7. MEDAN SKALAR DAN MEDAN VEKTOR (Vector and Scalar Fields) 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7
1
MEDAN SKALAR KECERUNAN MEDAN SKALR TAFSIRAN GEOMETRI KECERUNAN TERBITAN BERARAH MEDAN VEKTOR KECAPAHAN MEDAN VEKTOR KEIKALAN MEDAN VEKTOR
2
Contoh 7.1.1 medan/fungsi skalar: 1) Fungsi jarak: d ( x, y, z ) = 2) Fungsi suhu: T(x,y,z) . 3) Fungsi Ketumpatan bendalir: dan sebagainya
( x x0 ) 2 + ( y y0 ) 2 + ( z z0 ) 2
f : Rn R
Juga disebut fungsi multi pemboleh ubah
( x, y , z )
misalnya:
f ( x, y ) = 2 x - y g ( x, y, z ) = x + y + z
7.2
Takrif: Misalkan f : R n R (medan skalar) terbezakan, Kecerunan f pd sebarang titik x (ditulis kec f , grad f atau f ) ialah suatu vektor dlm ruang Rn yg ditakrifkan sbg
Simbol (dibaca del atau nabla) ialah pengoperasi pembeza vektor ( vector differential operator) dan ditakrif sbg
= , , , ... , x1 x2 x3 xn
kec f ( x1 , x2 .., xn )
f f f f = , , , ... x1 x2 x3 xn = f ( x1 , x2 ,..., xn )
, , ... , f = , xn x1 x2 x3
' '
f d el f
Contoh 7.2.1
2 3 2 Diberi f ( x, y , z ) = 3 x y y z . Cari kecerunan medan skalar f di titik (1, -2, 3).
f ( x, y, z ) = (6 xy, 3 x 2 3 y 2 z 2 , 2 y 3 z )
Maka di titik (1,-2,3):
Peny:
Diberi: f ( x, y , z ) = 3x 2 y y 3 z 2 f f f kec f = f ( x, y, z ) = , , x y z
= (3 x 2 y y 3 z 2 ), (3 x 2 y y 3 z 2 ), x y (3 x 2 y y 3 z 2 ) z
f (1, 2,3) = (6(1)(2), 3(1) 2 3(2) 2 (3) 2 , 2(2)3 (3)) = ( 12, 105, 48)
= 12i 105 48k j
= (6 xy, 3 x 2 3 y 2 z 2 , 2 y 3 z )
Vektor kecerunan
7
Vektor kecerunan
8
7.3 TAFSIRAN GEOMETRI KECERUNAN (Interpretation of the Gradient Vector) Andaikan f ( x, y , z ) = c suatu persamaan permukaan dan titik ( xo , yo , zo ) berada pd permukaan tersebut. Maka kecerunan f (iaitu f ) pd titik ( xo , yo , zo ) ialah suatu vektor normal/tegak terhadap satah tangen di titik ( xo , yo , zo ) pd permukaan tersebut
f ( x0 , y0 , z0 )
( xo , yo , zo )
9
Vektor ini normal/berserenjang dgn permukaan f ( x, y , z ) = x 2 y + 2 xz = 4 di titik (2,-2,3). Utk mendapatkan vektor normal unit, bahagikan vektor tersebut dgn panjangnya
permukaan : x 2 y + 2 xz = 4 f ( x, y , z ) = c
f ( x, y , z ) = x 2 y + 2 xz
f ( x, y , z ) = 2 xy + 2 z , x , 2 x
2
)
11
7.3.1 Sifat-sifat Vektor Kecerunan Andaikan f dan g medan skalar dgn f dan g wujud, maka
7.4 TERBITAN BERARAH (Directional Derivative) Pertimbangkan fungsi/medan skalar f ( x, y, z ) Diketahui terbitan separa pertama Kadar perubahan f dlm arah paksi-x Kadar perubahan f dlm arah paksi-y
13
f x
f y
f z
Terbitan berarah bagi medan skalar f ( x ) di sebarang titik x0 yg searah dgn vektor unit a (ditulis Da f ( x0 ) ) diberikan oleh rumus berikut:
Dot product
Terbitan berarah
Da f ( x0 ) = (kec f ( x0 )) i a
= f ( x0 ) i a
15
Da f
kadar perubahan f dalam arah vektor unit a
16
Contoh 7.4.1
Da f ( x0 ) = f , f ,..., f i ( a1 , a2 ,..., an ) x1 x2 xn
2 yz
= a1
f f f + a2 + ... + an x1 x2 xn
skalar
Kadar perubahan f per unit jarak mengikut suatu arah tertentu, vektor a
17
1 1 1 arah : a = , , 3 3 3
a = 1 , vektor unit
18
f f f 1 1 1 Da f ( x) = , , i , , a x y z 3 3 3
( x 2 e yz ) ( x 2 e yz ) ( x 2 e yz ) 1 1 1 , , , = , i z x y 3 3 3
Da f (1, 1,0) =
= 2xeyz =
) 13 + ( x ze ) 13
2 yz
+ x2 yeyz
) 13
1 0 e ( 20(1)) 3 3 = 3
= 3
1 yz xe ( 2 xz xy) 3
19 20
Contoh 7.4.2 Diberi f ( x, y ) = x y + xy . Tentukan terbitan berarah di titik P(-1,2) dalam arah v = 2i + j
2 2
Peny:
f f Du f ( x, y ) = , i u x y (x 2 y + xy 2 ) ( x 2 y + xy 2 ) 2 1 = , , i x y 5 5 2 1 2 = 2 xy + y 2 + x + 2 xy 5 5
adalah
u=
2 1 i+ j 5 5
21
Du f (1, 2) =
3 2 1 ( 2(2) + 4 ) + (1 + 2(2) ) = 5 5 5
22
3).Jika f ( x ) 0 maka terbitan berarah/ kadar perubahan f adalah minimum (terkecil) jika arah a = f ( x )
minimum f ialah f ( x)
23
24
Contoh 7.4.3 Andaikan V ( x, y, z ) = 2 x y + ze , tentukan kadar perubahan V maksimum dan minimum di titik ( 1,1, 0)
3
V ( x, y, z ) = 6 x 2 y, 2 x3 + ze y , e y
Oleh itu di (-1,1,0)
V (1,1, 0) = ( 6, 2, e )
Kadar perubahan maksimum = V (1,1, 0) di titik (-1,1,0)
a = V ( x, y , z ) V2 xV + Vy (2 x3 y + ze y ) (2 x3 y + ze y ) ( , 3 y , ze ) = , = , y x x z y z
= 62 + (2) 2 + (e) 2 = 40 + e 2
= 6 x 2 y, 2 x3 + ze y , e y
)
25
= 40 + e 2
26
kadar perubahan suhu adalah minimum(menyusut) jika arah : a = T (1,1, 2) = (2, 2,1)
T ( x, y , z ) = x 2 + y 2 z
Seekor nyamuk dikesan berada di titik (1,1,2). Cari arah nyamuk ini mesti terbang supaya ia akan berasa sejuk dengan seberapa segera yg boleh. Peny:
Ini bermakna nilai suhu berubah(menyusut) 3 unit per jarak apabila nyamuk itu bergerak dalam arah
T (1,1, 2) = 4 + 4 + 1 = 3
(2, 2,1)
Oleh itu nyamuk ini perlu terbang dalam arah (-2,-2,1) supaya ia berasa sejuk dgn seberapa segera.
28
7.5 MEDAN VEKTOR (Vector Fields) Contoh medan vektor Medan vektor adalah fungsi bernilai vektor (vectorvalued function) dgn domainnya juga merupakan suatu vektor. 1) Medan Vektor Halaju (velocity field): gas atau bendalir 2) Medan Vektor daya (field of force): medan graviti Domainya suatu vektor Misalnya: vektor dan sebagainya
xyz
F : Rn Rn
F ( x1 , x2 , x3 ,..., xn ) = ( F1 , F2 , F3 ,...., Fn )
F ( x, y, z ) = ( xy , x + yz , e ) = xyi + ( x + yz ) + e xyz k j
29 30
Contoh 7.5.1 Lakarkan medan vektor yang diberi oleh F ( x, y ) = (1, 2) = i + 2 j Peny: Untuk setiap titik ( x0 , y0 ) dlm satah koordinat, Medan Vektor F ( x0 , y0 ) boleh digambarkan sbg vektor/anak panah yg bermula dari titik ( xo , y0 ) dan bermagnitud F ( x0 , y0 )
= x0 2 + y0 2
F ( x, y ) = (1, 2)
8
-10
10
-4
-8
Utk semua titik anak panah dlm arah (1,2) dan magnitud ialah 5
12 + 22 = 12 + 22 = 12 + 22 = 12 + 22 =
5 5 5 5
32
31
V (0, 0) = (0, 0)
V (1,1) = 2 V (2, 2) = 8 = 2 2
V (2,1) = 5 V ( 1,1) = 2 V (1, 1) = 2 V (1, 1) = 2
33
V ( 1, 1) = ( 1, 1)
medan vektor V ( x, y ) = xi + yj = ( x, y )
34
F ( x, y ) = ( x, y )
F ( x, y ) =
x x2 + y 2
y x2 + y 2
)
Terdapat dua operasi penting bagi medan vektor
F(x, y) = ( y, x)
F ( x, y ) = ( y , x )
Kecapahan (divergence )
Keikalan ( curl )
35
36
7.6 KECAPAHAN MEDAN VEKTOR ( Divergence) Andaikan F = ( F1 , F2 , F3 ) medan vektor R3 maka kecapahan medan vektor F ( ditulis kecap F atau div F ) ditakrifkan oleh
F ( x, y, z ) = ( x 2 y + z )i + 2 xyz + ( y + z )k j
Tentukan nilai kecapahan F di titik (1,-1,2). Peny:
, , i ( F1 , F2 , F3 ) div F = i F = x y z F F F = 1+ 2+ 3 x y z del
pengoperasi pembeza vektor Dot product skalar
37
38
Note that:
a) F = R n R n
div F = R n R
V ( x, y, z ) = (2 xe , z sin y, xy ln z )
y
Peny:
b) Jika F mewakili medan vektor halaju (gas atau cecair), maka kecapahan F mewakili kadar pengembangan gas atau cecair tersebut.
39
7.7 KEIKALAN MEDAN VEKTOR ( The Curl) Melibatkan vektor R3 sahaja. Misalkan F = ( F1 , F2 , F3 ) medan vektor yg tertakrif dan boleh beza selanjar dlm suatu rantau D Maka keikalan F (ditulis ikal F / curl F ) ditakrif sbg
Contoh 7.7.1
Diberi medan vektor ( x, y, z ) = 2 xzi + 3 xy 2 + yzk F j Cari keikalan F pada titik (1,2,-3).
Peny: Keikalan medan vektor F diberi oleh
ikal F = F
Cross product
i j k F F F F = 3 2 i 3 1 j z x z y = x y z F F + 2 1 k F1 F2 F3 x y
41
ikal F = F =
i j x y F1 F2 2xz 3xy 2
k z yz F3
42
ikal F =
( yz ) (3 xy 2 ) ( yz ) (2 xz ) i j z x z y (3 xy 2 ) ( 2 xz ) + k y x
= ( z 0) i
2 0 2x ) + 3 y 0 k j
F = 0
bererti bendalir tesebut bebas dari putaran, dan F dikatakan tidak terputarkan(irrotational).
= zi + 2 xj + 3 y k
2
Contoh 7.7.2
Medan vektor pada sebarang titik ( x, y, z ) R3 diberi oleh
( x 2 + y 2 )(0) y (2 x)
2 xy
(x
+ y2
( x 2 + y 2 )(0) ( x)(2 y )
(x
+y
2 xy
(x
+ y2
+0
(x
+ y2
Peny:
= 0
U U 2 U 3 + y z x y x = 2 + + (0) x x + y 2 y x 2 + y 2 z
45
= Kecapahan U= i U 1 +
kecapahan U = 0
Jika U medan halaju bendalir maka U tak termampatkan
46
Keikalan U = U
i = x y x2 + y 2
j y x 2 x + y2 0
k z
7.7.1 Sifat keikalan Jika F dan G medan vektor dalam ruang R3 dan H medan skalar yang H , ikal F dan ikal G wujud, maka i) ikal ( F + G ) = ikal F + ikal G
x y = ( 0 0) i (0 0) + 2 j 2 k 2 2 x x + y y x + y ( x 2 + y 2 )(1) + 2 x 2 ( x 2 + y 2 ) 2 y 2 = k ( x 2 + y 2 )2 ( x 2 + y 2 )2
= 0k = 0
Keikalan U = 0
U tak terputarkan
47 48
iii) ikal (H ) = H
iaitu
2H 2H = xy yx
maka H = 0
49