak balas yang berlaku pada titik berikut di dalam graf.
(i) Titik A
Kecerunan graf adalah paling curam. Kadar tindak balas adalah paling tinggi pada permulaan.

(ii) Titik B
Kecerunan graf sedikit curam. Kadar tindak balas berkurangan.
(iii) Titik C
Graf pada garisan mendatar. Tindak balas telah berhenti.
(e) Nyatakan satu faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas dari titik A kepada titik B.
Kepekatan asid hidroklorik per masa bertambah.
(f) Lakar graf untuk menunjukkan pengurangan jisim melawan masa di dalam graf di bawah.
Pengurangan jisim / g
Masa / s
80
(g) Persamaan kimia di bawah menunjukkan tindakan balas peneutralan.

TP5 NaOH(ak) + HCl(ak) → NaCl(ak) + H2O(ce)
Bolehkah kadar tindak balas bagi tindak balas ini diukur dengan pengurangan jisim kelalang kon yang
bertindak balas? Terangkan jawapan anda.
Tidak boleh. Tindak balas ini tidak menghasilkan sebarang gas. Tiada gas yang terbebas dari kelalang
untuk menyebabkan pengurangan jisim bahan dalam kelalang kon.
7 UNIT
SK
7.2 FAKTOR YANG MEMPENGARUHI KADAR TINDAK BALAS 7.2
1 Kadar tindak balas dipengaruhi oleh:

(a) Saiz bahan tindak balas pepejal
(b) Kepekatan larutan (bagi bahan tidak balas yang digunakan dalam bentuk larutan)
(c) Suhu larutan ketika tindak balas berlaku
(d) Kehadiran mangkin (untuk tindak balas tertentu)
(e) Tekanan gas bahan tindak balas
Kadar Tindak Balas
167

7 UNIT
Perancangan Eksperimen untuk Mengkaji Faktor yang Mempengaruhi Kadar Tindak Balas SP 7.2.1
Saiz bahan tindak balas pepejal Mangkin Kepekatan larutan Suhu

Larutan natrium

Kayu uji Larutan natrium tiosulfat
tiosulfat Kelalang
berbara + kon
asid sulfurik
Larutan natrium tiosulfat

Asid +
hidroklorik Larutan Asid sulfurik Kertas
X
hidrogen Mangan(IV)
peroksida oksida Panaskan Tanda ‘X’
A B
Kalsium karbonat
Air
Pernyataan masalah: Pernyataan masalah: Pernyataan masalah: Pernyataan masalah:
Bagaimanakah saiz ketulan kalsium Bagaimanakah mangan(IV) oksida Bagaimanakah kepekatan larutan natrium Bagaimanakah suhu larutan natrium
karbonat mempengaruhi kadar tindak balas mempengaruhi kadar penguraian hidrogen tiosulfat mempengaruhi kadar tindak balas tiosulfat mempengaruhi kadar tindak balas
dengan asid hidroklorik? peroksida? dengan asid sulfurik? dengan asid sulfurik?
168
Hipotesis: Hipotesis: Hipotesis: Hipotesis:
Semakin kecil saiz kalsium karbonat, Mangan(IV) oksida meningkatkan kadar Apabila kepekatan larutan natrium tiosulfat Apabila suhu larutan natrium tiosulfat
semakin tinggi kadar tindak balas. penguraian hidrogen peroksida. meningkat, kadar tindak balasnya dengan meningkat, kadar tindak balasnya dengan
Pemboleh ubah dimanipulasi: Pemboleh ubah dimanipulasi: asid sulfurik juga meningkat. asid sulfurik juga meningkat.
Saiz kalsium karbonat Kehadiran mangan(IV) oksida Pemboleh ubah dimanipulasi: Pemboleh ubah dimanipulasi:
Pemboleh ubah bergerak balas: Pemboleh ubah bergerak balas: Kepekatan larutan natrium tiosulfat. Suhu larutan natrium tiosulfat
Kadar tindak balas Kadar tindak balas Pemboleh ubah bergerak balas: Pemboleh ubah bergerak balas:
Pemboleh ubah dimalarkan: Pemboleh ubah dimalarkan: Kadar tindak balas Kadar tindak balas
Jisim kalsium karbonat, isi padu dan Isi padu dan kepekatan larutan hidrogen Pemboleh ubah dimalarkan: Pemboleh ubah dimalarkan:
kepekatan asid hidroklorik, suhu campuran peroksida. Isi padu larutan natrium tiosulfat, isi padu Isi padu dan kepekatan larutan natrium
tindak balas. Radas: dan kepekatan asid sulfurik cair, suhu tiosulfat, isi padu, kepekatan asid sulfurik
Tabung uji, silinder penyukat, kaki retort, campuran, saiz kelalang kon. cair, saiz kelalang kon.
Radas:
corong turas, spatula, penimbang elektronik,
Kelalang kon, besen, salur penghantar Radas:
bikar. Radas:
dengan penyumbat, kaki retort, silinder Kelalang kon 100 cm3, silinder penyukat
Kelalang kon 100 cm3, silinder penyukat
penyukat, buret, jam randik dan penimbang. 50 cm3 dan 5 cm3, jam randik, termometer.
50 cm3 dan 5 cm3, jam randik, kertas putih
bertanda ‘X’.
26/12/2019 3:35 PM
Bahan: Bahan: Bahan: Bahan:
Ketulan kalsium karbonat besar dan kecil, Larutan hidrogen peroksida 20-isi padu, 0.2 mol dm–3 larutan natrium tiosulfat, 0.2 mol dm–3 larutan natrium tiosulfat,
asid hidroklorik 0.2 mol dm–3. serbuk mangan(IV) oksida, kertas turas, 1 mol dm–3 asid sulfurik, air suling air suling, 1 mol dm–3 asid sulfurik.
Prosedur: kayu uji berbara. Prosedur:
1 Sebuah besen diisi dengan air sehingga Prosedur: 1 50 cm3 larutan natrium tiosulfat disukat
separuh penuh. Prosedur: 1 50 cm3 larutan natrium tiosulfat disukat dan dituang ke dalam kelalang kon.
1 Dua tabung uji dilabel A dan B. dan dituang ke dalam kelalang kon.

2 Sebuah buret yang telah diisi penuh 2 Suhu larutan tersebut disukat
dengan air diterbalikkan di dalam besen 2 5 cm3 bagi larutan hidrogen peroksida 2 Kelalang kon tersebut diletakkan di atas menggunakan termometer dan
tersebut. 20-isi padu disukat dan dimasukkan ke sekeping kertas yang telah ditanda direkodkan.
3 Buret tersebut kemudiannya diapitkan dalam tabung uji A dan B secara dengan tanda ‘X’ di tengah. 3 Kelalang kon tersebut diletakkan di atas
menegak menggunakan kaki retort. berasingan. 3 5 cm3 asid sulfurik 1 mol dm–3 disukat sekeping kertas yang telah ditanda
4 5 g ketulan kalsium karbonat besar 3 1 g serbuk mangan(IV) oksida ditimbang dan dituang dengan cepat dan cermat ke dengan tanda ‘X’ di tengah.
ditimbang dan dimasukkan ke dalam dan ditambah ke dalam tabung uji B. dalam kelalang kon. Goncangkan 4 5 cm3 asid sulfurik disukat dan dituang
kelalang kon seperti yang ditunjukkan 4 Dengan cepat, kayu uji berbara kelalang kon. Pada masa yang sama jam dengan cepat dan cermat ke dalam
dalam rajah. diletakkan pada mulut kedua-dua tabung randik dimulakan. kelalang kon. Goncangkan kelalang kon
5 50 cm 3 asid hidroklorik 0.2 mol dm–3 uji. Perhatikan perubahan yang berlaku. 4 Tanda ‘X’ seperti dalam rajah di atas dan pada masa yang sama jam randik
disukat dan dituang ke dalam kelalang 5 Pada akhir tindak balas, campuran tabung diperhatikan. dimulakan.
kon. uji B dituras dengan mengasingkan 5 Jam randik diberhentikan sebaik sahaja 5 Tanda ‘X’ seperti yang ditunjukkan
6 Kelalang kon ditutup dengan serta merta serbuk mangan(IV) oksida dan bakinya tanda ‘X’ tidak kelihatan. dalam rajah diperhatikan.
menggunakan penyumbat bersama salur dibilas dengan air suling. 6 Masa yang diambil untuk tanda ‘X’ untuk 6 Jam randik diberhentikan sebaik sahaja
penghantar. 6 Serbuk mangan(IV) oksida ditekan di tidak kelihatan direkod. tanda ‘X’ tidak kelihatan.
7 Jam randik dimulakan dengan serta antara kertas turas untuk 7 Langkah 1 hingga 6 diulang 7 Masa yang diambil untuk tanda ‘X’ untuk
merta. mengeringkannya. Mangan(IV) yang menggunakan isi padu larutan natrium tidak kelihatan direkod.
169
8 Isi padu gas yang dibebaskan direkod kering ditimbang. tiosulfat yang berbeza dan isi padu air 8 Langkah 1 hingga 7 diulang
setiap 30 saat. 7 Semua pemerhatian direkod dan dihitung. suling yang berbeza seperti yang menggunakan isi padu dan kepekatan
9 Langkah 1 hingga 8 diulang ditunjukkan di dalam jadual di bawah. larutan natrium tiosulfat yang sama tetapi
menggunakan 5 g ketulan kalsium Penjadualan data: 8 Graf kepekatan larutan natrium tiosulfat dipanaskan kepada suhu yang lebih tinggi
karbonat kecil menggantikan 5 g ketulan melawan masa dan kepekatan larutan iaitu 35°C, 40°C, 45°C, 50°C dan 55°C.
kalsium karbonat besar. Tabung uji Pemerhatian
natrium tiosulfat melawan 1 diplot. Semua pemboleh ubah lain tidak
masa
10 Graf isi padu karbon dioksida melawan berubah.
masa diplot pada paksi yang sama. A Penjadualan data: 9 Graf suhu larutan natrium tiosulfat
Penjadualan data: Isi padu larutan melawan masa dan suhu larutan natrium
A Ketulan besar kalsium karbonat B natrium tiosulfat / 50 40 30 20 10 tiosulfat melawan 1 diplot.
cm3 masa
Masa/s Isi padu air/cm3 0 10 20 30 40 Penjadualan data:
Bacaan buret/cm3 Jisim mangan(IV) oksida sebelum tindak Kepekatan larutan Suhu larutan
55 50 45 40 35 30
balas = ......g natrium tiosulfat / Na2S2O3 /°C
Isi padu gas/cm3
Jisim mangan(IV) oksida selepas tindak mol dm–3
Masa yang
B Ketulan kecil kalsium karbonat balas Masa yang diambil untuk
= ......g diambil untuk ‘X’ ‘X’ hilang/ s
Masa/s hilang/s
Bacaan buret/cm3 1 1 –1
–1
3 masa / s masa / s
Isi padu gas/cm
UNIT 7
26/12/2019 3:35 PM
7 UNIT
2 Pentafsiran data dan kesimpulan bagi eksperimen untuk mengkaji faktor-faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas. SP 7.2.1
(a) Faktor: Saiz bahan tindak balas Lakaran graf Tafsiran dan kesimpulan
Eksperimen I: Isi padu karbon dioksida / cm3 1 Dari lakaran graf dalam Rajah 1:
50 cm3 asid hidroklorik 0.2 mol dm–3 + ketulan kecil (a) Kadar tindak balas purata dalam masa t1 saat
Eksperimen I
kalsium karbonat berlebihan. pertama dalam eksperimen I
V1 V1 cm3

Eksperimen II: Eksperimen II = = X cm3 s–1
V2

t1 s
50 cm3 asid hidroklorik 0.2 mol dm–3 + ketulan besar
(b) Kadar tindak balas purata dalam masa t1 saat

kalsium karbonat berlebihan. pertama dalam eksperimen II
Masa / s V cm3
Persamaan seimbang: t1 = 2 = Y cm3 s–1
t1 s
CaCO3(p) + 2HCl(ak) → CaCl2(ak) + H2O(ce) + CO2(g) Rajah 1
Nilai V1 lebih besar dari V2
• Jumlah isi padu karbon dioksida ⇒ Kadar tindak balas purata dalam t1 saat pertama
Perubahan yang diperhatikan untuk mengukur kadar yang dibebaskan pada t1 saat yang
tindak balas: dalam eksperimen I adalah lebih tinggi dari
pertama dalam eksperimen I = V1 eksperimen II.
Isi padu gas karbon dioksida terkumpul setiap 30 saat • Jumlah isi padu karbon dioksida 2 Dari lakaran graf dalam Rajah 2:
melalui penyesaran air dalam buret yang dibebaskan pada t1 saat yang (a) Tangen pada t1 dalam eksperimen I adalah lebih
* Saiz CaCO3 diubah dalam kedua-dua eksperimen. Isi pertama dalam eksperimen II = V 2 curam dari eksperimen II.
padu dan kepekatan HCl ditetapkan.
170
Isi padu CO2 / cm3 (b) Kecerunan tangen pada t1 untuk eksperimen I
Tangen pada t1 untuk adalah lebih tinggi dari eksperimen II.
eksperimen I dan II (c) Kadar tindak balas pada t1 untuk eksperimen I
Eksperimen I adalah lebih tinggi dari eksperimen II.
Eksperimen II 3 Oleh sebab kalsium karbonat yang digunakan adalah
berlebihan, semua asid hidroklorik telah bertindak
balas .
Masa / s Bilangan mol asid hidroklorik dalam kedua-dua
t1
eksperimen
Rajah 2
= 50 × 0.2 = 0.01 mol
1 000
4 Isi padu gas hidrogen yang dikumpulkan dalam kedua-
dua eksperimen adalah sama kerana bilangan mol
asid hidroklorik dalam eksperimen I dan eksperimen II
adalah sama .
5 Kesimpulan:
Kadar tindak balas ketulan kecil kalsium karbonat
lebih tinggi dari ketulan besar kalsium karbonat.
26/12/2019 3:35 PM
(b) Faktor: Kepekatan larutan Lakaran graf Tafsiran dan kesimpulan
Eksperimen: Kepekatan larutan natrium 1 Dari lakaran graf dalam Rajah 3:
45 cm3 larutan natrium tiosulfat 0.2 mol dm–3 + 5 cm3 asid tiosulfat / mol dm–3 (a) Apabila kepekatan larutan natrium tiosulfat
sulfurik 1.0 mol dm–3. Eksperimen diulang empat kali berkurang, masa yang lebih lama diperlukan
menggunakan 0.2 mol dm–3 larutan natrium tiosulfat yang untuk tanda ‘X’ hilang.

dicairkan dengan isi padu air suling yang berbeza. (b) Kepekatan larutan natrium tiosulfat adalah berkadar
Persamaan seimbang: songsang kepada masa diambil bagi tanda ‘X’
Na2S2O3(ak) + H2SO4(ak) → Na2SO4(ak) + H2O(ce) + Masa / s untuk hilang.
SO2(g) + S(p) Rajah 3 (c) Semakin tinggi kepekatan, semakin pendek
Kepekatan larutan natrium masa yang diambil untuk mendakan kuning
Perubahan yang diperhatikan untuk mengukur kadar tiosulfat / mol dm–3 sulfur kelihatan dan lebih cepat untuk tanda “X”
tindak balas:
untuk hilang.
Masa yang diambil untuk tanda ‘X’ di bawah kelalang kon 2 Dari lakaran graf dalam Rajah 4:
untuk hilang dari penglihatan. Kuantiti pepejal Apabila kepekatan larutan natrium tiosulfat meningkat,
sulfur yang terbentuk dalam setiap eksperimen adalah 1 1
1
nilai masa turut meningkat. masa mewakili
tetap. / s–1
Masa kadar tindak balas .
* Kepekatan Na2S2O3(ak) ditukar dalam semua eksperimen.
3 Kesimpulan:
171
Isi padu dan suhu asid sulfurik dikekalkan. Rajah 4
Semakin tinggi kepekatan larutan natrium tiosulfat,
semakin tinggi kadar tindak balas .
(c) Faktor: Suhu campuran bahan tindak balas Lakaran graf Tafsiran dan kesimpulan
Eksperimen: Suhu larutan natrium 1 Dari lakaran graf dalam Rajah 5:
50 cm3 larutan natrium tiosulfat 0.2 mol dm–3 pada suhu tiosulfat / °C (a) Apabila suhu larutan natrium tiosulfat berkurang,
30°C + 5 cm3 asid sulfurik 1.0 mol dm–3. Eksperimen masa yang lebih panjang diperlukan untuk tanda
diulang menggunakan 50 cm3 larutan natrium tiosulfat ‘X’ hilang dari pandangan.
0.2 mol dm–3 pada suhu 35°C, 40°C, 45°C dan 50°C + (b) Suhu larutan natrium tiosulfat adalah berkadar
5 cm3 asid sulfurik 1.0 mol dm–3. songsang kepada masa diambil bagi tanda
Persamaan seimbang: ‘X’ untuk hilang.
Masa / s
Na2S2O3(ak) + H2SO4(ak) → Na2SO4(ak) + H2O(ce) + (c) Semakin tinggi suhu, semakin pendek masa
Rajah 5
SO2(g) + S(p) yang diperlukan untuk mendakan kuning
sulfur untuk kelihatan dan semakin cepat tanda ‘X’
hilang dari pandangan.
UNIT 7
26/12/2019 3:35 PM
7 UNIT
Perubahan yang diperhatikan untuk mengukur kadar Suhu larutan natrium 2 Dari lakaran graf dalam Rajah 6:
tindak balas: tiosulfat / °C
Apabila suhu larutan natrium tiosulfat meningkat, nilai
Masa yang diambil untuk tanda ‘X’ di bawah kelalang kon 1 meningkat . 1 mewakili kadar tindak
untuk hilang dari penglihatan. Kuantiti pepejal masa turut masa
sulfur yang terbentuk dalam setiap eksperimen adalah balas.
tetap. 3 Kesimpulan:

Semakin tinggi suhu larutan natrium tiosulfat, semakin
1 tinggi kadar tindak balas .

/ s–1
Masa
Rajah 6
(d) Faktor: Kehadiran mangkin Lakaran graf Tafsiran dan kesimpulan

Tabung uji A: Tabung 1 Gas oksigen dibebaskan ketika penguraian hidrogen
10 cm3 bagi 20-isi padu hidrogen peroksida terurai tanpa Pemerhatian peroksida. Kuantiti gas oksigen terbebas diperhatikan
uji
mangan(IV) oksida. daripada nyalaan kayu uji berbara.
Kayu uji berbara 2 Kayu uji berbara menyala dengan malap bagi tabung uji
Tabung uji B: A
menyala dengan malap
10 cm3 bagi 20-isi padu hidrogen peroksida terurai dengan A, hidrogen peroksida terurai secara perlahan
172
kehadiran mangan(IV) oksida. Kayu uji berbara tanpa kehadiran mangan(IV) oksida.
B
menyala dengan terang
Persamaan seimbang: 2H2O2 → H2O + O2
Tabung uji A: Jisim mangan(IV) oksida sebelum
3 Kayu uji berbara menyala dengan terang bagi tabung uji
tindak balas = 5 g
2H2O2 → H2O + O2 B, hidrogen peroksida terurai secara cepat
Jisim mangan(IV) oksida selepas
Tabung uji B: tindak balas = 5 g dengan kehadiran mangan(IV) oksida.
MnO2 MnO2
2H2O2 H2O + O2 2H2O2 H 2O + O 2
4 Mangan(IV) oksida boleh meningkatkan kadar
Perubahan yang diperhatikan untuk mengukur kadar
tindak balas: penguraian hidrogen peroksida di dalam tabung uji B
Nyalaan kayu uji berbara. untuk menghasilkan lagi banyak gas oksigen yang akan
menyalakan kayu uji berbara.
Kesan kuantiti mangan(IV) oksida ke atas 5 Jisim serbuk mangan(IV) oksida kekal tidak berubah
kadar penguraian hidrogen peroksida
ketika eksperimen.
6 Mangan(IV) oksida sebagai pemangkin .
Kesimpulan:
Mangan(IV) oksida meningkatkan kadar penguraian
hidrogen peroksida.
26/12/2019 3:35 PM
3 Graf bagi kuantiti hasil tindak balas yang terbentuk melawan masa bagi suatu tindak balas kimia terbahagi kepada dua bahagian:
(a) Kuantiti hasil maksimum: Ia bergantung pada bilangan mol bahan tindak balas yang bertindak balas dalam tindak balas kimia tersebut.
(b) Kecerunan graf: Ia bergantung pada faktor-faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas. SP 7.2.1
Faktor Kesan ke atas kecerunan graf

Saiz bahan tindak Semakin kecil saiz bahan tindak balas pepejal, semakin tinggi kadar tindak balas,
balas pepejal semakin tinggi kecerunan graf.
Kuantiti hasil (g/mol/cm3)
(a) Kuantiti hasil

maksimum Kepekatan larutan Semakin tinggi kepekatan larutan, semakin tinggi kadar tindak balas, semakin tinggi
V kecerunan graf.
(b) Kecerunan Suhu campuran Semakin tinggi suhu larutan, semakin tinggi kadar tindak balas, semakin tinggi
lengkung tindak balas kecerunan graf.
Masa
Kehadiran mangkin Kehadiran mangkin dalam suatu tindak balas kimia meningkatkan kadar tindak balas,
173
(minit/
saat) kecerunan graf menjadi lebih tinggi .
Peningkatan dalam kuantiti mangkin yang digunakan akan meningkatkan kadar tindak balas,
kecerunan graf menjadi lebih tinggi .
UNIT 7
26/12/2019 3:35 PM
7 UNIT
Latihan: Lakar graf isi padu gas yang dihasilkan melawan masa bagi eksperimen-eksperimen berikut. SP 7.2.1
(a) Eksperimen Bilangan mol bahan tindak balas / Kuantiti hasil / Faktor Lakaran graf
Eksperimen I: 1 Zink adalah berlebihan dalam eksperimen I dan II, isi padu gas hidrogen yang terkumpul
Serbuk zink berlebihan tidak dipengaruhi oleh kuantiti zink.
+ 100 cm3 asid sulfurik 2 Isi padu H2 yang terkumpul bergantung pada bilangan mol of H2SO4

1.0 mol dm–3 pada 40°C 100 × 1
(a) Bilangan mol H2SO4 dalam eksperimen I = = 0.1 mol

1 000
Eksperimen II:
Serbuk zink berlebihan + 50 cm3
asid sulfurik 1.0 mol dm–3 pada (b) Bilangan mol H2SO4 dalam eksperimen II = 50 × 1 = 0.05 mol
1 000
30°C
eksperimen I Isi padu hidrogen / cm3
⇒ Isi padu maksimum gas hidrogen yang terkumpul dalam adalah
Persamaan seimbang:
Zn(p) + H2SO4(ak) → dua kali ganda dari eksperimen II .
Eksperimen I
ZnSO4(ak) + H2(g) Bandingkan kadar tindak balas:
Eksperimen Jenis zink Kepekatan H2SO4 Suhu Eksperimen II
Perubahan yang dapat dilihat
174
untuk mengukur kadar tindak I Serbuk 1.0 mol dm–3 40°C
balas:
Isi padu gas hidrogen terkumpul II Serbuk 1.0 mol dm–3 30°C Masa / s
setiap 30 saat melalui kaedah
penyesaran air dalam buret. ⇒ Kadar tindak balas dalam eksperimen I dan II tidak dipengaruhi oleh saiz
zink dan kepekatan asid sulfurik.
⇒ Kadar tindak balas awal dalam eksperimen I lebih tinggi berbanding eksperimen
II kerana suhu campuran tindak balas dalam eksperimen I lebih
tinggi berbanding eksperimen II, kecerunan graf bagi eksperimen I adalah
lebih tinggi berbanding eksperimen II.
26/12/2019 3:35 PM
(b) Eksperimen Bilangan mol bahan tindak balas / Kuantiti hasil / Faktor Lakaran graf
Eksperimen I: 1 Kalsium karbonat adalah berlebihan dalam eksperimen I, II dan III, isi padu gas karbon
Ketulan kalsium karbonat dioksida yang terkumpul tidak dipengaruhi oleh kuantiti kalsium karbonat.
berlebihan dan 25 cm3 asid 2 Volume of CO2 collected depends on the number of mol of HCl
hidroklorik 1.0 mol dm–3
25 × 1.0
(a) Bilangan mol HCl dalam eksperimen I = = 0.025 mol

Eksperimen II: 1 000
Ketulan kalsium karbonat
berlebihan dan 25 cm3 asid 25 × 0.5
hidroklorik 0.5 mol dm–3 (b) Bilangan mol HCl dalam eksperimen II = = 0.0125 mol
1 000
Eksperimen III:
Ketulan kalsium karbonat 100 × 0.5
(c) Bilangan mol HCl dalam eksperimen III = = 0.05 mol
berlebihan dan 100 cm3 asid 1 000
hidroklorik 0.5 mol dm–3
⇒ Isi padu maksimum karbon dioksida yang terkumpul dalam eksperimen III adalah dua Isi padu karbon dioksida / cm3
Persamaan seimbang: kali ganda eksperimen I . Eksperimen III
CaCO3(p) + 2HCl(ak) → ⇒ Isi padu maksimum karbon dioksida yang terkumpul dalam eksperimen I adalah dua
CaCl2(ak) + H2O(ce) + CO2(g) kali ganda eksperimen II .
Eksperimen I
175
3 Bandingkan kadar tindak balas:
Perubahan yang diperhatikan Eksperimen II
untuk mengukur kadar tindak Eksperimen Jenis CaCO3 Kepekatan HCl
balas: I Ketulan 1.0 mol dm–3
Isi padu gas hidrogen terkumpul
II Ketulan 0.5 mol dm–3 Masa / s
III Ketulan 0.5 mol dm–3
penyesaran air dalam buret.
⇒ Kadar tindak balas dalam eksperimen I, II dan II tidak dipengaruhi oleh saiz
kalsium karbonat.
⇒ Kadar tindak balas awal bagi eksperimen I lebih tinggi berbanding eksperimen
II kerana kepekatan
HCl dalam eksperimen I lebih tinggi berbanding
eksperimen II, kecerunan graf bagi eksperimen I lebih tinggi berbanding
eksperimen II.
⇒ Kadar tindak balas awal dalam eksperimen II adalah sama dengan eksperimen
III kerana kepekatan HCl dalam eksperimen II dan III adalah sama ,
kecerunan graf dalam eksperimen II dan III adalah sama .
UNIT 7
26/12/2019 3:35 PM
7 UNIT
(c) Eksperimen Bilangan mol bahan tindak balas / Kuantiti hasil / Faktor Lakaran graf
Eksperimen I: 1 Magnesium adalah berlebihan dalam eksperimen I dan II, isi padu gas hidrogen yang
Serbuk magnesium berlebihan terkumpul tidak dipengaruhi oleh kuantiti magnesium.
+ 100 cm3 asid hidroklorik 2 Isi padu H2 yang terkumpul bergantung pada bilangan mol HCl.
1.0 mol dm–3 100 × 1

(a) Bilangan mol HCl dalam eksperimen I = = 0.1 mol
1 000

Eksperimen II:
Pita magnesium berlebihan

+ 200 cm3 asid hidroklorik 200 × 1
(b) Bilangan mol HCl dalam eksperimen II = = 0.2 mol Isi padu hidrogen / cm3
1.0 mol dm–3 1 000
Eksperimen II
Persamaan seimbang: ⇒ Isi padu maksimum gas hidrogen yang terkumpul dalam eksperimen II adalah dua
Mg(p) + 2HCl(ak) →
kali ganda eksperimen I . Eksperimen I
MgCl2(ak)
3 Bandingkan kadar tindak balas:
Perubahan yang dapat dilihat Eksperimen Jenis Mg Kepekatan HCl

untuk mengukur kadar tindak
I Serbuk 1.0 mol dm–3
176
balas:
Isi padu gas hidrogen terkumpul Masa / s
II Pita 1.0 mol dm–3
4 Kadar tindak balas awal dalam eksperimen I lebih tinggi daripada eksperimen II
kerana jumlah luas permukaan serbuk magnesium dalam eksperimen I lebih tinggi
daripada pita magnesium dalam eksperimen II, kecerunan graf bagi eksperimen I lebih
tinggi daripada eksperimen II.
26/12/2019 3:35 PM
(d) Eksperimen Bilangan mol bahan tindak balas / Kuantiti hasil / Faktor Lakaran graf
Eksperimen I: 1 Zink adalah berlebihan dalam eksperimen I, II dan III, Isi padu gas hidrogen yang
Butiran zink berlebihan dan terkumpul tidak dipengaruhi oleh kuantiti zink.
100 cm3 asid sulfurik 2 Isi padu H2 bergantung pada bilangan H2SO4.
1.0 mol dm–3 + 5 cm3 larutan

100 × 1
kuprum(II) sulfat (a) Bilangan mol H2SO4 dalam eksperimen I = = 0.1 mol
1 000
Eksperimen II:
Butiran zink berlebihan dan 100 × 0.5
(b) Bilangan mol H2SO4 dalam eksperimen II = = 0.05 mol
100 cm3 asid sulfurik 1 000
0.5 mol dm–3 + 5 cm3 larutan
kuprum(II) sulfat 100 × 0.5
(c) Bilangan mol H2SO4 dalam eksperimen III = = 0.05 mol
1 000
Eksperimen III:
Butiran zink berlebihan dan Isi padu hidrogen / cm3
100 cm3 asid sulfurik ⇒ Isi padu maksimum gas hidrogen yang terkumpul dalam eksperimen I adalah dua
0.5 mol dm–3 kali ganda eksperimen II . Eksperimen I
⇒ Isi padu maksimum gas hidrogen yang terkumpul dalam eksperimen II adalah
Persamaan seimbang:
sama dengan yang terkumpul dalam eksperimen III. Eksperimen II
177
Eksperimen I dan II:
Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2
3 Bandingkan kadar tindak balas: Eksperimen III
Eksperimen III:
Eksperimen Jenis zink Kepekatan H2SO4 Kehadiran mangkin
Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2
I Butiran 1.0 mol dm–3 Kuprum(II) sulfat Masa / s
–3
Perubahan yang dapat dilihat II Butiran 0.5 mol dm Kuprum(II) sulfat
untuk mengukur kadar tindak –3
III Butiran 0.5 mol dm –
balas:
Isi padu gas hidrogen terkumpul
⇒ Kadar tindak balas awal dalam eksperimen I adalah lebih tinggi berbanding
dalam eksperimen II kerana kepekatan H2SO4 dalam eksperimen I lebih tinggi
berbanding dalam eksperimen II, kecerunan graf bagi eksperimen I lebih tinggi
daripada eksperimen II.
⇒ Kadar tindak balas awal dalam eksperimen II lebih tinggi daripada eksperimen
III kerana kehadiran mangkin kuprum(II) sulfat dalam eksperimen II. Kecerunan graf
bagi eksperimen II lebih tinggi daripada eksperimen III.
UNIT 7
26/12/2019 3:35 PM
SK
7.3 APLIKASI FAKTOR YANG MEMPENGARUHI KADAR TINDAK BALAS 7.3
DALAM KEHIDUPAN HARIAN
Berikan contoh (a) Pembakaran arang – Apabila makanan dimasak dengan ketulan arang yang
aplikasi faktor saiz kecil, makanan masak dengan lebih cepat . Ketulan kecil arang mempunyai
yang mempengaruhi jumlah luas permukaan terdedah yang lebih besar. Oleh itu, ketulan kecil
kadar tindak balas
arang terbakar lebih cepat untuk menghasilkan lebih haba.
dalam aktiviti harian.
SP 7.3.1 (b) Memasak kepingan makanan yang lebih kecil – Jumlah luas permukaan
pada kepingan makanan yang lebih kecil adalah lebih besar . Makanan
dapat menyerap lebih haba. Maka, masa yang diambil untuk makanan
dimasak berkurang .
Berikan contoh (a) Penyimpanan makanan dalam peti sejuk – Apabila makanan disimpan dalam
aplikasi faktor suhu peti sejuk, makanan tahan lebih lama. Suhu yang lebih rendah dalam peti
yang mempengaruhi sejuk memperlahankan aktiviti bakteria . Bakteria menghasilkan kurang
kadar tindak balas toksin , kadar penguraian makanan lebih rendah .
dalam aktiviti harian.
SP 7.3.1 (b) Memasak makanan dalam periuk tekanan – Tekanan tinggi dalam periuk
tekanan meningkatkan takat didih air kepada suhu yang melebihi 100°C.
Tenaga kinetik zarah-zarah dalam makanan meningkat/lebih tinggi .
Maka masa untuk makanan masak berkurang . Oleh itu, makanan masak
dengan lebih cepat pada suhu yang lebih tinggi dalam periuk tekanan.
Berikan contoh (a) Bangunan diperbuat daripada daripada besi lebih cepat terhakis daripada di
aplikasi faktor kawasan yang kurang pencemaran udara
kepekatan yang – Dalam atmosfera yang tercemar, kepekatan sufur dioksida adalah tinggi.
mempengaruhi kadar Sulfur dioksida akan larut dalam air hujan untuk membentuk hujan asid
tindak balas dalam dengan kepekatan yang tinggi.
aktiviti harian. – Kepekatan asid yang tinggi akan mengakis bangunan, monumen dan binaan
SP 7.3.1
diperbuat daripada kalsium karbonat dengan lebih cepat kerana kalsium
karbonat bertindak balas dengan asid untuk membentuk garam, air dan karbon
dioksida.
– Besi terkakis dengan cepat apabila hujan asid mempunyai kepekatan yang
tinggi.
UNIT
(b) Struktur besi yang menghadap laut terkakis lebih cepat. Bayu laut
mempunyai kepekatan garam larut yang tinggi. Kepekatan garam larut
7
yang tinggi tersebut menjadi elektrolit yang baik. Elektrolit tersebut akan
meningkatkan kekonduksian elektrik air. Oleh itu, kadar hakisan besi meningkat.
Berikan contoh bagi (a) Proses Haber adalah proses dalam industri untuk menghasilkan gas ammonia .
faktor mangkin dalam Keadaan optimum bagi proses ini supaya berkadar tinggi adalah:
proses industri dan (i) Suhu 400°C – 500°C.
kehidupan harian. (ii) Tekanan 200 – 300 atm.
SP 7.3.1
(iii) Mangkin adalah besi , Fe.
Persamaan kimia:
400ºC – 500ºC
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
Fe, 200 – 300 atm

(b) Proses Sentuh adalah proses dalam industri untuk menghasilkan asid sulfurik.
Keadaan optimum bagi proses ini supaya berkadar tinggi adalah:
(i) Suhu 450°C.
(ii) Tekanan 1 atm.
(iii) Mangkin adalah vanadium(V) oksida , V2O5.

Persamaan kimia:
V2O5, 450ºC
2SO2 + O2 2SO3
1 atm

(c) Proses Ostwald adalah proses industri untuk menghasilkan asid nitrik .
Mangkin yang digunakan dalam proses ini ialah platinum .
(d) Pengubah bermangkin adalah satu alat yang menggunakan platinum sebagai
mangkin untuk mengubah tiga sebatian berbahaya di dalam ekzos kereta kepada
sebatian tidak berbahaya. Di dalam pengubah bermangkin, mangkin mengubah:
– karbon monoksida kepada karbon dioksida.
– hidrokarbon kepada karbon dioksida dan air.
– nitrogen oksida menjadi nitrogen dan oksigen.
SK
7.4 TEORI PERLANGGARAN 7.4
Perubahan tenaga adalah Semasa tindak balas kimia,

disebabkan oleh dua proses 1 Ikatan kimia dalam bahan tindak balas terputus.
yang berlaku semasa tindak 2 Ikatan baru dalam hasil tindak balas terbentuk.
balas kimia apabila bahan
tindak balas bertukar
menjadi hasil tindak balas.
Apakah dua proses ini?
Bagaimanakah suatu tindak Berdasarkan teori perlanggaran, suatu tindak balas kimia boleh berlaku
balas berlaku berdasarkan apabila satu zarah tindak balas berlanggar dengan satu zarah lain dengan
teori perlanggaran? jumlah tenaga kinetik tertentu.
Apakah tenaga pengaktifan, Tenaga minima yang diperlukan oleh zarah bahan tindak balas untuk
Ea? bertindak balas. SP 7.4.2
Adakah semua tindak balas Tidak, tindak balas kimia yang berbeza mempunyai tenaga pengaktifan yang
7
kimia mempunyai tenaga berbeza.
UNIT
pengaktifan, Ea yang sama?
Nyatakan maksud Perlanggaran yang membawa kepada tindak balas kimia dan membentuk
perlanggaran berkesan. hasil tindak balas.
SP 7.4.1
Apakah yang berlaku apabila Zarah bahan tindak balas hanya akan melantun antara satu sama lain dan
tenaga perlanggaran antara tiada tindak balas berlaku.
zarah kurang daripada Melantun
tenaga pengaktifan, Ea? Perlanggaran
Bawah Ea
SP 7.4.2
Bahan A Bahan B Tiada hasil baru

terbentuk
⇒ Tenaga perlanggaran zarah < tenaga pengaktifan.
⇒ Ikatan kimia dalam bahan tindak balas tidak terputus.
⇒ Tiada tindak balas.
⇒ Perlanggaran tidak berkesan.
179

Apakah yang berlaku apabila Zarah bahan tindak balas hanya akan melantun antara satu sama lain dan
perlanggaran antara zarah tiada tindak balas berlaku.
tidak berlaku pada orientasi Perlanggaran Melantun
Orientasi salah
yang betul?
SP 7.4.2
Bahan A Bahan B
Tiada hasil baru
terbentuk
⇒ Ikatan kimia dalam bahan tindak balas tidak terputus. Tiada tindak balas.
⇒ Perlanggaran tidak berkesan.
Apakah yang berlaku apabila Perlanggaran Mencapai Ea
tenaga perlanggaran antara Orientasi betul
zarah tindak balas adalah
sama atau lebih daripada Bahan B Hasil baru terbentuk
Bahan A
tenaga pengaktifan, Ea dan ⇒ Tenaga perlanggaran zarah ≥ tenaga pengaktifan.
berlanggar pada orientasi ⇒ Ikatan kimia dalam bahan tindak balas terputus.
yang betul? ⇒ Tindak balas berlaku.
SP 7.4.2
⇒ Perlanggaran berkesan.
Apakah syarat untuk tindak Untuk suatu tindak balas berlaku, perlanggaran tersebut mesti mematuhi dua
balas berlaku? syarat:
SP 7.4.2 (a) Zarah-zarah yang berlanggar mesti mempunyai tenaga yang cukup, iaitu
sama atau lebih daripada tenaga minimum yang dikenali sebagai *tenaga
pengaktifan, Ea.
* Tenaga pengaktifan berbeza bagi tindak balas kimia yang berbeza.
Semakin rendah tenaga pengaktifan, semakin tinggi kadar tindak balas.
(b) Zarah-zarah yang berlanggar juga mestilah mempunyai orientasi
perlanggaran yang betul.
Bagaimana cara Perubahan tenaga zarah-zarah yang bertindak balas dan tenaga pengaktifan
menunjukkan perubahan tindak balas ditunjukkan dalam gambar rajah profil tenaga.
tenaga zarah bahan bertindak (a) * Tindak balas eksotermik
balas dan tenaga pengaktifan, Tenaga
Ea dalam suatu tindak balas?
SP 7.4.3
Ea
UNIT
Bahan tindak balas Hasil tindak balas

7
Lintasan tindak balas

(b) * Tindak balas endotermik
Tenaga
Ea Hasil tindak balas
Bahan tindak balas
Ea – Tenaga minimum yang mesti dimiliki oleh zarah-zarah bahan tindak

balas sebelum perlanggaran di antara mereka dapat menghasilkan
tindak balas kimia.
* Tindak balas eksotermik dan endotermik akan dipelajari dalam
tingkatan 5, Termokimia.

Bagaimanakah cara Perlanggaran berkesan menyebabkan tindak balas kimia berlaku. Apabila
mengaitkan frekuensi frekuensi perlanggaran berkesan meningkat, kadar tindak balas turut
perlanggaran berkesan meningkat.
dengan kadar tindak balas? Catatan:
SP 7.4.2 Frekuensi bagi perlanggaran ialah bilangan perlanggaran dalam satu saat. Apabila
frekuensi bagi perlanggaran di antara zarah-zarah bahan tindak balas meningkat, frekuensi
bagi perlanggaran berkesan di antara zarah-zarah turut meningkat.
Bagaimana cara mengubah Frekuensi perlanggaran berkesan boleh diubah dengan mengubah perkara
frekuensi perlanggaran berikut:
berkesan? 1 Frekuensi perlanggaran antara zarah (bilangan perlanggaran per unit
masa).
Atau
2 Tenaga pengaktifan tindak balas kimia.
Nyatakan faktor yang boleh 1 Saiz pepejal bahan tindak balas.
mengubah frekuensi 2 Kepekatan larutan yang bertindak balas.
perlanggaran berkesan. 3 Suhu campuran tindak balas.
SP 7.4.2 4 Kehadiran mangkin.
Catatan:
Frekuensi
Frekuensi
mempengaruhi perlanggaran mempengaruhi perlanggaran mempengaruhi Kadar
Faktor atau tenaga tindak
berkesan balas
pengaktifan
Hubung Kait antara Frekuensi Perlanggaran Berkesan dengan Faktor Mempengaruhi Kadar Tindak Balas
1 Saiz Pepejal Bahan Tindak Balas
Bagaimana perubahan saiz Semakin kecil saiz pepejal bahan tindak balas, semakin besar jumlah luas
pepejal bahan tindak balas permukaan yang terdedah kepada perlanggaran yang membenarkan lebih
mempengaruhi kadar banyak perlanggaran antara zarah tindak balas.
tindak balas?
Terangkan bagaimana – Tindak balas kimia berlaku pada permukaan pepejal bahan tindak balas
faktor ini mempengaruhi kerana ia adalah tempat berlakunya perlanggaran antara zarah-zarah tindak
kadar tindak balas. balas.
– Apabila saiz pepejal bahan tindak balas besar, luas kawasan yang terdedah
kepada perlanggaran adalah lebih kecil kerana perlanggaran adalah terhad
pada permukaan pepejal. Oleh itu, jumlah luas permukaan di mana tindak
balas berlaku adalah lebih kecil.
7
– Apabila pepejal bahan tindak balas dipecahkan kepada saiz yang lebih kecil,
UNIT
kawasan yang terdedah kepada perlanggaran adalah lebih besar apabila luas
permukaan bahagian dalam pepejal menjadi tersedia untuk perlanggaran.
Oleh itu, jumlah luas permukaan berlakunya tindak balas menjadi lebih
besar.
Zarah bahan A Zarah bahan B
Apabila saiz bahan B

berkurangan
Apabila saiz pepejal bahan B besar, Apabila saiz pepejal bahan B

hanya permukaan luar bahan tindak dipecahkan kepada saiz yang lebih
balas zarah B boleh bertindak balas kecil, lebih banyak bahan tindak
dengan bahan tindak balas zarah A balas zarah B dapat bertindak
dengan bahan tindak balas zarah A
– Ini akan menambahkan frekuensi perlanggaran antara zarah, oleh itu,
frekuensi perlanggaran berkesan antara zarah meningkat yang membawa
kepada peningkatan kadar tindak balas.
181

2 Kepekatan
Bagaimanakah – Kepekatan ialah bilangan zat terlarut yang melarut dalam suatu isi padu larutan
kepekatan larutan yang diberi.
mempengaruhi kadar – Kepekatan tinggi bermaksud bilangan zarah zat terlarut per unit isi padu juga
tindak balas? tinggi, dan sebaliknya.
Terangkan bagaimana – Apabila kepekatan larutan tinggi, bilangan zarah per unit isi padu meningkat.
faktor ini mempengaruhi – Ini akan meningkatkan frekuensi perlanggaran antara zarah-zarah, oleh itu,
kadar tindak balas. frekuensi perlanggaran berkesan antara zarah meningkat.
Zarah Zarah
bahan A bahan B
Apabila kepekatan
meningkat
Pada kepekatan yang rendah, Pada kepekatan yang tinggi, bilangan

bilangan zarah A dan B dalam satu zarah A dan B dalam satu unit isi padu
unit isi padu adalah rendah, oleh itu adalah tinggi, oleh itu frekuensi
frekuensi perlanggaran antara zarah perlanggaran antara zarah adalah tinggi.
juga rendah.
– Ini membawa kepada peningkatan kadar tindak balas.
Terangkan mengapa asid – Bagi asid diprotik, 1 mol dm–3 asid mengion kepada 2 mol dm–3 ion hidrogen,
monoprotik dan asid H+
diprotik mempunyai
Contoh: H2SO4 2H+ + SO42–
kadar tindak balas yang
1 mol dm–3 2 mol dm–3
berbeza apabila
kepekatan asid adalah – Bagi asid monoprotik, 1 mol dm–3 asid mengion kepada 1 mol dm–3 ion hidrogen,
sama. H+
Contoh: HCl H+ + Cl–
1 mol dm
–3
1 mol dm–3
– Oleh itu, apabila kepekatan asid sulfurik dan asid hidroklorik yang sama
digunakan, kepekatan ion hidrogen dalam asid sulfurik adalah dua kali ganda.
UNIT
– Kadar tindak balas menggunakan asid sulfurik adalah lebih tinggi daripada asid
hidroklorik.
7
3 Suhu
Bagaimanakah suhu Semakin tinggi suhu bahan, semakin tinggi tenaga kinetik zarah bahan tindak
larutan mempengaruhi balas dan sebaliknya.
kadar tindak balas?
Terangkan bagaimana – Apabila suhu meningkat, tenaga kinetik zarah bahan tindak balas meningkat dan
faktor ini mempengaruhi zarah bergerak lebih pantas.
kadar tindak balas. – Ini akan meningkatkan frekuensi perlanggaran antara zarah, oleh itu,
frekuensi perlanggaran berkesan antara zarah meningkat.
– Ini akan membawa kepada peningkatan kadar tindak balas.

4 Mangkin
Nyatakan maksud Sejenis bahan yang mengubah kadar tindak balas tanpa ianya berubah secara kimia
mangkin. dalam tindak balas.
Bagaimanakah Mangkin menyediakan lintasan alternatif suatu tindak balas pada tenaga pengaktifan
mangkin yang lebih rendah bagi zarah tindak balas untuk bertindak balas.
mempengaruhi kadar
tindak balas?
Terangkan bagaimana 1 Dalam suatu tindak balas, jika zarah-zarah bahan tindak balas berlanggar dengan
faktor ini tenaga yang lebih rendah daripada tenaga pengaktifan, tiada tindak balas berlaku.
mempengaruhi kadar 2 Apabila mangkin ditambah kepada tindak balas yang sama, ia memberikan laluan
tindak balas. alternatif dengan tenaga pengaktifan yang lebih rendah untuk zarah-zarah bahan
tindak balas bertindak balas.
3 Dengan tenaga pengaktifan yang lebih rendah ini, lebih banyak zarah-zarah bahan
tindak balas mempunyai tenaga yang mencukupi untuk bertindak balas semasa
perlanggaran.
4 Ini akan meningkatkan frekuensi perlanggaran berkesan antara zarah-zarah yang
menyebabkan peningkatan kadar tindak balas.
Tenaga
Laluan tindak balas tanpa mangkin
Lintasan
tindak
balas
bermangkin Ea
Eaʹ
Bahan tindak balas
Hasil
– Ea : Tenaga minimum yang mesti dimiliki oleh zarah-zarah bahan tidak balas sebelum
perlanggaran di antara mereka menyebabkan tindak balas kimia.
– Eaʹ : Tenaga pengaktifan yang lebih rendah disebabkan kehadiran mangkin. Mangkin
adalah bahan yang meningkatkan kadar tindak balas tanpa ianya mengalami
7
perubahan kimia.
UNIT
Catatan:
Mangkin menyediakan tenaga pengaktifan yang lebih rendah bagi zarah tindak balas untuk berlanggar
secara berkesan.
Nyatakan ciri-ciri 1 Mangkin tidak mengubah jumlah hasil tindak balas.

mangkin. 2 Mangkin adalah khusus untuk tindak balas tertentu, tindak balas kimia yang
berbeza memerlukan mangkin yang berbeza.
3 Mangkin tidak berubah secara kimia semasa tindak balas.
4 Mangkin boleh mengalami perubahan fizikal semasa tindak balas.
5 Hanya sedikit mangkin yang diperlukan untuk mencapai peningkatan besar dalam
kadar tindak balas.
6 Lebih banyak mangkin yang digunakan dapat meningkatkan kadar tindak balas.
7 Mangkin dalam bentuk serbuk dapat meningkatkan lagi kadar tindak balas.
183

Kesimpulan SP 7.2.1 SP 7.4.1

Kaedah untuk menerangkan faktor-faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas berdasarkan teori perlanggaran:
Saiz Bahan Tindak Kepekatan Bahan Suhu Campuran

Mangkin
Balas Tindak Balas Tindak Balas
Semakin kecil saiz Semakin tinggi Semakin tinggi suhu, Mangkin menyediakan
bahan tindak balas, kepekatan bahan tindak semakin tinggi tenaga jalan alternatif bagi
semakin besar jumlah balas, tindak balas yang
kinetik zarah-zarah
semakin banyak memerlukan
luas permukaan yang yang bertindak balas.
bilangan zarah dalam tenaga pengaktifan yang
terdedah kepada
satu unit isi padu. lebih rendah (Eaʹ)
perlanggaran. Zarah yang bertindak
balas bergerak dengan
lebih laju. Lebih banyak zarah
yang berlanggar
mencapai tenaga
pengaktifan .
Frekuensi perlanggaran di antara zarah-zarah meningkat.
Frekuensi perlanggaran berkesan di antara* zarah-zarah meningkat.

UNIT
Kadar tindak balas meningkat .

7
*Nyatakan zarah yang berlanggar berdasarkan persamaan ion.

Langkah untuk Membanding dan Menerangkan Faktor yang Mempengaruhi
Kadar Tindak Balas antara Sebarang Dua Eksperimen
1 Banding faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas dalam kedua-dua eksperimen. 2 Banding bagaimana faktor itu mempengaruhi kadar tindak
Contoh: balas dalam kedua-dua eksperimen.
(a) Faktor saiz bahan tindak balas pepejal

(a) Faktor saiz bahan tindak balas pepejal (untuk tindak balas antara saiz ketulan
kalsium karbonat yang berbeza dengan asid hidroklorik) Jumlah luas permukaan ketulan kalsium karbonat dalam
Saiz ketulan kalsium karbonat dalam eksperimen I lebih kecil dari eksprimen II eksperimen I lebih besar dari eksperimen II
(b) Faktor kepekatan (untuk tindak balas antara asid hidroklorik berkepekatan (b) Faktor kepekatan
berbeza dengan zink) Bilangan ion hidrogen dalam satu unit isi padu dalam
Kepekatan asid hidroklorik dalam eksperimen I lebih tinggi dari eksperimen II eksperimen I lebih tinggi dari eksperimen II
(c) Faktor suhu (untuk tindak balas antara asid hidroklorik bersuhu berbeza (c) Faktor suhu
dengan zink) Tenaga kinetik ion hidrogen dalam eksperimen I lebih tinggi
Suhu campuran tindak balas dalam eksperimen I lebih tinggi dari eksperimen II dari eksperimen II
(d) Faktor mangkin (untuk tindak balas antara zink dan asid sulfurik) (d) Faktor mangkin
Kuprum(II) sulfat hadir sebagai mangkin untuk tindak balas antara zink dan asid • Kuprum(II) sulfat merendahkan tenaga pengaktifan untuk
sulfurik dalam eksperimen I tetapi tiada dalam eksperimen II tindak balas antara zink dan asid sulfurik dalam experiment I
• Lebih banyak zarah yang berlanggar mencapai tenaga
• Analisis keadaan bagi kedua-dua eksperimen yang diberi dalam bentuk huraian/persamaan pengaktifan
kima seimbang/susunan radas untuk mengenal pasti faktor yang mempengaruhi kadar
185
tindak balas
4 Banding frekuensi perlanggaran berkesan antara bilangan *zarah dalam kedua- 3 Banding frekuensi perlanggaran antara *zarah dalam kedua-
dua eksperimen dua eksperimen.
(a) Faktor saiz bahan tindak balas pepejal (a) Faktor saiz bahan tindak balas pepejal
Frekuensi perlanggaran berkesan antara kalsium karbonat dan ion hidrogen dalam Frekuensi perlanggaran antara kalsium karbonat dan ion
eksperimen I lebih tinggi dari eksperimen II hidrogen dalam eksperimen I lebih tinggi dari eksperimen II
(b) Faktor kepekatan (b) Faktor kepekatan
Frekuensi perlanggaran berkesan antara ion hidrogen dan atom zink dalam Frekuensi perlanggaran antara ion hidrogen dan atom zink
eksperimen I lebih tinggi dari eksperimen II dalam eksperimen I lebih tinggi dari eksperimen II
(c) Faktor suhu (c) Faktor suhu
Frekuensi perlanggaran berkesan antara ion hidrogen dan atom zink dalam Frekuensi perlanggaran antara ion hidrogen dan atom zink
eksperimen I lebih tinggi dari eksperimen II dalam eksperimen I lebih tinggi dari eksperimen II
(d) Faktor mangkin (d) **Faktor mangkin
Frekuensi perlanggaran berkesan antara ion hidrogen dan atom zink dalam
eksperimen I lebih tinggi dari eksperimen II
* Nyatakan zarah yang berlanggar dalam tindak balas berdasarkan

5 Banding kadar tindak balas dalam kedua-dua eksperimen. persamaan ion
Kadar tindak balas dalam eksperimen I lebih tinggi dari ekspeimen II **Mangkin tidak meningkatkan frekuensi perlanggaran antara zarah
UNIT 7
26/12/2019 3:35 PM
Latihan
1 Lengkapkan jadual berikut.

TP3
*Zarah-zarah yang
Persamaan kimia Persamaan ion berlanggar dalam
tindak balas
Atom magnesium
(i) Mg + 2HCl → MgCl2 + H2 Mg + 2H+ → Mg2+ + H2
dan ion hidrogen
Atom magnesium
(ii) Mg + 2HNO3 → Mg(NO3)2 + H2 Mg + 2H+ → Mg2+ + H2
dan ion hidrogen
Atom zink dan ion
(iii) Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2 Zn + 2H+ → Zn2+ + H2
hidrogen
Atom zink dan ion
(iv) Zn + 2CH3COOH → (CH3COO)2Zn + H2 Zn + 2H+ → Zn2+ + H2
hidrogen
CaCO3 + 2H+ → H2O + CO2 + Kalsium karbonat
(v) CaCO3 + 2HCl → CaCl2 + H2O + CO2
Ca2+ dan ion hidrogen
Molekul hidrogen
(vi) 2H2O2 → 2H2O + O2 –
peroksida
Ion tiosulfat dan ion
(vii) Na2S2O3 + H2SO4 → Na2SO4 + H2O + SO2 + S S2O32– + 2H+ → H2O + SO2 + S
hidrogen
2 Bandingkan kadar tindak balas dalam Eksperimen I dan Eksperimen II. Terangkan berdasarkan teori
TP4
perlanggaran.
Eksperimen I Eksperimen II
Bahan tindak balas 20 cm asid hidroklorik 0.5 mol dm 20 cm asid hidroklorik
3 –3 3
+ serbuk kalsium karbonat 0.5 mol dm–3 + ketulan kalsium

berlebihan pada 30°C karbonat berlebihan pada 30°C
Persamaan seimbang CaCO3 + 2HCl → CaCl2 + H2O + CO2
UNIT
Persamaan ion CaCO3 + 2H+ → H2O + CO2 + Ca2+

Hitung isi padu gas karbon 0.5
7
Bilangan mol HCl = 20 × = 0.01 mol

dioksida yang dibebaskan 1 000
dalam kedua-dua eksperimen
Daripada persamaan
pada suhu bilik. 1 mol gas
2 mol HCl : 1 mol CO2
memenuhi 24 dm3 pada suhu
0.01 mol HCl : 0.005 mol CO2
bilik
Isi padu CO2 = 0.005 mol × 24 dm3 mol–1
= 0.12 dm3
= 120 cm3
Faktor yang mempengaruhi Saiz kalsium karbonat dalam eksperimen I lebih kecil berbanding dalam
tindak balas eksperimen II.
Bandingkan bagaimana faktor
Jumlah luas permukaan kalsium karbonat yang terdedah kepada perlanggaran
mempengaruhi kadar tindak
dalam eksperimen I lebih besar berbanding dalam eksperimen II.
balas
Bandingkan frekuensi
Frekuensi perlanggaran di antara kalsium karbonat dan ion hidrogen dalam
perlanggaran di antara
eksperimen I lebih tinggi daripada eksperimen II.
* zarah-zarah

Frekuensi perlanggaran berkesan di antara kalsium karbonat dan ion
perlanggaran berkesan di
hidrogen dalam eksperimen I lebih tinggi daripada eksperimen II.
antara *zarah-zarah
Kadar tindak balas dalam eksperimen I lebih tinggi berbanding dalam
Bandingkan kadar tindak balas
eksperimen II
Lakaran graf Isi padu gas carbon dioksida / cm3
Eksperimen I
Eksperimen II
Masa / s
* zarah-zarah – Nyatakan jenis zarah (atom/ion/molekul) yang berlanggar berdasarkan persamaan ion untuk tindak
balas tersebut.
3 Lengkapkan jadual berikut bagi membanding dan menerangkan berdasarkan teori perlanggaran kadar tindak
TP4
balas dalam Eksperimen I dan Eksperimen II.
Bahan tindak balas 20 cm asid hidroklorik 0.5 mol dm–3 +
3
20 cm asid sulfurik 0.5 mol dm–3 +
3
serbuk magnesium berlebihan pada serbuk magnesium berlebihan pada

30°C 30°C
Persamaan seimbang Mg + 2HCl → MgCl2 + H2 Mg + H2SO4 → MgSO4 + H2
Persamaan ion Mg + 2H+ → Mg2+ + H2 Mg + 2H+ → Mg2+ + H2
Hitung isi padu gas yang Bilangan HCl Bilangan mol H2SO4
dibebaskan dalam setiap 20 × 0.5 20 × 0.5
eksperimen pada suhu = = 0.01 mol = = 0.01 mol
1 000 1 000
bilik
Daripada persamaan Daripada persamaan
7
2 mol HCl : 1 mol H2 1 mol H2SO4 : 1 mol H2
UNIT
0.01 mol HCl : 0.005 mol H2 0.01 mol H2SO4 : 0.001 mol H2
Isi padu H2 = 0.005 mol × 24 dm3 mol–1 Isi padu H2 = 0.01 mol × 24 dm3 mol–1
= 0.12 dm3 = 0.24 dm3
= 120 cm 3
= 240 cm3
Persamaan pengionan HCl → H+ + Cl– H2SO4 → 2H+ + SO42–
asid dan kepekatan ion 1 mol asid hidroklorik mengion kepada 1 mol asid sulfurik mengion kepada
H +
1 mol ion H+ 2 mol ion H+
1 mol dm asid hidroklorik mengion
–3
1 mol dm–3 asid sulfurik mengion
kepada 1 mol dm ion H
–3 +
kepada 2 mol dm–3 ion H+
Bandingkan kepekatan Kepekatan ion hidrogen, H+ dalam eksperimen II adalah dua kali ganda
bahan tindak balas eksperimen I
Bandingkan faktor yang
Bilangan ion hidrogen dalam satu unit isi padu dalam eksperimen II adalah dua
mempengaruhi kadar
kali ganda eksperimen I.
tindak balas
Frekuensi perlanggaran di antara ion hidrogen dan atom magnesium dalam
perlanggaran di antara
eksperimen II lebih tinggi daripada eksperimen I.
*zarah-zarah
187

Frekuensi perlanggaran berkesan di antara ion hidrogen dan atom magnesium
perlanggaran berkesan di
dalam eksperimen II lebih tinggi daripada eksperimen I.
antara *zarah-zarah
Bandingkan kadar tindak Kadar tindak balas dalam eksperimen II lebih tinggi daripada eksperimen I.
balas
Lakaran graf Isi padu gas hidrogen / cm3
240 Eksperimen II
120 Eksperimen I
Masa / s
Bandingkan kecerunan (i) Kecerunan graf bagi eksperimen II lebih tinggi daripada eksperimen I
dan kuantiti hasil bagi
kerana kadar tindak balas dalam eksperimen II lebih tinggi daripada
graf dalam kedua-dua
eksperimen I.
eksperimen. Terangkan.
(ii) Isi padu gas hidrogen yang terkumpul dalam eksperimen II adalah
dua kali ganda lebih banyak daripada eksperimen I. Asid sulfurik ialah
asid diprotik manakala asid hidroklorik ialah asid monoprotik .
Satu mol asid sulfurik mengion kepada dua mol ion H+, satu mol asid
hidroklorik mengion kepada satu mol ion H+.
(iii) Bilangan mol ion H+ dalam isi padu dan kepekatan asid yang sama adalah
dua kali ganda lebih banyak dalam asid sulfurik.
* zarah-zarah – Nyatakan jenis zarah (atom/ion/molekul) yang berlanggar berdasarkan persamaan ion untuk tindak
UNIT
balas tersebut.
7
4 Lengkapkan jadual berikut untuk membanding dan menerangkan berdasarkan teori perlanggaran bagaimana
TP4
larutan kuprum(II) sulfat mempengaruhi kadar tindak balas.
Butiran zink Air Butiran zink Air

berlebihan berlebihan
50 cm3 asid hidroklorik 50 cm3 asid hidroklorik

1.0 mol dm–3 1.0 mol dm–3 +
kuprum(II) sulfat
Zn(p) + 2HCl(ak) → ZnCl2(ak) + CuSO4

Persamaan seimbang Zn(p) + 2HCl(ak)
H2(g) ZnCl2(ak) + H2(g)

Persamaan ion Zn + 2H+ → Zn2+ + H2
50 × 1
Bilangan mol HCl = = 0.05 mol
1 000
Hitung isi padu gas hidrogen
yang dibebaskan dalam Daripada persamaan
eksperimen I dan II pada suhu 2 mol HCl : 1 mol H2
bilik. 1 mol gas memenuhi 0.05 mol HCl : 0.025 mol H2
24 dm pada suhu bilik
3 Isi padu H2 = 0.025 mol H2 × 24 dm3 mol–1
= 0.6 dm3
= 600 cm3
Bandingkan faktor yang Tindak balas antara zink dan asid hidroklorik dalam eksperimen I adalah
mempengaruhi kadar tindak tanpa mangkin manakala kuprum(II) sulfat hadir dalam eksperimen II
balas sebagai mangkin.
Bandingkan bagaimana faktor

Kuprum(II) sulfat merendahkan tenaga pengaktifan bagi tindak balas
tersebut mempengaruhi kadar
antara zink dan asid hidroklorik dalam eksperimen II.
tindak balas
Bandingkan frekuensi Frekuensi perlanggaran berkesan di antara atom zink dan ion hidrogen
perlanggaran berkesan di dalam eksperimen II adalah lebih tinggi daripada eksperimen I.
antara *zarah-zarah
Bandingkan kadar tindak

Kadar tindak balas dalam eksperimen II lebih tinggi daripada eksperimen I.
balas
Lakaran graf bagi eksperimen Isi padu gas hidrogen / cm3

I dan eksperimen II
Eksperimen II
Eksperimen I
7 UNIT
Masa / s
Bandingkan kecerunan dan 1 Kecerunan graf bagi eksperimen II lebih tinggi daripada eksperimen
kuantiti hasil untuk graf I kerana kadar tindak balas dalam eksperimen II lebih tinggi
dalam kedua-dua eksperimen. daripada eksperimen I.
Terangkan. 2 Isi padu gas hidrogen yang dibebaskan dalam eksperimen I adalah
sama dengan eksperimen II. Isi padu dan kepekatan asid
hidroklorik dalam eksperimen I dan II adalah sama. Kuprum(II) sulfat
dalam eksperimen II yang digunakan sebagai mangkin tidak
mempengaruhi jumlah isi padu gas hidrogen yang dihasilkan.
189

PRAKTIS SPM
Soalan Subjektif
1 Jadual di bawah menunjukkan data bagi tiga eksperimen yang dijalankan untuk menentukan kesan mangkin ke
atas penguraian hidrogen peroksida kepada air dan oksigen.
Isi padu H2O2 / cm3 Kepekatan H2O2 / mol dm–3 Jisim MnO2 / g
I 20 1.0 –
II 20 1.0 1.0
III 20 1.0 2.0
(a) Tuliskan persamaan kimia bagi penguraian hidrogen peroksida.

TP3
2H2O2 → 2H2O + O2
(b) Lukiskan susunan radas bagi eksperimen ini.

TP3
Mangan(IV) oksida
Air
H2O2
(c) Antara eksperimen I, II dan III, yang manakah mempunyai kadar tindak balas yang paling tinggi?
TP4 Terangkan jawapan anda.
Eksperimen III. Kuantiti mangkin yang digunakan dalam eksperimen III adalah lebih banyak dari
eksperimen II.
(d) Terangkan bagaimana mangan(IV) oksida mempengaruhi kadar penguraian hidrogen peroksida
UNIT
TP4 menggunakan teori perlanggaran.
• Mangan(IV) oksida menyediakan laluan alternatif dengan tenaga pengaktifan yang lebih rendah bagi
7
penguraian hidrogen peroksida.

• Frekuensi perlanggaran berkesan antara molekul hidrogen peroksida meningkat.
• Kadar penguraian hidrogen peroksida meningkat.
(e) Hitung isi padu gas oksigen yang dibebaskan dalam eksperimen II pada suhu dan tekanan bilik.
TP3
20 × 1
Bilangan mol H2O2 = = 0.02 mol
1 000
Daripada persamaan,
2 mol H2O2 : 1 mol O2
0.02 mol H2O2 : 0.01 mol O2
Isi padu of O2 = 0.01 mol × 24 dm3 mol–1
= 0.24 dm3
= 240 cm3

(f) Lakarkan graf isi padu gas oksigen melawan masa bagi eksperimen I, II dan III.
TP4
Isi padu gas oksigen /cm3
III
II
I
Masa / s
(g) Nyatakan satu faktor lain selain kepekatan dan mangkin yang boleh mempengaruhi kadar penguraian
TP2 hidrogen peroksida.
Suhu hidrogen peroksida.
2 Seorang pelajar menjalankan tiga set eksperimen untuk mengkaji faktor-faktor yang mempengaruhi kadar
tindak balas. Jadual di bawah menunjukkan maklumat dan keputusan eksperimen itu.
Masa diambil untuk
Set Bahan tindak balas mengumpulkan isi padu
gas maksimum / s
I 3 g pita magnesium dan 50 cm3 asid hidroklorik 1 mol dm–3 100
II 3 g serbuk magnesium dan 50 cm3 asid hidroklorik 1 mol dm–3 60
3 g serbuk magnesium dan 50 cm3 asid hidroklorik 1 mol dm–3 dan
III 30
larutan kuprum(II) sulfat
(a) Tuliskan persamaan kimia untuk menunjukkan tindak balas antara magnesium dan asid hidroklorik.
TP3
Mg + 2HCl → MgCl2 + H2
(b) Hitung bilangan mol bagi

TP3 (i) Magnesium
[Jisim atom relatif Mg = 24]
7
Bilangan Mol Mg = 3 = 0.125 mol
UNIT
24
(ii) Asid hidroklorik

Bilangan Mol HCl = 1 × 50 = 0.05 mol
1 000
(c) Hitung isi padu maksimum gas hidrogen yang dihasilkan pada keadaan bilik.
TP3 [1 mol gas menempati isi padu 24 dm3 pada keadaan bilik]
Daripada persamaan:
2 mol HCl : 1 mol H2
0.05 mol HCl : 0.025 mol H2
Isi padu gas hidrogen = 0.025 × 24 dm3 = 0.6 dm3 = 600 cm3
(d) Apakah kadar tindak balas purata bagi

TP3 (i) Set I?
Kadar tindak balas = 0.6 = 0.006 dm3 s–1 // 600 = 6 cm3 s–1
100 100
191

(ii) Set II?

60 60
(iii) Set III?

30 30
(e) (i) Rajah di bawah menunjukkan lengkung yang diperoleh bagi Set I apabila isi padu gas hidrogen
TP4 yang dibebaskan melawan masa diplotkan. Pada paksi yang sama, lakarkan lengkung yang anda
jangka diperoleh sekiranya eksperimen diulang menggunakan 3 g pita magnesium dan 50 cm3 asid
hidroklorik 2 mol dm–3.
Isi padu gas hidrogen / dm3
1.2
0.6
Masa / s
(ii) Terangkan bagaimana anda memperoleh lengkung di (e)(i).
1 Kadar tindak balas awal eksperimen adalah lebih tinggi kerana kepekatan asid hidroklorik lebih
tinggi, maka lengkung lebih curam.
2 Hidroklorik adalah faktor pengehad // Magnesium berlebihan.
3 Isi padu maksimum gas hidrogen yang dikumpul adalah dua kali ganda kerana bilangan mol asid
hidroklorik adalah dua kali ganda.
UNIT
(f) (i) Bandingkan kadar tindak balas dalam Set II dan Set III.
TP4
Kadar tindak balas dalam Set III lebih tinggi daripada Set II.
7
(ii) Dengan menggunakan teori perlanggaran, terangkan perbezaan kadar tindak balas antara Set II dan
Set III.
– Tindak balas antara magnesium dan asid hidroklorik dalam Set II tanpa mangkin manakala
kuprum(II) sulfat hadir sebagai mangkin dalam Set III.
– Kuprum(II) sulfat merendahkan tenaga pengaktifan untuk tindak balas antara magnesium dan
asid hidroklorik dalam Set III.
– Frekuensi perlanggaran berkesan antara atom magnesium dan ion hidrogen dalam Set III lebih
tinggi daripadaSet II.

(iii) Lakarkan gambar rajah profil tenaga yang menunjukkan tenaga pengaktifan untuk Set II dan Set III.
Tenaga
– Ea : Tenaga pengaktifan Set II.

Ea – Eaʹ : Tenaga pengaktifan Set III.
Eaʹ
Mg + 2HCl
MgCl2 + H2
3 Rajah di bawah menunjukkan lakaran lengkung I dan lengkung II untuk isi padu gas karbon dioksida yang
dikumpulkan melawan masa. Lengkung I adalah tindak balas dalam Eksperimen I di antara 2.0 g ketulan
marmar ditambah kepada 50 cm3 asid hidroklorik 1 mol dm–3 pada suhu bilik.
Isi padu gas karbon dioksida / cm3
II
Masa / s
(a) Tuliskan persamaan kimia untuk menunjukkan tindak balas antara ketulan marmar dan asid hidroklorik.
TP3
CaCO3 + 2HCl → CaCl2 + H2O + CO2
(b) Nyatakan dua cara untuk mendapatkan lengkung II bagi tindak balas 50 cm3 asid hidroklorik 1 mol dm–3
TP3 pada suhu bilik.
7
(i) 2.0 g serbuk marmar digunakan untuk menggantikan 2.0 g ketulan marmar
UNIT
(ii) Eksperimen dijalankan pada suhu 40 °C (lebih tinggi daripada suhu bilik)
(c) Terangkan setiap jawapan anda dalam (b).

TP4
(i) 2.0 g serbuk marmar dalam Eksperimen II mempunyai jumlah luas permukaan yang lebih besar
daripada 2.0 g ketulan marmar dalam Eksperimen I, oleh itu kadar awal tindak balas Eksperimen II
adalah lebih tinggi daripada Eksperimen I. Isi padu maksimum gas karbon dioksida yang dikumpulkan
dalam Eksperimen I dan II adalah sama kerana kuantiti marmar dan asid hidroklorik adalah sama
dalam kedua-dua eksperimen.
(ii) Eksperimen II dijalankan pada suhu yang lebih tinggi berbanding Eksperimen I, maka kadar tindak
balas awal Eksperimen II adalah lebih tinggi daripada Eksperimen I. Isi padu maksimum gas karbon
dioksida yang dikumpulkan dalam Eksperimen I dan II adalah sama kerana kuantiti marmar dan asid
hidroklorik adalah sama dalam kedua-dua eksperimen.
193

(d) Antara dua bahan tindak balas dalam Eksperimen I, yang manakah berlebihan? Terangkan jawapan anda.
TP5 [Jisim atom relatif: C = 12, O = 16, Ca = 40]
2g
Bilangan mol CaCO3 = = 0.02 mol
100 g mol–1
Bilangan mol HCl = 50 × 1 = 0.05 mol
1 000
Daripada persamaan:
1 mol of CaCO3 bertindak balas dengan 2 mol of HCl
0.02 mol of CaCO3 bertindak balas dengan 0.04 mol of HCl
→ Asid hidroklorik berlebihan
4 Rajah di bawah menunjukkan susunan radas bagi mengkaji kesan kepekatan kepada kadar tindak balas.
Asid hidroklorik
Pita magnesium
Dalam setiap eksperimen, x g pita magnesium bertindak balas dengan y mol dm–3 asid hidroklorik berlebihan.
Jadual menunjukkan campuran bagi y mol dm–3 asid hidroklorik dengan air dalam isi padu yang berbeza bagi
eksperimen A, B dan C.
Eksperimen Isi padu asid hidroklorik y mol dm–3 / cm3 Isi padu air / cm3
A 50 350
B 400 0
C 200 200
Keputusan eksperimen diplot dalam graf yang sama di bawah.

UNIT
Isi padu gas hidrogen / cm

7
Graf II Graf III

Graf I
100
50
Masa / s
0 20 50 80
(a) Apakah maksud kepekatan?

TP1
Jumlah bahan terlarut dalam isi padu larutan yang diberi
(b) Eksperimen yang manakah mewakili:

TP5
(i) Graf I: B (ii) Graf II: C (iii) Graf III: A

(c) Apakah isi padu bagi gas hidrogen bagi kesemua eksperimen?
TP2
Magnesium adalah faktor penghad. Isi padu gas hidrogen terbebas dihadkan oleh bilangan mol
magnesium yang hadir.
(d) Dengan menggunakan teori perlanggaran, bandingkan kadar tindak balas dalam eksperimen A dan
TP4 eksperimen B. Terangkan jawapan anda.
• Kadar tindak balas bagi eksperimen B lebih tinggi daripada eksperimen A

• Kepekatan asid hidroklorik dalam eksperimen B lebih tinggi daripada eksperimen A
• Bilangan ion hidrogen per unit isi padu dalam eksperimen B lebih tinggi daripada eksperimen A
• Frekuensi perlanggaran antara ion hidrogen dan atom magnesium dalam eksperimen B lebih tinggi
daripada eksperimen A
• Frekuensi perlanggaran berkesan antara ion hidrogen dan atom magnesium dalam eksperimen B lebih
tinggi daripada eksperimen A
(e) (i) Tulis persamaan kimia seimbang bagi tindak balas antara magnesium dengan asid hidroklorik.
TP3
Mg + 2HCl → MgCl2 + H2
(ii) Hitung jisim magnesium yang bertindak balas dalam ketiga-tiga eksperimen.
[Jisim atom relatif : Mg = 24, 1 mol gas memenuhi 24 dm3 pada keadaan bilik]
Isi padu hidrogen = 100 cm3 = 0.1 dm3
0.1 dm3
Mol gas hidrogen = = 0.00417 mol
24 dm3 mol–1
Daripada persamaan:
1 mol of H2 : 1 mol of Mg
0.00417 mol H2 : 0.00417 mol of Mg

Jisim Mg = 0.00417 mol × 24 g mol–1 = 0.1 g
7 UNIT
Soalan
Objektif
195

UNIT
BAHAN BUATAN DALAM INDUSTRI
8
Peta Konsep
BAHAN BUATAN
DALAM INDUSTRI
Bahan
Aloi Kaca Seramik
Komposit
Maksud Komponen utama Maksud Maksud
Aloi ialah Dari pasir: Pepejal bukan Gabungan dua

campuran dua atau Silikon dan organik bersifat atau lebih bahan
lebih unsur dengan oksigen bukan logam. Ia yang bukan
komposisi tertentu terdiri daripada homogen.
dan tetap. Sifat umum sebatian logam
Komponen utama atau sebatian Komponen
bagi campuran itu separa logam.
adalah logam. – Keras tetapi
rapuh Sifat umum Bahan matriks dan
Tujuan – Lengai secara bahan pengukuhan
pengaloian kimia – Keras dan kuat
– Lut sinar – Lengai secara Sifat
– Untuk – Penebat elektrik kimia
meningkatkan dan haba yang – Takat lebur dan
kekerasan dan baik takat didih yang Bahan komposit
kekuatan – Tidak boleh tinggi yang mempunyai
– Untuk dimampat – Penebat haba sifat yang lebih
menghalang yang baik unggul dari
hakisan Komposisi, sifat – Mudah pecah komponen asal
– Untuk dan kegunaan
memperbaiki jenis kaca yang Jenis seramik Contoh,
rupa berbeza sifat dan
kegunaan
Komposisi, sifat
UNIT
Seramik Seramik
dan kegunaan Jenis kaca • Superkonduktor
tradisional termaju
aloi • Kaca silika • Konkrit
8
terlakur diperkukuh
Komponen Komponen
• Kaca borosilikat • Kaca gentian
Aloi: • Kaca soda kapur • Kaca
• Gangsa • Kaca plumbum Dari tanah liat: Bahan bukan fotokromik
• Loyang Aluminosilikat organik
• Keluli (Al2O3.2SiO2. seperti
• Keluli tahan 2H2O) oksida,
karat karbida dan
• Duralumin nitrida
• Piuter
Contoh, sifat dan

kegunaan

SK
8.1 ALOI DAN KEPENTINGANNYA 8.1
Apakah maksud aloi? Aloi ialah campuran dua atau lebih unsur dengan komposisi
SP 8.1.1
yang tetap . Komponen utama dalam campuran tersebut ialah
logam .
Nyatakan hubungan antara Daya

susunan atom dalam logam
tulen dengan sifat mulur dan
mudah ditempa. Logam tulen
SP 8.1.2
Logam tulen terbentuk daripada satu jenis atom .

Atom-atom dalam logam tulen mempunyai saiz yang sama.
Atom-atom yang mempunyai saiz yang sama ini tersusun dalam
lapisan .
Apabila daya dikenakan ke atas logam tulen, lapisan atom

menggelongsor di antara satu sama lain dengan mudah.
Lukiskan susunan atom dalam (a) Gangsa (b) Keluli

(a) Gangsa (90% kuprum dan
10% stanum)
(b) Keluli (99% besi dan 1%
Karbon
karbon)
[Jisim atom relatif:
Cu = 64, Sn = 119, Fe = 56,
Stanum Kuprum Besi
C = 12]
Terangkan mengapa aloi lebih Atom-atom unsur lain yang ditambah dalam logam tulen untuk membentuk
kuat daripada logam tulen aloi terdiri daripada atom-atom yang berlainan saiz.
dari segi susunan atom dalam
logam dan aloi. Atom-atom ini mengganggu susunan atom yang teratur dalam logam
SP 8.1.2 tulen.
Apabila daya dikenakan ke atas aloi, kehadiran atom-atom asing
ini mengurangkan lapisan atom-atom ini daripada menggelongsor .
Nyatakan tiga sebab mengapa

logam tulen dialoikan sebelum
(a) Meningkatkan kekuatan dan kekerasan logam tulen.
8
UNIT
(b) Mencegah kakisan logam tulen.
digunakan.
SP 8.1.3 (c) Membaiki rupa logam tulen.
197
Carta aliran di bawah menunjukkan komposisi, sifat-sifat dan kegunaan aloi-aloi.

ALOI
Komponen utama
KUPRUM FERUM
Jenis aloi Jenis aloi
GANGSA LOYANG KELULI KELULI TAHAN

(90% Cu, 10% Sn) (70% Cu, 30% Zn) (98% Fe, 2% C) KARAT
– Keras dan kuat, – Keras dan kuat. – Keras dan kuat. (73% Fe, 18% Cr,
tidak terkakis – Kegunaan: – Kegunaan: 8% Ni, 1% C)
(permukaan Alat muzik dan Pembinaan – Bersinar, kuat dan
bersinar) perkakas dapur. bangunan dan tidak berkarat.
– Kegunaan: jambatan serta – Kegunaan:
Pembuatan tugu landasan keretapi. Membuat sudu,
atau monumen, garpu dan alat-alat
pingat, pedang pembedahan.
dan bahan hiasan.
ALUMINIUM STANUM
Jenis aloi Jenis aloi
KUPRONIKEL
(75% Cu, 25% Ni) DURALUMIN PIUTER
– Bersinar, keras dan (93% Al, 3% Cu, 3% Mg, (95% Sn, 3.5% Sb,
tidak terkakis. 1% Mn) 1.5% Cu)
– Kegunaan: – Ringan dan kuat. – Berkilau, bersinar
Membuat duit syiling – Kegunaan: dan kuat.
Membuat rangka kapal – Kegunaan:
terbang dan keretapi laju. Membuat cenderamata.
Eksperimen untuk membandingkan kekerasan aloi dengan logam tulen. SP 8.1.2
(a) Tujuan: Untuk membandingkan kekerasan loyang dan kuprum

UNIT
(b) Hipotesis: Loyang lebih keras daripada kuprum

(c) Pemboleh ubah dimanipulasikan: Bongkah kuprum dan loyang
8
(d) Pemboleh ubah bergerak balas: Kekerasan bongkah loyang dan kuprum tulen
(e) Pemboleh ubah dimalarkan: Pemberat 1 kg
(f) Alat radas: Kaki retort dan pengapit, pemberat 1 kg, benang, pembaris meter
Bahan-bahan: Bola keluli, bongkah kuprum, bongkah loyang

(g) Prosedur:
(i) Satu bola keluli dilekatkan di atas sebuah bongkah Susunan alat radas:
kuprum.
(ii) Sebiji pemberat 1 kg digantung setinggi 50 cm di atas Kaki retort
bongkah kuprum seperti yang ditunjukkan dalam rajah.
(iii) Pemberat 1 kg dijatuhkan ke atas bebola keluli.
(iv) Diameter lekuk yang terbentuk di atas bongkah kuprum Benang
diukur dengan pembaris. Pemberat 1 kg
(v) Eksperimen diulang tiga kali, pada ruang berbeza pada
bongkah kuprum yang sama.
Bebola keluli
(vi) Langkah (i) hingga (v) diulang dengan menggunakan
bongkah loyang menggantikan bongkah kuprum.
Pita selofan
Bongkah kuprum
(h) Keputusan:
Eksperimen 1 2 3 Diameter purata / cm
Diameter lekuk di atas bongkah kuprum / cm a b c a+b+c

=x
3
Diameter lekuk di atas bongkah loyang / cm d e f d+e+f

=y
3
(i) Perbincangan:
Purata diameter lekuk di atas bongkah kuprum, x lebih besar daripada purata diameter lekuk di atas bongkah
loyang y.
(j) Kesimpulan:
Loyang lebih keras daripada kuprum // aloi lebih keras daripada logam tulen.
Eksperimen untuk membandingkan ketahanan pada kakisan di antara aloi dan logam tulen. SP 8.1.2
(a) Tujuan: Untuk membandingkan ketahanan kakisan antara besi dan keluli tahan karat
(b) Pernyataan masalah: Adakah keluli tahan karat lebih tahan kakisan daripada besi?
(c) Hipotesis: Keluli tahan karat lebih tahan hakisan daripada besi
8
(d) Pemboleh ubah dimanipulasikan: Paku besi dan paku keluli tahan karat
UNIT
(e) Pemboleh ubah bergerak balas: Pengaratan paku
(f) Pemboleh ubah dimalarkan: Isi padu dan kepekatan larutan natrium klorida
(g) Radas: Tabung uji, rak tabung uji, silinder penyukat 10 cm3
Bahan: Paku keluli tahan karat, paku besi, larutan natrium klorida 0.5 mol dm–3, kertas pasir

Larutan natrium
Paku keluli
klorida Paku besi
tahan karat
Tabung uji A Tabung uji B
199
(h) Prosedur:
1 Paku keluli tahan karat dan paku besi dibersihkan menggunakan kertas pasir untuk menyingkirkan sebarang
karat pada permukaan.
2 Tabung uji yang dilabel A dan B diisi dengan 5 cm3 larutan natrium klorida 0.5 mol dm3.
3 Paku keluli tahan karat dimasukkan ke dalam tabung uji A dan paku besi dimasukkan ke dalam tabung uji B.
4 Kedua-dua tabung uji dibiarkan selama empat hari.
5 Pemerhatian direkod selepas empat hari.
(i) Pemerhatian:
Jenis paku Pemerhatian
Paku keluli tahan karat Tiada perubahan
Paku besi Pepejal perang terbentuk pada paku

(j) Kesimpulan:
Besi berkarat manakala keluli tahan karat tidak berkarat/Keluli tahan karat lebih tahan kakisan berbanding besi
SK
8.2 KOMPOSISI KACA DAN KEGUNAANNYA 8.2
Namakan unsur yang membentuk Silikon dioksida, SiO2 yang wujud semula jadi dalam tanah.
komponen utama kaca.
Senaraikan sifat kaca. Lut sinar, keras tetapi rapuh, tidak poros, penebat haba, penebat
SP 8.2.1 elektrik, rintang terhadap bahan kimia, mudah dicuci, dan boleh
menahan mampatan.
Bagaimana untuk membuat jenis Jenis kaca yang berbeza dengan sifat yang berbeza terbentuk dengan
kaca yang berbeza? memanaskan silika bersama dengan bahan kimia yang lain.
Apakah jenis kaca, komposisi, sifat dan kegunaannya? SP 8.2.1
Jenis kaca Komposisi Sifat Istimewa Kegunaan

Soda kapur Silikon dioksida, – Tahan kakisan bahan kimia Membuat kaca,
Natrium mentol elektrik,
– Pekali pengembangan haba tinggi , tetapi
karbonat, cermin dan bekas
Kalsium karbonat tidak tahan haba . kaca.
Borosilikat Silikon dioksida, – Tahan kakisan bahan kimia Membuat barangan
UNIT
Boron oksida, memasak dan

– Pekali pengembangan haba rendah
Natrium oksida, barangan kaca
Aluminium – Tahan haba apabila dipanaskan pada makmal seperti tabung
8
oksida suhu tinggi didih dan bikar.

Kaca silika Silikon dioksida – Lut sinar Barangan kaca
terlakur – Tahan kakisan bahan kimia makmal, kanta,
– Pekali pengembangan haba rendah cermin teleskop dan
gentian optik.
– Boleh dipanaskan pada suhu yang tinggi,
tahan terhadap pertukaran suhu yang cepat.
Kaca Silikon dioksida, – Indeks biasan dan ketumpatan yang Pinggan mangkuk,
plumbum Natrium oksida, tinggi barangan kaca kristal
Plumbum(II) dan kaca hiasan.
– Kelihatan berkilat
oksida

SK
8.3 KOMPOSISI SERAMIK DAN KEGUNAANNYA 8.3
Apakah itu seramik? Seramik adalah bahan pepejal bukan organik yang bersifat bukan logam. Ia
SP 8.3.1 terbentuk daripada sebatian logam atau separa logam yang dibentuk dan
dikeraskan dengan pemanasan pada suhu tinggi.
Berikan contoh sebatian – Sebatian logam seperti aluminium oksida, Al2O3 dan magnesium oksida, MgO
yang membentuk – Sebatian separa logam seperti boron nitrida, BN, dan silikon karbida, SiC
seramik. SP 8.3.1
Bagaimana atom-atom – Atom-atom unsur di dalam seramik diikat oleh ikatan ionik dan ikatan
unsur terikat di dalam kovalen yang kuat.
seramik? Terangkan – Disebabkan ikatan ionik dan ikatan kovalen lebih kuat daripada ikatan logam,
bagaimana ikatan bahan seramik menjadi lebih kuat daripada logam.
tersebut mempengaruhi – Ikatan ionik dan ikatan kovalen yang kuat menentukan takat lebur yang
sifat-sifatnya. tinggi dan kestabilan kimia bagi bahan seramik tersebut.
– Seramik tidak mempunyai elektron yang bergerak bebas sebagaimana
yang terdapat pada logam. Maka, seramik tidak boleh mengkonduksi
elektrik dan haba.
– Disebabkan gabungan ikatan ionik dan ikatan kovalen di dalam seramik,
zarah-zarah tidak mudah untuk menggelongsor antara satu sama lain.
Seramik akan pecah jika daya yang terlalu tinggi dilakukan.
Senaraikan sifat-sifat (a) Keras dan kuat
umum bagi seramik. (b) Tidak reaktif secara kimia dan tidak mudah mengakis
SP 8.3.1 (c) Penebat haba yang baik
(d) Kalis haba tinggi dan kekal stabil pada tekanan tinggi
(e) Penebat elektrik yang baik
(f) Mudah pecah
Apakah klasifikasi Seramik diklasifikasikan sebagai:
seramik? (i) Seramik tradisional (ii) Seramik termaju
Apakah itu seramik – Seramik tradisional diperbuat oleh pemanasan tanah liat seperti kaolin pada
tradisional? Berikan suhu yang sangat tinggi. Komposisi utama bagi kaolin adalah aluminosilikat
contoh. (Al2O3.2SiO2.2H2O)
– Apabila air dan tanah liat bercampur, tanah liat menjadi lembut dan boleh
dibentuk pada bentuk dan saiz yang dikehendaki. Tanah liat yang terbentuk
akan dipanaskan pada suhu yang tinggi.
– Contoh kegunaan seramik tradisional adalah untuk membuat batu bata,
pinggan, tembikar dan simen.
8
UNIT
Apakah itu seramik – Seramik termaju direka dalam pelbagai bentuk. Ini termasuk seramik oksida
termaju? Terangkan. dan seramik bukan oksida seperti karbida dan nitrida.
SP 8.3.2 (i) Contoh seramik oksida adalah alumina (aluminium oksida, Al2O3) dan
zirkonia (zirkonia oksida ZrO2).
(ii) Contoh seramik bukan oksida adalah silikon karbida (SiC) dan silikon
nitrada (SiN)
– Seramik termaju mempunyai sifat rintangan haba dan lelasan yang tinggi,
sangat lengai secara kimia serta memiliki sifat super konduktiviti.
– Contoh kegunaan dan sifat-sifat seramik termaju:
(a) Alumina dan zirkonia adalah bahan yang tidak reaktif secara kimia,
ketahanan yang tinggi, ketumpatan yang tinggi, kekerasan tinggi dan
tahan haus. Zirkonia digunakan sebagai implan pergigian dan alumina
digunakan sebagai pengganti tulang dalam pembedahan ortopedik seperti
penggantian pinggul dan lutut.
201
(b) Silikon karbida:

(i) Silikon karbida sangat keras dan kuat, ia digunakan untuk membuat
cakera pemotong.
(ii) Silikon karbida mempunyai rintangan yang tinggi terhadap haba dan
tahan kepada kejutan terma. Ia digunakan untuk membuat cakera brek.
(c) Tungsten karbida (WC) sangat keras dan tahan pada lelasan. Ia digunakan
untuk membuat cincin tungsten karbida kerana sifatnya yang sangat kuat.
Bahan yang boleh menyebabkan kesan calar pada tungsten karbida
adalah berlian.
Catatan:
Cakera pemotong adalah alat untuk memotong bahan yang keras, jubin seramik logam, konkrit
dan batu sebagai contoh.
Lengkapkan jadual Klasifikasi

tentang sifat dan Seramik Sifat-sifat Kegunaan
seramik
kegunaan seramik.
Kaolin Seramik Keras dan kuat Bahan binaan seperti
SP 8.3.2
tradisional simen, jubin, bata, dan
mangkuk tandas.
Kaolin Seramik Tidak reaktif secara Kaolin
tradisional kimia dan tidak mudah
mengakis
Seramik Seramik Mempunyai takat lebur Penebat seperti lapisan
oksida termaju yang tinggi dan penebat relau, dinding reaktor
haba yang baik, kekal nuklear dan bahagian
stabil di bawah tekanan enjin.
yang tinggi
Alumina Seramik Penebat elektrik yang Penebat elektrik dalam
termaju baik peralatan elektrik
seperti plug elektrik,
ketuhar dan kabel
elektrik.
SK
8.4 BAHAN KOMPOSIT DAN KEPENTINGANNYA 8.4
Apakah bahan komposit? – Bahan komposit terdiri daripada gabungan dua atau lebih bahan yang bukan
SP 8.4.1 homogen.
– Kebanyakan bahan komposit diperbuat daripada dua bahan iaitu bahan
UNIT
matriks atau bahan pengikat dan bahan pengukuhan.

– Matriks atau pengikat mengelilingi dan mengikat bahan pengukuhan (gumpalan
8
gentian atau serpihan bahan yang lebih kuat) untuk membentuk bahan komposit:
+ =
Bahan pengukuhan Bahan matriks Bahan komposit
– Contoh bahan komposit semula jadi adalah kayu. Kayu diperbuat daripada
gentian selulosa yang panjang. Gentian ini dikumpul bersama oleh tumbuhan
polimer lain dipanggil lignin:
⇒ Bahan pengukuhan adalah gentian selulosa
⇒ Bahan matriks adalah lignin

Apakah perbezaan Bahan-bahan komposit mempunyai sifat-sifat yang lebih baik berbanding
antara bahan komposit dengan komponen-komponen asal.
dan komponennya?
SP 8.4.3
Contoh bahan komposit, komponen, sifat istimewa dan kegunaannya SP 8.4.2
Sifat
Bahan komposit Komponen Sifat bahan komposit Contoh kegunaan
komponen
Konkrit yang Tetulang – Kekuatan – Sangat kuat dan Pembinaan bangunan,
diperkukuhkan keluli atau tegangan mampu menahan jalan raya, bata dan
(i) Konkrit diperkukuhkan jejaring yang tinggi daya tegangan pelantar minyak.
dengan tetulang keluli dawai keluli – Mudah – Tidak mudah retak
atau jejaring dawai. karat – Boleh dibentuk
(ii) Konkrit adalah bahan pada sebarang
Konkrit – Kuat tetapi
matriks dan bentuk
rapuh
tetulang keluli, wayar – Tahan kakisan
– Kekuatan
atau jejaring adalah regangan
bahan pengukuhan . yang lemah
– Tahan
Konkrit kakisan
Tetulang
keluli Jejaring keluli
Kaca gentian Gentian Rapuh, kuat – Kekuatan Membuat tangki

(i) Terhasil apabila gentian kaca dan keras regangan tinggi simpanan air, bot
kaca ditambah dengan – Keras, ringan dan kecil, topi keledar,
Plastik Lembut,
plastik kuat badan kenderaan,
fleksibel dan
(ii) Gentian kaca adalah – Ketumpatan bumper kereta, tali
ketumpatan
bahan pengukuhan rendah raket dan joran.
rendah
dan plastik adalah bahan – Lengai terhadap
bahan kimia
matriks
– Mudah dibentuk
dalam lapisan
nipis tetapi masih
kuat
8
– Penebat haba dan
elektrik UNIT
203
Sifat
Bahan komposit Komponen Sifat bahan komposit Contoh kegunaan
komponen
Gentian optik Plastik – Indeks – Nipis jadi mudah – Dalam
(i) Teras – gentian kaca pembiasan dibengkok dan telekomunikasi, di
adalah bahan rendah ringan mana substesen
pengukuhan – Fleksibel – Stabil secara telefon disambung
(ii) Salutan – kaca/plastik – Bukan kimia daripada oleh gentian optik
adalah bahan konduktor dawai – Kabel domestik
– Data dihantar bagi rangkaian
matriks Gentian – Indeks
secara digital television
(iii) Jaket pelindung – plastik kaca pembiasan
– Kapasiti – Video kamera
adalah bahan rendah
penghantaran – Menyambungkan
matriks – Keras
yang tinggi komputer dalam
– Bukan
Jaket pelindung – Kurang terdedah rangkaian kawasan
Salutan konduktor
kepada gangguan tempatan (LAN)
Teras – Sebagai laser untuk
melakukan
pembedahan
– Dalam endoskopi,
instrumen untuk
memeriksa
bahagian dalaman
badan
Kaca fotokromik Kaca/ – Lut sinar – Lut sinar – Kanta optik dalam
(i) Terhasil dengan Polimer lut – Tidak – Menjadi gelap gelas
membenamkan kristal sinar sensitif apabila terdedah – Cermin depan
argentum klorida di pada pada cahaya kereta
dalam kaca/polimer lut cahaya terang dan – Pengukur intensiti
sinar. menjadi jelas cahaya
Argentum – Sensitif
(ii) Kaca/ polimer lut sinar apabila terdedah
klorida atau pada
adalah matriks pada cahaya
argentum intensiti
dan argentum klorida malap
bromida cahaya
adalah bahan – Menyerap
pengukuhan cahaya UV
Mengkonduksi
UNIT
Superkonduktor Kuprum(II) Rintangan – Digunakan dalam

Campuran barium oksida, oksida terhadap elektrik tanpa peranti pengimejan
rintangan apabila ia
8
kuprum(II) oksida, itrium elektrik yang magnetik perubatan

Barium disejukkan pada
oksida boleh dibuat dalam tinggi (MRI)
karbonat suhu rendah
seramik dipanggil perovskite, – Penjana dan
YBCO Itrium transformer
oksida – Bahagian komputer
– Kereta api peluru

PRAKTIS SPM
Soalan Subjektif
1 Jadual menunjukkan ciri-ciri dua kaca yang berbeza.

Kaca X Kaca Y
Komponennya adalah silika, natrium karbonat, Komponennya adalah silika, natrium karbonat
boron oksida dan aluminium oksida. dan kalsium karbonat.
(a) Namakan jenis kaca X dan Y.

TP2
Kaca X: Kaca borosilikat
Kaca Y: Kaca soda kapur
(b) Rajah berikut menunjukkan kaca yang digunakan pada satu bahagian oven.
TP4
KBAT
Kaca X boleh digunakan untuk membuat bahagian P. Apa yang akan terjadi jika kaca Y digunakan untuk
membuat bahagian P? Berikan satu alasan.
Kaca Y akan retak kerana tidak tahan suhu yang tinggi.
2 Gentian optik boleh menggantikan wayar kuprum dalam penghantaran maklumat.
Wayar kuprum Gentian optik
(a) Namakan tiga struktur yang dapat membentuk gentian optik.

TP1
Teras, lapisan salutan dan jaket pelindung
(b) Bagaimanakah gentian optik dapat menghantar data dan maklumat? 8

UNIT
TP2
Data dihantar secara digital pada kapasiti penghantaran data yang tinggi.
(c) Banding dan bezakan gentian optik dengan wayar kuprum dalam kabel domestik rangkaian televisyen.
TP4
Kedua-dua gentian optik dan wayar kuprum digunakan dalam membawa data. Gentian optik boleh
membawa data dalam kapasiti yang lebih besar dan tidak terjejas oleh gangguan elektromagnet.
205
3 Jadual berikut menunjukkan contoh-contoh dan komponen bagi empat jenis bahan buatan dalam industri.
Jenis bahan buatan Contoh Komponen

Konkrit yang diperkukuhan untuk Simen, pasir, batu kecil dan keluli
P
membina bangunan
Pingat yang diperbuat daripada Kuprum dan logam S
Q
gangsa
Peralatan kaca hiasan yang diperbuat Silikon dioksida, natrium oksida,
Kaca
daripada kaca jenis R plumbum(II) oksida
Seramik Silikon karbida –
(a) Namakan P, Q, R dan S.

TP2
P: Bahan komposit
R: Kaca plumbum
Q: Aloi
S: Timah/stanum
(b) (i) Nyatakan kegunaan konkrit yang diperkukuhkan.

TP2
Membuat rangka bangunan dan jambatan.
(ii) Apakah kelebihan konkrit yang diperkukuhkan berbanding dengan konkrit?

Konkrit yang diperkukuhkan dapat menahan tekanan yang tinggi/ menyokong muatan berat/lebih
kuat/ kekuatan daya tegangan yang lebih tinggi daripada konkrit.
(c) (i) Lukis susunan atom dalam

TP3
Kuprum tulen Gangsa
Kuprum
Kuprum Stanum
(ii) Gangsa lebih keras daripada kuprum. Terangkan.

UNIT
TP4
Atom-atom logam kuprum tulen mempunyai saiz yang sama dan tersusun dalam lapisan. Lapisan-
lapisan atom lebih senang menggelongsor di antara satu sama lain apabila daya dikenakan. Saiz
8
atom stanum yang lebih besar berbanding dengan atom kuprum dalam gangsa telah menyebabkan
atom-atom kuprum menjadi tidak tersusun. Kehadiran atom stanum menyukarkan lapisan atom
logam daripada menggelongsor apabila daya dikenakan.
(d) (i) Namakan kategori seramik bagi silikon karbida.

TP2
Seramik termaju
Soalan
Objektif
(ii) Nyatakan kegunaan silikon karbida dan ciri-ciri berdasarkan kegunaannya.
Untuk membuat cakera pemotong. Ia tahan pada rintangan haba
yang tinggi dan tahan kejutan haba yang tinggi.

Jadual Berkala Unsur
1 Simbol unsur 18
Nombor proton
1 2
1 H He
Hidrogen Helium
1 2 Nama unsur 13 14 15 16 17 4
Jisim atom relatif
3 4 5 6 7 8 9 10
2 Li Be B C N O F Ne
Litium Berilium Boron Karbon Nitrogen Oksigen Fluorin Neon
7 9 11 12 14 16 19 20
Unsur peralihan
11 12 13 14 15 16 17 18
3 Na Mg Al Si P S Cl Ar
Natrium Magnesium Aluminium Silikon Fosforus Sulfur Klorin Argon
23 24 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 27 28 31 32 35.5 40
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
4 K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
Kalium Kalsium Skandium Titanium Vanadium Kromium Mangan Ferum Kobalt Nikel Kuprum Zink Galium Germanium Arsenik Selenium Bromin Kripton
39 40 45 48 51 52 55 56 59 59 64 65 70 73 75 79 80 84
37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
5 Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Rubidium Strontium Yttrium Zirkonium Niobium Molibdenum Teknetium Rutenium Rodium Paladium Argentum Kadmium Indium Stanum Antimoni Telurium Iodin Xenon
85.5 88 89 91 93 96 98 101 103 106 108 112 115 119 122 128 127 131
55 56 57 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
6 Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Sesium Barium Lantanum Hafnium Tantalum Tungsten Renium Osmium Iridium Platinum Aurum Merkuri Talium Plumbum Bismut Polonium Astatin Radon
133 137 139 178.5 181 184 186 190 192 195 197 201 204 207 209 210 210 222
87 88 89 104 105 106 107 108 109 110 111 112
7 Fr Ra Ac Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Uub
Fransium Radium Aktinida Rutherfordium Dubnium Siborgium Bohrium Hassium Meitnerium Darmstadtium Roentgenium Ununbium
223 226 227 257 260 262 262 265 266 271 272 285
58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
Lantanida Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Serium Praseodimium Neodimium Prometium Samarium Europium Gadolinium Terbium Disprosium Holmium Erbium Tulium Itterbium Lutetium
140 141 144 147 150 152 157 159 162.5 165 167 169 173 175
90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103

Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
Aktinida Torium Proaktinium Uranium Neptunium Plutonium Amerisium Kurium Berkelium Kalifornium Einsteinium Fermium Mendelevium Nobelium Lawrensium
232 231 238 237 244 243 247 247 249 254 253 256 254 257
Petunjuk:
Logam Separa logam Bukan logam

SoftCopy Modul Chemistry

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

SoftCopy Modul Chemistry

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

MODUL • Kimia TINGKATAN 4

TEMA: ASAS KIMIA TEMA: INTERAKSI ANTARA JIRIM

5.1 Asas Pembentukan Sebatian 8.1 Aloi dan Kepentingannya

Garis Panduan untuk Mengimbas AR bagi Model 3D

1 2 Muat turun aplikasi 'Nilam AR Module'

4 3 Cari muka surat yang mempunyai

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 2

Atom Ion Molekul

Tiga zarah subatom Kira JAR

Proton Neutron Elektron

Memerihal Jirim SP 2.1.1

1 Teori zarah jirim Tingkatan 1, Unit 5

yang terikat secara kimia.

berikan contoh bahan

Kuprum, Cu Karbon, C Helium, He

Natrium klorida, NaCl

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 2

Atom Molekul Molekul Ion

Bahan Jenis zarah Bahan Jenis zarah Bahan Jenis zarah

Sulfur dioksida Tetraklorometana

Kuprum(II) sulfat Zink klorida

3 Teori kinetik jirim

Menerangkan Perubahan Keadaan Jirim SP 2.1.2

Keadaan jirim Pepejal Cecair Gas

Lukis susunan zarah.

ion / molekul) diwakili

Pergerakan zarah Bergetar dan Zarah bergetar , Zarah bergetar ,

Daya tarikan antara kuat Kuat Lemah

Kandungan tenaga rendah Sangat

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 4

Pembekuan Kondensasi Haba

Menentukan Takat Lebur dan Takat Beku Naftalena SP 2.1.2

(a) Tabung didih dan kandungannya dikeluarkan daripada kukus

Masa / s 0 30 60 90 120 150 180 210 240

Masa / s 0 30 60 90 120 150 180 210 240

Daripada graf, takat lebur Daripada graf, takat beku

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 6

Tafsiran graf pemanasan SP 2.1.3

3 Suhu semakin meningkat .

3 Suhu adalah tetap . Suhu tetap itu adalah takat lebur .

3 Suhu semakin meningkat .

3 Suhu semakin meningkat .

Takat lebur Takat didih

Pepejal + cecair Cecair + gas

Tafsiran graf penyejukan SP 2.1.3

3 Suhu semakin menurun .

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 8

1 Jadual di bawah menunjukkan bahan dan formula kimia masing-masing.

Bahan Formula kimia Jenis zarah

Kalium oksida K2O Ion

Ammonia NH3 Molekul

Klorin Cl2 Molekul

(a) (i) Apakah yang dimaksudkan dengan ‘takat lebur’?

(b) Lukis susunan zarah P, Q dan R pada keadaan bilik.

(ii) Apakah keadaan fizik bahan Q pada 70 °C?

© Nilam Publication Sdn. Bhd. 10

3 Takat lebur asetamida boleh ditentukan dengan memanaskan pepejal Termometer

(a) Apakah tujuan menggunakan kukus air dalam eksperimen ini?

(i) Apakah takat beku asetamida?

(ii) Suhu antara Q dan R adalah tetap. Jelaskan.

(g) Apakah takat lebur asetamida?

Urutan Model Struktur Atom Berdasarkan Model Atom Dalton,

Saintis Model atom Penemuan

(i) Jirim terdiri daripada zarah-zarah dipanggil