3. n → 𝑚
m→d
m→p
~𝑝
m V n /∴ d
Jawab:
1) 𝑛 → 𝑚 Pr 1
2) 𝑚 → 𝑑 Pr 2
3) 𝑚 → 𝑝 Pr 3
4) ~𝑝 Pr 4
5) 𝑚 𝑉 𝑛 Pr 5/∴ 𝑑
6) 𝑛 → 𝑝 1,3, HS
7) ~𝑛 6,4, MT
8) 𝑛 𝑉 𝑚 5, Comm
9) 𝑚 8,7, DS
10) 𝑑 2,9, MP (Terbukti)
4. ~ [( 𝑎 ∧ a) V n d] → 𝑧
~𝑧
~𝑧 →𝑑 /∴ 𝑎
Jawab:
1) ~[(𝑎⋀𝑎)⋁𝑑] → 𝑧 Pr. 1
2) ~𝑧 Pr. 2
3) ~𝑧 → 𝑑 Pr.3/∴ 𝑑
4) ∼∼ 𝑧⋁𝑑 3, Impl
5) 𝑧⋁𝑑 4,DN
6) 𝑑 5,2, DS(𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
5. h → (𝑙 ∧ r)
(l V w) → 𝑝
wVh /∴ 𝑝
Jawab:
1) ℎ → (𝑙 ⋀ 𝑟 ) Pr. 1
2) (𝑙 ⋁ 𝑤) → 𝑝 Pr. 2
3) 𝑤 ⋀ ℎ Pr.3 /∴ 𝑝
4) ℎ → 𝑙 1, Simpl
5) ℎ ⋀ 𝑤 3, Comm
6) ℎ 5, Simpl
7) 𝑙 4,7 MP
8) ∼ (𝑙 ⋁ 𝑤)⋁𝑝 2, Impl
9) (∼ 𝑙 ⋀ ∼ 𝑤)⋁𝑝 8, De M
10) ∼ 𝑙 ⋁𝑝 9, Simpl
11) 𝑝 10,7 DS (𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
6. (s V w) → (𝑏 ∧ t)
(t V h) → m
s /∴𝑚
Jawab:
1) (𝑠⋁𝑤) → (𝑏 ⋀ 𝑡 ) Pr. 1
2) (𝑡 ⋁ ℎ) → 𝑚 Pr. 2
3) 𝑠 Pr.3 /∴m
4) ∼ (∼ 𝑠) 3, DN
5) ∼ (𝑡 ⋁ ℎ)⋁𝑚 2, Impl
6) (∼ 𝑡 ⋀ ∼ ℎ)⋁𝑚 5, De M
7) ∼ 𝑡⋁𝑚 6, Simpl
8) (𝑠⋁𝑤) → (𝑡⋀ 𝑏 ) 1, Comm
9) (𝑠⋁𝑤) → 𝑡 8, Simpl
10) ∼ (𝑠⋁𝑤)⋁𝑡 9, Impl
11) (∼ 𝑠⋀ ∼ 𝑤)⋁𝑡 10 De M
12) 𝑡⋁(∼ 𝑠⋀ ∼ 𝑤) 11, Comm
13) (𝑡⋁ ∼ 𝑠) ⋀(𝑡⋁ ∼ 𝑤) 12, Distr
14) (𝑡⋁ ∼ 𝑠) 13, Simpl
15) (∼ 𝑠⋁𝑡) 14, Comm
16) t 14,4 DS
17) m 7,16,D (𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
7. (𝑝 → 𝑞) ∧ (r→ 𝑠)
~(𝑞 ≡𝑟)
(~𝑝 → 𝑟) 𝑉 (𝑞 ≡ 𝑟) /∴ 𝑞 𝑉 𝑠
Jawab:
1) (𝑝 → 𝑞)⋀(𝑟 → 𝑠) Pr. 1
2) ~(𝑞 ≡ ℎ) Pr. 2
3) (~𝑝⋁𝑞)⋁(𝑞 ≡ 𝑟) Pr.3 /∴ 𝑞⋁𝑠
8. P → (𝑙 → 𝑔)
𝑝 ∧ ~g /∴ ~𝑙
Jawab:
1) 𝑝 → (𝑙 → 𝑔) Pr. 1
2) 𝑝⋀ ∼ 𝑔 Pr. 2 /∴∼ 𝑙
3) (𝑝⋀𝑙) → 𝑔 1, Exp
4) (𝑙⋀𝑝) → 𝑔 3, Comm
5) 𝑙→𝑔 1, Simp
6) ~𝑔⋀p 2, Comm
7) ~𝑔 6, Simp
8) ~l 5,7 MT (𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
9. 𝑝 → 𝑞
(~𝑝 𝑉 𝑟) → (𝑠 → 𝑞) /∴ 𝑝 → (𝑠 → 𝑞)
Jawab:
1) 𝑝→𝑞 Pr. 1
2) (~𝑝⋁𝑟) → (𝑠 → 𝑞) Pr. 2/∴ 𝑝⋁(𝑠 → 𝑞)
3) (𝑝 → 𝑟) → (𝑠 → 𝑞) 2, Impli
4) ~(𝑝 → 𝑟)⋁(𝑠 → 𝑞) 3, Impl
5) (𝑝⋀ ∼ 𝑟)⋁(𝑠 → 𝑞) 4, De M
6) 𝑝 ⋁(𝑠 → 𝑞) 5, Simpl
7) (𝑝⋁(𝑠 → 𝑞))⋀(𝑝 → 𝑞) 6,1 Conj
8) 𝑝⋁(𝑠 → 𝑞) 5, Simpl (𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
10. ~𝑎 → ~𝑏
𝑎→𝑐
𝑏𝑉𝑑
𝑑→𝑒 /∴ 𝑒 𝑉 𝑐
Jawab:
1) ~𝑎 → ~𝑏 Pr 1
2) 𝑎 → 𝑐 Pr 2
3) 𝑏 𝑉 𝑑 Pr 3
4) 𝑑 → 𝑒 Pr 4/∴ 𝑒 𝑉 𝑐
5) ~𝑐 → ~𝑎 2, Trans
6) ~𝑐 → ~𝑏 5,1 HS
7) 𝑏 → 𝑐 6, Trans
8) 𝑐 𝑉 𝑒 7,4,3 CD
9) 𝑒 𝑉 𝑐 8, Comm (Terbukti)
Bukti:
1) (𝑝 𝑉 𝑞) → (𝑟⋀𝑠) Pr 1
2) ~r Pr 2/∴ ~𝑞
3) (p V q) → r 1, Simp
4) ~(𝑝 𝑉 𝑞) 3,2 MT
5) ~𝑝 ⋀~𝑞 4, de M
6) ~𝑞 ⋀~𝑝 5, Comm
7) ~𝑞 6, Simp (Terbukti)
Bukti:
1) (𝑝 → 𝑞) Pr. 1
2) (𝑟 → 𝑠) Pr. 2/∴ (𝑝⋀𝑟) → (𝑞⋀ 𝑠)
3) 𝑝 Pr.3/∴ 𝑟 → (𝑞⋀ 𝑠)
4) 𝑟 Pr.4 /∴ (𝑞⋀ 𝑠)
5) 𝑞 1,3 MP
6) s 2,4 MP
7) 𝑞⋀ 𝑠 5,6 Conj (𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
Bukti:
1) (𝑝 → 𝑞) Pr. 1
2) (𝑟 → 𝑠) Pr. 2/∴ (𝑝⋁𝑟) → (𝑞⋁ 𝑠)
3) 𝑝⋁𝑟 Pr.3/∴ (𝑞⋁ 𝑠) (CP)
4) 𝑞⋁ 𝑠 8,9,10 CD (𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
Bukti:
1) p → ( r → q) Pr.
2) (𝑝⋀ ∼ 𝑞) Pr.2 /∴∼r
3) 𝑝 2, Simp
4) ( r → q) 1,3 MP
5) ∼𝑞 2, Simp
6) ∼r 4,5 MT (𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
Bukti :
1) (𝑝⋁𝑞) → 𝑟 Pr.1
2) 𝑝⋀𝑠 Pr.2/∴ 𝑟
3) 𝑝 2, Simpl
4) ∼ (𝑝⋁𝑞)⋁𝑟 1, Impl
5) (∼ 𝑝⋀ ∼ 𝑞)⋁𝑟 4, De M
6) ∼ 𝑝⋁𝑟 5, Simpl
7) ( p → r) 6, Impl
8) r 7,3 MP (𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
6. Jika kita beriman kepada Allah, maka niscaya Allah akan memberikan
petunjukNya kepada kita dan menyayangi kita semua. Jika Allah
memberikan petunjuk kepada kita atau menyayangi kita semua, maka
kita mendapat nikmat yang tak ternilai harganya. Jadi, jika kita
beriman kepada Allah, maka kita mendapat nikmat yang tak ternilai
harganya.
Jawab:
Misal:
𝑝 = Kita beriman kepada Allah
𝑞 = Allah akan memberi petunjuk kepada kita
𝑟 = Allah menyayangi kita semua
𝑠 = Kita mendapat nikmat yang tidak ternilai harganya
Bukti:
1) 𝑝 → (𝑞⋀𝑟) Pr.1
2) (𝑞⋁𝑟) → 𝑠 Pr.2/∴ (𝑝 → 𝑠)
3) ~(𝑞⋁𝑟)⋁𝑠 2, Impl
4) ~𝑞⋀ ∼ 𝑟 ⋁ 𝑠 3, De M
5) ∼𝑞⋁𝑠 4, Simpl
6) 𝑞→𝑠 5, Impl
7) 𝑝→𝑞 1, Simpl
8) 𝑝→𝑠 7,6 HS (Terbukti)
2. 𝑝 → 𝑟
(~𝑝 𝑉 𝑟) → (𝑠 → 𝑞) /∴ 𝑝 → (𝑠 → 𝑞)
Jawab:
1) 𝑝 → 𝑟 Pr. 1
2) (∼ 𝑝 ⋁𝑟) → (𝑠 → 𝑞) Pr. 2/∴ 𝑝 → (𝑠 → 𝑞)
3) 𝑝 Pr.3 /∴ (𝑠 → 𝑞)
4) 𝑠 Pr.4 /∴ 𝑞
5) ~(∼ 𝑝 ⋁𝑟)⋁(𝑠 → 𝑞) 2, Impl
6) (𝑝 ⋀ ∼ 𝑟)⋁(𝑠 → 𝑞) 5, De M
7) (∼ 𝑟 ⋀𝑝)⋁(𝑠 → 𝑞) 6, Comm
8) ∼ 𝑟 ⋁(𝑠 → 𝑞) 7, Simpl
9) 𝑟 1,3 MP
10) ∼∼ 𝑟 9, DN
11) 𝑠 → 𝑞 8,10 DS
12) 𝑞 11,4 MP (𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
3. (𝑡 𝑉 𝑑) → 𝑒 /∴ 𝑡 → 𝑒
Jawab:
Bukti:
1) (𝑝 → 𝑞) Pr. 1
2) (𝑟 → 𝑠) Pr. 2/∴ (𝑝⋀𝑟) → (𝑞⋀ 𝑠)
3) 𝑝 Pr.3/∴ 𝑟 → (𝑞⋀ 𝑠)
4) 𝑟 Pr.4 /∴ (𝑞⋀ 𝑠)
5) 𝑞 1,3 MP
6) s 2,4 MP
7) 𝑞⋀ 𝑠 5,6 Conj (𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
1) (𝑝 → 𝑞) Pr. 1
2) (𝑟 → 𝑠) Pr. 2/∴ (𝑝⋁𝑟) → (𝑞⋁ 𝑠)
3) 𝑝⋁𝑟 Pr.3/∴ (𝑞⋁ 𝑠)
4) 𝑞⋁ 𝑠 8,9,10 CD (𝑇𝑒𝑟𝑏𝑢𝑘𝑡𝑖)
2. (𝑎 𝑉 𝑏) → (𝑐 ∧ 𝑑)
(𝑑 𝑉 𝑒) → 𝑓
𝑎 /∴ 𝑓
Jawab:
3. ~(𝑝 𝑉 𝑚) 𝑉 (𝑠 ∧ 𝑟)
~𝑠 /∴ ~𝑚
Jawab:
1)
4. ~𝑎 → ~𝑏
𝑎→𝑐
𝑏𝑉𝑑
𝑑→𝑒 /∴ 𝑒 𝑉 𝑐
Jawab:
5. 𝑝 → [𝑞 𝑉 (𝑟 ∧ 𝑠)]
~ 𝑟 𝑉 ~𝑠
~𝑞 /∴ ~𝑝
Jawab:
3. [~(𝑝 𝑉 𝑞) → 𝑟] → [~(𝑝 𝑉 𝑞) → 𝑞]
Jawab:
1) (𝑞 → 𝑟)⋀(𝑝 → 𝑞) Pr. 1 /∴ (𝑝 → 𝑟)
2) 𝑞 → 𝑟 1, Simpl
3) (𝑝 → 𝑞)⋀(𝑞 → 𝑟) 1, Comm
4) (𝑝 → 𝑞) 3, Simpl
5) 𝑝 → 𝑟 4,2 HS (Terbukti)
2. 𝑒 → (𝑓 𝑉 𝑔)
g → (ℎ ∧ 𝑖)
~𝑟 /∴ 𝑒 → 𝑖
Jawab:
S B S B S B S S SS
Langkah 4: dari hasil langkah (3), kita dapat menurunkan nilai kebenaran
selain j yaitu benar.
S B BSB B B BS B BBB BB S S SS
4. 𝑡 ≡ 𝑢
𝑢 ≡ (𝑣 ∧ 𝑤)
𝑣 ≡ (𝑡 𝑉 𝑥)
𝑡𝑉𝑥 /∴ 𝑡 ∧ 𝑥
Jawab:
Langkah 1: Ubah argument di atas menjadi pernyataan kondisional yang
bereksponden dengan argument di atas.
[(𝑡 ≡ 𝑢) ∧ (𝑢 ≡ (𝑣 ∧ 𝑤)) ∧ (𝑣 ≡ (𝑡 ∨ 𝑥)) ∧ (𝑡 ∨ 𝑥) ⇒ (𝑡 ∧ 𝑥) ]
Langkah 2: Beri nilai B pada permis-permis dan S pada konklusi
[(𝑡 ≡ 𝑢) ∧ (𝑢 ≡ (𝑣 ∧ 𝑤)) ∧ (𝑣 ≡ (𝑡 ∨ 𝑥)) ∧ (𝑡 ∨ 𝑥)] ⇒ (𝑡 ∧ 𝑥)
B B B B S S
Langkah 3: Turunkan nilai kebenaran dari setiap variable yang ada pada
argument tersebut (pilih pernyataan yang hanya mempunyai satu
kemungkinan).
(𝑡 ≡ 𝑢) ∧ (𝑢 ≡ (𝑣 ∧ 𝑤)) ∧ (𝑣 ≡ (𝑡 ∨ 𝑥)) ∧ (𝑡 ∨ 𝑥) ⇒ (𝑡 ∧ 𝑥)
SB B B S S SBS S S
Langkah 4: dari hasil langkah (3), kita dapat menurunkan nilai kebenaran
selain t dan x yaitu benar.
5. 𝑖 𝑉 (𝑗 ∧ 𝑘)
(𝑖 𝑉 𝑗) → (𝑙 ≡ ~𝑚)
𝑙 → ~𝑚) → (𝑚 ∧ ~𝑛)
(𝑛 → 𝑜) ∧ (𝑜 → 𝑚)
(𝑗 → 𝑘) → 𝑜 /∴ 𝑜
Jawab:
Langkah 1: Ubah argument di atas menjadi pernyataan kondisional yang
bereksponden dengan argument di atas.
[(𝑖 ∨ (𝑗 ∧ 𝑘)) ∧ ((𝑖 ∨ 𝑗) → (𝑙 ≡ ~𝑚)) ∧ ((𝑙 → ~𝑚)
→ (𝑚 ∧ ~𝑛)) ∧ ((𝑛 → 𝑜) ∧ (𝑜 → 𝑚)) ∧ ((𝑗 → 𝑘) → 𝑜)] ⇒ 𝑜
Langkah 2: Beri nilai B pada permis-permis dan S pada konklusi
[(𝑖 ∨ (𝑗 ∧ 𝑘)) ∧ ((𝑖 ∨ 𝑗) → (𝑙 ≡ ~𝑚)) ∧ ((𝑙 → ~𝑚) → (𝑚 ∧ ~𝑛)) ∧ ((𝑛 → 𝑜) ∧ (𝑜 → 𝑚)) ∧ ((𝑗 → 𝑘)
→ 𝑜)] ⇒ 𝑜
B B B B
B SS
Langkah 3: Turunkan nilai kebenaran dari setiap variable yang ada pada
argument tersebut (pilih pernyataan yang hanya mempunyai satu
kemungkinan).
[(𝑖 ∨ (𝑗 ∧ 𝑘)) ∧ ((𝑖 ∨ 𝑗) → (𝑙 ≡ ~𝑚)) ∧ ((𝑙 → ~𝑚) → (𝑚 ∧ ~𝑛)) ∧ ((𝑛 → 𝑜) ∧ (𝑜 → 𝑚)) ∧ ((𝑗 → 𝑘)
→ 𝑜)] ⇒ 𝑜
B B B SBS
BS SS
Langkah 4: dari hasil langkah (3), kita dapat menurunkan nilai kebenaran
selain nilai o yaitu benar.
[(𝑖 ∨ (𝑗 ∧ 𝑘)) ∧ ((𝑖 ∨ 𝑗) → (𝑙 ≡ ~𝑚)) ∧ ((𝑙 → ~𝑚) → (𝑚 ∧ ~𝑛)) ∧ ((𝑛 → 𝑜) ∧ (𝑜 → 𝑚)) ∧ ((𝑗 → 𝑘)
→ 𝑜)] ⇒ 𝑜
BBBBB BBB BB B BB B B BB B B B S B SB B BBB
BS SS
6. 𝑙 → 𝑛
𝑘𝑉𝑙
𝑘→𝑚 /∴ 𝑚 ∧ 𝑛
Jawab:
Langkah 1: Ubah argument di atas menjadi pernyataan kondisional yang
bereksponden dengan argument di atas.
[(𝑙 → 𝑛) ∧ (𝑘 ∨ 𝑙) ∧ (𝑘 → 𝑚)] ⇒ (𝑚 ∧ 𝑛)
Langkah 2: Beri nilai B pada permis-permis dan S pada konklusi
[(𝑙 → 𝑛) ∧ (𝑘 ∨ 𝑙) ∧ (𝑘 → 𝑚)] ⇒ (𝑚 ∧ 𝑛)
B B B S S
Langkah 3: Turunkan nilai kebenaran dari setiap variable yang ada pada
argument tersebut (pilih pernyataan yang hanya mempunyai satu
kemungkinan).
[(𝑙 → 𝑛) ∧ (𝑘 ∨ 𝑙) ∧ (𝑘 → 𝑚)] ⇒ (𝑚 ∧ 𝑛)
B S B B S S S SS
Langkah 4: dari hasil langkah (3), kita dapat menurunkan nilai kebenaran
selain nilai m dan n yaitu benar.
[(𝑙 → 𝑛) ∧ (𝑘 ∨ 𝑙) ∧ (𝑘 → 𝑚)] ⇒ (𝑚 ∧ 𝑛)
BBS BBB B B S S S SS
2. Jika memang benar jika harga naik biasanya semua gaji juga naik,
maka jika harga baja naik, upah buruh pun naik. Jika harga baja naik,
maka penjualan mobil baru akan mengalami kemunduran. Jika upah
buruh baja tidak naik, maka penjualan alat-alat rumah tangga dan
penjualan mobil baru mengalami kemunduran, kita berarti mengalami
resesi. Dengan demikian, harga baja naik dan kita mengalami resesi.
Jawab:
Misalkan
𝑝 = Harga baja naik
𝑞 = Upah buruh naik
𝑟 = Penjualan alat-alat rumah tangga mengalami kemunduran
𝑠 = Penjualan mobil baru mengalami kemunduran
𝑡 = Kita mengalami resesi
p→ q
p→s
~q→ (r Ʌ s)
t /∴𝑝Ʌ𝑡
Untuk membuktikan argument ini valid atau invalid, keywords adalah dibuat
premis bernilai benar dan konklusinya bernilai salah
[( 𝑝 → 𝑞) Ʌ (𝑝 → 𝑠) Ʌ {~q → (r Ʌ s)} Ʌ t] → p Ʌ t
S2 B1 B3 S2 B1 B4 S3 B B6 B5 B4 B1 S2 S1 B2
3. Jika tidak benar bahwa jika kebanyakan harga naik harga baja pun
naik, maka jika harga baja naik, upah pun stabil. Kebanyakan harga
akan naik, dn harga baja tidak akan naik. Jika harga baja tidak naik,
maka penjualan alat-alat rumah tangga jatuh bangkrut. Jika penjualan
alat-alat rumah tangga jatuh bangkrut, dan upah stabil, maka kita
mengalami resesi. Dengan demikian, kita mengalami resesi dan
kebanyakan harga naik.
Jawab:
𝐴 → ( 𝐵 𝑉 𝐶)
𝐷 → (𝐸 Ʌ 𝐹)
∴𝐴 →𝐹
({𝐴 → (𝐵 𝑉 𝐶] Ʌ ( 𝐷 → (𝐸 Ʌ 𝐹} Ʌ ~ 𝐸) → ( 𝐴 → 𝐹)
B B B B B B S B S S S B B B S S
Tugas Individu Dosen Pembimbing
Logika & Himpunan DR. Nahor Murani Hutapea, M.Pd
Oleh: