KALKULUS 1
Disusun oleh:
Achilleus Hermawan Astyanto
1
Daftar Isi
1. BILANGAN ................................................................................................................. 3
1.1. Bilangan Riil ......................................................................................................... 3
1.2. Bilangan Kompleks (z).......................................................................................... 5
1.2.1. Penjumlahan Bilangan Kompleks .................................................................. 6
1.2.2. Pengurangan Bilangan Kompleks .................................................................. 6
1.2.3. Perkalian Bilangan Kompleks........................................................................ 7
1.2.4. Pembagian Bilangan Kompleks ..................................................................... 7
2. PERSAMAAN DAN PERTIDAKSAMAAN .............................................................. 9
2.1. Persamaan.............................................................................................................. 9
2.2. Pertidaksamaan...................................................................................................... 9
2.2.1. Interval ........................................................................................................... 9
2.2.2. Nilai Mutlak ................................................................................................. 10
3. PERSAMAAN GARIS LURUS ................................................................................ 12
4. PERSAMAAN NON LINIER .................................................................................... 16
4.1. Irisan Kerucut ...................................................................................................... 16
4.2. Persamaan Lingkaran .......................................................................................... 16
4.3. Persamaan Elips .................................................................................................. 19
4.4. Persamaan Hiperbola........................................................................................... 22
4.5. Persamaan Parabola............................................................................................. 24
4.5.1. Kurva Parabola Membuka Vertikal ............................................................. 24
4.5.2. Kurva Parabola Membuka Horizontal ......................................................... 25
2
1. BILANGAN
Bilangan Riil
Bilangan
Bilangan Kompleks
1. Komutatif,
𝑥+𝑦 =𝑦+𝑥
Contoh:
2+1=1+2
2. Asosiatif,
3
𝑥 + (𝑦 + 𝑧) = (𝑥 + 𝑦) + 𝑧
𝑥(𝑦𝑧) = (𝑥𝑦)𝑧
Contoh:
3 + (2 + 1) = (3 + 2) + 1
3(2 × 1) = (3 × 2)1
3. Distributif,
𝑥(𝑦 + 𝑧) = (𝑥𝑦) + (𝑥𝑧)
Contoh:
3(2 + 1) = (3 × 2) + (2 × 1)
4. Elemen identitas,
𝑥+0=𝑥
1𝑥 = 𝑥
Contoh:
2+0=2
1(2) = 2
5. Invers,
1
𝑥 −1 =
𝑥
Contoh:
1
2−1 =
2
6. Invers perkalian,
1
𝑥𝑥 −1 = 𝑥 =1
𝑥
Contoh:
1
2 × 2−1 = 2 × =1
2
7. Invers penjumlahan,
𝑥 + (−𝑥) = 𝑥 − 𝑥 = 0
Contoh:
2 + (−2) = 2 − 2 = 0
4
1.2. Bilangan Kompleks (z)
𝑖 = √−1
2
𝑖 2 = (√−1) = −1
3 2
𝑖 3 = (√−1) = (√−1) √−1 = −1𝑖 = −𝑖
4 2 2
𝑖 4 = (√−1) = (√−1) (√−1) = (−1)(−1) = 1
…
𝑛 2 𝑛−2
𝑖 𝑛 = (√−1) = (√−1) (√−1)
Contoh:
𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 = 0 atau 𝑦 = 𝑓(𝑥)
−𝑏 ± √𝑏 2 − 4𝑎𝑐
𝑥1,2 =
2𝑎
Jika:
Contoh:
𝑥 2 + 2𝑥 + 5 = 0
Solusi:
5
−2 ± √22 − (4 × 1 × 5)
𝑥1,2 =
2×1
−2 ± √−16
𝑥1,2 =
2
−2 ± √(16)(−1)
𝑥1,2 =
2
−2 ± 4√−1
𝑥1,2 =
2
𝑥1,2 = −1 ± 2𝑖
Jika: 𝑧1 = 𝑎 + 𝑏𝑖 dan 𝑧2 = 𝑐 + 𝑑𝑖
Maka:
𝑧1 = 4 + 3𝑖 dan 𝑧2 = 2 + 1𝑖
𝑧1 +𝑧2 = (4 + 2) + 𝑖(3 + 1)
𝑧2 = 6 + 4𝑖
𝑧1 = 𝑎 + 𝑏𝑖 dan 𝑧2 = 𝑐 + 𝑑𝑖
Maka:
𝑧1 = 4 + 3𝑖 dan 𝑧2 = 2 + 1𝑖
6
𝑧1 −𝑧2 = (4 − 2) + 𝑖(3 − 1)
𝑧2 = 2 + 2𝑖
Jika: 𝑧1 = 𝑎 + 𝑏𝑖 dan 𝑧2 = 𝑐 + 𝑑𝑖
Maka:
𝑧1 𝑧2 = (𝑎 + 𝑏𝑖)(𝑐 + 𝑑𝑖)
𝑧1 𝑧2 = 𝑎𝑐 + 𝑎𝑑𝑖 + 𝑏𝑐𝑖 + 𝑏𝑑𝑖 2
𝑧1 𝑧2 = 𝑎𝑐 + 𝑖(𝑎𝑑 + 𝑏𝑐) + 𝑏𝑑(−1)
𝑧1 𝑧2 = (𝑎𝑐 − 𝑏𝑑) + 𝑖(𝑎𝑑 + 𝑏𝑐)
Contoh:
𝑧1 = 4 + 3𝑖 dan 𝑧2 = 2 + 1𝑖
𝑧1 𝑧2 = (4 + 3𝑖)(2 + 1𝑖)
𝑧1 𝑧2 = (4 × 2 − 3 × 1) + 𝑖(4 × 1 + 3 × 2)
𝑧1 𝑧2 = 5 + 10𝑖
Jika: 𝑧1 = 𝑎 + 𝑏𝑖 dan 𝑧2 = 𝑐 + 𝑑𝑖
Maka:
𝑧1 (𝑎 + 𝑏𝑖)
=
𝑧2 (𝑐 + 𝑑𝑖)
𝑧1 (𝑎 + 𝑏𝑖) (𝑐 − 𝑑𝑖)
= ×
𝑧2 (𝑐 + 𝑑𝑖) (𝑐 − 𝑑𝑖)
𝑧1 𝑎𝑐 + 𝑏𝑐𝑖 − 𝑎𝑑𝑖 − 𝑏𝑑𝑖 2
=
𝑧2 𝑐 2 + 𝑐𝑑𝑖 − 𝑐𝑑𝑖 − 𝑑 2 𝑖 2
𝑧1 𝑎𝑐 + 𝑏𝑐𝑖 − 𝑎𝑑𝑖 + 𝑏𝑑
=
𝑧2 𝑐 2 + 𝑑2
𝑧1 (𝑎𝑐 + 𝑏𝑑) + 𝑖(𝑏𝑐 − 𝑎𝑑)
=
𝑧2 𝑐 2 + 𝑑2
Contoh:
7
𝑧1 = 4 + 3𝑖 dan 𝑧2 = 2 + 1𝑖
𝑧1 (4 × 2 + 3 × 1) + 𝑖(3 × 2 − 4 × 1)
=
𝑧2 22 + 12
𝑧1 11 + 2𝑖
=
𝑧2 5
𝑧1 11 2
= + 𝑖
𝑧2 5 5
Catatan:
8
2. PERSAMAAN DAN PERTIDAKSAMAAN
2.1. Persamaan
Solusi:
(𝑥 + 3)(𝑥 − 2) = 0
𝑥1 = 2 atau 𝑥2 = −3
2.2. Pertidaksamaan
𝐻𝑃: {𝑥/−3 ≤ 𝑥 ≤ 2, 𝑥 ∈ 𝑅}
2.2.1. Interval
{𝑥: 𝑎 ≤ 𝑥 ≤ 𝑏} [𝑎, 𝑏]
[ ]
a b
{𝑥: 𝑥 ≥ 𝑎} [𝑎, ∞]
[
a b
{𝑥: 𝑎 < 𝑥 < 𝑏} (𝑎, 𝑏)
(
a
)b
{𝑥: 𝑥 < 𝑎} (−∞, 𝑎)
)
a
9
2.2.2. Nilai Mutlak
I I I
-4 0 4
|−4| = −(−4)
|4| = 4
1. |𝑎𝑏| = |𝑎||𝑏|
𝑎 |𝑎|
2. | | =
𝑏 |𝑏|
3. |𝑎 + 𝑏| ≤ |𝑎| + |𝑏|
4. |𝑎 − 𝑏| ≥ ||𝑎| − |𝑏||
5. |𝑥| ≤ 𝑎 = −𝑎 ≤ 𝑥 ≤ 𝑎
|𝑥| < 𝑎 = −𝑎 < 𝑥 < 𝑎
6. |𝑥| ≥ 𝑎 = 𝑥 ≤ −𝑎 atau 𝑥 ≥ 𝑎
|𝑥| > 𝑎 = 𝑥 < −𝑎 atau 𝑥 > 𝑎
7. |𝑥| = √𝑥 2
8. |𝑥| ≤ |𝑦| = 𝑥 2 < 𝑦 2
Contoh:
|2𝑥 − 3| < 5
Solusi
|𝑥| < 𝑎 = −𝑎 < 𝑥 < 𝑎
Sehingga:
|2𝑥 − 3| < 5 = −5 < 2𝑥 − 3 < 5
−5 < 2𝑥 − 3 2𝑥 − 3 < 5
0< 2(𝑥 + 2) 2(𝑥 − 4) < 0
10
----------------------)
4
(++++++++++++++
-1
--------[++++++++++++++]-------
-1 4
11
3. PERSAMAAN GARIS LURUS
y
Q(x1, y1)
P(x0, y0)
(𝑦1 − 𝑦0 ) ∆𝑦
𝑚= =
(𝑥1 − 𝑥0 ) ∆𝑥
Dengan demikian, persamaan garis lurus
𝑦 − 𝑦0 𝑦1 − 𝑦0 dengan 𝑦1 − 𝑦0 ∆𝑦
= =𝑚=
𝑥 − 𝑥0 𝑥1 − 𝑥0 𝑥1 − 𝑥0 ∆𝑥
𝑦 − 𝑦0 = 𝑚(𝑥 − 𝑥0 ) sehingga 𝑦 = 𝑚𝑥 + 𝑐
atau 𝐴𝑥 + 𝐵𝑦 = 𝑐 dengan 𝑐 = 𝑦0 − 𝑚𝑥
Contoh:
Cari persamaan garis lurus yang melalui P(4,3) dan Q(6,9) dan gambarkan grafiknya.
Solusi:
12
(𝑦1 − 𝑦0 ) (9 − 3) 6
𝑚= = = =3
(𝑥1 − 𝑥0 ) (6 − 4) 2
𝑦 − 𝑦0 = 𝑚(𝑥 − 𝑥0 )
𝑦 − 3 = 3(𝑥 − 4)
𝑦 − 3 = 3𝑥 − 12
𝑦 = 3𝑥 − 9
Dengan demikian:
Pada:
𝑥=0 Diperoleh 𝑦 = (3 × 0) − 9
𝑦 = −9 Sehingga Titik 1 (0,-9)
Pada:
𝑦=0 Diperoleh 0 = 3𝑥 − 9
𝑥=3 Sehingga Titik 2 (3,0)
Maka grafiknya digambarkan sebagai berikut.
y
x
Q(3,0)
P(0,-9)
13
Atau dapat juga:
y
Q(6, 9)
x
P(4, 3)
Kisi-kisi USIP1
𝑧1
1. Untuk 𝑧1 = 4 + 3𝑖 dan 𝑧2 = 2 + 𝑖, hitung
𝑧2
a) 𝑥 2 − 𝑥 − 2 = 0
b) 𝑥 2 − 𝑥 − 2 ≥ 0
c) 𝑥 2 − 𝑥 − 2 ≤ 0
d) 𝑥 2 − 𝑥 − 2 > 0
e) 𝑥 2 − 𝑥 − 2 < 0
3. Cari persamaan garis lurus yang melalui titik-titik P(1,1) dan Q(4,4) serta gambarkan
grafiknya.
𝑧1
4. Untuk 𝑧1 = 3 + 4𝑖 dan 𝑧2 = 1 − 2𝑖, hitung
𝑧2
14
5. Selesaikanlah persamaan dan pertidaksamaan (cari himpunan penyelesaian) berikut
ini:
a) 𝑥 2 + 𝑥 − 2 = 0
b) 𝑥 2 + 𝑥 − 2 ≥ 0
c) 𝑥 2 + 𝑥 − 2 ≤ 0
d) 𝑥 2 + 𝑥 − 2 > 0
e) 𝑥 2 + 𝑥 − 2 < 0
6. Cari persamaan garis lurus yang melalui titik-titik P(1,2) dan Q(3,4) serta gambarkan
grafiknya.
𝑧1
7. Untuk 𝑧1 = 4 + 3𝑖 dan 𝑧2 = 2 + 𝑖, hitung
𝑧2
a) 𝑥 2 − 𝑥 − 2 = 0
b) 𝑥 2 − 𝑥 − 2 ≥ 0
c) 𝑥 2 − 𝑥 − 2 ≤ 0
d) 𝑥 2 − 𝑥 − 2 > 0
e) 𝑥 2 − 𝑥 − 2 < 0
9. Cari persamaan garis lurus yang melalui titik-titik P(1,1) dan Q(4,4) serta gambarkan
grafiknya.
15
4. PERSAMAAN NON LINIER
P (0,0)
x
16
𝑥 2 + 𝑦 2 = 𝑅2
+
P (a,b)
(𝑥 − 𝑎)2 + (𝑦 − 𝑏)2 = 𝑅 2
(𝑥 − 𝑎)(𝑥 − 𝑎) + (𝑦 − 𝑏)(𝑦 − 𝑏) = 𝑅 2
(𝑥 2 − 2𝑎𝑥 + 𝑎2 ) + (𝑦 2 − 2𝑎𝑦 + 𝑏 2 ) = 𝑅 2
𝑥 2 + 𝑦 2 − 2𝑎𝑥 − 2𝑎𝑦 + 𝑎2 + 𝑏 2 −𝑅 2 = 0
𝑥 2 + 𝑦 2 + 𝐴𝑥 + 𝐵𝑦 + 𝐶 = 0
Dengan:
−𝐴
𝐴 = −2𝑎 atau 𝑎=
2
−𝐵
𝐵 = −2𝑎 atau 𝑏=
2
𝐶 = 𝑎2 + 𝑏 2 −𝑅 2
𝑅 2 = 𝑎2 + 𝑏 2 − 𝐶
𝐴 2 𝐵 2
𝑅 2 = (− ) + (− ) − 𝐶
2 2
2
𝐴2 𝐵 2
𝑅 = + −𝐶
4 4
17
𝐴2 𝐵 2
𝑅=√ + −𝐶
4 4
Contoh:
𝑥 2 + 𝑦 2 + 4𝑥 − 8𝑦 − 5 = 0
Tentukan:
1. Pusat lingkaran
2. Gambarkan grafiknya
Solusi:
𝐴 = −2𝑎 = 4
𝑎 = −2
𝐵 = −2𝑏 = −8
𝑏=4
𝐶 = 𝑎2 + 𝑏 2 −𝑅 2 = −5
(−2)2 + (42 )−𝑅 2 = −5
(−2)2 + (42 ) + 5 = 𝑅 2
𝑅 2 = 25
𝑅=5
Dengan demikian lingkaran tersebut memiliki pusat P(-2,4) dengan jari-jari adalah 5
Latihan:
𝑥 2 + 𝑦 2 + 4𝑥 − 6𝑦 = 3
Tentukan:
1. Pusat lingkaran
2. Gambarkan grafiknya
18
4.3. Persamaan Elips
F (-C,0) F (C,0)
+ +
-a -c P (0,0) c a x
-b
𝑥2 𝑦2
+ =1
𝑎2 𝑏 2
Jumlah jarak tetap = 2a
𝑎>𝑐
𝑏 2 = 𝑎2 − 𝑐 2
𝑏>0 y
P (p,q) c
a c a x
19
Untuk P (p,q)
(𝑥 − 𝑝)2 (𝑦 − 𝑞)2
+ =1
𝑎2 𝑏2
𝑥 2 − 2𝑝𝑥 + 𝑝2 𝑦 2 − 2𝑞𝑦 + 𝑞 2
+ =1
𝑎2 𝑏2
(𝑥 2 − 2𝑝𝑥 + 𝑝2 )𝑏 2 (𝑦 2 − 2𝑞𝑦 + 𝑞 2 )𝑎2
+ =1
𝑎2 𝑏 2 𝑎2 𝑏 2
(𝑥 2 − 2𝑝𝑥 + 𝑝2 )𝑏 2 + (𝑦 2 − 2𝑞𝑦 + 𝑞 2 )𝑎2 = 𝑎2 𝑏 2
𝑏 2 𝑥 2 − 2𝑏 2 𝑝𝑥 + 𝑏 2 𝑝2 + 𝑎2 𝑦 2 − 2𝑎2 𝑞𝑦 + 𝑎2 𝑞 2 = 𝑎2 𝑏 2
𝑏 2 𝑥 2 + 𝑎2 𝑦 2 − 2𝑏 2 𝑝𝑥 − 2𝑎2 𝑞𝑦 + 𝑏 2 𝑝2 + 𝑎2 𝑞 2 − 𝑎2 𝑏 2 = 0
𝐴𝑥 2 + 𝐵𝑦 2 + 𝐶𝑥 + 𝐷𝑦 + 𝐸 = 0
Dengan:
𝐴 = 𝑏2
𝐵 = 𝑎2
𝐶 = −2𝑏 2 𝑝
𝐷 = −2𝑎2 𝑞
𝐸 = 𝑏 2 𝑝2 + 𝑎2 𝑞 2 − 𝑎2 𝑏 2
Contoh:
Solusi:
20
25(𝑥 2 − 6𝑥 + 9) + 9(𝑦 2 + 4𝑦 + 4) = −36 + (9 × 25) + (9 × 4)
25(𝑥 − 3)2 + 9(𝑦 + 2)2 = −36 + 225 + 36
25(𝑥 − 3)2 + 9(𝑦 + 2)2 225
=
(25 × 9) (25 × 9)
(𝑥 − 3)2 (𝑦 + 2)2
+ =1
9 25
Dengan demikian:
a c P (3,-2) c a
21
Latihan:
c
F (-C,0) b F (C,0)
+ a +
-c y c x
𝑥2 𝑦2
− =1
𝑎2 𝑏 2
Jumlah jarak tetap = 2a
(𝑥 − 𝑝)2 (𝑦 − 𝑞)2
− =1
𝑎2 𝑏2
Persamaan garis asimtot:
22
𝑏
𝑦=± 𝑥
𝑎
Contoh:
𝑥2 𝑦2
− =1
9 16
Gambarkan grafiknya.
Solusi:
Dengan demikian:
23
f. Grafiknya:
5 4
3 x
Latihan:
Suatu hiperbola:
−𝑥 2 𝑦 2
+ =1
9 16
Gambarkan grafiknya.
y y
x x
24
𝑦 = 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐
Dengan 𝑎, 𝑏, 𝑐 bilangan bulat riil dan 𝑎 ≠ 0
Diskriminan 𝐷 = 𝑏 2 − 4𝑎𝑐
Karakteristik kurva:
y y
x x
𝑥 = 𝑎𝑦 + 𝑏𝑦 + 𝑐
Dengan 𝑎, 𝑏, 𝑐 bilangan bulat riil dan 𝑎 ≠ 0
Diskriminan 𝐷 = 𝑏 2 − 4𝑎𝑐
Karakteristik kurva:
25
2. Jika 𝑎 < 0 Kurva parabola membuka ke bawah
3. Adalah sumbu simetri parabola
4. Titik potong dengan bumbu y
a. Jika 𝐷 > 0 kurva parabola memotong sumbu y di dua titik yaitu (0, y1) dan
(0,y2)
𝑏
b. Jika 𝐷 = 0 kurva parabola menyinggung sumbu y di (− 2𝑎 , 0)
𝑦 = 𝑥 2 − 4𝑥 + 3
Gambarkan kurva parabola tersebut pada koordinat kartesian xy.
Solusi:
𝑎=1 𝑏 = −4 𝑐=3
a. Karena 𝑎 > 0 maka kurva parabola membuka ke atas
𝑏
b. Persamaan garis simetri parabola 𝑥 = − 2𝑎
(−4)
𝑥=− =2
2(1)
Pada 𝑥 = 2 maka 𝑦 = 22 − (4 × 2) + 3 = −1
c. Diskriminan
𝐷 = (−4)2 − (4 × 1 × 3) = 4 dengan demikian 𝐷 > 0 yang berarti kurva parabola
memotong sumbu x di 2 titik.
d. Pada 𝑦 = 0 maka 0 = 𝑥 2 − 4𝑥 + 3
𝑥 2 − 4𝑥 + 3 = 0
(𝑥 − 3)(𝑥 − 1) = 0
𝑥1 = 3 atau 𝑥1 = 1
26
Dengan demikian (3,0) dan (1,0) adalah titik-titik potong kurva parabola dengan
sumbu x.
e. Titik potong dengan sumbu y
Pada 𝑥 = 0 maka 𝑦 = 02 − (4 × 0) + 3 = 3 yang artinya (0,3) adalah titik potong
kurva parabola di sumbu y.
f. Grafiknya:
Latihan:
27
LAMPIRAN 1 Kisi-Kisi UTS
2𝑥 𝑥+3
≤
𝑥+3 𝑥−1
2. Cari persamaan garis lurus yang melalui titik-titik P(1,1) dan Q(4,4) serta gambarkan
grafiknya.
3. Cari persamaan garis lurus yang melalui titik P(3,4) dan tegak lurus garis lurus
lainnya 12𝑥 + 5𝑦 = 7 serta gambarkan persamaan-persamaan garis lurus tersebut
pada suatu koordinat kartesian.
𝑥 2 + 𝑦 2 + 4𝑥 − 8𝑦 − 5 = 0
Tentukan:
𝑦2 𝑥2
− + −1=0
9 4
Gambarkan grafik kurva hiperbola tersebut pada koordinat kartesian.
𝑦 = 𝑥 2 − 4𝑥 + 3
Gambarkan kurva parabola tersebut pada koordinat kartesian.
28
8. Carilah titik-titik potong garis 𝑦 = 2𝑥 + 3 dan kurva parabola 𝑦 = 5 + 3𝑥 − 𝑥 2 serta
gambarkan grafiknya pada suatu koordinat kartesian.
29