Anda di halaman 1dari 9

TOPIK 7

7. MEDAN SKALAR DAN MEDAN VEKTOR (Vector and Scalar Fields) 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7
1

MEDAN SKALAR DAN MEDAN VEKTOR (Vector and Scalar Fields)

MEDAN SKALAR KECERUNAN MEDAN SKALR TAFSIRAN GEOMETRI KECERUNAN TERBITAN BERARAH MEDAN VEKTOR KECAPAHAN MEDAN VEKTOR KEIKALAN MEDAN VEKTOR
2

7.1 MEDAN SKALAR ( SCALAR FIELD)


Medan skalar ialah fungsi bernilai nyata n pemboleh ubah (real-valued function) dgn domainnya ialah suatu vektor dlm Rn iaitu

Contoh 7.1.1 medan/fungsi skalar: 1) Fungsi jarak: d ( x, y, z ) = 2) Fungsi suhu: T(x,y,z) . 3) Fungsi Ketumpatan bendalir: dan sebagainya

( x x0 ) 2 + ( y y0 ) 2 + ( z z0 ) 2

f : Rn R
Juga disebut fungsi multi pemboleh ubah

( x, y , z )

misalnya:

f ( x, y ) = 2 x - y g ( x, y, z ) = x + y + z

7.2

KECERUNAN MEDAN SKALAR ( The Gradient)

Takrif: Misalkan f : R n R (medan skalar) terbezakan, Kecerunan f pd sebarang titik x (ditulis kec f , grad f atau f ) ialah suatu vektor dlm ruang Rn yg ditakrifkan sbg

Simbol (dibaca del atau nabla) ialah pengoperasi pembeza vektor ( vector differential operator) dan ditakrif sbg

= , , , ... , x1 x2 x3 xn

kec f ( x1 , x2 .., xn )

f f f f = , , , ... x1 x2 x3 xn = f ( x1 , x2 ,..., xn )

, , ... , f = , xn x1 x2 x3

' '

dibaca del atau nabla

f d el f

Suatu vektor yg komponennya adalah terbitan-terbitan separa f


5 6

Contoh 7.2.1
2 3 2 Diberi f ( x, y , z ) = 3 x y y z . Cari kecerunan medan skalar f di titik (1, -2, 3).

f ( x, y, z ) = (6 xy, 3 x 2 3 y 2 z 2 , 2 y 3 z )
Maka di titik (1,-2,3):

Peny:

Diberi: f ( x, y , z ) = 3x 2 y y 3 z 2 f f f kec f = f ( x, y, z ) = , , x y z
= (3 x 2 y y 3 z 2 ), (3 x 2 y y 3 z 2 ), x y (3 x 2 y y 3 z 2 ) z

f (1, 2,3) = (6(1)(2), 3(1) 2 3(2) 2 (3) 2 , 2(2)3 (3)) = ( 12, 105, 48)
= 12i 105 48k j

= (6 xy, 3 x 2 3 y 2 z 2 , 2 y 3 z )

Vektor kecerunan
7

Vektor kecerunan
8

7.3 TAFSIRAN GEOMETRI KECERUNAN (Interpretation of the Gradient Vector) Andaikan f ( x, y , z ) = c suatu persamaan permukaan dan titik ( xo , yo , zo ) berada pd permukaan tersebut. Maka kecerunan f (iaitu f ) pd titik ( xo , yo , zo ) ialah suatu vektor normal/tegak terhadap satah tangen di titik ( xo , yo , zo ) pd permukaan tersebut

Perhatikan: suatu permukaan f ( x, y, z ) = c Kecerunan f

f ( x0 , y0 , z0 )

( xo , yo , zo )
9

Satah tangen di titik ( xo , yo , zo )


10

Contoh 7.3.1 Dapatkan vektor normal unit kpd permukaan

Di titik (2,-2,3): f (2, 2,3) = ( 2, 4 , 4 )

x 2 y + 2 xz = 4 di titik (2, -2, 3).


Peny:

Vektor ini normal/berserenjang dgn permukaan f ( x, y , z ) = x 2 y + 2 xz = 4 di titik (2,-2,3). Utk mendapatkan vektor normal unit, bahagikan vektor tersebut dgn panjangnya

permukaan : x 2 y + 2 xz = 4 f ( x, y , z ) = c

f ( x, y , z ) = x 2 y + 2 xz

2 f ( 2 f f 2 Vektor = kec xf y=+2 xz ) , f ,( x y+ 2 xz ) , ( x y + 2 xz ) , = normal x x y zy z

f ( x, y , z ) = 2 xy + 2 z , x , 2 x
2

)
11

f (2, 2,3) n= f (2, 2,3) (2, 4, 4) 1 2 2 = = i+ j+ k 6 3 3 3


12

7.3.1 Sifat-sifat Vektor Kecerunan Andaikan f dan g medan skalar dgn f dan g wujud, maka

7.4 TERBITAN BERARAH (Directional Derivative) Pertimbangkan fungsi/medan skalar f ( x, y, z ) Diketahui terbitan separa pertama Kadar perubahan f dlm arah paksi-x Kadar perubahan f dlm arah paksi-y
13

( f + g ) = f + g ii) ( f ) = (f ); pemalar i) iii) ( fg ) = f (g ) + g (f ) f g (f ) f (g ) iv) = ; g0 g g2

f x

f y

f z

Kadar perubahan f dlm arah paksi-z


14

7.4.1 Takrif Terbitan Berarah Kadar perubahan f pada sebarang arah ??

Terbitan berarah bagi medan skalar f ( x ) di sebarang titik x0 yg searah dgn vektor unit a (ditulis Da f ( x0 ) ) diberikan oleh rumus berikut:
Dot product

Terbitan berarah

Da f ( x0 ) = (kec f ( x0 )) i a
= f ( x0 ) i a
15

Da f
kadar perubahan f dalam arah vektor unit a

Arah (vektor unit)

16

Contoh 7.4.1

Da f ( x0 ) = f , f ,..., f i ( a1 , a2 ,..., an ) x1 x2 xn

f ( x, y , z ) = x e Andaikan medan skalar. Tentukan terbitan berarah f di titik ( 1, -1,0) dlm


arah a = 3 , 3 , 3 Peny:
1 1 1

2 yz

= a1

f f f + a2 + ... + an x1 x2 xn
skalar

Kadar perubahan f per unit jarak mengikut suatu arah tertentu, vektor a
17

1 1 1 arah : a = , , 3 3 3

a = 1 , vektor unit
18

f f f 1 1 1 Da f ( x) = , , i , , a x y z 3 3 3

Di titik (1, -1,0) nilai terbitan berarah

( x 2 e yz ) ( x 2 e yz ) ( x 2 e yz ) 1 1 1 , , , = , i z x y 3 3 3

Da f (1, 1,0) =

= 2xeyz =

) 13 + ( x ze ) 13
2 yz

+ x2 yeyz

) 13

1 0 e ( 20(1)) 3 3 = 3

= 3

1 yz xe ( 2 xz xy) 3
19 20

Contoh 7.4.2 Diberi f ( x, y ) = x y + xy . Tentukan terbitan berarah di titik P(-1,2) dalam arah v = 2i + j
2 2

Peny:

arah : v = 2i + j v = 5 bukan vektor unit


Maka Vektor unit dlm arah

f f Du f ( x, y ) = , i u x y (x 2 y + xy 2 ) ( x 2 y + xy 2 ) 2 1 = , , i x y 5 5 2 1 2 = 2 xy + y 2 + x + 2 xy 5 5

adalah

Oleh itu di titik P(-1,2)

u=

2 1 i+ j 5 5
21

Du f (1, 2) =

3 2 1 ( 2(2) + 4 ) + (1 + 2(2) ) = 5 5 5

Tanda (-) menunjukkan f menyusut dalam arah tersebut

22

Teorem: Andaikan f ( x ) medan skalar dgn terbitan separa pertamanya selanjar,

2).Jika f ( x ) 0 maka terbitan berarah/ kadar


arah a = f ( x)
Dan nilai terbitan berarah/kadar perubahan maksimum f ialah f ( x)

1). Jika f ( x ) = 0 maka terbitan berarah Da f ( x) = 0 untuk sebarang a . D f ( x ) = f ( x ) i a


a

3).Jika f ( x ) 0 maka terbitan berarah/ kadar perubahan f adalah minimum (terkecil) jika arah a = f ( x )

Dan nilai terbitan berarah/kadar perubahan

minimum f ialah f ( x)

perubahan f adalah maksimum (terbesar) jika

23

24

Contoh 7.4.3 Andaikan V ( x, y, z ) = 2 x y + ze , tentukan kadar perubahan V maksimum dan minimum di titik ( 1,1, 0)
3

V ( x, y, z ) = 6 x 2 y, 2 x3 + ze y , e y
Oleh itu di (-1,1,0)

Peny: Kadar perubahan maksimum apabila arah

V (1,1, 0) = ( 6, 2, e )
Kadar perubahan maksimum = V (1,1, 0) di titik (-1,1,0)

a = V ( x, y , z ) V2 xV + Vy (2 x3 y + ze y ) (2 x3 y + ze y ) ( , 3 y , ze ) = , = , y x x z y z

= 62 + (2) 2 + (e) 2 = 40 + e 2

= 6 x 2 y, 2 x3 + ze y , e y

)
25

Kadar perubahan mimimum = V ( 1,1, 0) di titik (-1,1,0)

= 40 + e 2

26

Contoh 7.4.5 Andaikan suhu di dalam sebuah bilik diberi oleh

kadar perubahan suhu adalah minimum(menyusut) jika arah : a = T (1,1, 2) = (2, 2,1)

T ( x, y , z ) = x 2 + y 2 z
Seekor nyamuk dikesan berada di titik (1,1,2). Cari arah nyamuk ini mesti terbang supaya ia akan berasa sejuk dengan seberapa segera yg boleh. Peny:

Oleh itu kadar perubahan minimum ialah

Ini bermakna nilai suhu berubah(menyusut) 3 unit per jarak apabila nyamuk itu bergerak dalam arah

T (1,1, 2) = 4 + 4 + 1 = 3
(2, 2,1)

T ( x, y , z ) = x 2 + y 2 z T ( x, y, z ) = ( 2 x, 2 y, 1) Di titik (1,1,2) T (1,1, 2) = ( 2, 2, 1)


27

Oleh itu nyamuk ini perlu terbang dalam arah (-2,-2,1) supaya ia berasa sejuk dgn seberapa segera.
28

7.5 MEDAN VEKTOR (Vector Fields) Contoh medan vektor Medan vektor adalah fungsi bernilai vektor (vectorvalued function) dgn domainnya juga merupakan suatu vektor. 1) Medan Vektor Halaju (velocity field): gas atau bendalir 2) Medan Vektor daya (field of force): medan graviti Domainya suatu vektor Misalnya: vektor dan sebagainya
xyz

F : Rn Rn

F ( x1 , x2 , x3 ,..., xn ) = ( F1 , F2 , F3 ,...., Fn )

F ( x, y, z ) = ( xy , x + yz , e ) = xyi + ( x + yz ) + e xyz k j
29 30

Contoh 7.5.1 Lakarkan medan vektor yang diberi oleh F ( x, y ) = (1, 2) = i + 2 j Peny: Untuk setiap titik ( x0 , y0 ) dlm satah koordinat, Medan Vektor F ( x0 , y0 ) boleh digambarkan sbg vektor/anak panah yg bermula dari titik ( xo , y0 ) dan bermagnitud F ( x0 , y0 )
= x0 2 + y0 2

F ( x, y ) = (1, 2)
8

-10

10

-4
-8

Utk semua titik anak panah dlm arah (1,2) dan magnitud ialah 5

F (0, 0) = (1, 2) F (1, 0) = (1, 2) F ( 2, 0) = (1, 2) F (0, 2) = (1, 2)


Dan seterusnya

panjangnya: F (0,0) = panjangnya: F (1,0) = panjangnya: F (-2,0) = panjangnya: F (0,2) =

12 + 22 = 12 + 22 = 12 + 22 = 12 + 22 =

5 5 5 5
32

31

Contoh 7.5.2 Lakarkan medan vektor V ( x, y ) = xi + yj = ( x, y ) Peny:

V (0, 0) = (0, 0)

V (1,1) = (1,1) V (2, 2) = (2, 2)


V (2,1) = (2,1) V ( 1,1) = ( 1,1) V (1, 1) = (1, 1)

V (1,1) = 2 V (2, 2) = 8 = 2 2
V (2,1) = 5 V ( 1,1) = 2 V (1, 1) = 2 V (1, 1) = 2
33

V ( 1, 1) = ( 1, 1)

medan vektor V ( x, y ) = xi + yj = ( x, y )
34

F ( x, y ) = ( x, y )

F ( x, y ) =

x x2 + y 2

y x2 + y 2

)
Terdapat dua operasi penting bagi medan vektor

F(x, y) = ( y, x)

F ( x, y ) = ( y , x )

Kecapahan (divergence )

Keikalan ( curl )

35

36

7.6 KECAPAHAN MEDAN VEKTOR ( Divergence) Andaikan F = ( F1 , F2 , F3 ) medan vektor R3 maka kecapahan medan vektor F ( ditulis kecap F atau div F ) ditakrifkan oleh

Contoh 7.6.1 Diberi medan vektor

F ( x, y, z ) = ( x 2 y + z )i + 2 xyz + ( y + z )k j
Tentukan nilai kecapahan F di titik (1,-1,2). Peny:

, , i ( F1 , F2 , F3 ) div F = i F = x y z F F F = 1+ 2+ 3 x y z del
pengoperasi pembeza vektor Dot product skalar
37

div F = i F = , , i x 2 y + z , 2 xyz , y + z x y z ( y + z) ( 2 xyz ) ( x2 y + z) + + = z y x skalar = 2 xy + 2 xz + 1

Maka div F (1, -1, 2) = 2(1)(1) + 2(1)(2) + 1 = 3

38

Contoh 7.6.2 Tentukan nilai kecapahan V di titik ( -3,0,2) jika

Note that:

a) F = R n R n

div F = R n R

V ( x, y, z ) = (2 xe , z sin y, xy ln z )
y

Maka kecapahan F adalah medan skalar

div V = iV = , , i 2 xe y , z sin y, xy ln z x y z y (2 xe ) ( z sin y ) ( xy ln z ) = + + x y z xy y = 2e + z cos y + skalar z Maka div V (-3, 0, 2) = 2e 0 + 2 cos 0 + 0 = 4

Peny:

b) Jika F mewakili medan vektor halaju (gas atau cecair), maka kecapahan F mewakili kadar pengembangan gas atau cecair tersebut.

sekiranya kecapahan = 0 iaitu i F = 0 gas/cecair tersebut tak boleh dimampatkan lagi

dan F dikatakan tak termampatkan.


40

39

7.7 KEIKALAN MEDAN VEKTOR ( The Curl) Melibatkan vektor R3 sahaja. Misalkan F = ( F1 , F2 , F3 ) medan vektor yg tertakrif dan boleh beza selanjar dlm suatu rantau D Maka keikalan F (ditulis ikal F / curl F ) ditakrif sbg

Contoh 7.7.1

Diberi medan vektor ( x, y, z ) = 2 xzi + 3 xy 2 + yzk F j Cari keikalan F pada titik (1,2,-3).
Peny: Keikalan medan vektor F diberi oleh

ikal F = F

Cross product

i j k F F F F = 3 2 i 3 1 j z x z y = x y z F F + 2 1 k F1 F2 F3 x y
41

ikal F = F =

i j x y F1 F2 2xz 3xy 2

k z yz F3
42

ikal F =

( yz ) (3 xy 2 ) ( yz ) (2 xz ) i j z x z y (3 xy 2 ) ( 2 xz ) + k y x

Jika F mewakili medan vektor pergerakan bendalir maka jika ikal =

= ( z 0) i

2 0 2x ) + 3 y 0 k j

F = 0

bererti bendalir tesebut bebas dari putaran, dan F dikatakan tidak terputarkan(irrotational).

= zi + 2 xj + 3 y k
2

vektor Di titik (1,2,-3)

ikal F = 3i + 2 + 12k = (3, 2,12) j


43 44

Contoh 7.7.2
Medan vektor pada sebarang titik ( x, y, z ) R3 diberi oleh

( x 2 + y 2 )(0) y (2 x)

y x U ( x, y , z ) = 2 , 2 , 0 x + y2 x + y2 Tentukan kecapahan dan keikalan U.

2 xy

(x

+ y2

( x 2 + y 2 )(0) ( x)(2 y )

(x

+y

2 xy

(x

+ y2

+0

(x

+ y2

Peny:

= 0
U U 2 U 3 + y z x y x = 2 + + (0) x x + y 2 y x 2 + y 2 z
45

= Kecapahan U= i U 1 +

kecapahan U = 0
Jika U medan halaju bendalir maka U tak termampatkan

46

Keikalan U = U

i = x y x2 + y 2

j y x 2 x + y2 0

k z

7.7.1 Sifat keikalan Jika F dan G medan vektor dalam ruang R3 dan H medan skalar yang H , ikal F dan ikal G wujud, maka i) ikal ( F + G ) = ikal F + ikal G

x y = ( 0 0) i (0 0) + 2 j 2 k 2 2 x x + y y x + y ( x 2 + y 2 )(1) + 2 x 2 ( x 2 + y 2 ) 2 y 2 = k ( x 2 + y 2 )2 ( x 2 + y 2 )2

= 0k = 0

ii) ikal (a F ) = a ( ikal F ), a pemalar

Keikalan U = 0

U tak terputarkan
47 48

iii) ikal (H ) = H

Jika terbitan separa peringkat dua H selanjar

iaitu

2H 2H = xy yx

maka H = 0

49

Anda mungkin juga menyukai