qarTvel tomTa eTnogenezis sakiTxebi

ama Tu im xalxebis warmomavlobis dadgena ZiriTadad gulisxmobs sami

sakiTxis garkvevas: 1. enis monaTesaoba; 2. rasobrivi kuTvnileba: 3. uZvelesi
sacxovrisi.
enobrivi naTesaobis mxriv msoflios xalxebi dayofilia did jgufebad da
qvejgufebad. esenia: indoevropuli; Turquli; semituri; ugro-finuri da sxva.
magram arsebobs enebi, romelTac mklevarebi ver aerTianeben verc erT jgufSi.
aseTi enebia: qarTuli, Crdilo-kavkasiis xalxebis, wina aziis uZvelesi
xalxebis, amjerad ukve mkvdari enebi_xurituli, Sumeruli, protoxeTuri da
ase Semdeg. es garemoeba aZnelebs am xalxebis da maT Soris qarTvelTa
eTnogenezisis kvlevas. qarTvelTa eTnogenezisi dRes dReobiTac
problematuri sakiTxia, Tumca mis erTsaukunovan mecnierul kvleevSi
mniSvnelovani Sedegebia mopovebuli. qarTvelTa eTnogenezisze Zvel
werilobiT wyaroebSia Semonaxuli ramodenime Tvalsazrisi. maT Soris
aRsaniSnavia Zvel berZnuli, pirveli saukunis ebraeli mwerlis ioseb
flaviusisa da qarTulenovani wyaroebi.
qarTvelTa warmoSobis Sesaxeb Zvel berZen da laTin istorikosebs mravali
cnoba aqvT mocemuli, romelTac qvemoT vexebiT. isini mogviTxroben
qarTvelTa da saqarTvelos mosazRvre regionebSi mcxovrebTa warmoSobis
sakiTxs. kerZod straboni, tacitusi, diodore sicilieli, polibiosi,
pliniusi, ovidiusi, apolonios rodoseli da sxvani gadmogvcemen cnobebs
aqeelebis, henioxebis, kolx-iberebis, albanelebis, Crdilo somxebis da
Crdilo midielTa warmoSobis Sesaxeb.
berZnul-romauli wyaroebis mixedviT erTi da igive saxelis mqone tomebi
sxvadasxva adgilas cxovrobdnen. magaliTad. henioxebi Crdilo
SavizRvispireTsa da samxreT iberiaSi. mesxebi da svanebi strabonis mixedviT
Crdilo SavizRvispireTsa da kolxeTis siRrmeebSi. istoriul galateaSi
egritikis tbasTan da Crdilo-aRmisavleT anatoliaSi md. egrisusTan
mcxovrebi megrelebi da makriselebi. md. egriswyali afxazeTTanac iyo,
istoriul egrisTan. SeiZleboda gvefiqra, rom samxreTidan CrdiloeTisaken
gadasaxlebis dros es tomebi erTmaneTs enacvlebodnen, xolo nawili
esaxleboda Semdgomi tomis mezoblad. yovel SemTxvevaSi etimologiuri Zieba
iZleva Zalze saintereso masalas. sazogado saxelebis „argonavtebis“
„makronebisa“ da „makriselebis“ Zv. berZen avtorTa mier moxseniebuli
„kerketebis“ georgebis, kavkasiaSi mcxovreb „gelebis“ tomis, qarTuli
mxareebis „argveTis“, „egrisis“, „guriis“ „gugarqis“, „gardmanis“, „ gardabnis“,
„algeTi“, „garisis“, sxva qarTuli da mc. aziuri samyaros eTnonimebisa da
toponimebis fuZeebis igiveoba Tesaliur eTnikasa da toponimikasTan qmnis
saintereso identur suraTs.
am 2500 wlis win dasavleT saqarTvelos mosaxleobis (kolxebis) warmoSobiT
dainteresebula ganTqmuli berZeni istorikosi herodote (484–425ww. Zv. w. ) da im
daskvnamde misula, rom kolxebi egvipturi warmoSobisani arian. misi azriT, isini
unda iyvnen STamomavlebi egviptis mefis sesostrisis molaSqreebisa, romlebic
mdinare fazisTan (rionTan) darCenilan. amis sabuTad herodotes miaCnda is, rom
kolxebi, egviptelebis msgavsad, Savgvremanebi da xuWuWTmianebi arian, erTnairad
amuSaveben sels da a. S.
Zvelma berZnebma kolxebis mezobel iberebsac – aRmosavleT saqarTvelos
mosaxleobas – “mouZebnes” pirvandeli samSoblo. aseTi iyo, maTi azriT, espaneTi,
romelsac isini Zvelidanve agreTve “iberias” eZaxdnen. Zvel berZnul samyaroSi
popularuli iyo azri, rom aRmosavleTis (kavkasiis) iberebi dasavleTis iberiidan
(epaneTidan) gadmosaxldnen. am gadmosaxlebas kidev Zv. w. VI s. cnobil babilonel
mefes nabuqodonosors miawerdnen.
antikur samyaroSi aseve arsebobda Teoria, rom espaneTis anu dasavleTis
iberebi warmoSobili iyvnen kavkasieli iberebisagan. am mosazrebas exmianeba
diodore sicilieli, romlis mixedviT, ara mxolod samxreT kavvkasiis
mosaxleoba iyo warmoSobili Tesalielebisagan, aramed Tavis mxriv
Tesalielebi warmoSobili iyvnen kolxebisgan. is wers rom Tetalosi,
Tesaliis eponimi kolxi medeas Zea_ „ Tetalosi romelic dedis mier mokvlas
gadaurCa . . . iasonis samSoblo iolkosSi mivida, aq memkvidreobis Sesabamisad
samefo xelisufleba miiRo da qveSevrdomebs sakuTari saxelis mixedviT
Tetalelebi uwoda.“
Tavis mxriv Tesaliis istoriuli mosaxleoba iyo pelazgebi, Semdgom isini,
troas omamde, gadasaxlebulan “alpebisa da apeninis mTebs Soris“ “Tesalia
da Trakia berZnuli wyaroebis CvenebiT pelazgebis odindeli samkvidrebelia“
(argonavtika 1975 gv. 907) rogorc cnobilia, berZeni saeklesio piri giorgi
svingelozi (VIII_X ss) TesalielTa winaprad miiCnevs Tobels, xolo berZenTa
winaprad ki iafetis sxva Svils iavans. igive berZnuli wyaroebi Tobels
iberTa winapradac miiCnevdnen (georgika IV_I, gv.7,61) Tesalielebsa da iberebs,
rogorc zemoT moyvanilidan Cans erTi warmoSobis xalxad Tvlidnen ara
mxolod antikuri xanis avtorebi, aramed pirvel qristianuli epoqis
mwerlebic.
marTalia, ukve antikuri xanis zogierTi mwerali, magaliTad apiane,
kritikulad iyo ganwyobili am azris mimarT, raki msgavsebas ver xedavda
espaneTis iberebsa da kavkasiis iberebs Soris. es azri, etyoba, ubralod am ori
qveynis saxelebis msgavsebis safuZvelzea Seqmnili da iseve arafris mTqmelia
CvenTvis, rogorc herodotes zemomoyvanili Tvalsazrisi kolxebis egvipturi
warmoSobis Sesaxeb.
elinistur xanaSi aRmosavleT mcire aziis araerT samefo–samTavros (pontos,
somxeTis, kabadokiis) mmarTvel dinastias Tavisi Tavi aqemeniduri xanis iranis
mmarTveli dinastiidan gamohyavda. amisdakvalad iberiaSic, Cans, gavrcelebuli
yofila versia iberTa mmarTveli samefo saxlis warmomavlobis Sesaxeb
aqemenidTa dinastiis ukanaskneli mefis darios III-is (Zv.w. IVs. dasasruli; mefe,
romelic eZebda aleqsandre makedonels) satrap miTridatesagan, romelic TiTqos
aleqsandre makedonels dauniSnavs mmarTvelad kavkasiaSi mosaxle iberebisaTvis.
amis Sesaxeb gadmocema daculi aqvs Zvel somex istorikoss mose xorenels,
romelic, amasTanave, aRniSnul miTridateSi pontos samefos damaarsebel
miTridates (337–302) gulisxmobs.
legendaruli cnoba aleqsandre makedonelis mier qarTlis mmarTvelad Tavisi
sardlis daniSvnis Sesaxeb daculia agreTve Zvel qarTul wyaroebSi. “moqcevaჲ
qarTlisaჲs” saistorio qronikaSi naTqvamia, rom, rodesac aleqsandre
makedonelma qarTli daipyro (cnoba legendarulia; sinamdvileSi aleqsandre
makedonels qarTli ar daulaSqravs), man aq mmarTvelad datova “arian – qarTlis
mefis Ze azo”. es azo wavida Tavis samSoblo arian–qarTlSi da iqidan moiyvana
mravali “saxli” (e. i. gvari) TanamemamuleTa, agreTve kerpebi gaci da gai. amave
qronikaSi naTqvamia, rom Cven, qarTvelni, memkvidreni varTo am arian–qarTlidan
gadmosaxlebulebisa. Zveli qarTlis kerpebis aRwerisas, romlebic armazis mTaze
idgnen, qarTlis gamaqristianebeli nino gacisa da gas kerpebze ambobs: “ romelni –
igi RmrTad hqondes mamaTa TquenTa arian qarTliT”. mefe miriani mimarTavs ra imave
ninos, gacsa da gas uwodebs: “Zuelni RmerTni mamaTa CuenTani”. maSasadame, qarTlis
mosaxleoba Tavis uSualo winaprebad (“mamebad”) ganixilavda swored azos mier
arian–qarTlidan moyvanil xalxs.
amrigad, “moqcevaჲ qarTlisaჲs” mixedviT, ara marto qarTvelTa (ufro zustad:
qarTlelTa) mmarTvelni, aramed saerTod qarTvelni (qarTebi) gadmosaxlebulan
arian–qarTlidan aleqsandre makedonelis dros. bevri mkvlevari dainteresebula
sakiTxiT, Tu ra SeiZleba igulisxmebodes “arian–qarTlSi”. arsebobs misi axsnis
mravali cda, magram es sakiTxi jerjerobiT gadaWrili mainc ar aris. Zveli
qarTuli qronikis am moTxrobas, rom nawilobriv mwignobruli saTaveebi unda
hqondes, eWvs gareSea. magram bevr rames, rac amasTan dakavSirebiT aris
moTxrobili, aSkaraa wyaro Cvenamde moRweul literaturul ZeglebSi ver
moeZebneba. sainteresoa, rom meore Zvel qarTul saistorio ZeglSi – “qarTlis
cxovrebaSi” – arian-qarTli sul ar ixsenieba, Tumca am Zeglma icis azos mamis
saxeli – iaredosi (qc, I, 18). es ukanaskneli saxeli axlos dgas iseT saxelebTan,
rogoricaa iran, ariana da sxva. “moqcevaჲ qarTlisaჲs” “arian-qarTli” da
“qarTlis cxovrebis” azos mamis saxeli “iaredosi” erTmaneTis ekvivalentia.
aqve isic unda aRiniSnos, rom aleqsandre makedonelis epoqaSi, romelsac
“qarTlis cxovreba “ akavSirebs erTiani qarTuli saxelmwifos formirebasTan,
kvlav grZeldeboda balkaneTidan tomebis gadmosaxleba mcire aziaSi. am dros
gadmosaxldnen makedoniis mezoblad mcxovrebi keltgalaturi tomebi mcire
aziaSi, romelTac aq saxelmwifo galatea daarses. Zv. berZnebi da laTini
istorikosebi weren ara mxolod balkaneTis naxevarkunZulidan kavaksiaSi
xalxTa gadmosaxlebis Sesaxeb, aramed piriqiT procesis Sesaxebac, romelic
gacilebiT ufro adre momxdara. mag: isini weren, rom Tesaliidan wamosulTa
mier iberebis, albanelebisa da kavkasiis sxva xalxebis warmoSoba moxda
iazonis kolxeTSi ukan dabrunebis Semdgom. Tu am miTis ukan davinaxavT raime
istoriul WeSmaritebis marcvals, maSin unda vigulisxmoT, rom iazonis
kolxeTSi ukan dabrunebis qveS moiazreboda raRac epoqa an saukune, romelic
gavida kolxeTSi argonavtebis I laSqrobis Semdeg. xolo rac Seexeba
kolxebis gadasaxlebas balkaneTis naxevarkunZulze, kerZod iliriasa da aseve
Crd. italiaSi, Zv. berZeni da laTini istorikosebi mas ukavSireben
argonavtebis I laSqrobis epoqas.

bibliuri winapari “qarTlis cxovrebis” mixedviT qarTvelebisa da sxva

kavkasieli xalxebis saerTo winapari Targamosi iyo “Ze TarSisi, Ziswuli
iafeTisi, Zisa noesi”. mas Semdeg, rac bibliuri babilonis godolis Seneba ver
moxerxda da RmerTma adamianebi sxvadasxva enaze aalaparaka, isini daifantnen
mTel msoflioSi. Targamosic wamovida “naTesaviTurT misiT” CrdiloeTiT da
daemkvidra araratisa da masisis (Tanam. turabdini) mTaTa Soris. aq misi
STamomavloba Zalian gamravlebula, radganac TviTon eqvsas wels ucxovria,
amitomac bolos “verRara itevda queyana araratisa da masisisa” mis am
mravalricxovan STamomavlobas. rva gamoCenili, “Zlieri da saxelovani” Svili
hyolia Targamoss: haos, qarTlos, bardos, movakan, lek, heros, kavkas, egros. ai
amaT gauyo Tavisi samflobelo Targamosma da yvela isini TavisTvis
samflobeloSi daasaxla. maTgan modian: haosidan – somxebi, qarTlosidan –
qarTvelebi (qarTebi), bardosidan - ranni, movaknidan - movaknelni, lekidan –
lkkebi, herosidin – herebi, kavkasiidan - kavkasianni, xolo egrosidan megrelni.
metad sicocxlisunariani gamodga amave bibliur teqstTan dakavSirebiT jer kidev
am ori aTasi wlis win, I saukunis ebraeli mwerlis ioseb flaviusis mier
gamoTqmuli mosazreba, rom bibliuri Tubalebi mermindeli iberebi (qarTebi)
arian. XIX s. pirvelsave naxevarSi amaze msjelobs Teimuraz batoniSvilic “sul
Zvelad qarTvelTa, ese igi iverTa, Tobeli ewodebiso, vinaჲdgan igini
STamomavlobani arian iafeTis Zis iobelisani”. Teimuraz batoniSvili am
SemTxvevaSi sargeblobda ioseb flaviusis TxzulebiT, romelic qarTulad
uTargmnia ioane petriws.
ioseb flaviusisgan modis agreTve bibliuri ”meSexis” (mosoxis) dasaxva
Semdegdroindeli kabadokielebis winaprad da kapadokiis dedaqalaq mazakasaTvis
maTi saxelis dakavSireba.
XIX saukuneSi am mosazrebebis ganmtkicebam moulodnelad axali stimuli
moipova, radganac gamovlinda Zveli asuruli lursmuli warwerebi, sadac
bibliuri Tubali da meSexi savsebiT konkretuli saxiT warmodgnen Cven winaSe,
rogorc Zv. w. II–I aTaswleulebSi mcire aziaSi arsebuli didi gaerTianebebi –
tomTa kavSirebi Tu samefoebi. bunebrivia, rom unda Seqmniliyo da Seiqmna kidec
Tvalsazrisi, rom es iyo qarTvelTa winaprebis gaerTianebebi da maTi mosaxleoba,
e.i. qarTveloba, romelic kavkasiaSi wamovida mas Semdeg, rac mcire aziaSi es
qarTuli gaerTianebebi ganadgurda. am movlenis daTariReba ki sakmaod advilad
xerxdeboda Zv. w. VIII–VII saukuneebiT. XIX s. dasavleTevropelma gamoCenilma
istorikosebma (lenormanma, masperom da sxv.) swored am uSualod qarTvel tomTa
(mermindeli iberebisa da mesxebis) winaprebad miiCnies asuruli wyaroebiT mcire
aziaSi Zv. w. XII-VII ss. damowmebuli Tabalebi da muSqebi. amaT male miematnen
qaSqebi (ixseniebian aRm. mc. aziaSi imave asuruli wyaroebis mier da, agreTve,
rogorc SemdegSi aRmoCnda, xeTur wyaroebSic), rogorc kolxebis winaprebi.
qarTvelTa (qarT-iberTa) winaprebis wreSi Semoiyvanes agreTve qsenofontes mier
Zv. w. V s. dasasrulis zemo mesopotamiaSi (istoriuli “gorduenes” – korduqis
miwa–wyalze) moxseniebuli karduxebi, romelTa saxeli marTlac saocrad hgavs
qarTebis adgilobriv saxels (“qarTu”). k. f. leman–haupti Tvlida, rom qarTebi
(iberebi) CrdiloeT mesopotamiidan mosuli karduxebisa da mcire aziidan mosuli
mesxebis Serwymis Sedegad Camoyalibdnen.
mosazrebam Tabalebis, muSqebisa da sxvaTa qarTvelTa winaprobis Sesaxeb da
mcire aziidan kavkasiaSi (saqarTveloSi) Zv. w. VII saukunis Semdeg maTi
gadmosaxlebis Sesaxeb metad farTo gavrceleba moipova gansakuTrebiT imis gamo,
rom igi sxvebTan erTad miiRo XX saukunis pirveli naxevris gamoCenilma qarTvelma
istorikosma iv. javaxiSvilma.
amasobaSi ki dasavleTis mkvlevarTa didma nawilma sul daiviwya mosazreba
muSqebisa da Tabalebis qarTvelobis Sesaxeb”. yuradReba miaqcies im garemoebas,
rom VIII saukunis bolos asurul wyaroebSi moxsenebul “muSqebis mefe miTas”
icnobs Zveli berZnuli tradiciac. magram igi mas eZaxis “frigiis mefe midass”.
amitomac farTod gavrcelda Tvalsazrisi, rom muSqebi indoevropeli frigielebi
arian. kargad exameboda amas is garemoebac, rom pirvelad muSqebi asparezze
Cndebian Zv. w. XII saukuneSi SemoseulTa saxiT, Semdeg kidev ufro samxreTiT
Camodian. cnobilia, rom sul cota xniT am ambebze adre, XIII saukunis bolos, mcire
azias gadaura “egeosuri Semosevis” talRam – dasavleTidan Semosulma tomebma
gaanadgures mcire azia aq arsebuli xeTebis Zlieri samefo. antikuri tradicia
(herodote da sxv.) daJinebiT amtkicebs, rom frigielebi mcire aziaSi
balkaneTidan gadmosaxldnen. bevri mkvlevari frigielTa gadmosaxlebis TariRad
swored am qariSxlian xanas, Zv. w. XIII-XIIss. miiCnevs. amitomac, ase advilad iqna
gaziarebuli mosazreba, rom “muSqebi”, romelTa Semotevis mogerieba uxdeba
tiglaTfileser I-s, swored es axlad Semosuli frigielebi unda yofiliyvnen,
radganac gvian xanaSi “muSqebis samefo” da “frigiis samefo” sinonimebs
warmoadgendnen.
dasavleTSi nakleb icnobdnen qarTul Tvalsazriss muSqeb-mesxebze. magram
zogi, vinc gaigebda, Tu ra organulad ukavSirdeba “mesxi”–saxeli qarTul
samyaros, cdilobda amis mixedviT gaeazrebina mcireaziuli muSqebis bed–
iRbalic. k. f. leman–haupti, magaliTad, varaudobda, rom qarTebi (iberebi)
Camoyalibdnen karduxebisa da am frigieli muSqebis Serevis Sedegad saqarTvelos
miwa–wyalze. muSqebi mcire aziidan kimerielebma ayares, karduxebis nawili ki
aleqsandre makedonelis laSqrobaTa Semdeg gadmosaxlda saqarTveloSi.
zog mkvlevarSi am faqtma kvlav gaacocxla asociaciebi qarTvel mesxebTan da
cnobilma xeTologma v. kaveniakma XII s. zemo mesopotamiaSi gamoCenili muSqebi
istoriuli saqarTvelos samxreT–dasavleTi olqebidan Camosulad miiCnia.
Tabalebisa da muSqebis “gaindoevropelebas” Tavis droze iv. javaxiSvili
gamoexmaura. misi TqmiT, dasavleT mecnierTa mier am Tvalsazrisis miRebiT “gaqra
yvelaferi, rasac emyareboda uZvelesi epoqis saqarTvelos istoriis ageba”. iv.
javaxiSvili Seecada pasuxi gaeca am kiTxvisaTvis da qarTvelTa eTnogenezis
sakiTxi mWidrod daukavSira sxva kavkasieli xalxebis eTnogenezs. iv.
javaxiSvilma didi energia Sealia qarTveluri da sxva kavkasiuri (daRestnur–
CaCnuri, afxazur–adiReuri) enebis naTesaobis enaTmecnierul dasabuTebas.
eTnonimikis, onomastikonis analizis safuZvelze wamoayena mtkiceba, rom Zv. w. I
aTaswleulSi aq mcxovreb skviT–sarmatebSi ZiriTadad qarTvelTa monaTesave
Crdilokavkasiuri mosaxleoba igulisxmeba. amasTan dakavSirebiT man ukve sxva
kiTxva dasva – aris Tu ara Crd. kavkasia am tomebis pirvandeli samSoblo? iv.
javaxiSvili am sakiTxze pasuxis gasacemad iSveliebda im garemoebas, rom
“Crdilokavkasiuri” (afxazur–adiRReuri da CaCnur–daRestnuri) saxelebi Tavs
iCens amierkavkasiaSic, da askvnida, rom uZveles xanaSi am tomebs swored samxreT
kavkasiaSi unda ecxovraT, kerZod, adiRevel tomebs dakavebuli unda hqonodaT
dasavleT amiekavkasia, istoriuli saqarTvelos dasavleTi nawili, xolo mis
aRmosavleTiT unda ecxovraT CaCnur–daRestnur tomebs. amrigad, iqmneboda
STabeWdileba, rom am monaTesave tomebis moZraoba miimarTeboda samxreTidan
CridiloeTisaken. amrigad, qarTvelebic samxreTidan unda iyvnen mosulni.
iv. javxiSvilis mosazrebiT, samive qarTuli Stos, svanebis, lazebis da
qarTebis pirvel samSoblod moiazreboda hipoTeturi qveyana “kardu”
“qaldea”—“karduxi”, romelTa fuZeebia “krd”, “qld”. maTi saerTo elementia
“kr” igive “ql” (“gr”). Cven unda vivaraudoT, rom etimologiuri Zieba
gvidasturebs qarTul istoriografiaSi cnobil Teorias,
xmelTaSuazRvispireTsa da mcire aziis vrcel miwa-wyalze qarTvelTa
winaprebis cxovrebis Sesaxeb.
iv. javaxiSvilis koncefciaSi yvelaze Zvirfasi aris calkeuli toponimikuri
faqtebis analizi, romlebic miuTiTeben samxreT kavkasiis teritoriaze zogierT
afxazur–adiReur an CaCnur–daRestnur saxelwodebaTa arsebobaze, iseve rogorc
amgvarive saxelebis metad farTo teritoriaze ganfantvaze kavkasionis iqiTa
mxareSi. magram zogierTi saxelwodebis axsna ar aris damajerebeli da saerTod
arsebuli faqtebi, gansakuTrebiT samxreT kavkasiaSi SedarebiT gvian fiqsirebuli
masalebi, ar iZleva saSualebas, rom uZveles xanebSi jer mTeli amierkavkasia da
mere mTeli CrdiloeT kavkasia da ufro CrdiloeTiT mdebare miwebi afxazur–
adiReuri da CaCnur–daRestnuri tomebiT dasaxlebulad miviCnioT. metad
aradamajerebelia analogia saqarTvelos da mcire azia-urartus uZveles
saxelebs Soris daboloebaTa mixedviT. es sufiqsebi advili SesaZlebelia sul
sxvadasxva warmoSobisani iyvnen, an, radganac samxreTSi maTi enobrivi kuTvnileba
TiTqos ufro aSkaraa (xuri–urartul an anatoliur–indoevropuli fenebis
kuTvnileba Cans) iv. javaxiSvilis mier motanili qarTuli analogiebi ufro
araqarTulenovani eTnosis uZvelesi bed–iRblis Sesaxeb msjelobisaTvis
SeiZleba gamodges (eseni iyvnen samxreT kavkasiis uZvelesi mcxovrebni?), vidre
qarTvelTa eTnogenezisaTvis.
40–50–iani wlebis qarTul saistorio da saenaTmecniero literaturaze didi
gavlena iqonia akad. simon janaSias koncefciam qarTveli xalxis warmoSobis
Sesaxeb. s. janaSiam faqtiurad moxsna Tvalsazrisi qarTvelTa gadmosaxlebis
Sesaxeb. “saqarTvelos istoriis” saxelmZRvaneloSi, romelic pirvelad 1943 wels
gamoqveynda, s. janaSias koncefcia aseTi saxiT aris warmodgenili: qarTvelebi
warmoSobiT wina aziis Zvel mkvidr mosaxleobas ekuTvnian. uZveles droSi,
daaxloebiT eqvsi aTasi wlis winaT, wina aziis uzarmazar miwa–wyalze da samxreT
evropaSic (balkaneTis, apeninisa da pirenes naxevarkunZulebze) erTi modgmis
xalxebi cxovrobdnen. Semdeg am modgmis xalxTa adgilsamyofeli TandaTan
izRudeboda. Zv. w. II aTaswleulis damdegisaTvis wina aziis mkvidri xalxebidan
cnobili iyvnen xeTebi da subarebi. xeTa–subarebi qarTvel tomTa winaprebi arian.
xeTebi mcire aziaSi mosaxleobdnen, subarebs ki eWiraT teritoria CrdiloeT
mesopotamiidan moyolebuli kavkasionamde. am xeTa–miTanis samefoebis xanaSi
kavkasiis miwa–wyali xeTur–subaruli modgmis mosaxleobas ekava.
qarTvelTa warmomavlobaze Tavisi koncefciis amosavlad s. janaSiam gaixada
XIXs. dasavlur samecniero literaturaSi popularuli idea qarTvelTa
monaTesaobis Sesaxeb Zveli aRmosavleTis mTel rig xalxebTan.
es sakiTxi wamoiWra, erTi mxriv, qarTuli da sxva kavkasiuri enebis Seswavlis,
xolo, meore mxriv, aqamde ucnobi winaaziuri enebisa da xalxebis aRmoCenis
niadagze. evropeli mecnierebi ukve XIX saukunis pirvel naxevarSi dainteresdnen
kavkasiuri, kerZod, qarTveluri, enebiT. cnobili enaTmecnieri fr. bopi 1847 wels
gamovida mtkicebiT, rom qarTuli ena indoevropul enaTa ojaxs ekuTvnis. aseTive
debuleba wamoayena jer kidev 1834 wels didma frangma qarTvelologma mari
brosem. samagierod, m. miulerma 1855w. warmoadgina mtkiceba, rom kavkasiuri enebi
Turanuli (e. i. Turqul–TaTruli) enebis Soreuli monaTesaveni arian, xolo ukve
1888 wlidan n. mari cdilobda qarTveluri enebis semitur enebTan axlo
monaTesaoba daesabuTebina. Semdgomma kvleva–Ziebam uciloblad gviCvena yvela am
mtkicebis usafuZvloba. ufro sicocxlisunariani aRmoCnda jer kidev 1864 w.
gamoTqmuli debuleba (fr. miuleri), rom kavkasiuri (“iberiul–kavkasiuri”) enebi
ar eneTesaveba arc indoevropulsa da arc uralur–alTaur (Turqul–TaTrul)
enaTa ojaxebs, isini, baskurTan erTad, narCenia odesRac mravalricxovan enaTa
ojaxisa, romelic gavrcelebuli iyo kavkasiis miwa-wyalze da mis samxreTiT jer
kidev manam, sanam aq indoevropuli, semituri Tu uralur-alTauri enebi
gavrceldebodnen. qarTveli mecnierebidan indoevropulTan an TuranulTan
naTesaobis winaaRmdeg erT-erTma pirvelma gailaSqra prof. al. cagarelma,
romelmac qarTuli aseve calke, amaTgan gansxvavebuli, enobrivi jgufis naSTad
miiCnia.
XIX saukunis meore naxevris evropuli aRmosavleTmcodneoba didi problemis
winaSe aRmoCnda. Zveli aRmosavleTisa da xmelTaSuazRvispireTis vrcel
teritoriaze mkvlevarTa winaSe wamoimarTa uZvelesi xalxebis mTeli wyeba,
romelnic erT dros udides rols asrulebdnen. eseni iyvnen Sumerebi, xeTebi,
elamelebi, urartelebi, miTanelebi; mkvlevarTa xelSi aRmoCnda werilobiTi
Zeglebi Sumerul, elamur, urartul da miTanur enebze. arc erTi am enaTaganis
dakavSireba am drois kargad cnobil enaTa ojaxebTan (indoevropuli, semituri,
uralur–alTauri) ar xerxdeboda. amave dros, kavkasiaSi gamovlinda Tavisebur
enaTa jgufi, romelsac saerTo niSani hqonda Zvel enebTan imiT, rom isic ar
eneTesaveboda arc semiturs da arc uralur–alTaurs. gaCnda cTuneba mtkicebisa,
rom Zveli aRmosavleTis es ucnobi warmomavlobis enebi qarTulisa da sxva
kavkasiuri enebis monaTesaveni unda yofiliyvnen, miT umetes, rom calkeulma
mkvlevarebma TiTqos iwyes kidec maT Soris msgavsebaTa migneba... am hipoTetur
jgufs miakuTvnes agreTve xeTebi – mcire aziis uZvelesi mosaxleoba, romelTa
enisa Tu enebis Sesaxeb am dros TiTqmis araferi icodnen. kvleva–Ziebis am
mimarTulebiT warmarTvis Sedegad, didi popularoba moipova agreTve
Tvalsazrisma, rom saberZneTSi, italiasa da xmelTaSuazvipireTis zog sxva
raionSi indoevropelebi sakmaod gvian movidnen, xolo am adgilebis uZvelesi
mcxovrebni – pelazgebi, etruskebi, iberebi da sxv. agreTve enebisa da xalxebis im
did jgufs unda ekuTvnodnen, romelsac qmnida kavkasiuri da Zveli aRmosavleTis
zemodasaxelebuli enebis da xalxebis jgufi. mkvlevarebma daiwyes fiqri imaze,
Tu ra saxelwodebiT aReniSnaT kavkasiis, maxlobeli aRmosavleTisa da
xmelTaSuazRvispireTis es uZvelesi mosaxleoba. Zveli aRmosavleTis istoriasa
da eTnologiaSi fundamentaluri naSromebis avtorma f. homelma am jgufs
“xalxTa alarodiuli ojaxi” uwoda. am ojaxSi, misi TqmiT, Sediodnen: a)
elamelebi da kasitebi: b)urartelebi, romelTa STamomavlebs warmoadgenen:
qarTebi, megrelebi, lazebi da svanebi; g) mcire aziis uZvelesi mcxovrebni; d)
pelazgebi da etruskebi; e) espaneTis iberebi, romelTa naSTia Tanamedrove baskebi;
v) afrikis libielebi – albaT espaneli iberebis erTi ganStoeba396. sxva evropelma
gamoCenilma istorikosebma (magaliTad lenormanma masperom da sxv.), rogorc ukve
aRvniSneT, uSualod qarTvel tomTa winaprebad miiCnies asureli wyaroebiT mcire
aziaSi Zv. w. XII–VIIss. damowmebuli Tabalebi da muSqebi (mermindeli iberebisa da
mesxebis winaprebi).
es Tvalsazrisi Tavis droze evropis yvelaze mowinave mecnierebas da
mecnierebs ekuTvnoda da am droisaTvis yvelaze bunebriv hipoTezad
gamoiyureboda.
rogorc zemoT davinaxeT, s. janaSias Tvalsazrisis ganxilvasTan dakavSirebiT,
gatarebuli iyo igive tradiciuli Tvalsazrisi qarTuli da ZvelaRmosavluri
samyaros naTesaobis Sesaxeb da im hipoTeturi erTobis aRsaniSnavad, romelic
moicavda yvela dasaxelebul Tanamedrove, cocxal Tu mkvdar enebs, Semotanili
iyo “xeTur–iberul enaTa (xalxTa) ojaxis” cneba.
bunebrivia, rom qarTveli xalxis erovnul–ganmaTavisuflebeli moZraobis
mesveurTaTvis im drois mowinave evropul mecnierebaSi farTod gavrcelebuli
Teoria qarTvelTa warmoSobis Sesaxeb mZlavri iaraRi xdeboda erovnuli
TviTSegnebis ganmtkicebis, misi TavisTavadobisa da asimilatorTa Semotevisagan
dacvaSi. am mxriv didi roli Seasrula ilia WavWavaZis gamosvlam XX – saukunis
80–90–ian wlebSi polemikuri werilebis seriiT, sadac, swored im drois
gamoCenili evropeli mkvlevarebis naazrevis safuZvelze iwyo mgznebare
publicisturi mtkiceba imisa, rom TviT lursmuliT naweri qvanic ki RaRadeben
imaT winaaRmdeg, visac surs qarTveli xalxis mdidari istoriuli warsuli
uaryos da SebRalos. am saqmeSi ilia WavWavaZis TanamebrZolad gvevlineba XIX s.
gamoCenili qarTveli istorikosi dimitri baqraZe. saqarTvelosa da qarTveli
xalxis warsulis Taobaze gaSlilma kamaTma didi gavlena moaxdina qarTvel
inteligenciaze. azrma qarTvelTa ganTqmuli ZvelaRmosavleli winaprebis Sesaxeb
Rrmad gaidga fesvi ganaTlebul qarTvel sazogadoebaSi. amgvarad, qarTveli da
sxva kavkasieli xalxebis warmoSobis sakiTxi ZiriTadad uZvelesi werilobiTi
wyaroebis CvenebaTa da enobrivi monacemebis safuZvelze wydeboda, magram XIX
saukunis meore naxevridan, rodesac kavkasiaSi pirveli arqeologiuri gaTxrebi
daiwyo, daisaxa axali perspeqtiva: kavkasiel xalxTa warmoSobis Sesaxeb
msjeloba gaSliliyo gansxvavebuli, arqeologiuri masalis safuZvelze.
Rrma kvali daamCnia saqarTvelos uZvelesi materialuri kulturis Seswavlas
XXs. 30–40-ian wlebSi b. kuftinma. mis saxels ukavSirdeba liTonis warmoebis
adreuli etapebis mkafio gamoyofa saqarTvelos uZvelesi materialuri kulturis
istoriaSi (eneoliTi, adrebrinjao, Sua brinjao). mecnieri gadaWriT aRniSnavda,
rom mis mier gamovlenili uZvelesi kultura “ekuTvnoda samxreT kavkasiis
uZveles mosaxleobas, romelic swored am teritoriaze Camoyalibda eTnikurad da
aq qmnida Tavis istorias. aRaraviTari safuZveli aRar mogvepoveba imisaTvis, rom
am kulturis centrebi sadRac Soreul mesopotamiasa da mcire aziaSi veZioT.
swored samxreTi kavkasia warmoadgenda qarTveli xalxis samSoblosac da uZveles
samSoblosac” . b. kuftini ase kategoriulad da uyoymanod icavda saqarTvelos da,
saerTod, kavkasiis miwa–wyalze mimdinare adgilobrivi uwyveti kulturuli
ganviTarebis ideas.
qarTveli tomebis warmomavlobis gasarkvevad, ra Tqma unda, ver
SemovifarglebiT martooden am tomebis uZvelesi adgilsamyofelis gansazRvriTa
da maTi enebis diferenciaciisa da sxva enebTan monaTesaobis sakiTxiT. Tavisi
xangrZlivi istoriis manZilze qarTvel tomebs, qarTvelur eTnikur jgufs,
ueWvelia, metad mWidro kontaqti hqonda sxva modgmis tomebTan, ris safuZvelzec
zogjer Seereoda kidec maT da a. S. yvelafer amas ar SeiZleba Tavisi kvali ar
daetovebina qarTveluri jgufis eTnikur saxeze, kerZod, qarTveli tomebis enebSi.
marTlac, qarTvelur enebSi Cven bevri amgvari kontaqtis nakvalevs vxvdebiT.
Zv. w. II aTaswleuli Sua xanebisaTvis, kerZod, gvian brinjaos xanis dasawyisSi,
rogorc Cans, amierkavkasiis miwa–wyalze kidev ufro Sors wasula mosaxleobis
eTnikuri konsolidaciis procesi. monaTesave tomebis arealSi yalibdeba vrceli
teritoriebis momcveli erTgvarovani materialuri kultura. erT aseT areals
warmoadgenda “kolxuri kulturis areali”, romelic moicavda mTel dRevandel
dasavleT da, agreTve, mniSvnelovanwilad samxreT saqarTvelos, iseve rogorc
aRmosavleT saqarTvelos dasavleT raionebs. amasTanave, es kultura
vrceldeboda dRevandeli saqarTvelos sazRvrebs gareTac, TurqeTis Crdilo-
aRmosavleT raionebSi da agreTve Crdilo kavkasiaSi. gviani brinjaos xanaSi
qarTvelur eTnikur jgufs, pirvel yovlisa, swored es kultura unda
daukavSirdes. “kolxuri kultura” warmoadgenda jer kidev sustad
diferencirebuli qarTveli tomebis kulturas, Tumca misi gavrcelebis areSi
unda ecxovra agreTve afxazur adiReuri da, kidev sxva warmomavlobis zogierT
toms. amave xanaSi kulturis mxriv bevr saerTos avlens centraluri da
aRmosavleT amierkavkasiis mosaxleoba. am kulturis areSi, rogorc Cans, qarTvel
tomebs garda bevri CaCnuri (veinaxuri) da daRestnuri tomi cxovrobda. amgvari
mosaxleobis momcveli zogi raioni SemdegSi (antikur xanaSi) qarTlis
hegemonobis areSi moeqca da aqauri mosaxleobac qarTvel tomebSi gaiTqvifa da
qarTveli xalxis SemadgenlobaSi Sevida. amitom aris, rom mTel rig
aRmosavlurqarTul dialeqtSi mZlavrad igrZnoba veinaxur–daRestnuri,
upiratesad veinaxuri, substratis arseboba. veinaxurma leqsikam erTgvari
raodenobiT gaikvlia gza qarTuli enis uZveles leqsikaSi.
enobrivi monacemebi cxadyofs, rom qarTvel tomebSi unda gaTqvefiliyo da
qarTveli xalxis SemadgenlobaSi unda Semosuliyo agreTve ZvelaRmosavluri
civilizaciis Semqmneli, samxreTSi mcxovrebi xalxebis (xuritebis, xeTebis,
urartelebis) garkveuli nakadi. amisi nakvalevi Tavs iCens qarTvelTa enaSi.
gansakuTrebiT mravlismetyvelia am mxriv urartuli enidan qarTulSi Semosuli
zogi faqti – qarTul enaSi moipoveba zogierTi gamoTqma, romelic ver aixsneba
qarTveluri enebis monacemebiT, Tavisi SedgenilobiT gaugebaria, magram mSvenier
axsnas povebs swored urartuli enis safuZvelze.
sabolood unda davaskvnaT, rom berZeni da romaeli, aseve Zveli
qarTveli da somexi istorikosebis cnobebiT dasavleT saqarTvelo iyo
erTi warmoSobis mosaxleobiT dasaxlebuli da imave warmoSobisa iyo
aRmosavleT saqarTvelos mcxovrebnic. maT qristeSobamde IV-III ss-Si
Seqmnes erTiani saqarTvelos saxelmwifo, erTi qarTuli saxelmwifo eniTa
da kulturiT. aseTive iyo Zveli qarTvel saeklesio mamaTa Tvalsazrisic,
romelsac ebrZodnen oficialuri wreebi XIX-XX ss-Si. rogorc ilia
WavWavaZe werda patkanovi da misi skola Zalze cdilobda daemtkicebina,
rom TiTqosda „mesxebi da kolxni qarTuli gvarisani ar arian da arc
yofilan“. (i. WavWavaZe „qarTvelTa RaRadi“ ). samwuxarod qarTvel
istorikosTa erTi nawili TiTqosda sityvierad ilias memkvidreobas
aRiarebdnen, magram saqmiT maT mier strabonis utyuari cnobebis
ignorireba, (rom istoriuli kolxeTis centri da periferiebic ki mesxuri
tomebiT iyo dasaxlebuli, rom mis dros (anu I s-Si) svanebs iberebsac
uwodebdnen) faqtiurad warmoadgens patkanovis antiqarTuli debulebis
aRiarebas. Tuki marTlac kolxeTis centraluri provinciebic mesxebiT iyo
dasaxlebuli I s-Si, ratomRa daWirdaT maT qarTizacia-gaqarTveleba IXs-Si.
visac sjera „qarTizaciis“ Teoriisa da sjera, rom qarTuli ena dasavleT
saqarTveloSi gavrcelda mxolod IX_Xs-ebSi, mas ar sjera imisa, rom
mesxebi qarTvelebi iyvnen da da mas arc kolxebis qarTvelobisa sjera. asea
Tu ise, berZen-romael mweralTa mier naxsenebi pontoszRvispireTi es aris
dasavleT saqarTvelo, romelic gelasi kesarielis sityviT aRmosavleT
saqarTvelosTan erTad moaqcia wm. ninom, rasac ruis_urbnisis krebac
adasturebs sasurvelia Tanamedrove saeklesio moRvaweebma da aseve im
istorikosebma, romelTac Rirseulad airides sabWour-aTeisturi zewola,
gaiziaron da erTmniSvnelovnad aRiaron ruis-urbnisis krebis wm. mamaTa
Tvalsazrisi rom wminda ninom erTiani qarTveli xalxi („yovelni
qarTvelni“) moaqcia da ufro adre wminda andriam iqadaga sruliad
saqarTveloSi („yovelsa qveyanasa saqarTvelosasa“), rom aRmosavleT da
dasavleT saqarTvelo eTnikur da politikur mTlianobas warmoadgenda I
saukunidanve. aqedan gamomdinare maTvis miuRebeli unda iyos dasavleT
saqarTvelos „qarTizacia“ VIII_Xss-Si.
XXs-Si sabWoTa, rusi da maT Soris qarTvel istorikosTa erT nawili,
kategoriulad krZalavdnen mosazrebas imis Sesaxeb rom samxreT kavkasiaSi
iberia ewodeboda vrcel mxareebs. ignorirebas ukeTebdnen TviT strabonis,
plinius ufrosis, epifane konstantinepolelisa an vTqvaT dion kasiosis (da
sxvaTa) cnobebs imis Sesaxeb, rom dasavleT saqarTvelos samxreT Tu Crdilo
nawilebs iberia ewodeboda an moicavda mis romeliRac nawils. sabWoTa epoqis
istorikosebis dabejiTebuli mtkicebiT iberia mxolod Sida qarTls
ewodeboda. sabWoTa istoriografia, TiTqmis yovel aTwleulSi an ocwleulSi
cvlida saistorio Sexedulebebs xalxTa gansaxlebis Sesaxeb, ayalbebda anda
TviTnebur interpretacias ukeTebda mas, asworebda an cvlida saistorio
wyaroebs imis Sesabamisad kremli da sabWoTa xelisufleba Tu rogori
TvaliT uyurebda amaTuim xalxsa da eTnoss, wyalobda Tu risxavda mas.
qarTvelTa mimarT kremlis damokidebuleba TiTqmis mudam erTgvari iyo.
miiCneoda rom qarTvelebi usafuZvlod amayobdnen TavianT istoriuli
warsuliT, rac kvebavda qarTul separatizms, es ki xels uSlida maT
integracias sabWoTa xalxSi. kremlma miznad daisaxa qarTvelTa erovnuli
siamayis masazrdoebeli Zveli qarTuli istoriografia Caenacvlebina axali
qarTuli sabWoTa istoriografiiT, rac SesaniSnavad moaxerxes kidec.
uaryofil iqna Zv. qarTuli istoriografiis cnobebi qarTveli eris
warmoSobisa da farnavazis epoqaSi misi erTiani saxelmwifos arsebobis
Sesaxeb da mis nacvlad ganaxlebuli formiT SemoTavazebuli iqna jer kidev
XIX_XXss-ebis mijnaze prof. patkanovisa da misi mowafis n. maris mier
peterburgis universitetis armenologiis kaTedraze SemuSavebuli e.w.
„qarTizaciis Teoria“. saqarTvelos xelmeore okupaciis Semdgom, rusuli
sabWoTa xelisuflebis damyarebis Tanave daiwyo farTo kampania Zveli
qarTuli istoriografiis winaaRmdeg. mis Casanacvleblad saqarTvelos iseTi
axali SeTxzuli istoriiT, romelic xels Seuwyobda qarTveli xalxis
suliskveTebis daTrgunvas.
amrigad dReisaTvis arsebuli masalebisa da codnis safuZvelze SeiZleba
davaskvnaT: mosazreba qarTveluri enebis naTesaobaze Crdilokavkasiur
enebTan, iseve rogorc xmelTaSuazRvispireTisa da winaaziur uZveles xalxTa
enebTan warmoadgens jer-jerobiT mecnierul samuSao hipTezas. qarTveluri
enebis dialeqtebisa da saqarTvelos teritoriaze arsebuli arqeologiuri
masalis analizi mowmobs, rom Zv. welTa III aTaswleulSi arsebobda
winareqarTveluri fuZeena, romelsac Zv.w II aTaswleulSi gamoeyo svanuri,
xolo Zv. w. VIII saukuneSi qarTuli da megrul-Wanuri.
winareqarTulze molaparake xalxi cxovrobda saqarTvelos teritoriaze,
aseve samxreTiT mcire aziis Crdilo-aRmosavleT raionebSi da samxreT-
aRmosavleT SavizRvispireTSi. qarTvelur tomebTan erTad amierkavkasiaSi III-
II aTaswleulSi cxovrobda afxazur-adiReuri tomebi dasavleT saqaqrTveloSi
da CaCnur-daRestnuri tomebi centralur da aRmosavleT amierkavkasiaSi.
გამოყენებული ლიტერატურა:
wyaroebi:
1. Zveli aRmosavleTi xalxTa istoriis qrestomaTia, Tb., 1990;
2. herodotes cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, Tb., 1960;
3. apiane, miTridates omebis istoria, Tb., 1959;
4. ioseb flaviusi, georgika, t. I, Tb. 1961;
5. mose xoreneli, somxeTis istoria, Tb., 1984;
6. moqcevai qarTlisai, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,
il. abulaZis red., w. I, Tb., 1963;
7. leonti mroveli, cxovreba qarTvelTa mefeTa..., `qarTlis cxovreba~, t. I,
Tb.,1955;

ZiriTadi literatura:
1. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. I, Tb., 1970;
2. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, Txz. t. I (Sesavali), Tb., 1979;
3. iv. javaxiSvili, saqarTvelos, kavkasiisa da maxlobeli aRmosavleTis
istoriul eTnologiuri problemebi, Tb., 1950;
4. iv. javaxiSvili, s. janaSia, n. berZeniSvili, saqarTvelos istoria, Tb.,
1949;
 5. s. janaSia, Tebal-Tabali-tibareni, iberi, Sromebi, w. III;
6. s. janaSia, uZvelesi erovnuli cnoba qarTvelTa pirvelsacxovrisis
Sesaxeb, Sromebi, t. II, Tb., 1952;
7. o. jafariZe, qarTvel tomTa eTnikuri istoriis sakiTxebisaTvis, Tb., 1976;
8. o. lorTqifaniZe, Zvelo qarTuli civilizaciia saTaveebTan, Tb., 2002;
9. saqarTvelos istoria (uZvelesi droidan XIII s-mde) mariam
lorTqifaniZis redaqciiT t.I Tb.,2008

damatebiTi literatura:
1. g. meliqiSvili, saqarTvelos, kavkasiisa da maxlobeli aRmosavleTis uZve-
lesi mosaxleobis sakiTxisaTvis, Tb., 1965;
2. r. gordeziani, winareberZnuli da qarTveluri, Tb., 1985;
3. m.qavTaraZe, anatoliaSi qarTvelur tomTa gansaxlebis sakiTxisaTvis, Tb.,
1969;
4. m. qurdiani, saerTo-qarTveluri ena da misi diferenciaciis
Tanmimdevrobis problema, `qarTveluri memkvidreoba~, t. I, quTaisi, 1996;
5. saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli ucxouri da qarTuli termino-
logia (krebuli), red. – g. paiWaZe, Tb., 1993;
6. Меликишвили Г., К истории древней Грузии, Тб., 1960.
7. mitropoliti anania jafariZe, berZen-romaeli avtorebi qarTvelTa
warmoSobis Sesaxeb da “qarTizaciis” Teoria; http://www.gtu.ge/Faculties/teology/el-
books.html
8. mitropoliti anania jafariZe, ori Tvalsazrisi qarTveli xalxis
Camoyalibebis drois Sesaxeb; http://www.gtu.ge/Faculties/teology/el-books.html
9. mitropoliti anania jafariZe, “qarTizaciis” Teoriis istoria
XXs.bolos; http://www.gtu.ge/Faculties/teology/el-books.html
 uZvelesi saxelmwifoebrivi gaerTianebebi saqarTvelos teritoriaze.
წერილობით წყაროებში საქართველოს ტერიტორიაზე არსებული სამი დიდ
გაერთიანების შესახებ გვხდება ცნობები: კილხა (ანუ კოლხა), დიაოხი, რომელიც
მკლევართა ერთი აზრით ასურულ ლურსმულ ტექსტებში მოხსენიებული დაიაენია
და სასპერები.
დიაოხი ძვ. წ. XII-VIII საუკუნეებში
საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრებ ხალხთა შესახებ პირველი ცნობები გვხდება
გვიანბრინჯაოს ადრერკინის ხანაში. ქართველურ დიდ ტომობრივ გაერთიანებებს ძვ.წ. II
ათასწლეულში მჭიდრო ურთიერთობა ჰქონდა მეზობელ მითანისა და ხეთების
სამეფოსთან. ისინი აქტიურად მონაწილეობდნენ მითანელების (მითანელებს მეორე ნაირად
ხურიტებს ეძახდნენ) ძლევამოსილ ომებში. ხეთების სამეფოც თავისი ძლევამოსილების
ხანაში (ძვ.წ.XV- XIII ს.ს.) ხშირად ეომებოდა საქართველოს შავიზღვისპირეთისა და
სამხრეთ-დასავლეთ რაიონებში მცხოვრებ მოსახლეობას. (ქართველურ ტომთა გავრცელება
იმ პერიოდში აღწევდა ჩრდილო ანატოლიის ქედის ჩრდილო და სამხრეთ კალთებზე).
ძვ.წ. II ათასწლეულში სამხრეთ რეგიონის ქართველური ტომები მითანთან კავშირში
ებრძოდნენ ხეთებსა და ასურელებს. შემდგომში მითანის განადგურებამ ასურეთს მისცა
შესაძლებლობა ქართულ ტომთა ტერიტორიებისაკენ გამოჭრილიყო.
თრიალეთის კულტურის პერიოდში ჩანს, რომ (ძვ.წ. II ათასწლეულის I ნახევარი)
სამხრეთ რაიონებში მძლავრი ტომობრივი გაერთიანებები უნდა წარმოშობილიყო. ეს არის
ადრეკლასობრივი საზოგადოების ფორმირების პირველი ეტაპი. ასეთ გაერთიანებებს
მიეკუთვნებოდა დიაოხი და კოლხა. მათზე ცნობები გვხვდება ძვ.წ. XIII-VIII საუკუნის
ასურულ და ურარტულ ლურსმულ წარწერებში. უკვე XIII საუკუნიდან, როცა დაეცა
მითანის სახელმწიფო, ასურეთი თანდათანობით იერთებს მითანის ჩრდილო ნაწილსაც,
სადაც მას ბრძოლები უხდება 3 დიდ დაჯგუფებასთან. ესენია: სუბართუს, ნაირისა და ზემო
ზღვის ქვეყნები. ნაირის ქვეყნები მდებარეობდა მდინარე ევფრატისა, ყარა სუსა და მურად
სუს ორმდინარეთში. ზემო ზღვისპირა ქვეყნებში მკვლევართა ერთი აზრით შავი ზღვის
სანაპიროზე მდებარე მხარეს გულისხმობენ.
სუბართუს სახით ასურელებს წინ აღუდგა ხურიტული გაერთიანება. ასურელებს
შეტაკება მოუხდათ მუშქებთან და ქაშქებთან. მუშქემხის შესახებ ისტორიოგრაფიაში აზრთა
სხვადასხვაობაა. ერთნი მიიჩნევენ ფრიგიელებად, მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ
ანტიკური ხანიდან მუშქების სახელის ქვეშ ქართული ტომის (მოსხის, მესხის) მოაზრებას
შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ასურეთის მეფეს ტიგლათ ფილესერ I (1115-1077) ებრძოდნენ
ქართველური ტომები, მუშქები. ამრიგად, მუშქები შეიძლება იგივე მოსხებია და არა
ბალკანეთის ნახევარკუნძულიდან მოსული ფრიგიელები. სავარაუდოა, რომ ეს
ქართველური ტომი ხეთებისა და მითანის სამეფოს განადგურების ქარიშხლიან ეპოქაში
ჩრდილოეთისაკენ გადაინაცვლენ, ძველი სუბართუს ხალხთა ტერიტორიაზე და იქ
დამკვიდრება უცდიათ, შემდეგ ისინი უნდა შერეოდნენ ფრიგიელებს და VIII
საუკუნისათვის დიდი ფრიგიის სამეფოც უნდა შეექმნათ. ამიტომაც ასურელებმა მათთან
ახლოს მცხოვრები მუშქების მიხედვით მუშქების სამეფო შეარქვეს, ხოლო ბერძნებმა მათ
მეზობელ ფრიგიელების მიხედვით- ფრიგიის სამეფო.
ასევე შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ტიგლათფილესერ I მოწინააღმდეგე ქაშქებით მცირე
აზიის ჩრდილო-აღმოსავლეთ რაიონებიდან მომდინარე ხალხის ნაკადს შეადგენდა.
XII-XI ს.ს. მიჯნაზე მყარ გაერთიანებას წარმოადგენდა ნაისის ქვეყნებიც. მათგან ყველაზე
ძლიერი დაისენი (ასურულად) უნდა ყოფილიყო, იგივე დიაოხი. ეს სახელი იდენტური
უნდა იყოს ტაოხებისა, რომელსაც უწოდებს ბერძენი ავტორი ქსენოფონტე სამხრეთ
ამიერკავკასიის მიწაწყალზე მცხოვრებ ხალხებს (ძვ.წ.ა. VI).
ქ. ერზრუმის მახლობლად აღმოჩენილი ლურსმული წარწერა მოგვითხრობს ურარტუს
მეფე მენუას მიერ დიაოხისა და მის სამეფო ქალაქ "შაშილუს" დაპყრობის შესახებ.
ურარტული წყაროები დიაოხის მეზობლად ახსენებს "ზაბახას" (ე. ი. "ჯავახეთს").
დიაოხის ტოპონომიკა ხურიტულ მითანური წარმომავლობისაა. სავარაუდოა, რომ იგი
ადრე მითანის სამეფოს ნაწილი იყო. ნაირის ქვეყნები დიდ გაერთიანებას წარმოადგენენ,
რომელთა სათავეში დიაოხს ვხედავთ. ძვ.წ.ა. XIII ს. ბოლოს ასურეთის მეფე თუქულთი
ნინურტა პირველს (1245-1209) ბრძოლა მოუხდა ნაირის 40 ქვეყნის გაერთიანებასთან,
ხოლო ტიგლათ ფილესერ პირველის მეფობის მე-3 წელს (1112 წ.) ნაირის ქვეყნების 23 მეფემ
ზემო ზღვის ხალხებთან ერთად სასტიკად შეებრძოლა ასურელებს, თუმცა დამარცხდნენ. ამ
ბრძოლაში მას ნაირის ქვეყნებს ზემო ზღვის ხალხების 60 მეფე ეხმარება. (ეს ვარაუდი
მიმდინარეობს წარწერიდან, სადაც ნათქვამია, რომ ტიგლათფილესერმა ზემო ზღვამდე, ე.
ი. ალბათ მათ სამშობლომდე გარეკა უკუქცეული მტერიო. იქვე ჩამოთვლილია, რომ ხელთ
იგდო 120 საბრძოლო ეტლი, მძევლები, ხარჯის სახით 1200 ცხენი, 2000 მსხვილფეხა
საქონელი).
ამრიგად, ასურეთის წინააღმდეგ სუბართუსა და ნაირის ქვეყნებთან ერთად ჩნდება
მესამე დიდი ძალა "ზემო ზღვის" ნაპირას მცხოვრები ხალხები. თუქულთი ნინურტა I
(1245-1209) ზოგჯერ ნაირის ქვეყნებთან ერთად, სხვა წყაროებში, ახსენებს "ზემო ზღვის"
ნაპირას მდებარე ქვეყნებსაც.
უეჭველია თუქულთი ნინურტა პირველის და ტიგლათფილესერ პირველის წარწერებში
ნახსენები ზემო ზღვა ერთიდაიგივეა. მკვლევართა დიდი ნაწილი "ზემო ზღვაში" შავ ზღვას
გულისხმობს. ისტორიკოს შრადერის აზრით, აქ ვანის ტბა იგულისხმება, ხოლო რ. ბორგერი
სულაც ხმელთაშუა ზღვად მიიჩნევს. ზოგჯერ ტიგლათ ფილესერის წარწერებში ზემო ზღვა
დიდ ზღვადაცაა მიჩნეული.
რამდენადაც არ მოგვეპოვება არც ერთი მასალა თუქულთი ნინურტა პირველის
პერიოდიდან, ასურეთის ხმელთაშუაზღვისპირეთისაკენ ლაშქრობაზე გამორიცხულია
მისი მიჩნევა ხმელთაშუა ზღვად. რეალურად სჩანს "ზემო ზღვის" შავ ზღვად ჩათვლა.
ასურეთის მეფეების ჩრდილოეთისაკენ ლაშქრობები ძირითადად მუშქების, ქაშქების
წინააღმდეგ ბრძოლებია. როგორც ჩანს ძვ. წ. XIII-XII საუკუნეების საბრძოლო ბატალიები,
ცოტათი გვიანდელი და მიმდინარე ხეთურ, მეთანურ, ასურული ომები ვერ ასცდა
ამიერკავკასიის ტერიტორიაზე მცხოვრებ ხალხებს და ისინი აქტიურად ერთვებიან
სამხრეთში მიმდინარე პოლიტიკურ ჭიდილში.
ძვ. წ. I ათასწლეულის პირველ საუკუნეში ამიერკავკასიის სამხრეთ ტერიტორიები
მოიცვა პატარა სამეფოებმა. ამან ხელი შეუწყო დიაოხის გაძლიერებას, მაგრამ IX საუკუნეში
ასურეთი მომძლავრდა, მეორე მხრივ დიაოხს გაუმეზობლდა ურარტუს ძლიერი სამეფო.
ურარტუს მოსახლეობა აქაური ხურიტების და მითანელების მონათესავე ხალხია. ისინი
უძველესი დროიდან ცხოვრობდნენ ვანის ტბის მიდამოებში. ძვ. წ. IX საუკუნისათვის
ურარტუ ძლიერ სახელმწიფოდ გვევლინება. ურარტუს დედაქალაქი ტუშფა
იმდროინდელი წყაროებით ძლიერი და დიდი ქალაქია. იგი მდებარეობდა დღევანდელ ქ.
ვანის ადგილას, თურქეთის ტერიტორიაზე. უსარტუს მეფეები მენუა, არგიშთი I, იშფუინი
და სარდურ II აწარმოებდნენ ბრძოლებს მეზობელ სახელმწიფოებთან. მათ ბრძოლებით
დაიკავეს არარატის ველი, სევანის ტბის მიდამოები, ააგეს დღევანდელი სომხეთის
ტერიტორიაზე ციხე ქალაქები თეიშებანი და ირფუნი. ადგილობრივი მოსახლეობა დიდ
წინააღმდეგობას უწევდა დამპყრობლებს. მათ შორის აღსანიშნავია დიაოხის შეუპოვარი
ბრძოლები ურარტუს წინააღმდეგ.
 დიაოხის მეფე ასია ცდილობს მოკავშირედ გაიხადოს ასურეთის მეფე სალმანასარ III.
დაახლოებით 845 წელს (ძვ. წ. ა.) იგი ძღვენით ეახლა ასურეთის მეფეს. (ასია იყო
შთამომავალი დიოხის მეფე სიენის, რომელიც ადრე ტიგლათ ფილესერ I ებრძოდა (1115-
1077) ნაირის ქვეყნების გაერთიანების სახით. ასურეთის წინაშე მოხარკეებმა შიშით არ იყო
გამოწვეული, როგორ ჩანს, დიაოხის მეფეს სურდა ასურეთის მხარდაჭერით
გამკვლავებოდა მის მეზობელ ურარტუსა და კოლხას სამეფოებს.
ასურეთთან კავშირი უპერსპექტივო აღმოჩნდა. ურარტუს სამეფომ ძვ.წ.ა. VIII საუკუნის
დასაწყისში განდევნა ასურეთი: ამრიგად, დიაოხი პირისპირ აღმოჩნდა ძლიერ მტერთან.
დიაოხი გადაიქცა ურარტუს წინააღმდეგ მებრძოლ ხალხთა მედროშედ, ამიტომაც მისი
განადგურება ურარტუს სამეფოს პირველხარისხოვან საქმეს წარმოადგენდა. დიაოხის
წინააღმდეგ ბრძოლები აღწერილია ურარტუს მეფის მენუას (ძვ. წ. IX ს. დასასრული VIII ს.
დასაწყისის წარწერებში). (დიაოხის ტერიტორიაზე ქ. ერზრუმთან - ნ. ზ.) მენუა დიაოხს
ძლიერ, ძლევამოსილ ქვეყანას უწოდებს. მტრის მიერ ასეთი ეპითეტით შემკობა
გვავარაუდებინებს, რომ VIII ს. დასაწყისისათვის დიაოხი ჯერ კიდევ ძლიერ სახელმწიფოდ
მივიჩნიოთ. ეს ბრძოლები მოხდა მენუას მეფობის ბოლო წლებში და გაგრძელდა მისი
მემკვიდრის არგიშთი I მეფობისასაც (ძვ. წ. ა. 786-764). მენუას დროს ურარტუმ გააჩანაგა
დიაოხის ქვეყანა. არგიშთი პირველმა დიდი ბრძოლები გადაიხადა დიაოხთან. პირველი
შეტაკება მეფობის მეორე წელს მომხდარა (785 წ.) ამ ლაშქრობის შესახებ ცნობებს
ვღებულობთ ვანის კლდეზე ამოკვეთილი წარწერიდან. დიაოხს, როგორც ჩანს
მოკავშირეები გამოსჩენია სამხრეთ ამიერკავკასიის ხალხების სახით. მათ შორის ლოსა
(ლაზები), ვიტერუხი (ოძრახენი), ქათარზა (კლარჯნი) და სხვ. (ბრძოლების ვრცელი
აღწერილობა შემონახულია ვანში სურბ საჰაკის ეკლესიის სტელაზე- ნ. ზ.) აღწერილია
დიაოხის სამეფო ქალაქ ზუას დალაშქვრა.
დიაოხის მეფე უტუფურსმა იკისრა ხარკი 41 მინა სუფთა ოქრო, 37 მინა ვერცხლი 10 000
მინა სპილენძი. (მინა ურარტული საზომი ერთეულია, უდრის 505 გრამს), 1000 ცხენი, 300
მსხვილფეხა პირუტყვი. ეს იყო ყოველწლიური ხარკი. თუმცა შემდგომ წლებში
მცირდებოდა. ხარკის ეს რაოდენობა გვიდასტურებს დიაოხის ქვეყნის ეკონომიკურ
სიძლიერეს. იგი არგიშთი პირველის დროსაც ძლიერი ქვეყანა იყო. აქ განვითარებულია
მესაქონლეობა, მეტალურგია. არგიშთი პირველის მიზანს შეადგენდა დიაოხის ურატუს
რიგით პროვინციად გადაქცევა. არგიშთი I-მა ვერ შეძლო მისი მთლიანი დამორჩილება.
მისი მეფობის მე-19 წელს უტუფურსი. კვლავ აჯანყდა (ძვ. წ. 768 წელი) თავის წარწერაში
არგიშთი ამბობს: "შევევედრე მე ღვთაება ხალდის, მეუფეს, ღვთაება თეიშებას, ღვთაება
შივინის, ბიაინილის ქვეყნის ყველა ღმერთს იმის შესახებ რაც სურდა მომემოქმედა მეუფის
სიდიადოთ..."
აქ წყდება ურარტული წარწერები დიაოხის შესახებ.
ურარტელთა ლაშქრობებმა დიდად დაასუსტეს დიაოხი. მას წაართვეს ურარტუელებმა
სამხრეთი რაიონები, სადაც შექმნეს მუდმივი თავდასხმის პუნქტები. დიაოხი მძიმედ
დაიხარკა, მაგრამ ურარტუმ ვერ შეძლო მთლიანად დაეპყრო დიაოხი. უკანასკნელი
გამანადგურებელი ლახვარი დასუსტებულ დიაოხს მისმა ჩრდილოელმა მეზობელმა
კოლხამ ჩასცა.
შემდგომში დიაოხის შესახებ ცნობები ძველებერძნული წყაროებიდან მოგვეპოვება. ამ
მხრივ აღსანიშნავია ძველი ბერძნული ავტორი ქსენოფონტე, რომელმაც ამ ტერიტორიაზე
ძვ. წ.ა. 401 წელს გაიარა. მას მოხსენიებული ყავს ტაოხების მეომარი ტომი. მეცნიერები
მიიჩნევენ, რომ ტაოხი დიაოხის იდენტურია. მას აღწერილი აქვს ბერძნებთან ამ ხალხის
შეტაკების შემთხვევა. ტაოხები გამაგრებულ მიუვალ ადგილებს აფარებდნენ თავს, სადაც
უცხო მტერთა შემოსევის ჟამს სურსათ-საქონლით დედაწულიანად იხიზნებოდნენ. ერთ-
ერთი ასეთი გამაგრებული ადგილის აღება ბერძნებს დიდი მსხვერპლი დაუჯდათ,
როდესაც ბერძნები შეიჭრნენ სიმაგრის შიგნით, იხსენებს ქსენოფონტე, საშინელი სურათი
გადაეშალათ. ქალები კლდეში ისროდნენ თავიანთ ბავშვებს და შემდეგ თვითონაც
ცვივდებოდნენ უფსკრულში. მათ მიყვებოდნენ მამაკაცებიც. ერთ-ერთმა ბერძენმა
დოხაგოსმა (ქვედანაყოფის უფროსი) ენეოს სტიმფალიელმა სტაცა ხელი გაქცეულ ტაოხ
ქალს, მაგრამ თავგანწინულმა ისიც თან გადაიყოლა. ასეთი თავგანწირვა ტაოხელებს
თავისუფლებისათვის მრავალსაუკუნოვანმა ბრძოლებმა გამოუმუშავა. ისინი ხომ დროთა
განმავლობაში ებრძოდნენ სისასტიკით განთქმულ ასურელებსა და ურარტუელებს. მათ
კარგად იცოდნენ ტყვეობისა და მონობის მძიმე ხვედრი, ამიტომაც სიკვდილს არჩევდნენ
მონობის მძიმე ხვედრს.
ცნობილია რომ მენუამ მოსთხოვა უტეფურსს დაებრუნებინა დიაოხში გამოქცეული
ტყვეები. ჩანს ტყვეობასა და მონობას არც მაშინ ურიგდებოდა ეს მამაცი ხალხი.
ზუსტად ვერ ვიმსჯელებთ რა სახის გაერთიანება იყო დიაოხი. სავარაუდოა აქ
სახელმწიფოს ჩამოყალიბების გარკვეული პირობები არსებობდა. ურატული წყაროების
მიხედვით დიაოხში არსებობდა ციხე-სიმაგრეები და მცირე თავდაცვითი ნაგებობანი. ციხე-
სიმაგრეები ციკლოპური წესით აგებული (დიდი ლოდების მშრალად დაწყობით)
გალავანშემოვლებული თავდაცვითი ნაგებობები უნდა ყოფილიყო. სავარაუდოა, რომ
დიაოხში ექნებოდა არა მარტო ამგვარი ნაგებობანი, არამედ ნამდვილი ციხე ქალაქებიც,
საკმაოდ რთული თავდაცვითი სისტემებით.
გარდა დიპოხისა ამიერკავკასიის სამხრეთ რეგიონში განსახლებული იყო სხვა ძველ
ქართული ტომები: ქათარზა (კლარჯნი), მისგან უნდა მომდინარეობდეს გოდერძის
გადასასვლელი სამცხიდან აჭარაში (კლავდიოს პტოლემაიოსი). ზაბახა (ჯავახი),
ურარტული ზ ქართული ჯ-ს ტრანსპორმაციაა. ვიტერუხი (ობრახენი) უძრხე უძველესი
ქალაქი დღევანდელ აბასთუმანთან. იგანიეხის ტომი -პენიოხები, ლოსა -ლაზები.
ურარტული წყაროები ქათარზასა და ვიტერუხის ერთად იხსენიებს. ისინი მეზობლები
უნდა ყოფილიყვნენ. ვიტერუხი მდებარეობდა დღევანდელ ლენინაკანის მიდამოებში,
ვრცელდებოდა ოძრხემდე (სამცხემდე), ქათარზა თუ იგი კლარჯეთია ოძრხეს
დასავლეთით მოისაზრება. ასევე დასავლეთით უნდა ვივარაუდოთ ლუსას (ლაზთა) ტომი.
ზაბახა (ჯავახეთი) ჩილდირის ტბის დასავლეთით თავსდება. გამორიცხული არ არის, რომ
იგი დღევანდელ ახალქალაქამდე ვრცელდებოდა. იგანიეხი, ჰენიოხები -ზაბახას
აღმოსავლეთით ჩილდირის ტბის სამხრეთ სანაპიროს რაიონებში მდებარეობდა. ეს ტომები
IX ს. ურარტულ წარწერებშია მოხსენიებული. ისინი (ქათარზა, ლოსა, ვიტერუხი) კავშირს
კრავდნენ ურურტუელთა წინააღმდეგ საბრძოლველად. მათ შემაკავშირებელ,
წინამძღოლად დიაოხი გვევლინება. ეს ბრძოლები გაგრძელდა არგიშთი I მემკვიდრე
სარდურ II (764-735) დროსაც. სარდურ II თავის წარწერებში იხსენებს იგანიეხის
გაძლიერებულ ტომს, მის გარდა იგი შებრძოლებია ვიტერუხის ტომსაც. სარდურ II არაფერს
ამბობს დიაოხის შესახებ სარდურ II დროს უკვე ჩნდება ცნობები კოლხას შესახებ.
ურარტუსა და კოლხას საერთო საზღვარი არ გააჩნდათ, მათ შორის იყო დიაოხისა და სხვა
წვრილი გაერთიანებების მიწაწყალი. კოლხა არ ჩანს დიაოხის დამხმარე ძალებთან
არგოშთი პირველთან ბრძოლებისას. ეს კი იმას მიგვანიშნებს, რომ კოლხა თვით
ემზადებოდა დიაოხის დასალაშქრად. სამხრეთ ამიერკავკასიის ბევრ მცირე ტომს, ნაირის
ქვეყნებს დიაოხთან აერთიანებდა არა მარტო ურარტუს წინააღმდეგ ბრძოლა, არამედ
კოლხასთანაც ბრძოლის აუცილებლობაც.

კოლხას ადრეკლასობრივი სახელმწიფო

შავი ზღვისპირეთი სამხრეთ აღმოსავლეთში კილხის (კოლხა) ქვეყნის მოსახლეობა ძვ. წ.
XIII-XII საუკუნეებში ჯერ კიდევ პირველყოფილ თემური წყობილების პირობებში
ცხოვრობდა.
 (თუქულთი ნინურტა I იხსენებს ნაირისა და ზემო ზღვისპირა 40 მეფეზე,
ტიგლათფილესერ I კი ამ ხალხების 60 მეფეს ებრძვის. რკინის მეტალურგიის განვითარებამ,
წინააზიურ კულტურის ცენტრებთან სიახლოვემ, უშუალო კონტრაქტებმა დააჩქარეს ამ
ხალხების განვითარება. თანდათან ჩამოყალიბდა ძველი კოლხური გაერთიანება -
კოლხეთის სამეფო. ძვ. წ. VIII ს. ურარტუს სამეფოს წინაშე წარმოსდგა კოლხეთის ძლიერი
სამეფო, სამეფო ქალაქებით, მეფისნაცვლებით და ა. შ. ეს ტრანსფორმაცია დაახლოებით IX-
IX საუკუნეების მანძილზეა სავარაუდებელი. ამ დროს ყალიბდება ცნობილი კოლხური
კულტურა. არგონავტების მითში აისახა დიდება და ძლიერება სწორედ ამ კოლხური
სამეფოსი. ამ პერიოდში კოლხებიდან მძლავრი კოლხური სამეფო ყალიბდება. მართალია
არგონავტების ლაშქრობის ბერძნული ტრადიცია ტროას ომის (XII ს.) უწინარეს ხანაში
თავსდება, მაგრამ არ არის სავალდებულო კოლხური თემის ამ პერიოდში მოსაზრება.
რიპარდ ჰენინგის აზრით, მითში კოლხეთის თემა ძვ. წ. VIII საუკუნეშია ჩართული. ამას
მეცნიერი ამტკიცებს იმ მოსაზრებით, რომ ჰომეროსთან არაა მოხსენიებული, მედეა,
კოლხეთი ან ოქროს საწმისი. ვერც ამ თვალსაზრისს გავიზიარებთ, რადგანაც VIII ს.
ბოლოდან კიმერიელების შემოსევის შედეგად განადგურებული კოლხეთის სამეფოს ასეთი
მაღალი რაკურსით მითში მოხსენიება წარმოუდგენელია.
ძვ. წ. ა. X-IX საუკუნეების ლურსმული წარწერები სდუმან კოლხასა და დიაოხის შესახებ.
ეს დუმილი აიხსნება არა ამ ხალხთა დასუსტება- განადგურებით, არამედ სხვა ისტორიული
მოვლენებით. კერძოდ, ტიგლათ ფილესერ I (1115-1077) შემდეგ ასურეთი სუსტდება. იგი
საუკუნეების განმავლობაში აწარმოებს ბრძოლებს არამეელების წინააღმდეგ. ასურეთი ვერ
შეძლებდა ამ პერიოდში შეტევა განეხორციელებინა შორეული დიაოხისა და კოლხას
წინააღმდეგ. როცა ძვ. წ. IX საუკუნეში ასურეთი კვლავ გაძლიერდა, ანახლებს
ჩრდილოეთისაკენ ლაშქრობას. ცნობები დიაოხის შესახებ კვლავ ჩნდება ასურულ
დამწერლობაში, ხოლო შემდეგ დიაოხასა და კოლხაზე ურარტული წყაროები
მოგვითხრობენ.
კოლხა სარდურ II-ის (764-735 წ.წ.) დროს ძლიერი სახელმწიფოა, მან თავის გავლენის
ქვეშ მოაქცია დიაოხის მოკავშირენი, დიაოხის ჩრდილო რაიონების ნაწილი კოლხას
გავლენის ქვეშაა. დიაოხი იმდენად განადგურდა, რომ ან მთლიანად მოიშალა მისი სამეფო
გაერთიანება, ან კიდევ ურარტუსთან ეძებდა კოლხას წინააღმდეგ ბრძოლის საშუალებებს.
ამიტომაც სარდურ II-სთან აღარაა ცნობები დიაოხას შესახებ.
ამიერიდან ურარტუ და კოლხეთი უშუალო მეზობლები გახლდნენ. მათ შორის
შეტაკებამაც არ დააყოვნა სარდურ II-მ ორჯერ ილაშქრა კოლხას წინააღმდეგ პირველად ძვ.
წ. 750-748 წლებში და მეორედ 747-742\41 წლებში.
ამ დროს სარდურ II-მ დაიპყრო ქალაქი ილდამუსა. ილდამუსა ლურსმულ წარწერებში
სამეფო ქალაადაა მოხსენიებული, მაგრამ ეს არ ნიშნავს რომ იგი დედაქალაქია.
ილდამუსაში იჯდა კოლხეთის მეფისნაცვალი და არა ტომის ბელადი. რამდენადაც
კოლხური მეფის ნაცვალი იმავე ტერმინით აღინიშნება, როგორც ურარტუს სამეფოს
მეფისნაცვალი, თამამდ შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ურარტუ კოლხეთს სამეფოდ მიიჩნევდა.
ეს იყო კოლხას ადრეკლასობრივი სამეფო. საფიქრებელია, რომ კოლხებს თავიანთი
დამწერლობაც ჰქონდათ. აპოლონ როდოსელი (ძვ. წ. III ს.) თავის არგონავტიკაში
ლაპარაკობს, რომ კოლხები ინახავენ "ფირფიტებზე გაკეთებულ თავისი წინაპრების
ჩანაწერებს’’.
ამ პერიოდში კოლხას სამეფოში მრავალი ტომები შედიოდა, რომლის ბელადებსაც
სარდურ II ჩანაწერები მეფედ იხსენიებენ. კოლხაში განვითარებულია მესაქონლეობა.
ვიტერუხში და კოლხაში ლაშქრობისას ლურსმული წყაროები ნადავლის ფანტასტიკურ
ციფრებს ასახელებს 1500 ცხენი, 17300 მსხვილფეხა და 31600 წვრილფეხა რქოსანი
პირუტყვი. კოლხა წარმოგვიდგება როგორც განვითარებული მეტალურგიის კერა.
ილლამუსა კოლხას სამხრეთი რეგიონია. თვით დედაქალაქი შედარებით ჩრდილოეთით
უნდა ყოფილიყო ქართული ისტორიული მეცნიერება იმდროინდელ კოლხური ცენტრის 2
არეალს ითვალისწინებს. მიჩნეულია, რომ პირველად კოლხური სამეფო თავისი
დედაქალაქით შედარებით სამხრეთით მდებარეობდა, კერძოდ, ჭოროხის აუზში. ასე უფრო
გასაგები და ასახსნელია ურარტუსთან კოლხეთის ურთიერთობების ინტენსიური ხასიათი.
სწორედ ჭოროხის აუზი უნდა იყოს ძველი კოლხური კულტურის და მისი შემოქმედი
ხალხის სამშობლო. მეორე თვალსაზრისით, შემდგომში შესაძლებელია კოლხეთის სამეფოს
გაძლიერება-გაფართოების შემდეგ დედაქალაქმა მდინარე ფაზისის (რიონის) მიდამოებში
გადაინაცვლა.
კოლხური მოსახლეობა უმთავრესად ქართველური ტომები იყო. ამ დროს ქართებისა და
მეგრულ-ჭანული ენა განუყოფელია, მხოლოდ სვანური იწყებს განცალკევებას, საერთო
ქართულისაგან.
ძველი ბერძნები საქართველოს შავიზღვისპირეთს კოლხური სამეფოს სიძლიერის ხანაში
გაეცნენ. კოლხეთის სამეფოს ძლევამოსილება აისახა ბერძენთა ცნობილ მითში
არგონავტებზე.
თქმულება არგონავტების შესახებ მოგვითხრობს, რომ "ორქომენის მეფე ათამანტს
ქალღმერთ ნეფელესაგან ჰყავდა 2 შვილი: ფრიქსე და ჰელე. ათამანტმა უღალატა მეუღლეს
და დაქორწინდა ინოზე, რომელმაც გადაწყვიტა გერების თავიდან მოშორება. სამეფოს როცა
გაჭირვების ხანა დაუდგა, ინოს შთაგონებით გადაწყდა მეფის ძის ფრიქსეს მსხვერპლად
შეწირვა. მეფე თანახმა იყო, მაგრამ ფრიქსეს მხსნელად მისი დედა-ქალღმერთი ნეფელი
მოევლინა, რომელმაც ოქროს საწმისიანი ოქროს მატყლიანი ვერძით გამოსტაცა
დედინაცვალს ფრიქსე და ჰელე და შორს ჩრდილოეთისაკენ გააფრინა. გზაში ჰელე
გადმოვარდა და დაიხრჩო ზღვაში. ამ ადგილს ამიერიდან ჰელესპონტი ჰელეს ზღვა ეწოდა
(დღევანდელი დარდანელის სრუტე). ღვთაებრივი ცხვარი ფრიქსესთან ერთად დაეშვა
კოლხეთში. აქ მეფობდა ღვთაებრივი წარმოშობის აიეტი. მან ფრიქსეს თავისი ქალიშვილი
ქალკიოპე მიათხოვა. ვერძი ზევს შესწირეს, ხოლო ოქროს საწმისს დარაჯად ურჩხული
დაუყენეს. ამ ამბავმა საბერძნეთშიც ჩააღწია. ათამანტის შთამომავლებმა გადაწყვიტეს
დაებრუნებინათ ოქროს საწმისი. ამგვარად, იაზონის მეთაურობით 50 კაცი მოვიდა
"არგოთი" კოლხეთს. აიეტმა მიიღო ბერძნები და 3 დავალება მისცა საწმისის სანაცვლოდ
იაზონს. სპილენძის ჩლიქებიან, ცეცხლისმფრქვეველ ხარებს მიწა მოახნევინე, ურჩხული
მოკალი და მისი კბილები დათესეო". ამ ნათესიდან ამოსული დევგმირები დახოცეო.
იაზონი შეიყვარა აიეტის ქალმა მედეამ, რომლის დახმარებითაც ბერძნებმა შეძლეს
დავალების შესრულება. იაზონი მაინც არ აძლევდა ოქროს საწმისს და კვლავ მედეას
დახმარებით იაზონმა შეძლო მოეპარა იგი. ბერძნები მედეასთან ერთად გაიქცნენ, გზაში
მათ წამოეწიათ კოლხი მდევრები, მედეას ძმის აფსირტეს მეთაურობით. ბერძნებმა მდევარი
დაამარცხეს, ბრძოლაში აფსირტეც დაიღუპა. აი, ასეთია მითის ძირითადი შინაარსი.
ამრიგად, ლურსმულ წარწერებთან ერთად ბერძნული მითი ძვირფას ისტორიულ წყაროს
წარმოადგენს ძველი კოლხეთის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების შესახებ. კოლხა
ნადგურდება VIII საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედში, კიმერიელთა შემოსევის შედეგად.
ძვ. წ. VIII ს. მეორე ნახევარში ამიერკავკასიაში იწყება სკვითებისა და კიმერიელების
დიდი შემოსევები. კიმერიელები (წარმოშობით თრაკიული ტომები და ირანული
წარმოშობის სკვითური ტომები) I ათასწლეულის პირველ ნახევარში გასახლდნენ რუსეთის
სტეპებში.
მათი შემოსევები რამდენიმე ნაკადად მოხდა. ძვ. წ. VIII ს. 30-20-იან წლებში წინა აზიას
შეესია კიმერიელთა ურდოები. ჰეროლოტეს ცნობით, ისინი კოლხეთის გზით მოდიოდნენ,
ცოტათი მოგვიანებით კასპიის ზღვის დასავლეთ სანაპიროთი, დერბენდის
გადმოსასვლელით სკვითური ტალღა მოაწყდა. სავარაუდოა, რომ ჩრდილო მომთაბარეები
დარიალის ხეობითაც შემოდიოდნენ.
კიმერიელთა შესახებ ცნობებს გვაწვდის ასურეთის მეფე სარგონ II (722-705 წ.წ.).
დაახლოებით 715 წლისათვის ამ წყაროების მიხედვით ურარტუელები სასტიკად
დაუმარცხებიათ კიმერიელებს. სავარაუდოა, რომ პირველი სასტიკი დარტყმა თავის თავზე
კიმერიელებისაგან კოლხამ მიიღო. საქართველოს ტერიტორიაზე აღმოჩენილია მრავალი
სამარხი სკვითური იარაღით და ინვენტარით.
სკვითურმა და კიმერიულმა ნიაღვარმა დედაფუძიანად აღგავა მიწისაგან პირისა
მრავალი დიდი და მცირე სახელმწიფო. ძველაღმოსავლურმა სახელმწიფოებმა (ეგვიპტე,
ასურეთი, ურარტუ) დიდი ძალისხმევით შეძლეს შეენარჩუნებინათ თავიანთი
სახელმწიფოებრიობა. მალე მათი შემოსევების ტალღამ იკლო და ბოლოს სკვითურ -
კიმერიული მოლაშქრენი გადაიქცნენ დიდ სახელმწიფოთა დაქირავებულ მოკავშირეებად.
ასე მაგალითად ურარტუს მეფე რუსა II-ის (685-645) თითქმის ყველა საომარი წარმატება
მოპოვებულ იქნა კიმერიელთა დახმარებით. 676 წ. ურარტუსა და კიმერიელთა ლაშქარმა
გაანადგურა მუშქების, იგივე ფრიგიის სამეფო. მუშქი, მოსხები თანდათანობით
საქართველოს სამხრეთ რაიონებში განსახლდნენ. მცირეაზიული მუშქები ხეთური
კულტურის მატარებელი ხალხია. მათ დიდი როლი შეასრულეს აღმოსავლეთ ქართული
სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბებაში. ამიტომაც აღმოსავლეთ ქართული რელიგიური
პანთეონის სათავეში მესხური ღმერთები აღმოჩნდნენ. არმაზი ხეთურად იგივე არმასი -
მთვარის ღვთაება. მეორე კერპი ზადენი თავისი ეტიმოლოგიით ხეთურ მცირეაზიული
სჩანს. მას უკავშირებენ ლუვიელთა ღვთაება სანდონის სახელს. იბერთა ორი ციხეც
არმაზციხე და ზადენ ციხეც მათ სახელს უკავშირდება. ასეთი ხეთური ეთნონიმები
დასავლეთ საქართველოში ვრცელდება. საყურადღებოა ციხე ქალაქ ლიმნას აღმოჩენაც,
რომელიც ფარნავაზს მიეწერება. იგი მდებარეობს ბაღდადის რაიონში.
ამრიგად, VIII საუკუნის ბოლოს დაეცა ძველი კოლხური სამეფო. იწყება მეგრელ ჭანებისა
და ქართების დიფერენციაციაც. ამან ხელი შეუწყო კოლხეთში მცხოვრები ტომების
ადგილგადანაცვლებას. სავარაუდოა, რომ ამ პერიოდში ხდება სამეფო ცენტრის ჭოროხის
ხეობიდან რიონის (ფაზისის) აუზში გადანაცვლებას.
იქმნება ახალი დიდი მყარი გაერთიანებები. ეს პროცესი მცირე აზიაში ორი დიდი
სახელმწიფოს მიდიისა და შემდეგ სპარსეთთან ინტენსიური ურთიერთობის ფონზე
ვითარდება.
გამოყენებული ლიტერატურა:
wyaroebi:
1. Zveli aRmosavleTis xalxTa istoriis qrestomaTia, Tb., 1990;
2. biblia, Tb., 1989;
3. apolonios rodoseli, argonavtika, Tb., 1975;
4. T. yauxCiSvili, herodotes cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, Tb., 1960;

ZiriTadi literatura:
1. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. I, Tb., 1970;
2. saqarTvelos istoria t. I, mTavari redaqtori mariam lorTqifaniZe. I
tomis redaqtori nodar SoSiaSvili. tb. 2008;
3. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, Txz. t. I, Tb., 1979;
4. iv. javaxiSvili, s. janaSia, n. berZeniSvili, saqarTvelos istoria, Tb.,
1949;
5. o. lorTqifaniZe, Zveli qarTuli civilizaciis saTaveebTan, Tb., 2002;

damatebiTi literatura:
 1. გეორგიკა: 8 ტომად, ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ,
ტექსტი ქართ.თარგმ. გამოსცეს და განმარტებები დაურთვეს ალ. გამყრელიძემ და ს.
ყაუხჩიშვილმა, t. I, Tb., 1961. internetSi ganTavsebulia Semdeg misamarTze-
http://www.nplg.gov.ge/frames.php?url=
2. /dlibrary/lang.php%3Flang%3Dka%26isframe%3D1 s. janaSia, urartu, Sromebi, t.
II, Tb., 1952.
3. o. lorTqifaniZe, antikuri samyaro da Zveli kolxeTi, Tb., 1966;
4. g. meliqiSvili, urartu, Tb., 1951;
5. T. dundua, saqarTvelo da garesamyaro; Tb., 1999;
6. e. astaxiSvili, uZvelesi qarTuli gaerTianebebi da maTi urTierToba
Zvel asureTsa da urartusTan, `qarTuli diplomatia~, t. I, Tb., 1994;