Testimoni Penelaah

Buku ini ditulis oleh Prof. Dr. Hanif Nurcholis, seorang spesialis dalam
seluk-beluk pemerintahan daerah. Secara keilmuan, penyelidikan mengenai
pemerintahan daerah berlintas disiplin: kajian ilmu hukum (legal science),
kajian ilmu pemerintahan (public administration), dan kajian ilmu politik
(political science). Kalau semula sebagai kajian ilmu hukum ada dalam
lingkup hukum tata negara atau hukum administrasi negara; sekarang kajian
hukum mengenai pemerintahan daerah telah menjadi disiplin tersendiri, yaitu
hukum pemerintahan daerah. Sebagai kajian ilmu pemerintahan (public
administration), administrasi pemerintahan daerah juga makin meluas. Seluk-
beluk pemerintahan daerah tidak lagi terbatas pada soal-soal birokrasi yang
berfokus pada efisiensi dan efektivitas manajemen pemerintahan, tetapi
mencakup pengertian administrasi (administration), yaitu berbagai bentuk
keikutsertaan pemerintah dalam pergaulan masyarakat untuk mewujudkan
kesejahteraan umum dan keadilan sosial di daerah. Dari segi ilmu politik,
pemerintahan daerah merupakan sarana demokrasi yang lebih mendekatkan
keikutsertaan dan pengawasan rakyat terhadap pemerintah.
Dalam berbagai perspektif itulah, kita menyambut dengan senang hati
dan gembira buku yang ditulis oleh Prof. Dr. Hanif Nurcholis.
Menutup sambutan ini, ada baiknya saya mengingatkan ungkapan berupa
pertanyaan, “Apakah kewajiban sebelum melaksanakan kewajiban? Apakah
kewajiban ketika melaksanakan kewajiban? Apakah kewajiban setelah
melaksanakan kewajiban?”
Kewajiban sebelum melaksanakan kewajiban adalah kewajiban memiliki
ilmu. Kewajiban ketika melaksanakan kewajiban adalah menggunakan ilmu.
Kewajiban setelah melaksanakan kewajiban adalah ketulusan sehingga yang
dikerjakan itu bukan saja memberi manfaat pada sebanyak-banyak orang,
tetapi juga diterima sebagai ibadah di hadapan Tuhan Yang Mahakuasa. Kita
doakan karya Prof. Dr. Hanif Nurcholis yang sedang Anda baca ini berada
dalam lingkup kewajiban itu. Selamat.

Bandung, Maret 2018

Penelaah,

Prof. Dr. Bagir Manan

Guru Besar Hukum Tata Negara UNPAD
Mantan Ketua Mahkamah Agung
Mantan Ketua Dewan Pers
 iii

Daftar Isi

TINJAUAN MATA KULIAH ........................................................... xi

MODUL 1: KONSEP DASAR LOCAL GOVERNMENT 1.1

Kegiatan Belajar 1:
Sentralisasi, Dekonsentrasi, Desentralisasi, dan Tugas Pembantuan.. 1.3
Latihan …………………………………………............................... 1.23
Rangkuman ………………………………….................................... 1.24
Tes Formatif 1 ……………………………..…….............................. 1.25

Kegiatan Belajar 2:
Local Government: Daerah Otonom (Local Self-Government) dan
1.28
Wilayah Administrasi (Local State-Government) ..............................
Latihan …………………………………………............................... 1.37
Rangkuman ………………………………….................................... 1.38
Tes Formatif 2 ……………………………..…….............................. 1.38

Kegiatan Belajar 3:
Administrasi Pemerintahan Daerah dan Birokrasi Lokal................... 1.41
Latihan …………………………………………............................... 1.55
Rangkuman ………………………………….................................... 1.56
Tes Formatif 3 ……………………………..…….............................. 1.57

KUNCI JAWABAN TES FORMATIF ............................................. 1.61

GLOSARIUM .................................................................................... 1.63
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................ 1.64

MODUL 2: PEMERINTAHAN DAERAH DALAM NEGARA

2.1
KESATUAN REPUBLIK INDONESIA

Kegiatan Belajar 1:
Dasar Pembentukan Pemerintahan Daerah di Indonesia ................... 2.3
Latihan …………………………………………............................... 2.27
Rangkuman ………………………………….................................... 2.28
iv

Tes Formatif 1 ……………………………..…….............................. 2.28

Kegiatan Belajar 2:
Hubungan Pusat dan Daerah ............................................................. 2.32
Latihan …………………………………………............................... 2.38
Rangkuman ………………………………….................................... 2.39
Tes Formatif 2 ……………………………..…….............................. 2.40

Kegiatan Belajar 3:
Sistem Administrasi Pemerintahan Daerah ..................................... 2.43
Latihan …………………………………………............................... 2.49
Rangkuman ………………………………….................................... 2.50
Tes Formatif 3 ……………………………..…….............................. 2.51

KUNCI JAWABAN TES FORMATIF ............................................. 2.54

GLOSARIUM .................................................................................... 2.56
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................ 2.58

MODUL 3: URUSAN PEMERINTAHAN DAERAH DAN 3.1

KOORDINASI PEMERINTAHAN DAERAH

Kegiatan Belajar 1:
Urusan Pemerintahan dan Cara Penyerahannya kepada Daerah ....... 3.3
Latihan …………………………………………............................... 3.8
Rangkuman ………………………………….................................... 3.9
Tes Formatif 1 ……………………………..…….............................. 3.9

Kegiatan Belajar 2:
Kewenangan Pemerintahan Pusat ...................................................... 3.13
Latihan …………………………………………............................... 3.19
Rangkuman …………………………………..................................... 3.19
Tes Formatif 2 ……………………………..…….............................. 3.20

Kegiatan Belajar 3:
Koordinasi dan Kerja Sama Antarpemerintahan Daerah.................... 3.23
Latihan …………………………………………............................... 3.31
Rangkuman ………………………………….................................... 3.32
 v

Tes Formatif 3 ……………………………..…….............................. 3.33

KUNCI JAWABAN TES FORMATIF ............................................. 3.35

GLOSARIUM .................................................................................... 3.36
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................ 3.37

MODUL 4: PENGELOLAAN KEUANGAN DAERAH 4.1

Kegiatan Belajar 1:
Perencanaan Keuangan Daerah.......................................................... 4.3
Latihan …………………………………………............................... 4.36
Rangkuman ………………………………….................................... 4.36
Tes Formatif 1 ……………………………..…….............................. 4.37

Kegiatan Belajar 2:
Pelaksanaan dan Penatausahaan Keuangan Daerah .......................... 4.39
Latihan …………………………………………............................... 4.47
Rangkuman ………………………………….................................... 4.47
Tes Formatif 2 ……………………………..…….............................. 4.48

Kegiatan Belajar 3:
Akuntansi, Pertanggungjawaban, dan Pengawasan Keuangan
Daerah ................................................................................................ 4.51
Latihan …………………………………………............................... 4.60
Rangkuman ………………………………….................................... 4.60
Tes Formatif 3 ……………………………..…….............................. 4.61

KUNCI JAWABAN TES FORMATIF ............................................. 4.63

GLOSARIUM .................................................................................... 4.64
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................ 4.66
MODUL 5: LEMBAGA PEMERINTAHAN DAERAH 5.1

Kegiatan Belajar 1:
Dewan Lokal dan Eksekutif Daerah ................................................... 5.3
Latihan …………………………………………............................... 5.15
Rangkuman ………………………………….................................... 5.15
Tes Formatif 1 ……………………………..…….............................. 5.16
vi

Kegiatan Belajar 2:
Perangkat Daerah (Committee) .......................................................... 5.19
Latihan …………………………………………............................... 5.24
Rangkuman ………………………………….................................... 5.24
Tes Formatif 2 ……………………………..…….............................. 5.25

Kegiatan Belajar 3:
Instansi Vertikal di Daerah................................................................. 5.28
Latihan …………………………………………............................... 5.31
Rangkuman ………………………………….................................... 5.32
Tes Formatif 3 ……………………………..…….............................. 5.32

KUNCI JAWABAN TES FORMATIF ............................................. 5.35

GLOSARIUM .................................................................................... 5.38
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................ 5.39

MODUL 6: APARATUR SIPIL NEGARA (Civil Service)

DAERAH 6.1

Kegiatan Belajar 1:
Kedudukan Sumber Daya Manusia pada Pemerintah Daerah............ 6.3
Latihan …………………………………………............................... 6.11
Rangkuman ………………………………….................................... 6.12
Tes Formatif 1 ……………………………..…….............................. 6.12

Kegiatan Belajar 2:
Pengadaan ASN Daerah .................................................................... 6.15
Latihan …………………………………………............................... 6.22
Rangkuman ………………………………….................................... 6.23
Tes Formatif 2 ……………………………..…….............................. 6.24

Kegiatan Belajar 3:
Pengembangan PNS Daerah.............................................................. 6.26
Latihan …………………………………………............................... 6.29
Rangkuman ………………………………….................................... 6.29
Tes Formatif 3 ……………………………..…….............................. 6.30
 vii

KUNCI JAWABAN TES FORMATIF ............................................. 6.33

GLOSARIUM .................................................................................... 6.35
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................ 6.36

MODUL 7: KEBIJAKAN DAERAH 7.1

Kegiatan Belajar 1:
Kebijakan Daerah .............................................................................. 7.2
Latihan …………………………………………............................... 7.7
Rangkuman ………………………………….................................... 7.8
Tes Formatif 1 ……………………………..…….............................. 7.8

Kegiatan Belajar 2:
Pelaksanaan Kebijakan ..................................................................... 7.11
Latihan …………………………………………............................... 7.16
Rangkuman ………………………………….................................... 7.17
Tes Formatif 2 ……………………………..…….............................. 7.17

Kegiatan Belajar 3:
Evaluasi Kebijakan ............................................................................. 7.21
Latihan …………………………………………............................... 7.25
Rangkuman ………………………………….................................... 7.26
Tes Formatif 3 ……………………………..…….............................. 7.27

KUNCI JAWABAN TES FORMATIF ............................................. 7.30

GLOSARIUM .................................................................................... 7.32
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................ 7.33

MODUL 8: PELAYANAN PEMERINTAH DAERAH 8.1

Kegiatan Belajar 1:
Pelayanan Publik ............................................................................... 8.3
Latihan …………………………………………............................... 8.9
Rangkuman ………………………………….................................... 8.9
Tes Formatif 1 ……………………………..…….............................. 8.10
viii

Kegiatan Belajar 2:
Fungsi Pemerintah Daerah ................................................................. 8.13
Latihan …………………………………………............................... 8.23
Rangkuman ………………………………….................................... 8.24
Tes Formatif 2 ……………………………..…….............................. 8.24

Kegiatan Belajar 3:
Kesejahteraan Masyarakat sebagai Tujuan Pemberian Pelayanan
Publik ................................................................................................. 8.28
Latihan …………………………………………............................... 8.37
Rangkuman ………………………………….................................... 8.38
Tes Formatif 3 ……………………………..…….............................. 8.39

KUNCI JAWABAN TES FORMATIF ............................................. 8.42

GLOSARIUM .................................................................................... 8.44
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................ 8.45

MODUL 9: PEMBINAAN DAN PENGAWASAN KEPADA

PEMERINTAH DAERAH 9.1

Kegiatan Belajar 1:
Pembinaan dan Pengawasan Kepada Pemerintah Daerah ................. 9.3
Latihan …………………………………………............................... 9.22
Rangkuman ………………………………….................................... 9.22
Tes Formatif 1 ……………………………..…….............................. 9.23

Kegiatan Belajar 2:
Pengawasan Masyarakat .................................................................... 9.27
Latihan …………………………………………............................... 9.31
Rangkuman ………………………………….................................... 9.31
Tes Formatif 2 ……………………………..…….............................. 9.32

Kegiatan Belajar 3:
Pengawasan Peradilan ........................................................................ 9.35
Latihan …………………………………………............................... 9.40
Rangkuman ………………………………….................................... 9.41
Tes Formatif 3 ……………………………..…….............................. 9.42
 ix

KUNCI JAWABAN TES FORMATIF ............................................. 9.46

GLOSARIUM .................................................................................... 9.48
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................ 9.49
DAFTAR RIWAYAT HIDUP .......................................................... 9.51