Anda di halaman 1dari 89

DAFTAR ISI

DAFTAR ISI
BAB I : PENYELESAIAN PD DENGAN DERET KUASA

1.1. Fungsi Analitik , Titik Ordiner dan Titik Singular 1


1.2. Power Series Method 3
1.3. Persamaan dan Polinomial Legendre 8
1.3.1. Persamaan Legendre 8
1.3.2. Polinomial Legendre 11
1.3.3. Deret Polinomial Legendre 13
1.4. Metode Frobenius 15
1.5. Persamaan Bessel 23
1.5.1. Fungsi Bessel Jenis Pertama 23
1.5.2. Fungsi Bessel Jenis Kedua 35
1.5.3. Fungsi Bessel Termodifikasi 41
1.5.4. Persamaan yang bisa ditransformasikan ke dalam PD Bessel

BAB II : DERET FOURIER

48

2.1. Fungsi Periodik Error! Bookmark not defined.8


2.2. Deret Fourier 50
2.3. Fungsi Genap dan Fungsi Ganjil Error! Bookmark not defined.6
2.4. Deret Sinus dan Deret Cosinus Setengah Jangkauan (Half -Range)
Error! Bookmark not defined.7

BAB III : PERSAMAAN DIFERENSIAL PARSIAL

63

3.1. Pendahuluan 63
3.2. Penyelesaian Masalah Syarat Batas 64
3.2.1. Pengintegralan seperti PD Biasa 64
3.2.2 . Pemisalan u = e ax + by 66
3.2.3. Pemisahan Variabel 69
Persamaan Konduksi Panas 1 dimensi 73
Aliran Panas Konduksi 2 dimensi 79
Getaran tali(Persamaan Gelombang 1 dimensi)

81

45

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

BAB I

PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL DENGAN DERET KUASA
Pokok Bahasan :
! Fungsi Analitik, Titik Ordiner dean Titik Singular
! Power Series Method
! Persamaan dan Polinomial Legendre
! Metode Frobenius
! Persamaan Bessel
1.1. Fungsi Analitik, Titik Ordiner Dan Titik Singular
Fungsi f (x) dikatakan analitik di x = x0

(n )

n =0

(x 0 ) (x x 0 )
n!

jika deret Taylor

konvergen di sekitar titik x = x0

Contoh :
f (x) = ln x ; akan diselidiki apakah f (x) analitik di x = 1
Deret Taylor dari f (x) di sekitar x = 1 adalah :
f (x) = ln x
f (x) =

f (1) = 0

1
x

f (1) = 1

f (x) = 12

f (1) = -1

f (x) =

f (iv) (x) =

f ( n ) (x) =

f (1) = 2

x3
1.2.3
x

f (iv) (1) = -3!

(1)n 1(n 1)!


x

f ( n ) (1) = (-1) n1 (n-1)!

Deret Taylor:
( 1) n 1 ( x 1) n
(1) n 1 (n 1)! ( x 1)n
=
;n 0
n!
n
n =0
n =0

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

(1)n 1 ( x 1)n
=
n
n =1

Sehingga untuk deret Taylor dari f(x) = ln x di atas, yaitu:

(1)n 1 ( x 1)n
; uji konvergensinya adalah sebagai berikut:

n
n =1

a n +1 (1) n ( x 1)n +1
=
an
n +1

(1)n 1( x 1) n
n

n
(1)( x 1)n
( x 1)n
x 1
=
=
n +1
n +1
n +1

di sekitar x = 1 x 1 = 0

a n +1
= 0 1 ; jadi konvergen
an
Berarti f(x) = ln x analitik di x = 1.
Fungsi-fungsi yang analitik di sebarang nilai x diantaranya adalah
fungsi-fungsi : Polinomial; sin x; cos x; ex; termasuk jumlahan, selisih, hasil
kali, dan hasil bagi dari fungsi-fungsi tersebut. Hasil bagi dari fungsi analitik
akan menjadi tidak analitik jika penyebutnya 0.
Contoh :
f(x) = x3 + 2x2 + x + 9,5
f(x) = cos 2x +x4 +sin x + 1
f(x) = 2xe-x + tg x
f(x) = 0
f(x) =

1 sin x
dan sebagainya.
2 x cos x

Bila persamaan diferensial berbentuk : y + P (x) y + Q(x) y = 0


maka didefinisikan:
1. Titik x0 disebut titik ordiner (ordinary point) dari PD di atas jika P(x), dan
Q(x) analitik pada x = x0. Jika salah satu atau kedua fungsi tersebut
tidak analitik di x=x0, maka x0 disebut titik singular (singular point) dari
PD di atas.
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

2. Titik x0 disebut titik singular teratur (Regular Singular Point) dari PD di


atas, jika x0 titik singular dari PD dan fungsi (x- x0) P(x) dan (x- x0)2 Q(x)
analitik di x0.
Catatan : koefisien dari y harus samadengan 1.
Contoh:
1. PD : y -xy + 2y = 0; selidiki di sekitar x = 0

P(x) = - x merupakan fungsi-fungsi polinomial yang analitik di manaQ(x) = 2


mana, x = 0 merupakan titik analitik.
2. PD : (x2 - 4) y + y = 0
P(x) = 0
Q(x) =

; di x = 2

analitik di mana-mana

Q(x) =

x2 4

1
tidak analitik
0

x = 2 merupakan titik singular.


3. PD : 2x2y + 7x (x + 1)y - 3y = 0 ; di titik x = 0

P( x ) =
Q( x ) =

7 x ( x + 1)
2x
3

7 ( x +1)
2x

2x 2

7
0 tidak analitik di x = 0
3
Q(0) =

P(0) =

x = 0 titik singular
karena:

(x - 0) P(x) = 7/2 (x + 1)

3
2
analitik
(x - 0) Q( x ) =

2
maka x = 0 merupakan titik singular teratur.
1.2. Power Series Method (Penyelesaian PD dengan penderetan di
sekitar titik ordiner)
Teorema 1 :
Bila P,Q, dan R dalam PD : y + P(x) y + Q(x) y = R(x) .........................................(1-1)

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

adalah fungsi analitik di x = x0 (x0 merupakan titik ordiner dari PD) maka
setiap penyelesaian dari (1) analitik di x = x0 dan dapat dinyatakan dalam

bentuk deret kuasa dari x x0 : y =

a m ( x x 0 )m a 0 y1( x ) + a1y 2 (x ) ..........(1-2)

m =0

a0 dan a1 adalah konstanta sembarang.


Contoh :
1. Selesaikan PD : y - xy + 2y = 0
Penyelesaian:

P( x ) = x
Q( x ) = 2

P dan Q analitik di aman-mana, x = 0 merupakan titik

ordiner.

y=

Sehingga

m=0

a m ( x 0) m =

am xm

merupakan penyelesaian

m=0

persamaan differensial.

y = a m x m = a o + a 1 x + a 2 x 2 + ..... + a s x s + .....
m =0

y =

m a

x m 1 = a 1 + 2a 2 x + 3a 3 x 2 + .....

m=0

y =

(m 1)m a m x m 2= 2a 2 + 2.3a 3x + 3.4a 4 x 2 + .....

m=z

substitusi y, y dan y ke PD :

m=2

(m 1) m a m x m 2 x

m a m x m 1 + 2

m =1

am xm = 0

m=0

[1.2a + 2.3a x + 3.4a x + ...... + (s + 1)(s + 2)a


[a x + 2a x + 3a x + ....... + sa x + .......]+
2[a x + 2a x + 3a x + ....... + sa x + .......] = 0
2

x s + ..... +

s+ 2

kumpulkan suku-suku yang mengandung x dengan pangkat sama.


(2a2 + 2a0) + x(6a3 a1 + 2 a1) + .....+
[(s + 1)(s + 2) as+2 sas + 2as] xs = 0
samakan koefisien sisi sebelah kiri dan kanan tanda sama dengan:
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

koefisien x0 : 2a2 + 2a0 = 0 a2 = -a0


koefisien x1 : (6a3 a1 + 2a1) =0 a3 =

1
a1
6

koefisien xs : (s + 1)(s + 2) as+2 sas + 2as = 0 a s + 2 =

s2
as
(s + 1)(s + 2)

rumus rekursi untuk s = 0,1,2,...


Dari rumus rekursi bisa ditentukan nilai am untuk sembarang s
s = 0 a2 =

2a 0
= a 0
2

1
a1
= a1
6
6

s = 1 a3 =

s = 2 a4 = 0
a
1
1
1
s = 3 a 5 = 3 = ( a1 ) = a1
20 20 6
20
s = 4 a6 =

2a 4
=0
30

s = 5 a7 =

3a 5
3
1
1
(
a1) =
a1
=
42 42 120
1680

s = 6 a8 =

4a 0
=0
63

PUPD : y =

a m x m = a 0 + a1x + a 2 x 2 + a 3x 3 + ....

m =0

1
1
1
y = a 0 + a1x a 0 x 2 a1x 3 + 0 x 4
a1x 5 + 0 x 6
a1x 7 + ....
6
120
1680
1
1 5
1 7
y = a 0 (1 x 2 ) + a1( x x 3
x
x .....)
6
120
1680
y = a 0 y1 + a1y 2
y1 = 1 x 2

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

1
1 5
1 7
y2 = x x3
x
x .....
6
120
1680
2. Selesaikan PD : ( x 2 + 4) y"+ xy = x + 2
Penyelesaian:
Masing-masing ruas dibagi dengan ( x 2 + 4) menjadi:

y"+

x
2

x +4

y=

x+2
x2 + 4

Cek apakah P, Q, dan R analitik di titik x = 0


P(x) = 0
Q(x) =

R(x) =

x
x2 + 4
x+2
x2 + 4

analitik di titik x = 0

analitik di titik x = 0

analitik di titik x = 0

x = 0 merupakan titik ordiner PD, sehingga penyelesaian PD:

y = amxm
m =0

y' = m a m x m 1
m =1

y" = (m 1)m a m x m 2
m=2

Substitusikan y ; y dan y ke PD :

m=2

m=0

( x 2 + 4) (m 1)m a m x m 2 + x a m x m = x + 2
atau:

m=2

m=2

m=0

m
m2
+ a m x m +1 = x + 2
(m 1)m a m x + 4 (m 1)m a m x

atau :

2a 2 x 2 + 6a 3x 3 + 12a 4 x 4 + 20a 5x 5 + .... + (s 1)sa s x s + ....

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

8a 2 + 24a 3x + 48a 4 x 2 + 80a 5 x 3 + .... + 4(s + 1)(s + 2)a s + 2x s + ....


a 0 x + a1x 2 + a 2 x 3 + a 3x 4 + .... +a s 1x s + .... = x + 2
Persamaan identitas :

a2 =

1
4

x1 : 24a 3 + a 0 = 1

a3 =

1 a0

24 24

x 2 : 2a 2 + 48a 4 + a1 = 0

1
(a1 + )
2
a4 =
48

Koefisien x 0 : 8a 2 = 2

x s : (s 1)s a s + 4(s + 1) (s + 2) a s + 2 + a s 1 = 0

a + (s 1)s a s
a s + 2 = s +1
4(s + 1)(s + 2)
Rumus rekursif untuk s = 2,3,4,......
Rumus rekursif ini tidak berlaku untuk s = 0 dan s = 1, karena koefisien x0
dan x1 dalam ruas kanan PD (1) tidak nol. Sehingga untuk s = 2,3,....... :

a + 2a2
a +1 2
a
1
s = 2 : a4 = 1
= 1
= 1
(4)(3)(4)

s = 3 : a5 =

48

48

96

a 2 + 6 a3
1 4 + 1 4 a0 4 1 a0
=
=
+
(4)(4)(5)
80
160 320

Jadi PUPD :

a
a
1 2
1 a
1
1
x + ( 0 ) x 3 + ( 1 ) x 4 + (
+ 0 ) x 5 + ........
4
24 24
48 96
160 320
1 2 1 3 1 4
1 5
y=( x +
x x
x + .....)
4
24
96
160
1 3
1
x +
) x 5 + .....) a 0 +
+ (1
24
320
y = a 0 + a1x +

(x

1 4
x + .....) a 1
48

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

1
1 3 1 4
1 5
y = ( x2 +
x x
x + .....) + a 0 y1 ( x ) + a 1 y 2 ( x )
$!!
!#!!!
"
4 !!!
24!!!
96
$
!
#!!160
!!!!!
"
yc
yp

dengan : y1( x ) = 1

1 3
1 5
x +
x + .......
24
320

y2 (x) = x

1 4
x + .......
48

yc = penyelesaian komplementer, yaitu penyelesaian PD Homogen :

( x 2 + 4) y"+ xy = 0
yp = penyelesaian partikulir, yaitu penyelesaian PD Non-Homogen :

( x 2 + 4) y"+ xy = x + 2
Bila x = x0 0 digunakan transformasi : t = x-x0
x = t + x0

dx = dt

dy
=1
dt

Sehingga PD : y + P(x)y + Q(x)y = 0 menjadi:

y' =

dy dy dt dy
dy
=
= 1=
dt dt dx dt
dt

y" =

d 2 y d dy d dy d dy d dy d 2 y
=
=
=
=
=
dx 2 dx dx dx dt dt dx dx dt dt 2

P( x ) = P( t + x 0 )
Q( x ) = Q( t + x 0 )
PD menjadi :

d2y
dt

+ P( t + x 0 )

dy
+ Q( t + x 0 ) y = 0 .
dt

1.3. Persamaan dan Polinomial Legendre


1.3.1

Persamaan Legendre
Persamaan difeensial dengan bentuk umum sebagai berikut :
( 1 - x2 ) y'' - 2xy' + n ( n + 1 ) y = 0 .............................................................. (1-3)

dengan n real : disebut persamaan Legendre


Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

jika masing masing ruas dibagi dengan ( 1-x2 ) ; PD menjadi :

n (n + 1)
2x
y' +
y
2
1 x
1 x2

y'' -

=0

Terlihat bahwa x = 0 merupakan titik ordiner dari PD; sehinga PD diatas


bisa diselesaikan dengan penderetan disekitar titik ordiner, dengan
mengambil :

y=

x m .....................................................................................................(1-4)

m =0
'

y =

ma

x m 1 ...............................................................................................(1-5)

m =1

''

y =

(m 1)ma

x m 2 ..................................................................................(1-6)

m=2

substitusikan y, y dan y ke PD :
(1-x2)

(m 1)ma m x m2 2x

m=2

atau

ma m x m 1 + n (n 1)
m =1

x m = 0.............(1-7)

m =0

m=2

m=2

m =1

m =0

(m 1)ma m x m 2 - (m 1)ma m x m 2 ma m x m +n(n+1) a m x m =0

atau 1.2.a 2 + 2.3a 3 x + 3.4a 4 x 2 + ........ + (s + 1)(s + 2)a s + 2 x s + .......

1.2a 2 x 2 2.3a 3 x3 3.4a 4 x 4 ...... 2sa s x s .........


2.1a 1 x 2.2a 2 x 2 2.3a 3 x 3 ..... 2.sa s x s ........
+ n (n + 1)a 0 + n (n + 1)a 1 x + n (n + 1)a 2 x 2 + ...... + n (n + 1)a s x s + ........ = 0
kumpulkan x dengan pangkat yang sama, diperoleh persamaan:

a 2 =
koefisien x0 : 1(2)a 2 + n (n + 1)a 0 = 0

n (n + 1)
a0
2

1
koefisien x : 2(3)a 3 2(1)a 1 + n (n + 1)a 1 = 0

6a 3 + (2 + n (n + 1)a 1 = 0
a 3 =
koefisien

(n 1)(n 2)
a1
6

x s : (s + 1)(s + 2)a s + 2 + [s(s 1) 2s + n (n + 1)]a s = 0

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

a s+2 =

(n s)(n + s + 1)
a s .............................................................................(1-8)
(s + 1)(s + 2)
rumus rekursif untuk s = 0,1,2,3,......

dari rumus rekursif bisa diturunkan :

s = 0; a 2 =

n (n + 1)
n (n + 1)
a0 =
a0
1(2)
2!

s = 1; a 3 =

(n 1)(n + 2)
(n 1)(n + 2)
a1 =
a1
2(3)
3!

s = 2; a 4 =

(n 2)(n + 3)
(n 2)(n + 3) n (n + 1)
a2 =
[
]a 0
3(4)
3(4)
2!

(n 2)n (n + 1)(n + 3)
a0
4!
(n 3)(n + 4)
(n 3)(n + 4) (n 1)(n + 2)
s = 3; a 5 =
a3 =
a1
4(5)
4(5)
3!
=

(n 3)(n 1)(n + 2)(n + 4)


a1
5!

PU.PD:

n (n + 1) 2 (n 1)(n + 2) 3 (n 2)n (n + 1)(n + 3) 4


y = a o + a 1 x +
a 0 x +
a1 x +
a 0 x
2!
3!
4!

(
n
3
)(
n
1
)(
n
2
)(
n
4
)

+
+

a 1 x 5 + ...... ..........................................................(1-9)
+
5!

atau

(n 1)(n + 2) 3
n (n + 1) 2 (n 2)n (n + 1)(n + 3) 4

y = a o 1
x +
x ..... + a 1 x
x +
2!
4!
3!

(n 3)(n 1)(n + 2)(n + 4) 5

x .........
5!

atau

y = a 0 y1 ( x ) + a 1 y 2 ( x ) .....................................................................................(1-10)
dengan :

y1 ( x ) = 1

n (n + 1) 2 (n 2)n (n + 1)(n + 3) 4
x +
x + ...... ..............................(1-11)
2!
4!

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

10

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

y 2 (x) = x
1.3.2

(n 1)(n + 2) 3 (n 3)(n 1)(n + 2)(n + 4) 5


x +
x ........
3!
5!

........(1-12)

Polinomial Legendre
Dalam

beberapa

aplikasi,

parameter

Legendre adalah bilangan bulat positif

dalam

persamaan

(n 0) . Jika n adalah bilangan

bulat positif, untuk s = n sisi kanan persamaan (1-15) sama dengan nol,
dan

a n + 2 = 0 ; a n + 4 = 0 ; a n + 6 = 0 ; a n +8 = 0 ;.............
sehingga,
- jika n genap; persamaan (1-xx) akan tereduksi menjadi suatu
polinomial derajat n dalam x
- jika

n ganjil ; Persamaan (1-xx) akan tereduksi menjadi suatu

polinomial derajat n dalam x


untuk n genap maupun ganjil polinomial derajat n yang terjadi disebut
polinomial Legendre, ditulis dengan Pn ( x ) . Bentuk umum dari Pn ( x ) bisa
diturunkan dengan cara sebagai berikut:
rumus rekursif (1-8) diperoleh

as =

(s + 1)(s + 2)
a s + 2 ; s n 2 ........................................................(1-13)
(n s)(n + s + 1)

sehingga untuk s = 0; 1; 2; 3; ...........; n 1, nilai a s dapat dinyatakan


dalam a n (n adalah pangkat tertinggi dari x dalam polinomial).
Koefisien an merupakan konstanta sembarang, dipilih sebagai berikut:

(2n )!
an =
2 n (n!) 2

;n = 0
; n = 1; 2 ; 3 ; 4

.......................................................................(1-14)

pemilihan nilai an ini dilakukan agar untuk sebarang polinomial Pn ( x ) ;


harga Pn (1) = 1 , sehingga : a n 2 =

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

(2n 2)!
2 (n 1)!(n 2)!
n

11

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

a n4 =

(2n 4)!
(n 2)(n 3)
a n 2 = n
4(2n 3)
2 2! n 2)!(n 4)!

a n 2 m = (1) m

(2n 2m)!
2 m!(n m)!(n 2m)!
n

sehingga Pn ( x ) yang merupakan penyelesaian dari persamaan Legendre


bisa dinyatakan secara umum :

Pn ( x ) =

(1)

m=0

( 2n 2m )
x n 2 m ...............................................(1-15)
2 m!(n m)!(n 2m)!
n

(2n )! n
(2n 2)!
x n
x n 2 + .......
n
2
2 n!)
2 1!(n 1)!(n 2)!

dengan : M =

n
n 1
untuk n genap dan M =
untuk n ganjil.
2
2

Beberapa polinomial Legendre orde n :

P0 ( x ) = 1
P2 ( x ) =

P1 ( x ) = x

1
(3x 2 1)
2

P3 ( x ) =

1
P4 ( x ) = (35x 4 30 x 2 + 3)
8

1
(5x 3 3x )
2

1
P5 ( x ) = (63x 5 70 x 3 + 15x )
8

secara grafis Pn ( x ) bisa digambarkan sebagai berikut:


P n (x)
P0

1
P1
P2
-1

P3

P4

Rumus - rumus rekursif untuk polinomial Legendre:


1.

P n +1 ( x ) =

n
2n + 1
P n 1 ( x )
x Pn ( x )
n +1
n +1

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

12

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

2. P ' n +1 ( x ) P ' n 1 ( x ) = ( 2 n + 1) P n ( x )
Rumus polinomial Legendre Pn ( x ) bisa dituliskan dalam bentuk formula
Rodrigues sebagai berikut:

Pn ( x ) =

dn
P n 1 ( x 2 1) n
2 n n ! dx n
1

Dua buah polinomial Legendre yang berbeda akan saling tegak lurus
pada interval 1 < x < 1 ; sehingga:
1

1.

( x )Pn ( x )dx ; m n

1
1

2.

2
n

( x )dx =

1.3.3

2
2n + 1

Deret Polinomial Legendre


Jika f(x) memenuhi syarat Dirichlet dalam interval -1 < x < 1 ,

maka

f(x)

bisa diekspansikan kedalam suatu deret Legendre yang

berbentuk :

f ( x ) = A k Pk ( x ) = A 0 P0 ( x ) + A 1 P1 ( x ) + A 2 P2 ( x ) + ........................ (1-16)
k =0

Syarat Dirichlet untuk deret polinomial Legendre :


1. f(x) terdifinisi dan bernilai tunggal kecuali pada beberapa titik yang
jumlahnya berhingga dalam interval (-1, 1)
2. f(x) periodik dengan perioda 2
3. f(x) dan f(x) kontinu bagian demi bagian pada (-1,1) maka deret

f ( x ) = A k Pk ( x ) konvergen ke :
k =0

a.

f(x) jika x titik kontinu.

b.

f (x + ) + f (x )
; jika x titik diskontinu
2

Bukti :

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

13

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

k =0

Pm (x ) f ( x) dx = A k
1

( x ) Pk ( x ) dx

2
Pm ( x) f (x ) dx = A m Pm (x ) dx =

2
Am =
2m + 1

2
Am
2m + 1

( x ) f ( x ) dx

Contoh :

1 ; 0 < x < 1
f (x ) =
0 ; 1 < x < 0
Ekspansikan f(x) ke dalam deret Polinomial Legendre :
Deret polinomial Legendre f ( x ) =

Pk ( x )

k =0

Ekspansikan

dengan A k =

2k + 1
2

P ( x) f (x ) dx
k

1
k = 0 A0 =
2
k = 1 A1 =
k = 2 A2 =
k = 3 A3 =

3
2

P1 (x ) f (x ) dx =

5
2
7
2

9
k = 4 A4 =
2
k = 5 A5 =

1
1
1 P0 (x ) f (x ) dx = 2 0 1.1 dx = 2

11
2

3
2

x.1 dx = 4
0

P2 ( x ) f ( x) dx =

5
2

3x 2 1
0 2 dx = 0

7
2

5x 3 3x
7
0 2 dx = 16

P3 (x ) f (x ) dx =

1
1

9
1 P4 ( x ) f ( x) dx = 2
1

P5 (x ) f (x ) dx =

35x 4 30 x 2 + 3
dx = 0
0
8
1

11 63x 5 70 x 9 + 15x
11
dx =

2 0
8
32
1

dan seterusnya

f (x ) =

1
3
7
11
P0 ( x ) +
P1 ( x )
P3 ( x ) +
P5 ( x ) + .............
2
4
16
32

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

14

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Soal Latihan.
Selesaikan persamaan diferensial berikut :
1.

xy"+2 y'+4 xy = 0

2.

(1 x 2 ) y' = 2 xy

3.

( x + 1) y'(2 x + 3) y = 0

4.

(1 x 2 ) y"2xy'+2 y = 0

5.

Selesaikan PD : y"+ y = 0 dengan penderetan disekitar titik x = 1.

Jawaban :
1.

y = 2 + a 3 x 3

2.

y = a 0 (1 + x 2 + x 4 + ...) =

3.

y = a 0 (1 + 3x + x 2 +

4.

1
1
1
y = a 1 x + a 0 (1 x 2 x 4 x 6 x 8 ...)
7
5
3

5.

t3 t5
t2 t4
y = a 0 (1 + +....) + a 1 ( t + +.....) = a 0 cos( x 1) + a 1 sin( x 1)
3! 5!
2! 4!

a0
1 x2

10 3
x + 2x 4 + ...)
3

1.4 Metode Frobenius (Extended Power Series Method)


Persamaan diferensial berbentuk : y" + P( x ) y'+ Q( x ) y = 0 .......................(1-18)
Bila P(x) dan Q(x), salah satu atau keduanya tidak analitik pada titik x = x0,
maka titik x0 disebut titik singular dari PD. Jika U(x) = P(x) (x-x0) ; V(x) = Q(x)
(x-x0), PD menjadi :

y"+

U(x )
V(x )
y '+
y = 0 ..........................................................................(1-19) atau:
x x0
(x x 0 )2

(x x 0 )2 y"+(x x 0 )U(x )y'+ V(x )y = 0 ...........................................................(1-20)


Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

15

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Jika U(x) dan V(x) analitik di x = x0 , maka x0 disebut titik singular teratur.
Jika U(x) dan V(x) tidak analitik di x = x0 , maka x0 disebut titik singular tak
teratur untuk PD (1).

Teorema 1.
Apabila x = x0 merupakan titik singular teratur dari PD (1); maka PD
paling sedikit mempunyai satu penyelesaian basis yang

(1)

berbentuk: y = x r

a (x x )

. ............................................................................(1-21)

m=0

Jika x0 = 0 ;

) a

y = x r a m x m = x r a 0 + a 1 x + a 2 x 2 + ............. =
m =0

x m + r ...........(1-22)

m =0

r adalah konstanta yang akan ditentukan, sedemikian sehingga a0 0.


Misalkan penderetan U(x) dan V(x) dalam deret kuasa adalah:

U(x ) = b s x s = b 0 + b 1 x + b 2 x 2 + b 3 x 3 + ....... + b s x s dan


s =0

V(x ) = c s x s = c 0 + c1 x + c 2 x 2 + c 3 x 3 + ...... + c s x s
s =0

y' =

y" =

d
a m x m + r = (m + r )a m x m + r 1

m =0
dx m =0

d
m + r 1
m
r
a
x
(
)
(m + r 1)(m + r )a m x m+ r 1
+
=

dx m = 0
m =0

Hasil-hasil tersebut dimasukkan ke dalam PD x2y+xU(x)y+V(x)y =


0,sehingga:

x 2 . x r 2 [(r 1)ra 0 + r (r + 1)a 1+............ ] + x b 0 + b1 x + b 2 x 2 + b 3 x 3 + .....

[x

r 1

(ra 0 + (r + 1)a 1 x + ....)]

][ (

)]

+ c 0 + c 1 x + c 2 x 2 + c 3 x 3 + .... x r a 0 + a 1 x + a 2 x 2 + ..... = 0

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

16

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

atau

x r [(r 1)ra 0 + r (r + 1)a 1 x + ...] + x r [b 0 + b1 x + ....] [(ra 0 + (r + 1)a 1 x + .......)]

][

+ x r c0 + c1x + c2 x 2 +.... a 0 + a1x + a 2 x 2 +.... = 0 ...................................................... (1-23)


Persamaan identitas:
Koefisien xr :

[r(r 1)a 0 + b 0 ra 0 + c 0 a 0 ] = 0
[r(r 1) + b 0 r + c 0 ]a 0 = 0

[r

r + b0r + c0 a 0 = 0

[r

+ (b 0 1)r + c 0 = 0

r dipilih sedemikian sehingga a 0 , sehingga r2 + (b0 1)r + c0 = 0 ............. (1-24)


Persamaan (1-24) disebut persamaan indicial.
Teorema 2.
PD berbentuk (1-18) memenuhi asumsi dalam Teorema 1. r1 dan r2 adalah
akar-akar dari persamaan indicial, maka ada 3 kasus sebagai berikut :
1. r1 r2 dan r1 r2 bilangan bulat , penyelesaian basis untuk PD (xx)
adalah:

y1 ( x ) = x r1 (a 0 + a 1 x + a 2 x 2 + .......) .................................................................... (1-25)


y 2 ( x ) = x r2 (A 0 + A1 x + A 2 x 2 + .......) ................................................................ (1-26)
Koefisien am dan Am diperoleh dari rumus rekursi yang diturunkan dari
persamaan
(1-18) dengan r = r2 dan r = r2 .
2. r1 = r2 , penyelesaian basis untuk PD (1-18) adalah:

y1 ( x ) = x r (a 0 + a 1 x + a 2 x 2 + .......) ; r =

1
(1 b 0 ) ......................................... (1-27)
2

y 2 ( x ) = y1 ln x + x r (A1 x + A 2 x 2 + .......) ; ( x > 0) ...................................... (1-28)


3. r1 r2 dan r1 r2 = bilangan bulat , (r1 r2 ) > 0 penyelesaian basis
untuk PD (1-18) adalah:

y1 ( x ) = x r1 (a 0 + a 1 x + a 2 x 2 + .......)
................................................................... (1-29)
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

17

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

y 2 ( x ) = k y1 ln x + x r2 (A 0 + A1 x + A 2 x 2 + .......) ............................................ (1-30)


Contoh :

1
1
y' +
y = 0 (kasus 1)
2x
4x

1. Selesaikan PD : y" +
Penyelesaian :

Titik x = 0 merupakan titik singular teratur, sehingga y =

x m+r .

m =0

PD dituliskan :

4xy" + 2 y' + y = 0

Substitusikan y, y, y ke PD diperoleh:

m=0

m=0

m=0

4 (m + r)(m + r 1) a m x m+r 1 + 2 (m + r) a m x m+r1 + a m x m+r = 0

[4r(r 1)a x + 4(r + 1)r a x + ........+ 4(s + 1 + r)(s + r)a x


[2r a x + 2 (r + 1) a x + 2r(r + 2)a x + .....+ 2(s + 1 + r)a
[a x + a x + a x + .......+ a x + ........] = 0
r 1

r 1

r +1

r +1

s+1

s+1

r +2

r +s

+ ..... +

x r+s + ...... +

r +s

Persamaan Indicial :

4r (r 1) + 2r = 0
1
r2 r = 0
2
1
r1 =
; r2 = 0
2
Koefisien dari x r+s :

4(s + r + 1)(s + r )a s +1 + 2(s + r + 1)a s +1 + a s = 0


1
4(s + r + 1)(s + r + )a s +1 + a s = 0
2
as
a s +1 =
;
(2s + 2r + 2)(2s + 2r + 1)
Untuk r = r1 =

s = 0 ,1, 2 , ......

1
, rumus rekursi menjadi :
2

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

18

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

as
; s = 0 ,1, 2 , ......
(2s + 2r + 2)(2s + 2r + 1)
a
a
a
a
a
a 1 = 0 , a 2 = 1 = 0 , a 3 = 2 = 0 , dan seterusnya.
3.2
5.4 5!
7.6
7!
a s +1 =

am =

(1) m a 0
(2m + 1)!

, m = 0 ,1, 2 , ......

(1) m
1
1 2
a
x m = 0 x (1 x +
x + .......)
m = 0 ( 2 m + 1)!
6
120

y1 ( x ) = x 1 2

Untuk r = r1 = 0 , rumus rekursi menjadi :

As
; s = 0 ,1, 2 , 3 ......
(2s + 2)(2s + 1)
A
A
A
A
A
A 1 = 0 , A 2 = 1 = 0 , A 3 = 2 = 0 , dan seterusnya.
2.1
4.3
4!
6.5
6!
m
(1) A m
Am =
2m!

(1) m m
1
1 2
y 2 (x) =
x =A 0 (1 x +
x + .......)
2
24
m = 0 2 m!
A s +1 =

PUPD

1
1 2
1
1 2
y = c1 y1 + c 2 y 2 = c1 a 0 x (1 x +
x + .c 2 A 0 (1 x +
x + .....)
6
120
2
24
1
1 2
1 2
1

x + .......) + k 2 1 x +
x + .......
: y = k 1 x (1 x +
6
120
24
2

2. Selesaikan PD : x (x-1)y + (3x-1)y + y = 0 (kasus 2)


Penyelesaian :
x = 0 merupakan titik Singular teratur dari PD, sehingga
Substitusikan y , y' , y" ke PD :

m= 0

m= 0

m+r
(m + r) (m + r 1) a m x m + r 1 +
(m + r) (m + r 1) a m x

m= 0

m= 0

m= 0

3 (m + r )a m x m + r (m + r) a m x m + r 1 + a m x m + r = 0
Persamaan indicial :

[ r(r 1) r ]a 0 = 0
Koefisien x r +s

atau

r 2 = 0 ; r1, 2 = 0

dengan r1 = r2 = 0 maka rumus rekursi :

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

19

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

s(s 1)a s (s + 1)s a s +1 + 3s a s (s + 1)a s +1 + a s = 0


a s +1 = a s
Sehingga : a 0 = a 1 = a 2 = ..........

y1 ( x ) = a 0 x m =
m= 0

a0
;
1 x

1
m= 0 1 x

bila dipilih a 0 = 1 ; y1 =

Penyelesaian basis kedua dicari dengan persamaan (1-28) atau


dengan memisalkan :

1
1 x
Substitusikan y , y' , y" ke PD :
y 2 = u ( x ) y1 ( x ) = u ( x ).

x ( x 1)(u" y1 + 2u ' y1 '+ uy 1 " ) + (3x 1)(u ' y1 + uy 1 ' ) + uy 1 = 0


y1 adalah penyelesaian PD, sehingga :

x ( x 1)(u" y1 + 2u ' y1 ' ) + (3x 1)u ' y1 = 0


1
1
1
) + (3x 1)u '
+ 2u '
=0
2
1 x
1 x
(1 x )
xu" + u ' = 0
u"
1
=
u'
x
1
ln u ' = ln x = ln
x
1
u' =
, u = ln x
x
ln x
y 2 = u y1 =
1 x
ln x
1
PUPD : y = c1 y 1 + c 2 y 2 = c1
+ c2
1 x
1 x
x ( x 1)(u"

2
2
2
2
3. Selesaikan PD : (x 1)x y"(x + 1)xy'+ (x + 1)y = 0 (kasus 3)

Penyelesaian :
x = 0 merupakan titik Singular teratur dari PD, sehingga

y=

xm+r

m= 0

Substitusikan y , y' , y" ke PD :

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

20

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

m= 0

m= 0

( x 2 1) (m + r) (m + r 1) a m x m + r ( x 2 + 1) (m + r) a m x m + r +

( x 2 + 1) a m x m + r = 0
m= 0

Kalikan dan sederhanakan diperoleh persamaan :

(m + r 1)

m= 0

a m x m + r + 2 (m + r + 1)(m + r 1) a m x m + r = 0
m= 0

Persamaan Indicial :

(r + 1)(r 1) = 0
r1 = 1 ; r2 = 1
Koefisien x r +1 : (r + 2)ra 1 = 0
a1 = 0
Koefisien x s+r +2 : (s + r + 1) 2 a s (s + r + 3) (s + r +1) a s+2 = 0

, s = 0 ,1, 2 , 3 ,.......

Untuk r = r1 = 1 , diperoleh rumus rekursi :

s2
a s ; s = 0 ,1 , 2 , ......
(s + 4)(s + 2)
a 1 = 0 , sehingga a 3 = 0, a 5 = 0 , a 7 = 0 , .........
a s+ 2 =

Untuk s = 0 a 2 = 0 sehingga a 4 = 0, a 6 = 0 , a 8 = 0 , ..........

y1 = a 0 x
Untuk r = r2 = 1 , rumus rekursinya adalah :

(s 2) 2
a s ; s = 0 ,1, 2 , ......
s(s + 2)
4
s = 0 a2 = a0 ,
0
a 0 = 0 ( tidak memenuhi a 0 0)
a s+2 =

Penyelesaian basis yang kedua bisa ditentukan berdasarkan teorema


2

kasus

dengan

-1

atau

dengan

memisalkan

y 2 = y1 (x )u (x ) = a 0 xu ( x ) .
y 2 ' = a 0 [u ( x ) + u ' ( x ) x ]

y 2 " = a 0 [u ' ( x ) + u" ( x ) x + u ' ( x )] = a 0 [xu" ( x ) + 2u ' ( x )]

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

21

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Substitusikan y 2 , y 2 ' , dan y 2 " ke PD, sehingga :

(x

1 x 2 a 0 [xu" ( x ) + 2u ' ( x )] x 2 + 1 xa 0 [u ( x ) + u ' ( x )x ] + x 2 + 1 a 0 xu (x ) = 0

masing-masing ruas dibagi dengan a 0 x :

(x
(x
(x
(x

2
2
2

)
( )
( )
1)x u" (x) + 2(x 1)xu' (x) (x + 1)u(x) (x + 1)xu' (x) + (x
1)x u" (x) + (x 3)xu' (x) = 0
u"
x 3
1)xu" (x) + (x 3)u' (x) = 0
=
u'
1 x[xu(x) + 2u' (x)] x 2 + 1 [u(x) + u' (x)x] + x 2 + 1 u(x) = 0
2

+ 1 u(x) = 0

x(x 2 1)

u"
3 x2
3
1
1
=
= +

2
u'
x x +1 x 1
x(x 1)
ln u' = 3 ln x + ln(x + 1) + ln(x 1)
(x + 1)(x 1)
x 2 1
ln
=
x3
x3
x 2 1 1 1
u' = 3 = 3
x x
x
1
u = ln x + 2
2x
1
y 2 (x) = xu(x) = x ln x +
2x
PU PD : y = c1 y1 + c 2 y 2
= ln

y = c1a 0 x + c 2 x ln x + y = k 1 x + k 2
2x

x ln x + 2x

Soal Metode Frobenius.


1. xy" + 2 y' + 4 xy = 0
2. xy" + (1 2 x ) y' + ( x 1) y = 0
3. x (1 x ) y" +

1
1
( x + 1) y' y = 0
2
2

4. ( x 1) 2 y" + ( x 1) y' 4 y = 0
5. (1 + x ) x 2 y" (1 + 2 x ) xy ' + (1 + 2 x ) y = 0
6. x 2 y" 5xy' + 9 y = 0
Jawaban:
1. y1 = x 1 cos 2 x

y 2 = x 1 sin 2 x

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

22

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

x
2. y1 = e

y 2 = e x ln x

3. y1 =

y2 = 1 + x

4. y1 = ( x 1) 2
5. y1 = x

y 2 = x ln x + x 2

3
6. y1 = x

y 2 = ( x 1) 2

y 2 = x 3 ln x

1.5. Persamaan Bessel


1.5.1

Fungsi Bessel Jenis Pertama


2 "
'
2
2
Bentuk umum PD Bessel : x y + xy + ( x ) y = 0 .................................(1-31)

dengan parameter yang diketahui dan nilai 0.


Persamaan ini biasanya muncul dalam masalah getaran; medan-medan
elektrostatik;

masalah

konduksi

panas

dan

sebagainya.

Untuk

menyelesaikan PD Bessel ini, digunakan metoda Frobenius dengan


penderetan di sekitar x=0 (x=0 merupakan titik singular teratur untuk PD
Bessel di atas).
Penyelesaian PD mempunyai bentuk :

y( x ) = x r a m x m =
m=0

x m+r
.................................................................(1-32)

m=0

dengan syarat nilai a 0 0 . Sehingga :

y ' (x) =

m=0

m =0

(m + r )a m x m+r 1 = x r 1 (m + r)a m x m

y " ( x ) = (m + r )(m + r 1)
m =0

..........................................(1-33)

a m x m+ r2

= x r 2 (m + r )(m + r 1)
m =0

a m x m ...(1-34)

PD nya menjadi :


x 2 x r 2 (m + r)(m + r 1)a m x m + x x r 1 (m + r)a m x m + (x 2 2 )x r a m x m
m =0

m= 0

m =0

=0

atau,

m =0

m =0

m =0

m=0

(m + r )(m + r 1)a m x m +r + (m + r)a m x m+r + a m x m+ r + 2 2 a m x m +r = 0 ..(1-35)

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

23

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Jika x tidak selalu nol, maka yang pasti = 0 adalah koefisien-koefisien dari

x r +s :
2
Koefisien x r : (r 1)r a 0 + r a 0 a 0 = 0

(r 2 r + r 2 ) a 0 = 0
(r 2 2 ) a 0 = 0 ;
Persamaan indical :
r 1
Koefisien x + :

a0 0

r 2 2 = 0 ; r1.2 = ...................................................(1-36)
r (r + 1)a 1 + (r + 1)a 1 2 a 1 = 0
(r 2 + r + r + 1 2 ) a 1 = 0
(2r + 1 + r 2 2 ) a 1 = 0
(2r + 1) a 1 = 0 ; (2r +1) tidak selalu 0
a1 = 0

r s
Koefisien x + : (s + r 1)(s + r ) a s + (s + r ) a s + a s 2 2 a s = 0

[(s + r)(s + r 1 + 1) ] a
[(s + r) ] a

= a s 2

= a s 2

as =

a s2
.... (1-37)
(s + r ) 2 2

Untuk r = :

as = -

a s2
a s 2
a s2
= 2
=
2
2
2
2
s(s + 2)
(s + )
s + 2s +

s=2

a2 =

a0
a0
=
2(2 + 2)
4(1 + )

s=3

a3 =

a1
=0
3(3 + 2)

s=4

a4 =

a0
a2
=
4(4 + 2) 2.4(2 + ).4(1 + )

Karena a 1 = 0 ; 0 , maka untuk s ganjil a s = 0 dan untuk s genap = 2m ;


m =1,2,3,.

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

24

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

a 2m =

1
a 2 m2
2 m( 2 + 2 m )

1
a 2 m2
2 m( + m)
2

Karena a 0 sembarang dan a 0 0 , maka bisa dipilih a 0 =

( + 1) = () = !

Dengan

=
m=2

m=3

1
1
=
+ 4
.2( + 3) 2! 2 ( + 3)

a4
1
1
=
2
4+
2 3( + 3)
3.2 ( + 3) 2! 2 ( + 3)
2

a 2 m = (1) m

m=m

m! 2

m =0

a2
1
1
=
2
2+
2 2( + 2)
2.2 ( + 2) 2 ( + 2)
2

+ 4

a6 =

y = (1) m

1
1
1
= + 2
= + 2
( + 1)( + 1) 2 ( + 2) 1!2 ( + 2)

+ 2

a4 =
=

+ 2m

= 0, 1, 2, 3, sehingga :

a0
1
1
= 2

2(2 + 2)
2 ( + 1) 2 ( + 1)

a2 =

m=1

untuk

1
2 ( + 1)

m! 2

+ 2m

1
( + m + 1)

1
x + 2 m .......................................................... (1-38)
( + m + 1)

Fungsi y yang merupakan penyelesaian PD berbentuk deret tak hingga ini


disebut Fungsi Bessel Jenis Pertama orde dan dinotasikan dengan J ( x )
Jadi,

J ( x ) = (1) m
m=0

m! 2

+ 2m

1
x + 2 m
( + m + 1)

J ( x ) = x (1) m
m=0

m! 2

+ 2m

1
x 2 m .............................................. (1-39)
( + m + 1)

Untuk akar indicial yang lain, yaitu r = - ;

J (x ) =

(1)

m =0

m! 2

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

- + 2m

1
x + 2 m ......................................... (1-40)
( + m + 1)
25

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Untuk bukan integer (bukan bilangan bulat), maka

J ( x ) dan

J ( x ) tidak bergantungan secara linier, sehingga PU PD Bessel :


y( x ) = C1 J ( x ) + C 2 J - ( x ) .......................................................................... (1-41)
Untuk integer (bulat) ; misalkan = n ; n = 0, 1, 2, 3,

J n ( x ) = (1) m
m =0

m! 2

- n + 2m

1
x n+2m
( n + m + 1)

x n + 2m
x n+2m
m
= (-1)
+ (1)
m! 2 -n + 2m ( n + m + 1) m = n
m! 2 -n + 2m (n + m + 1)
m=0
n -1

Karena untuk m = 0, 1, 2, ..(n-1) ; harga ( n + m + 1) = , maka :

J n (x) =

(1) m

m=n

x n +2m
m! 2 -n + 2m ( n + m + 1)
- n + 2m = 2p + n
- n + m + 1 = -n + p + n + 1 = p + 1
m=np+n = n p =0

p = m n
Misalkan,

m = p + n
Sehingga,

J n ( x ) = (1) p + n
p=0

x 2p+n
(p + n )! 2 2p + n (p + 1)

= (-1) n x n (1) p
p =0

x 2p
p! 2 2p + n (p + n + 1)

= (-1) J n ( x )
n

Jadi untuk = n bulat ;

y( x ) = C1 J n ( x ) + C 2 J n ( x ) = C1 J n ( x ) + (1) n C 2 J -n ( x )

y( x ) = C1 + (1) n C 2 J n ( x ) = K J n ( x )
belum merupakan PU PD Bessel, karena hanya memuat satu konstanta
sembarang untuk PD orde 2.Untuk menentukan Penyelesaian Basis yang
lain pada kasus = n bulat ini akan dibahas pada bagian Fungsi Bessel
Jenis Kedua.
Fungsi Bessel Jenis Pertama untuk n = 0, 1, 2, . (bulat)

J n ( x ) = x n (1) m
m =0

m! 2

n + 2m

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

1
x 2m
(n + m + 1)
26

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

n = 0 J 0 ( x ) = (1) m
m =0

1
x 2m
m! 2 (m + 1)
2m

(-1) 0 x 0
(1)1 x 2
(1) 2 x 4
+
+
+ ............
2 0 0! (1) 2 2 1! (2) 2 4 2! (3)

= 1-

x2
x4
x6
+

+ .........................
2 2 2 4 (2!) 2 2 6 (3!) 2

= 1-

x2 x4
x6
+

+ ....................................
4 64 2304

n = 1 J 1 ( x ) = (1) m
m =0

m! 2

2m +1

1
x 2 m +1
(m
2)
+

(-1) 0 x 1
(1)1 x 3
(1) 2 x 5
+
+
+ ...........
21 0! (2) 2 3 1! (3) 2 5 2! (4)

x
x3
x5
3
+ 5
...............................
2 2 1! 2! 2 2! 3!
x x3 x5
=
+
...........................................
2 16 384
=

xx
1

10 11

12

Akar-akar dari J 0 ( x ) = 0 dan J 1 ( x ) = 0


Berikut ini adalah 5 buah akar positif pertama dari J 0 ( x ) = 0 dan

J 1 ( x ) = 0 dalam 4 desimal, beserta selisih antara 2 akar yang


berurutan :

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

27

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

J 0 (x )

J1 ( x)

Akar

Selisih

Akar

x 1 = 2,4048

Selisih

x 1 = 3,8317
3,1153

x 2 = 5,5201

3,1839
3,1336

x 2 = 7,0156

3,1378

3,1579

x 3 = 8,6537
x 3 = 10,1735

x 4 = 11,7915
3,1394

3,1502

x 5 = 14,9309

x 4 = 13,3237
3,1469

x 5 = 16,4706
Untuk = 1 2 ;

J 12 ( x ) = x

(1)

m! 2

m =0

2+2m

1
x 2m
1
( 2 + m + 1)

( x 2 ) 2 + 2 m (-1) m
=
3
m = 0 m! (m + 2 )

J 12 ( x ) =

(x 2)

0! 12

(x 2)
1! 32

1
2

(x 2)
2! 52

9 1
2 2

Catatan : ( + 1) = ()

( 12 )

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

28

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

( x / 2)1 / 2 ( x / 2) 2
( x / 2) 4
1

+
.........

1! 3/2
2! 5/2 3/2
1/ 2

( x / 2)1 / 2
x2
x4
1
=

+
..............
1! 2 3
2
2! 2 3 5
1/ 2

J 12 ( x ) =

( x / 2)1 / 2 x 2 x 4
=
1 3! + 5! ............
1/ 2

xn n
f
(
x
)
f (0) dari :
Ekspansi Mc.Laurin
=
n
!
n
=0

x3 x5 x7
+

+ ................
3! 5! 7!
x 2 x 4 x8
Cos x = 1 +

+ ................
2! 4! 8!

Sin x = x -

Jadi :

( x / 2)1 / 2 1
x3 x5 x7
x

+ ................

3! 5! 7!
1/ 2 x

J1 / 2 (x ) =

x 21
Sin x =
x

2
Sin x
x

2
Sin x
x

J1 / 2 (x ) =

Dengan cara yang sama bisa ditentukan :

J 1 / 2 ( x ) =

2
Cos x
x

J 3 / 2 (x) =

2 sin x

cos x

x x

J 3 / 2 ( x ) =

2 cos x

+ sin x

x x

Rumus-rumus untuk fungsi Bessel :


1.
2.

[x
[x

J ( x ) ' = x J 1 ( x )

J ( x ) ' = x J +1 ( x )

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

29

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

2
J (x)
x

3.

J 1 ( x ) + J +1 ( x ) =

4.

J 1 ( x ) J +1 ( x ) = 2J ' ( x )

Rumus integral yang meliputi fungsi Bessel


1.

2.

3.

J 1 ( x )dx = x J ( x ) + C

+1

( x )dx = J 1 ( x )dx 2J ( x )

J +1 ( x )dx = x J ( x ) + C

Contoh :
1. J 3 / 2 ( x ) = J 1 / 2 +1 ( x ) =

1
x

2 12
J 1 / 2 ( x ) J 1 / 21 ( x )
x

2
2
Sin x Cos x =
x
x

Sin x

x Cos x

2
x

2( 12 )
J 3 / 2 ( x ) = J 1 / 2 1 ( x ) =
J -1/2 ( x ) J 1 / 2 +1 ( x )
x
1 2
2
Sin x Cos x
=
x x
x
=-

2.

2 Cos x

Sin x

x x

J 1 ( x ) dx = x 2 x 2 J 1 ( x ) dx = x 2 d x 2 J 2 ( x )

= x 2 x 2 J 2 ( x ) x 2 J 2 ( x ) dx 2
= x 4 J 2 (x ) 2 x 3 J 2 (x )

= x 4 J 2 ( x ) 2 d x 3 J 3 ( x )

= x 4 J 2 ( x ) 2x 3 J 3 ( x ) + C
2

= x 4 J1 ( x ) J 0 ( x ) 2x 3
x

= x 4 J1 ( x ) J 0 ( x ) 2x 3
x

2.2

x J 2 ( x ) J 1 ( x )
4 2

x x J 1 (x) J 0 ( x ) J 1 ( x )

= 2 x 3 J 1 ( x ) x 4 J 0 ( x ) 16 x J 1 ( x ) + 8x 2 J 0 ( x ) + 2 x 3 J 1 ( x )
= (8x 2 x 4 ) J 0 ( x ) + (4 x 3 16 x ) J 1 ( x ) + C
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

30

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

3.

J 3 ( x ) dx = x 5 x 2 J 3 ( x ) dx = - x 5 d x -2 J 2 ( x )

= x 5 x -2 J 2 (x) + x 2 J 2 ( x ) dx 5
= x 3 J 2 ( x ) + 5 x 2 J 2 ( x ) dx 5

= x 3 J 2 ( x ) + 5 x 3 x 1 J 2 ( x )

= x 3 J 2 ( x ) + 5 x 3 d x -1 J 1 ( x )

= x 3 J 2 ( x ) + 5x 2 J 1 ( x ) 5 x 1 J 1 ( x ) dx 3
= x 3 J 2 ( x ) + 5x 2 J 1 ( x ) 15 x J 1 ( x ) dx
= x 3 J 2 ( x ) + 5x 2 J 1 ( x ) 15 x J 0 ( x ) dx
= x 3 J 2 ( x ) + 5x 2 J 1 ( x ) 15 x d[J 0 ( x )]

= x 3 J 2 ( x ) + 5x 2 J 1 ( x ) 15x J 0 ( x ) 15 J 0 ( x ) dx
Contoh aplikasi : Vibrasi dari Rantai yang Tergantung
Suatu rantai dengan massa persatuan panjang konstan, dengan
panjang L digantung tegak lurus pada suatu tumpuan tetap O seperti
dalam gambar. Pada saat t = 0, rantai ditempatkan dengan membentuk
sudut terhadap bidang vertikal, kemudian dilepaskan.
y

x=0

x=x

x=L

W(x)
F
U=(x,t)
x

L = panjang rantai

= densitas rantai (massa persatuan panjang) = konstan


= sudut penyimpangan rantai terhadap bidang vertikal
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

31

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

U(x,t) = besarnya simpangan di titik x = x pada rantai terhadap vertikal


pada saat t

Berat bagian rantai di bawah sembarang titik (x = x ) = W (x)


W (x) = g (L-x)
Karena rantai menyimpang sejauh terhadap bidang vertikal, maka,
W (x) gaya tekan yang bekerja secara tangensial pada gerak
rantai.
Sehingga komponen horisontal dari gaya tekan

[W (x )]

F (x) = W (x)sin
Jika 0 ;W (x) Sin W (x) tg =W(x)

U( x, t )
x

Ambil bagian kecil rantai dari x sampai x + x ; dengan x 0


maka besarnya perubahan gaya : F (x+ x) - F (x)
F(x+ x) - F (x) = W(x+ x)

U( x + x , t )
U( x, t )
- W(x)
( x + x )
x

lim
U( x + x , t )
U( x, t ) x
[W(x+ x)
- W(x)
]
x 0
( x + x )
x
x

U( x + x, t )
U( x, t )

w ( x + x )
w (x)

lim
( x + x )
x

=
x
x 0
x

= x


U( x , t )
w (x )

x
x

= x


U
g (L x )

x
x

Hukum Newton II : F = ma = massa x percepatan

2U
x 2

percepatan vibrasi :

massa dari bagian kecil rantai (x) = x

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

32

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Gaya F = x

2U
, gaya ini sama dengan perubahan gaya F(x+x) - F(x),
t 2

jadi :

2U

U
= x g (L x )
2
x
x
t

= x g


U
(
L
x
)

x
x

2U

U
= g ( L x )
2
x
x
t
Bila gerakannya merupakan gerak periodik dalam t dengan periode
2/, maka :

U( x, t ) = y( x ) cos(t + )
U
= y( x ) sin(t + )
t
2U
= 2 y( x ) cos(t + )
2
t

U
= y' (x) cos(t + )
x
2U

U
= 2 y cos(t + ) = g (L x )
2
x
x
t
2 y cos(t + ) = g

[(L x) y' cos(t + )]


x

2 y cos(t + ) = g cos(t + )
2 y = g

[(L x ) y']
x

[(L x) y'] = g[ y'+(L x ) y"]


x

2
y = y'+ (L x ) y"
g

(L x ) y" y'+2 y = 0 ; 2

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

2
g

33

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

dz
= 1
dx

Misal : L-x = z ;

y' =

dy dy dz
dy
dy
=
= 1 =
dx dz dx
dz
dz

y" =

d2y
d dy d dy
d dy d 2 y
1
=
=

=
dz dx dz 2
dx 2 dx dx dx dz

Sehingga persamaan menjadi : z

d 2 y dy
+
+ 2 y = 0
2
dz
dz

s2
42
Misal :
2s ds sds
ds 22
dz =
;
=
=
dz
s
42
22
s = 2z

;z=

dy dy ds 22 dy
22 dy
1 dy
=
=
=
= z 2
1
dz ds dz
s ds 2z 2 ds
ds
d 2 y d dy d 12 dy
d dy
1
1 3 dy
=
=
z
= z 2
+z 2
2

dz dz dz
ds
ds
dz ds
dz
2
1 3 dy
1 d dy
= z 2
+ z 2
2
ds
ds dz
1 3 dy
1 d
1 dy
= z 2
+ z 2 z 2
2
ds
ds
ds
d2y
1 3 dy
= z 2
+ 2 z 1 2
2
ds
ds
Persamaan menjadi

1 3 dy
d2y
1 dy
z z 2
+ 2 z 1 2 + z 2
+ 2 y = 0 , atau
2
ds
ds
ds

d 2 y 1 12
1 dy
+ z + z 2
+ 2 y = 0
2
2
ds
ds

d 2 y 1 12 dy
+ z
+ 2 y = 0
2
2
ds
ds

d 2 y 1 1 12 dy
+ z
+y=0
ds
ds 2 2

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

34

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

d 2 y 1 dy
+
+ y =0
PD Bessel dengan = 0
ds 2 s ds
Penyelesaian PD : y(s) = J 0 (s)
Sehingga y( x ) = J 0 (2 L x / g )
Syarat batas : pada x = 0 rantai berada pada posisi tetap pada setiap
saat : y(0) = 0

y(0) = J 0 (2 L 0 / g = 0
J 0 (2 L / g ) = 0
Akar

positif

pertama

dari

J 0 (2 L / g ) = 0

2 L / g = 2,4048 ; =

2,4048
g/L .
2

Frekuensi

(gerakan)

getaran

rantai

adalah

2,4148,

siklus/satuan

berarti

waktu

2,4048
g / L siklus/satuan waktu
4

1.5.2. Fungsi Bessel jenis kedua


Persamaan

diferensial

Bessel

berbentuk

x 2 y" + xy ' + ( x 2 n 2 ) y = 0 dengan penyelesaian : y( x ) = c1 J n ( x ) + c 2 J n (x ) .


Untuk n bilangan bulat, Jn(x) dan J-n(x) bergantungan secara linear, maka
harus dicari penyelesaian basis kedua selain Jn(x) untuk memperoleh
penyelesaian umum PD Bessel untuk n bilangan bulat.
c1

dan

c2

adalah

konstanta

sembarang,

c1 = E +

F cos n
F
; c2 =
, E dan F adalah konstanta sembarang.
sin n
sin n

dipilih

PUPD Bessel menjadi :

F cos n
F
y( x ) = E +
J n ( x ) +

jn ( x )
sin n

sin n
y( x ) = E J n ( x ) +

F cos n
F
J n (x )
jn (x )
sin n
sin n

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

35

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

J ( x ) cos n J n ( x )
y( x ) = E J n ( x ) + F n

sin n

y( x ) = E J n ( x ) + FYn ( x )
J n ( x ) cos n J n ( x )
; n bilangan bulat

sin
n

dimana Yn ( x ) =

J ( x ) cos p J p ( x )
lim p
; n = bilangan bulat
pn
sin p
Fungsi Yn(x) disebut fungsi Bessel jenis kedua.
Untuk n = 0 PD Bessel menjadi :

xy" + y' + xy = 0
Akar-akar persamaan indicial : r1, 2 = 0 , sehingga

Y2 ( x ) = J 0 ( x ) ln x + A m x m

m =1

J0
+ m A m x m 1
m =1
x

J '
J
Y2 " = J 0 " ln x + 2 0 02 + m (m 1) A m x m 2
m =1
x
x

Y2 ' = J 0 ' ln x +

Substitusikan Y2 , Y2 ' , dan Y2 " ke PD (1) , kemudian disederhanakan dan


diperoleh :

2 J0 ' +

m (m 1) A m x m1 +
m =1

m A m x m1 +
m =1

A m x m 1 = 0

m =1

Berdasarkan fungsi Bessel jenis pertama untuk n = 0 diperoleh :

J 0 ' (x) =

(1) m 2m x 2 m 1
=
2 2 m (m!) 2
m =1

2
m =1

(1) m x 2 m 1
2 m 1
m!(m 1)!

Persamaan menjadi :

(1) m x 2 m 1
+

2m2
m!(m 1)!
m =1 2

m 2 A m x m1 +
m =1

m =1

A m x m +1 = 0

Koefisien dari x 0 : A 1 = 0
Koefisien dari

x 2s : (2s + 1) 2 A 2s +1 + A 2s 1 = 0 , s = 1 , 2 , 3 ,......

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

36

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

A 3 = 0 , A 5 = 0 , A 7 = 0 , ........
Koefisien dari

x 2s +1 : 1 + 4A 2 = 0
A 2 =

1
4

Untuk s = 1,2,3, berlaku :

(1) s +1
+ (2s + 2) 2 A 2s + 2 + A 2s = 0
2s
2 (s + 1)!s!
untuk s =1 diperoleh :

1
3
+ 16A 4 + A 2 = 0
A 4 =
8
128

Rumus untuk menentukan A2m :

A 2m =

(1) m 1 1 1
1
1 + + + .... + , m = 1,2,3,....
2m
2
m
2 (m!) 2 3

bila h m = 1 +

1 1
1
+ + ... + , maka :
2 3
m
(1) m 1 h m
2m
(m!) 2
m =1 2

y 2 ( x ) = J 0 ( x ) ln x +

J0 dan y2(x) merupakan penyelesaian yang bersifat linear independence,


sehingga : a(y2 + bJ0) juga merupakan penyelesaian basis. Bila a =

2
,

b = ln 2 maka :
m 1
2
x
2 (1) h m 2 m
Y0 ( x ) = J 0 ( x ) ln + + 2 m
x ........................................ (1-42)
2

2
m =1 2 (m!)

hm = 1+

1 1 1
1
+ + + ....... + , = 0,57721566490.......
2 3 4
m

konstanta

Euler
m 1
2
x
1 (1) (h + h m + n ) 2 m + n
Yn ( x ) = J n ( x ) ln + + 2 m + n m
x

m!(m + n )!
2
m =0 2

1 n 1 (n m 1)! 2 m n
x
.................................................................... (1-43)
2m n
m =0 2
m!
h0 = 0
Sehingga PUPD Bessel untuk semua nilai n adalah :

y( x ) = c1 J n ( x ) + c 2 Yn ( x )
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

37

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Rumus-rumus rekursi yang berlaku untuk J n ( x ) juga berlaku untuk Yn ( x ) .


Contoh :
1. Selesaikan PD: xy" + xy ' + ( x 4) y = 0
2
2
PD: x y" + xy ' + ( x 4) y = 0 merupakan PD Bessel dengan n = 2.

PUPD-nya : y( x ) = C1 J 2 ( x ) + C 2 Y2 ( x )
dengan
2k+2

x
(1) k

2
J 2 (x ) =
k =0 k! (k + 3)

2
x
1
x

Y2 (x ) = ln ( ) + J 2 ( x ) (1 k )! ( ) 2k 2
2
2

k =0

2.

PD: x 2 y" + xy' + (2 x 2 2 ) y = 0 ;

Misalkan : z = x

x=

x
( ) 2k +2
1
(1) k [(k) + (k + 2)] 2
k!(k + 2)!
k =0

(subst x = z)

dz
=
dx

Jadi,

y' =

dy dy dz dy
=
=
dx dz dx dz

d2y
d dy d dy
=
=

2
dx dx dx dz
dx
d dy
d dy
d dy
d2y
= = = = 2 2
dx dz
dz dx
dx dz
dz

y" =

PD menjadi:

2 d 2 y dy
+ x + (2 x 2 2 ) y = 0
x 2
2
dz

dz
z2
2

2
2 d 2 y z dy
2 z

(
+

2 )y = 0

2
2
dz

dz

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

38

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

d2y
dy
+ z + (z 2 2 ) y = 0
2
dz
dz

z2

PU PD:
3.

PD Bessel dalam y dan z dengan =

y(z) = C1 J (z) + C 2 Y (z)


y( x ) = C1 J (x ) +C 2 Y (x )
(y = x n u)

xy" + (1 + 2n ) y' + xy = 0
Misalkan y = x n u ;

maka :

dy
du
= n x n 1 u + x n
dx
dx
2
d y
d
du d
d n du
x
=
n x n 1 u + x n
=
n x n 1 u +
2

dx
dx dx
dx
dx
dx
du
du
d2u
= (n + 1)nx n 2 u nx n 1
nx n 1
+ x n 2
dx
dx
dx
2
du
d u
= (n + 1)nx n 2 u 2nx n 1
+ x n 2
dx
dx

du
d 2u
du

x (n + 1)nx n 2 u 2nx n 1
+ x n 2 + (1 + 2n ) nx n 1u + x n + x x n u = 0
dx
dx
dx

PD menjadi:

(n + 1)nx n 1 u 2nx n
2nx n

[n

du
d2u
du
+ x n +1 2 nx n 1 u + x n
2n 2 x n 1 u +
dx
dx
dx

du
+ x n +1 u = 0
dx

+ n n 2n

]x

n 1

u+x

n +1

d2u
du
+ x n
+ x n +1 u = 0
2
dx
dx

masing-masing ruas dibagi dengan x n :

n 2 x 1 u + x
x

d 2 u du
+
+ xu = 0
dx 2 dx

d 2 u du
+
+ ( x n 2 x 1 )u = 0
2
dx
dx

masing-masing ruas dikalikan dengan x :

d2u
du
x
+x
+ ( x 2 n 2 )u = 0
2
dx
dx
2

dengan

PD Bessel dalam u dan x

=n

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

39

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

PU PD:

u ( x ) = C1 J n ( x ) + C 2 Yn ( x )

y = x n u

y( x ) = x n u ( x ) = x n C1 J n ( x ) + C 2 Yn ( x )

= C1 x n J n ( x ) + C 2 x n Yn ( x )
4. x 2 y" 3xy ' + 4( x 4 3) y = 0

( y = x 2 u, x 2 = z)

2
Misalkan y = x u ; maka :

( )

dy
d 2
du
x u = 2x u + x 2
=
dx
dx
dx
2
2
d y
d
du
du
2 du
2 d u
=
+ 2x
+x
2x u + x
= 2u + 2 x
dx
dx
dx
dx 2 dx
dx 2
2
du
2 d u
= 2u + 4 x
+x
dx
dx 2
PD menjadi:

du
du
d 2u

4
2
x 2 2u + 4x
+ x 2 2 + 3x 2 xu + x 2
+ 4( x 3) x u = 0
dx
dz
dx

2
d u
du
x 4 2 + 4x 3 3x 3
+ 2 x 2 6 x 2 + 4 x 6 12x 2 u = 0
dx
dx
2
d u
du
x4 2 + x3
+ 4 x 6 16 x 2 u = 0 dibagi dengan x 2
dx
dx
2
du
4 d u
x
+x
+ 4 x 4 16 u = 0
2
dx
dx

Misalkan : x = z

dz
= 2x
dx

du du dz
du
=
= 2x
dx dz dx
dz
2
d u
d du
du
d du
=
+ 2x
2x = 2
2
dx dz
dz
dx dz
dx
=2

du
d du
du
d du
+ 2x = 2
+ 2x 2x
dz
dz dx
dz
dz dz

=2

du
d2u
+ 4x 2 2
dz
dz

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

40

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

PD menjadi:

du
d2u
du
x 2 2
+ 4 x 2 2 + x 2 x + (4 x 4 16)u = 0
dz
dz
dz
2
d u
du
4x 4 2 2x 2 + 2x 2
+ (4 x 4 16)u = 0
dz
dz
2
d u
du
4x 4 2 + 4x 2
+ (4x 4 16)u = 0

dibagi dengan 4x 2
dz
dz
2
d u
du
x2 2 + x
+ ( x 2 4)u = 0

PD Bessel dalam u dan z dengan = 2


dz
dz

u (z) = C1 J 2 (z) + C 2 Y2 (z)

PU PD :

z = x2

u ( x ) = C1 J 2 ( x 2 ) + C 2 Y2 ( x 2 )

z = x2 u

y ( x ) = x 2 u ( x ) = x 2 C1 J 2 ( x 2 ) + C 2 Y2 ( x 2 )

1.5.3 Fungsi bessel termodifikasi (modified Bessel function)


Persamaan Diferensial:

x 2 y"+ xy'( x 2 + n 2 ) y = 0 ................................................................................ (1-44)


dikenal dengan nama persamaan Bessel termodifikasi orde n. Karena bisa
ditulis :

x 2 y"+ xy '(i 2 x 2 n 2 ) y = 0 ............................................................................. (1-45)


yang merupakan persamaan Bessel dengan variable bebas ix dan
mempunyai penyelesaian umum: y = C1 J n (ix ) + C 2 Yn (ix ) ............................ (1-46)
dengan ,

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

41

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

J n ( ix )

( 1) k

k=0

= in

J n ( ix )

( 1) k

k=0

i n J n ( ix ) =

k =0

2 n+2k

2 n+2k

( ix ) n + 2 k
k ! ( n + k + 1)

2 n+2k

i 2k x n+2k
k ! ( n + k + 1)

x n+2k
k ! ( n + k + 1)

n
Bentuk i J n (ix ) merupakan fungsi baru yang berharga real dan disebut

fungsi Bessel termodifikasi jenis pertama orde n yang dinotasikan dengan


In(x).

x n+2k
........................................................................ (1-47)
n+2k
k !(n + k + 1)
k =0 2

I n (x ) =

I-n(x)didapat dengan mengganti n dengan n sebagai berikut :

x n+2k
n + 2k
k =0 2
k! (n + k + 1)

I n ( x ) =

......................................................................................................... (1-48)

Untuk n tidak bulat In dan I-n merupakan penyelesaian yang linear


independence dari PD (1-44) sehingga penyelesaian umum PD (1) adalah
:

y = c1 I n ( x ) + c 2 I n ( x ) , nbilangan bulat................................................... (1-49)


Untuk n bulat :
(-1)n J-n (ix) = Jn (ix)
(i2)n J-n (ix) = Jn (ix)
in J-n (ix) = i-n Jn (ix)
I-n (x) = In (x)
Untuk n bilangan bulat I-n (x) = In (x) linear depedence, sehingga perlu
didefinisikan

penyelesaian

basis

yang

lain

yang

bersifat

linear

independence dengan In(x) sebagai berikut :

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

42

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Dipilih c1 = A

B
B
, c2 =
2 sin n
sin n

y = AI n ( x )

B
B
I n (x) +
I n ( x )
2 sin n
2 sin n

maka y = AI n ( x ) + B

I n (x ) I n (x )

2
sin n

y = AI n ( x ) + BK n ( x )
I n (x) I n (x )

; n bilangan bulat
sin n
2

dengan K n ( x ) =
I n (x) I n (x )
lim

; n = bilangan bulat
pn
2
sin
n

Kn (x) disebut fungsi Bessel termodifikasi orde n jenis kedua.


PD Bessel termodifikasi bisa dinyatakan dengan : x2y + xy (2x2 + n2)y =
0 dengan PUPD: y = c1 In(x) + c2 I-n(x) untuk n bilangan bulat
y = c1 In(x) + c2Kn(x) untuk n = bilangan bulat
Untuk = i, maka PD menjadi :

x 2 y" + xy ' (ix 2 + n 2 ) y = 0


x 2 y" + xy ' + (ix 2 n 2 ) y = 0
Dan PUPD : y = c1 I n ( i x ) + c 2 K n ( i x )

y = c1 J n (i 3 2 x ) + c 2 K n (i1 2 x )
(1) k (i 3 2 x ) n + 2 k
n +2k
k =0 2
k!(n + k + 1)

J n (i 3 2 x ) =

(1) k i 3k x n + 2 k
n+2k
k =0 2
k!(n + k + 1)

= i3 2 n

i3k = 1 ; k = 0,4,8,..
i3k = -i ; k = 1,5,9,..
i3k = -1 ; k = 2,6,10,..
i3k = i ; k = 3,7,11,..
Untuk k ganjil
J n (i 3 2 x ) real
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

43

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Untuk k genap
J n (i

32

x ) imaginer

Untuk k = 2j
(1) k i 3k = (1) j
k = 2j+1
(1) k i 3k = (1) j i
sehingga

(1) j x n + 4 j
(1) j x n + 2+ 4 j
J n (i 3 2 x ) = i 3 2 n n + 4 j
+ i n + 2+ 4 j

(2 j)!(n + 2 j + 1) j=0 2
(2 j + 1)!(n + 2 j + 2)
j= 0 2
i 3 2 n R + i I

Menurut Rumus de Moivre :

3 2n

= cos + i sin
2
2

3 2n

= cos

3n
3n
+ i sin
4
4

Catatan :

b
b
) + i sin(arc tg )
a
a

z=i
z = cos + i sin
2
2
z = a + ib = cos(arc tg

Jadi,

3n
3n

J n (i 3 2 x ) = cos
+ i sin

2
2

= cos

+ i I

3n
3n
3n
3n

R sin
I + i cos
I sin
R
2
2
2
2

dengan :
Bern x = cos

3n
3n
R sin
I
2
2

Bein x = cos

3n
3n
I sin
R
2
2

Untuk n = 0 :

( 1)j x 4 j
4j
2
j=o 2 [(2 j)!]

Bero x = Ber x =

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

44

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

( 1)j x 4 j+2
4 j+ 2
j= o 2
[(2 j + 1)!]2

Beio x = Bei x =

Dengan cara yang sama fungsi K n (i1 2 x ) dapat juga dinyatakan dalam
jumlahan : (deret real) + i (deret real) seperti di atas, dengan

K n i1 2 x = Kern x + i Kei n x

Sehingga PU PD : x 2 y"+ xy' ix 2 + n 2 y = 0


adalah :

y = c1 (Bern x + iBei n x ) + c 2 (Kern x + Kei n x )

1.5.4. Persamaan yang bisa ditransformasikan kedalam PD Bessel


1.

2
2 2r
2
PD : x y"+ (2K + 1) xy'+ x + y = 0

dengan k , , r , konstanta
akan mempunyai PU PD :

y = x k C1J r (ax r r ) + C 2 Y r (ax r r )


=
=
n=
Jika a < 0

2r+s
2
2 a
2r+s
(1 r ) 2 4b
2r+s

Jn dan Yn diganti dengan In dan Kn

Jika n bulat
Yn dan Kn diganti dengan J-n dan I-n
Contoh :
1.

PD : x y" + y' + ay = 0
Dikalikan dengan x :

x 2 y" + xy ' + axy = 0


k = 0 ; r = 1 2 ; 2 = a = a
=0

; = k 2 2 = 02 02 = 0

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

45

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

jadi PU PD :

y = x 0 C1 J 0 (2 ax ) + C 2 Y0 (2 ax )

= C1 J 0 (2 ax ) + C 2 Y0 (2 ax )
2.

2
2
8
2
PD : x y" + x (4 x 3) y' + (4 x 5x + 3) y = 0

a=-3;b=2;c=3;d=-5
p=4 ;q=1

= 2 ; = 1 2 ; = 5 ; n = 1
y = x 2ex

PU PD :

[c I (x
1 1

5 ) + c 2 K1 (x 5 )

2
3. PD : x y" xy' + (1 + x ) y = 0

dibagi x3 :

y" y' 1
1
2 + 3 + 2 y=0
x x
x
x
( x 1 y' )' + ( x 2 + x 3 ) y = 0
r = -1; s = -2; a = b = 1; = 0; = 1 2 ; = 2; n = 0

PUPD : y = x c1 J 0 (2 x ) + c 2 J 0 (2 x )
4. PD : 9( y" +

( y" +

1
4
y '+ y ) 2 y = 0
x
x

1
4
y'+ y) 2 y = 0 , dikalikan x2
x
9x

x 2 y" + xy '+ x 2 y 4 y = 0
9
x 2 y" + xy '+ ( x 2 4 9) y = 0
PD Bessel dengan n = 2/3
PUPD : y = c1 J 2 3 ( x ) + c 2 J 2 3 ( x )
5. PD :

R" 1 R '
+
= ; R = R (r )
R r R
Dikalikan Rr2 PD menjadi :

r 2 R" rR ' r 2 = 0
PD Bessel termodifikasi dengan = ; n = 0
PUPD : R = c1 I 0 (r ) + c 2 K 2 (r )
6. PD : xy" + y '+2ixy = 0

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

46

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

2
2
atau x y" + xy '+2ix y = 0
PD Bessel dengan = 2i

PUPD : y = c1 J 0 ( x 2i) + c 2 Y0 ( x 2i)

Soal Latihan.
Selesaikan PD berikut !
2
2
1. x y"+ xy '+ ( x 4) y = 0

2. xy"+ y'+ 1 y = 0 ; ( x = z)

2
4
2
3. x y"+ xy '+ (4 x 1 ) y = 0 ; ( x = z)

2
4
2
2
4. x y"3xy'+4( x 3) y = 0 ; ( y = x u , x = z)
2
5. x y"+ 1 ( x + 3 ) y = 0 ; ( y = u x , x = z)

2
2
6. y"+ x y = 0 ; ( y = u x , 12 x = z)

Jawaban :
1.

y = A J 2 ( x ) + B Y2 ( x )

2.

y = A J 0 ( x ) + B Y0 ( x )

3.

y = A J 1 (x 2 ) + B Y1 (x 2 )
4

4.

y = x 2 A J 2 ( x 2 ) + B Y2 ( x 2 )

5.

y = x A J 1 ( x ) + B J 1 ( x )

2
2

6.

1
1

y = x A J 1 ( x 2 ) + B Y 1 ( x 2 )
4 2
4 2

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

47

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

BAB II

DERET FOURIER
Pokok Bahasan
! Fungsi Periodik
! Deret Fourier
! Fungsi Genap dan Fungsi Ganjil
! Deret Sinus dan Deret Cosinus Setengah Jangkauan (Half-Range)
2.1 Fungsi Periodik
Fungsi f(x) dikatakan periodik dengan perioda P, jika untuk semua
harga x berlaku:

f ( x + P) = f ( x ) ; P adalah konstanta positif.


Harga terkecil dari P > 0 disebut perioda terkecil atau sering disebut
perioda dari f(x).
Contoh :

Fungsi sin x mempunyai perioda 2; 4; 6; ...... karena sin (x+2) =


sin (x+4) = sin (x+6) = ..........= sin x.

Periode dari sin nx atau cos nx ; dengan n bilangan bulat positif


adalah 2/n.

Periode dari tan x adalah .

Fungsi konstan mempunyai periode sembarang bilangan positif.

Gambar grafik dari fungsi-fungsi yang periodik, misalnya :

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

48

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

y
y = sin x

y = cos x

x x

Perioda
(a)
y

2
Perioda

(b)

Perioda
(c)
y

x
0
Perioda
(d)

x
0
Perioda
(e)

Fungsi f(x) dikatakan kontinu pada setiap segmen (piecewise


continuous function), bila

f(x) hanya kontinu pada interval-interval

tertentu dan diskontinu pada titik-titik yang banyaknya berhingga. Harga


Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

49

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

f(x) di titik-titik diskontinu ditentukan dengan menghitung harga limit fungsi


f(x) untuk x mendekati titik diskontinu (ujung masing-masing interval).
f(x)

x1

x2

x3

x4

2.2 Deret Fourier


Dalam beberapa permasalahan yang berhubungan dengan
gelombang (gelombang suara, air, bunyi, panas, dsb) ; pendekatan
dengan deret Fourier yang suku-sukunya memuat sinus dan cosinus sering
digunakan. Dengan mengekspansikan ke dalam bentuk deret Fourier ;
suatu fungsi periodik bisa dinyatakan sebagai jumlahan dari beberapa
fungsi harmonis, yaitu fungsi dari sinus dan cosinus (fungsi sinusoidal).
Definisi Deret Fourier :
Jika fungsi f(x) terdefinisi pada interval (-L;L) dan di luar interval
tersebut f(x) periodikdengan periode 2L ; maka deret Fourier atau
ekspansi Fourier dari fungsi f(x) tersebut di definisikan sebagai :
1.

a
f ( x ) 0 (a n cos nx + b n sin nx ) ............................................................... (2-1)
L
L
z n =1

dengan koefisien Fourier a n , b n ditentukan oleh :


2.

an =

1 L
1 L
f ( x ) cos nx dx ; a 0 = f ( x )dx ................................................ (2-2)

L
L L
L L

bn =

1 L
f ( x ) sin nx dx ; n = 0, 1, 2, 3, .......... .............................................. (2-3)

L
L

Jika interval (L;L) sembarang dan f(x) mempunyai periode 2L


maka :

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

50

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

3. a n =

1 C + 2L
1 C + 2L
f ( x ) cos nx dx ; a 0 =
f ( x )dx ............................................ (2-4)

C
L
L
L C

4. b n =

1 C + 2L
f ( x ) sin nx dx ; n = 0, 1, 2, 3, .......... .............................................. (2-5)
L
L C

dengan C sembarang bilangan real.


Jika C = -L maka rumus (2-4) dan (2-5) akan sama dengan (2-2)
dan (2-3).
Deret Fourier konvergen bila memenuhi syarat/kondisi Dirichlet.

Syarat /Kondisi Dirichlet


Teorema : Jika,
1. f(x) terdefinisi dan bernilai tunggal, kecuali pada beberapa titik
yang banyaknya berhingga pada interval (-L:L).
2. f(x) periodik dengan perioda 2L.
3. f(x) dan f(x) merupakan fungsi-fungsi yang kontinu pada setiap
segmen pada interval (-L;L).
Maka deret Fourier (2-1) dengan koefisien (2-2) dan (2-3) atau (2-4)
dan (2-5) konvergen ke :
a.

f(x) ; jika x merupakan titik kontinu pada interval (-L;L)

b.

f (x + ) + f (x )
; jika x adalah titik diskontinu.
2

Contoh :
1.

Tentukan deret Fourier dari fungsi f(x) yang didefinisikan sebagai :

0
f (x ) =
1

; < x < 0
; 0<x<

di luar interval ini f(x) periodik dengan perioda 2.


Penyelesaian :

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

51

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

f(x)

Fungsi terdefinisi dalam interval (-L;L) = (-;)


Perioda = 2L = 2
L =

1
nx
nx
1 L
dx
f ( x ) cos
dx
f
(
x
)
cos
=

L
L

an =

1
f ( x ) cos nxdx

1 0
= 1 cos nxdx
0
cos
nx
dx
1
cos
nx
dx
+
0
0

1
1
1

=
sin nx =
sin n 0 =
sin n = 0
n
n
0 n

a0 =

1
1 0
= 1 dx = x = 0 = 1
=
+
f
(
x
)
dx
0
dx
1
dx
0 0
0

bn =

1
nx
nx
1 L
dx = f ( x ) sin
dx
f ( x ) sin

L
L

1
f ( x ) sin nxdx

1 0
1
0 sin nxdx + 1sin nxdx = sin nxdx

0
0

1
1

( 1)n 1
= cos nx =
n
n
0
untuk n genap
0

= 2
untuk n ganjil
n
Jadi deret Fourier dari f (x):

f(x) =

a0
nx
nx
+ a n cos
+ b n sin

2 n =1
L
L

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

52

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

x 2
x
1
2x 2
2x
3x 2
3x
+
+
+ 0 cos
+ sin
sin
sin

+ 0 cos
+ 0 cos




2
2
3
4x
4x 2

+
sin
+ ................
0 cos

1 2

2
2
sin 3x +
sin 5x + ................
= + sin x +
2

5
3

1 2
1
1
1

+ sin x + sin 3x + sin 5x + sin 7x + .......


2
3
5
7

Fungsi

f (x)

pada contoh diatas bisa dimisalkan merupakan suatu

pulsa voltase yang periodik; dan suku-suku dari deret Fourier yang
dihasilkan akan berkaitan dengan frekuensi-frekuensi yang berbeda
dari arus bolak balik yang dihubungkan pada gelombang bujur
sangkar dari voltase tadi.
2. Tentukan deret Fourier dari :

0 ; - 5 < x < 0
f (x)
3 : 0 < x < 5

; periode = 10

dan bagaimanakah f (x) harus ditentukan pada x = -5 ; x = 0 dan x = 5


agar deret Fourier tersebut konvergen ke f (x) pada -5 < x < 5.
Penyelesaian :
Periode = 2L .

L=5

f(x)

3
x
-10

a0 =

-5

10

15
15
3 5
f (x) dx = 3 dx = x = 3
5 -5
55
5 0

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

53

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

an =

1 5
nx
3 5
nx 5
3
dx =
sin
sin nx = 0
=
3 cos
5 0
L
5 n
5 0 n

bn =

1 5
nx
3 5
nx 5
dx = cos
3 sin
5 0
L
5 n
5 0

=-

3
n

cos n - 1 ) =

3
(1 - cos n)
n

Deret Fouriernya :

a0
nx
nx
+ a n cos
+ b n sin

2 n =1
L
L
3
3 (1 - cos n )
nx
sin
= + 0 +

2 n =1
n
5
3 6
1
3x 1
5x
x

sin
= + sin
+
+ sin
+ ........
2
5
3
5
5
5

f(x) =

f(x) memenuhi syarat Dirichlet , jadi deret Fourier akan konvergen ke:
F (x) ; jika x titik kontinu

f (x + ) + f (x - )
; jika x titik diskontinu

2
titik-titik x = -5; 0 dan 5 merupakan titik-titik diskontinu dari f (x) pada
interval (-5,5) sehingga :
di x = -5 ; deret akan konvergen ke :

0+3 3
=
2
2

di x = 0 ; deret akan konvergen ke :

3+0 3
=
2
2

di x = 5 ; deret akan konvergen ke :

0+3 3
=
2
2

Deret Fourier diatas akan konvergen ke f (x) pada interval -5 x 5


apabila f (x) ditentukan sbb:

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

54

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

3
2 ; x = - 5

0 ; x = - 5 < x < 0
3
f (x) ; x = 0
2
0 ; x = 0 < x < 5
3
; x =5
; diluar interval ini periodik dengan p = 10
2
3. Ekspansikan f (x) = x 2 ; 0 < x < 2 kedalam deret Fourier jika f (x)
periodik dengan periode 2.
Penyelesaian :
f(x)

42

periode 2L = 2 L =

a0 =

1 2
1 2 2
1 1 3 2 8 2
x
=
f (x) dx = x dx =
0
3
0
0
3

1 2 2
nx
1 2 2
x
cos
dx
=

x cos nx dx
0

0
2
1 2 2
1 2
2
x
sin
nx
=

x d sin nx =
sin nx dx

n 0
n
0

1 2
x sin nx 2 x sin nx dx
=

n
0

1 2
2

x sin nx x d cos nx
=

n
n 0

an =

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

55

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

2
1 2
2

x
sin
nx
x
cos
nx

cos nx dx

n
n
0

1 2
2
2

x sin nx x cos nx 2 sin nx


=

n
n
n
0
4
= 2
n

1 2 2
nx
1 2
dx = x 2 sin nx dx
x sin
0

0
2
2

1
1 2
2
2
x
d
cos
nx
x
cos
nx
=
=

cos nx dx
n 0
n
0

1 2
x sin nx 2 x sin nx dx
=

n
0

bn =

=
=

1 2
2 2

x
sin
nx

x d cos nx

n
n 0

2
1 2
2

x
sin
nx
x
cos
nx

cos nx dx

n
n
0

1 2
2
2

x sin nx x cos nx 2 sin nx


=

n
n
n
0
deret fourier dari f (x) :
f (x) =
4

4 4
4

sin nx
+ 2 cos nx 3 n =1 n
n

Dengan menggunakan hasil dari contoh no. 3, buktikan bahwa :

1
1
1
2
..........
..
+
+
+
=
6
12 2 2 3 3

Penyelesaian :
Pada x = 0 ; deret Fourier dari f(x) = x2 konvergen ke f(x) =

4 2 + 0
= 2 2
2
f (0) =

4 2 4
4

sin 0 = 2 2
+ 2 cos 0 n =1 n
3
n

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

56

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

4 2 4
+ 2 = 2 2
n =1 n
3
4
4 2 2 2
2
2
=

=
2
n =1 n
3
3

1
2
= 2
2
n =1 n
3

1
1
= 2
2
n =1 n
6

, terbukti

2.3 Fungsi Genap dan Fungsi Ganjil


Fungsi f(x) disebut fungsi genap jika f ( -x ) = f (x) untuk setiap x.
Contoh :
f(x) = cos x
f(x)

x
x
-a

Polinomial dalam x yang suku-sukunya adalah x berpangkat genap


merupakan

fungsi

genap.

Jika

(x)

fungsi

genap

maka:

f ( x ) dx = 2 f ( x ) dx ............................................................................................ (2-6)
Fungsi f (x) disebut fungsi ganjil jika f ( -x ) = - f (x) untuk semua x.

Contoh :

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

57

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

f(x)
f(x) = sin x

-a

Polinomial dalam x yang suku-sukunya adalah x berpangkat ganjil


a

merupakan fungsi ganjil. Jika f (x) fungsi ganjil maka: f ( x ) dx = 0 .............. ..(2-7)
a

2.4 Deret Sinus dan Deret Cosinus Setengah Jangkauan (Half Range)
Deret fourier dari fungsi genap :

an =

1 L
nx
2L
nx
dx = f(x) cos
dx
f(x) cos
L L
L
L0
L

genap
genap

%&&&& %
genap
1 L
nx
b n = f(x) sin
dx = 0
L L
L

genap
ganjil
%&&&& %
ganjil
Jadi , jika f(x) fungsi genap maka bn = 0 ; sehingga yang muncul hanya
suku-suku yang mengandung cosinus saja atau suku-suku dari an.

Deret fourier dari fungsi ganjil:

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

58

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

an =

1 L
nx
dx = 0
f(x) cos
L L
L

ganjil
genap

%&&&&%
ganjil
1 L
nx
2L
nx
b n = f(x) sin
dx = f(x) sin
dx
L L
L
L0
L

ganjil
ganjil
%&&&&%
genap
Jika f(x) fungsi ganjil maka an = 0 ; sehingga yang muncul hanya sukusuku yang mengandung sinus saja atau suku-suku dari bn.
Deret sinus dan cosinus setengah jangkauan adalah suatu deret
Fourier yang hanya mengandung suku sinus atau cosinus saja. Apabila
diinginkan deret setengah jangkauan yang sesuai dengan fungsi yang
diberikan, fungsi yang dimaksud biasanya hanya diberikan dalam
setengah interval adari (-L;L) yaitu pada interval (0;L) saja. Setengah
lainya yaitu (-L,0) ditentukan berdasarkan penjelasan fungsinya genap
atau ganjil.
Deret sinus setengah jangkauan adalah deret Fourier dengan :
f(x) fungsi ganjil

a n = 0 ; bn =

2L
nx
dx ........................................................ (2-8)
f(x) sin
L0
L

Deret Cosinus setengah jangkauan adalah deret Fourier dengan:


f(x) fungsi genap

an =

2L
nx
dx ; b n = 0 ....................................................... (2-9)
f(x) cos
L
L0

Contoh:
Ekspansikan f (x) = x ; 0 < x < 2 ke dalam :
a.

deret sinus setengah jangkauan

b.

deret cosinus setengah jangkauan

Penyelesaian :

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

59

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

a.

deret sinus setengah jangkauan


f(x)

-2

L
2L

f (x) = x ; 0 < x < 2 diperluas dalam bentuk fungsi ganjil sepanjang


interval-2 < x < 2
(dengan periode 4), sebagai berikut:
Sehingga :
an = 0

1 L
nx
22
nx
dx = x sin
dx
f(x) sin
L L
L
20
2
-2 2
nx - 2
nx 2
nx

x
dcos
x
cos
- cos
dx
=
=

n 0
2
n
2 0
2

bn =

-2
nx 2
nx
x cos
- sin
=

n
2 n
2 0
=

- 2
2n 2
2n 4
- sin
cos n
-0 =
2 cos

n
2 n
2 n

Jadi deret sinus:

nx
4
cos n sin
n =1 n
2
4
n 1
2x 1
3x

= sin
sin
+ sin
+ .......
2 2
2
3
2

f (x ) =

b.

Deret cosinus setengah jangkauan

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

60

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

f(x)

x
-4

-2

f (x) = x ; 0 < x < 2 diperluas dalam bentuk fungsi ganjil sepanjang


interval-2 < x < 2
(dengan periode 4), sebagai berikut:
an = 0

a0 =

22
1 2
x dx = x
20
2

=2
0

1 L
nx
22
nx
dx = x cos
dx
f(x) cos
L L
L
20
2
-22
nx - 2
nx 2
nx

x
dsin
x
sin
- sin
dx
=
=

n 0
2
n
2 0
2

an =

-2
nx 2
nx
x sin
cos
=
+

n
2
n
2 0
=

- 2
2n 2
2n
2
4
cos
+
= 2 2 (cos n 1)
2 sin
- 0 +

n
2
n
2
n n

bn = 0
Jadi deret cosinus:

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

61

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

2 4
nx
+ 2 2 (cos n 1)cos
2 n =1 n
2
4
1
nx
= 1 + 2 2 (cos n 1)cos
2
n

4
nx 1
2x 1
3x
= 1 + 2 (cos n 1)cos
+ 2 (cos n 1)cos
+ 2 (cos n 1)cos
+
2
2
2
2
3

f (x ) =

1
(cos n 1)cos 4x + 12 (cos n 1)cos 5x + ...........
2
2
2
4
5

1
3x 1
1
5x
x 1

2 cos 2 + 2 2 0 + 3 2 (- 2) cos 2 + 4 2 0 + 5 2 (- 2 )cos 2 + .......


8
3x 1
5x
x 1

= 1 - 2 cos
+ 2 cos
+ 2 cos
+ ..............
2 3
2
2
5

= 1+

4
2

Soal Latihan.

x
; < x <
2

1.

Tentukan deret Fourier dari f ( x ) =

2.

2
Tentukan deret Fourier dari f ( x ) = 1 + x ;

3.

Tentukan deret Fourier dari f ( x ) =

4.

2
Tentukan deret Fourier dari f ( x ) = 1 + x ;

5.

Uraikan f ( x ) = cos x ; 0 < x < dalam deret Fourier sinus.

6.

Uraikan f ( x ) =

< x <

x ; 2 < x < 2
0 ; 2 < x <3 2
1 < x < 1 ; p = 2

x ;0< x <4
8 x ; 4 < x < 8

dalam deret : a. Fourier sinus

b. Fourier Cosinus.

Jawaban.
1.

1
1
1
f ( x ) = sin x + sin 2 x sin 3x + sin 4x +.....
2
3
4

2.

1
1
1
f ( x ) = 1 + 2 4(cos x cos 2 x + cos 3x +.....)
3
4
9

3.

f ( x ) = 2 sin x +

2
2

sin 2 x sin 3x sin 4 x + sin 5x + .....


9
4
25
2

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

62

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

4.

f (x ) =

4 4
1
1
1
2 (cos x cos 2x + cos 3x cos 4x + .....)
3
4
9
16

5.

f (x ) =

8 n sin 2n

n =1 4n 2 1

6.

a. f ( x ) =

32 1
n
nx
sin sin
2
2
2
8
n =1 n

2 cos
cos n 1

16
2
cos nx
b. f ( x ) = 2 + 2
2
8
n
n =1

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

63

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

BAB III

PERSAMAAN DIFERENSIAL PARSIAL


Pokok Bahasan :
! Penyelesaian Masalah Syarat Batas
! Persamaan Konduksi Panas 1 Dimensi
! Aliran Panas Konduksi 2 Dimensi
! Getaran Tali (Persamaan Gelombang 1 Dimensi)
3.1 Pendahuluan
Persamaan diferensial parsial adalah persamaan yang memuat
suatu fungsi dengan dua atau lebih variabel bebas berikut derivatif
parsial fungsi tersebut terhadap variabel - variabel bebasnya.
Orde dari PD parsial : tingkat tertinggi dari derivatif yang ada dalam PD.
Derajat dari PD parsial : pangkat tertinggi dari turunan tingkat tertinggi
yang ada dalam PD.
PD parsial dikatakan linier jika hanya memuat derajad pertama dari
variabel - variabel bebasnya dan derivatif - derivatif parsialnya.
Beberapa contoh PD parsial yang penting :
2
2u
2 u
c
=
t 2
x 2
2
u
2 u
2.
=c
t
x 2
2u 2u
3.
+
=0
x 2 y 2

1.

persamaan gelombang satu dimensi


persamaan konduksi panas satu dimensi
persamaan Laplace dua dimensi

4.

2u 2u
+
= f ( x , y)
x 2 y 2

persamaan Poisson dua dimensi

5.

2u 2u 2u
+
+
=0
x 2 y 2 z 2

persamaan Laplace tiga dimensi

Penyelesaian PD parsial : sembarang fungsi yang memenuhi PD secara


identik.
Penyelesaian umum PD parsial : penyelesaian yang terdiri dari sejumlah
fungsi sebarang yang bebas linier (independent linier) yang banyaknya
sama dengan orde PD nya.

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

64

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Penyelesaian khusus PD parsial : penyelesaian yang diperoleh dari


penyelesaian umum dengan pilihan khusus dari fungsi - fungsi
sembarangnya.
Penyelesaian PD dengan syarat batas adalah penyelesaian PD yang
memenuhi syarat-syarat tertentu yang disebut syarat batas.
PD Parsial Linier Orde 2
Persamaan umum :

A
u

2u
2u
2u
u
u
B
C
+
+
+D
+E
+ Fu = G ....................................... (3-1)
2
2
xy
x
y
x
y

= variabel tak bebas, merupakan fungsi dari x dan y

x, y = variabel bebas dari PD


A, B, C, D, E, F, G = koefisien, bisa konstan atau merupakan fungsi
dari x atau y tetapi bukan fungsi dari u.
Jika : G = 0

disebut PD homogen

G0

disebut PD non homogen

Jika B2 - 4ac < 0


disebut PD Eliptik
B2 - 4ac = 0
disebut PD Parabolis
B2 - 4ac > 0
disebut PD Hiperbolis
3.2 Penyelesaian Masalah Syarat Batas
3.2.1

Pengintegralan seperti PD biasa


Mencari penyelesaian umum dengan metoda yang digunakan

dalam PD biasa (dengan mengintegralkan masing - masing ruas ke setiap


variabel bebasnya).
Contoh :
1.

a. Selesaikan PD :

2z
= x2y
xy

b. Tentukan masalah nilai batas yang memenuhi z(x, 0) =x2 ; z(1, y)


= cos y
Penyelesaian :
a.

2z
= x2y
xy

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

65

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

z
= x2y
x y

diintegralkan terhadap x

z 1 3
= x y + F( y)
y 3
z=

diintegralkan terhadap y

1 3 2
x y + F( y) dy + G ( x )
3

PUPD: z =

1 3 2
x y + H ( y) + G ( x )
6

; G(x)

dan

H(y)

fungsi

sembarang
b.

z(x,0) = x 2 x 2 =

1 3 2
x 0 + H(0) + G (x )
6

G (x ) = x 2 H(0 )
z(x, y ) =

1 3 2
x y + H(y ) + x 2 H(0 )
6

1
z(1, y ) = cos y cos y = 13 y 2 + H(y ) + 12 H(0)
6
cos

y =

1
y
6

+ H (y

)+

1 2 H (0

1
H(y ) = cos y 6 y 2 1 + H(0)
6
z(x , y ) =

1 3
1
x y 2 + cos y y 2 1 + H(0 ) + x 2 H(0)
6
6

PKPD : z(x,y) =
2. Selesaikan PD : t

1 3
1
x y 2 + cos y y 2 1 + x 2
6
6

2u
u
+2
= x2
xt
x

; u (x ,1) =

x3
; u (0, t ) = 0
6

Penyelesaian :

t
+ 2u = x 2

x t

1
u
+ 2u = x 3 + F(t )
3
t

t2

1
u
+ 2tu = x 3 t + tF(t )
3
t

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

diintegralkan ke x

dikalikan t

66

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

1
2
t u = x 3 t + tF(t )

3
t

( )

t 2u =

1 3 2
x t + tF(t )dt + H(x )
6

t2u =

1 3 2
x t + G (t ) + H(x )
6

diintegralkan ke t

1 3 2

6 x t + G (t ) + H(x )
PUPD: u (x , t ) =
t2
Syarat batas 1 : u (x ,1) =

x3
6

1 3

6 x + G (1) + H(x ) 1
u (x,1) =
= x3
1
6
1 3
1
x + G (1) + H(x ) = x 3 G (1) + H(x ) = 0 H(x ) = G (1)
6
6
1 3 2

6 x t + G (t ) G (1)
Penyelesaian : u (x , t ) =
t2
Syarat batas 2 : u (0, t ) = 0

u (0, t ) =

0 + G (t ) G (1)
=0
t2

G (t ) G (1) = 0
G (t ) = G (1)
1 3 2
x t + G (1) G (1)
u (x , t ) = 6
t2
PKPD : u (x , t ) =

1 3
x
6

ax by
1.1.1. Pemisalan u = e +

PD parsial linear orde 2 dengan A,B,C,D,E,F konstan, PU PD ditentukan


dengan memisalkan u = e ax+ by ; a,b konstanta yang harus dicari.
Contoh:
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

67

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

1. Selesaikan PD : 3

u
u
+2
= 0 ; u (x ,0) = 4e x
x
y

Penyelesaian :
ax by
misalkan : u (x , y ) = e +

u
+ ae ax + by ;
x

u
= be ax + by
y

PD menjadi :

3ae ax + by + 2be ax + by = 0

(3a + 2b )e ax + by

3a + 2b = 0 b = a
2

=0

PU PD : u (x , y ) = e

3
ax ay
2

=e

3
a x y
2

= F x y
2

x
syarat batas : u (x ,0 ) = 4e

u (x ,0 ) = F(x ) = 4e x
penyelesaian PD : u (x , y ) = 4e

2. PD :

3
x y
2

= 4e

(3 y 2 x )

v
v
+3
= 0 , dengan syarat batas : v(0, y ) = 4 sin y
y
x

ax by
misalkan v(x , y ) = e =

v
= ae ax + by
x

v
= be ax + by
y

PD menjadi :

ae ax + by + 3be ax + by = 0

(a + 3b )e ax + by

=0
a + 3b = 0 a = 3b

PU PD :

v(x , y ) = e 3bx + by = e b (3x + y ) = F( 3x + y )


syarat batas: v(0, y ) = 4 sin y

v(0, y ) = F(y ) = 4 sin y


penyelesaian PD : v(x , y ) = 4 sin ( 3x + y )
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

68

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

3. Selesaikan PD :

2u
2u
2u
3
2
+
+
= 0 ; u (0, y ) = y ; u x (0, y ) = 0
xy
x 2
y 2

Penyelesaian :
ax by
misalkan : u = e +

u
= ae ax + by
x

2u
= a 2 e ax + by
2
x

u
= be ax + by
y

2u
= b 2 e ax + by
2
y

2u
2u
= abe ax + by =
xy
yx
PD menjadi:

(a

+ 3ab + 2b 2 e ax + by = 0

a + 2ab + 2b = 0
2

(a + b )(a + 2b ) = 0 a = b

atau a = -2b

untuk a = -b u 1 = e bx + by = e b ( x + y ) u 1 = F( x + y )
Untuk a = -2b u 2 = e 2 bx + by = e b (2 x + y ) u 2 = G ( 2 x + y )
PU PD :

u (x, y ) = u 1 + u 2

u (x, y ) = F( x + y ) + G ( 2x + y )

u (0, y ) = y
Syarat batas1 : u (0, y ) = f (y ) + G (y ) = y
G (y ) = F(y ) + y
Penyelesaian PD : u (x , y ) = F( x + y )

F( 2x + y ) 2 x + y
G ( 2 x + y )

Syarat batas 2 : u x (0, y) = 0


Misalkan ; x + y = v dan 2 x + y + w

u = F(v ) F(w ) + w
u (x , y ) dF v dF w w
u x (x , y ) =
=

dv x dw x x
x
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

69

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

dF
dF
dF
dF
(1)
(2) 2 =
+2
2
dv
dw
dv
dw
= F ' ( v) + 2F' ( w ) 2
= F' ( x + y) + 2F' (2 x + y) 2

u x (0, y) = F' ( y) + 2F' ( y) 2 = 0


F' ( y) = 2
F( y) = 2 y + c
u ( x, y) = f ( x + y) F(2 x + y) 2 x + y
u ( x, y) = 2( x + y) + c [2(2x + y) + c] 2 x + y
u ( x , y ) = 2 x + 2 y + c + 4 x 2 y c 2 x + y
u ( x , y) = y
3.2.3 Pemisahan Variabel
Penyelesaian
PD
dengan
pemisahan
variabel
adalah
penyelesaian PD dengan mengasumsikan bahwa penyelesaian PD
merupakan perkalian dari fungsi-fungsi yang hanya tergantung pada satu
variabel bebas. Penyelesaian PD dengan pemisahan variabel banyak
digunakan dalam berbagai aplikasi misalnya dalam masalah
perpindahan panas, getaran dan lain-lain.
Perpindahan panas konduksi.
Fluks panas yang melewati bidang datar.
T = u + u

T=u

n
I

II

n = jarak bidang I dan bidang II


u = temperatur bidang I
u + u = temperaur bidang II

u = perbedaan temperatur
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

70

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

jika u >0

maka aliran panas terjadi dari bidang II mengalir kebidang I,

sebab u+ u >u
Fluks panas = jumlah panas persatuan panjang persatuan waktu

sebanding dengan u ; berbanding terbalik dengan n


Fluks panas dari I ke II = k

u
n

K = konstanta pembanding =

= konduktivitas termal ; k > 0

n 0 ; maka u 0 , karena bidang I dan bidangII makin berimpit,


sehingga,
fluks panas yang melewati bidang I = lim it k
n 0
u 0

u
u
= k
n
n

Fluks panas yang melewati volume

R
V

T
P

Misalkan panas masuk dan dan keluar dalam arah x positif, y positif, z
positif
Fluks panas yang melewati permukaan elemen volum :
Bidang PQRS = k

u
x

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

71

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Bidang NPST = k

u
y

Bidang NPQW = k

u
z

Jumlah panas yang masuk pada masing masing sisi bidang selama t =
(Fluks panas) x (luas bidang ) x t sehingga Jumlah panas yang masuk
melalui permukaan elemen volum :
Bidang PQRS = k
Bidang NPST = k

u
x

(yz)t

u
y (xz)t
y

Bidang NPQW = k

u
z

(xy)t

Jumlah panas yang keluar melalui permukaan elemen volum:


Bidang PQRS = k

Bidang NPST = k

u
x

u
y

Bidang NPQW = k

(yz)t
x + x

(xz)t
y + y

u
z

(xy)t
z + z

Perubahan panas yang terjadi pada volume v dalam arah x, y, dan z


= ( panas masuk - panas keluar ) pada masing masing sisi bidang
Perubahan panas dalam volume v = x y z adalah :
Arah x =

{ k u

x + x

u
x

Arah y =

{ k u

y + y

u
y

Arah x =

{ k u

z + z

u
z

x
y

} (yz)t

} (yz)t

zx

} (yz)t

perubahan yang terjadi dalam volume v =

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

72

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

u
k
x

x + x k

u
k
z

z + z

u
k
y

u
(yz)t +
x x

y + y k

u
y

(xz)t +
y

u
(xy)t
z z

(i)
Jika massa dari volume v adalah m, maka banyaknya panas yang
dibutuhkan untuk menaikkan temperatur dari u menjadi u + u adalah
: mu = ( massa x panas jenis x kenaikan temperatur)
m = xyz ,

= densitas/ massa jenis dari volume v

= massa

persatuan volume
panas yang dibutuhkan untuk menaikkan temperatur sampai u pada
volume

v = xyzu

(ii)

panas yang dibutuhkan untuk menaikkan temperatur v = dengan


jumlah perubahan panas dari masing masing sisi ; atau (i) = (ii)

u
k
x
u
k
z

(yz)t +

u
z + z k
z ( xy) t =
z
x + x

u
x

u
k
y

y + y

xyz

jika masing masing ruas dibagi dengan

u
x

x + x

u
x

k
+

u
y ( xz ) t +
y

u
y

y + y

xyzt menjadi:
u
y

u
z

z + z

u
t

Jika x 0, y 0, z 0 ,maka nilai limitnya sama dengan

u u u
u
k +
k + k =

x x y y z z
t

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

73

u
z

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

karena k konstan maka :

2 u 2u 2 u
u
k 2 + 2 + 2 =
t
y
z
x
k 2 u =

u
t

Persamaan atur untuk konduksi panas 3 dimensi adalah :

k 2
u
u
=
u atau
= c 2 u ....................................................................... (3-2)
t
t
dimana c =

k
= difusivitas

Persamaan konduksi panas satu dimensi

x=0

x=L

Batang dengan penampang seragam diisolasi secara lateral.


Panjang batang = L dan diletakkan pada sumbu x. Temperatur pada
batang pada suatu waktu hanya tergantung pada posisi x , u = u(x,t).
Persamaan atur untuk konduksi panas 1 dimensi :

u
2u
=c 2
t
x

0xL
........................................................................ (3-3)
t>0

Ada dua macam syarat batas untuk masalah perpindahan panas


konduksi yaitu kondisi batas (boundary condition) dan kondisi awal (initial
condition).Kondisi batas adalah kondisi pada batas (ujung) batang pada
waktu t sembarang. Kondisi awal adalah temperatur pada x sembarang
pada waktu t=0.
Syarat batas untuk perpindahan panas konduksi 1 dimensi adalah :
1.

Jika temperatur awalnya adalah f(x) dan temperatur pada ujung


dijaga konstan pada nol, maka kondisi batasnya :

u (0, t ) = 0
pada waktu t>0
u (l, t ) = 0

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

74

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

kondisi awal pada t = 0 : u ( x ,0) = f ( x ); 0 x L


untuk pertimbangan fisis biasanya temperatur dibatasi dengan

u (x, t ) < M
2. Bila batang diisolasi secara keseluruhan, termasuk pada x = 0 dan x = L
maka pada x= 0 dan x = L panas tidak bisa masuk atau keluar
(fluks panas = 0) sehingga kondisi batasnya adalah :

u
x

x =0

=0

u
x

x =L

=0

Contoh:
1.

Tentukan

persamaan

temperatur

dari

suatu

kawat

yang

permukaannya diisolasi kecuali di kedua ujungnya. Ujung kawat


diletakkan pada x=0 dan x=3, temperatur pada ujung kawat dijaga
tetap pada 00, Temperatur awal pada kawat dinyatakan dengan
f(x) =5 sin 4x - 3 sin 8x + 25 sin 10x. Koefisien difusivitas kawat
adalah 2.
Penyelesaian:

x=0
Persamaan atur :

x=L

u
2u
=2 2
t
x

; 0 x 3 ................................. 1

Syarat batas :
Kondisi batas u(0,t) = u(3,t) = 00; t 0 ........................................ 2
Kondisi awal u(x,0) = 5 sin 4x - 3 sin 8x + 2 sin 10x. ; t = 0..... 3
Pemisahan variabel: misal PU PD adalah u(x,t) = F(t) G(x)

u
= F' (t ) G (x )
t
u
2u
= F(t ) G ' (x ) ;
= F(t )G" (x )
x
2x
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

75

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

PD menjadi : F' (t )G (x ) = 2F(t )G" (x ) ........................................... 4

F' (t ) G" (x )
=
= k 2
2F(t )
G (x )

F' (t )
= k 2 ; F' (t ) + 2k 2 F(t ) = 0 ............................................. 5
2F(t )
Persamaan karakteristik: m + 2k2 = 0
m = -2k2
2k t
Penyelesaian persamaan 5 adalah : F(t )= C1 e
.............. 6
2

G" (x )
= k 2 ; G" (x ) + k 2 G (x ) = 0 .......................................... 7
G (x )
Persamaan karakteristik: m2 + k2 = 0
m2 = - k2 m1.2 = k I
Penyelesaian persamaan 7 adalah:

G (x ) = e ox A1 Cos kx + B1 sin kx = A1 Cos kx + B1 sin kx ..... 8

PU PD : u (x, t ) = C1 e 2 k t A 1 Cos kx + B1 sin kx


2

u (x , t ) = e 2 k t [A Cos kx + B sin kx ]
2

] .......................... 9

Kondisi batas 1: u(0,t) = 0

u (0, t ) = e 2 k t [A Cos k 0 + B sin k 0] = 0 A = 0


2

2k t
Penyelesaian PD : u (x , t ) = e B sin kx .................................... 10
2

2k t
Kondisi batas 2 : u (3,t) = B e sin 3k = 0
2

Jika B = 0 akan menghasilkan penyelesaian trivial, maka:

sin 3k = 0
3k = m
k=

(m = 0, 1,2,3,....... )

m
.................................................................................... 11
3

Penyelesaian PD: u (x , t ) = B e

m2 2
t
9

sin

m
x ........................... 12
3

Kondisi awal : u(x,0) = 5 sin 4x 3 sin 8x + 2 sin 10x

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

76

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

u (x , t ) = B e

m2 2
t
9

sin

m
x merupakan penyelesaian PD, maka
3

m1
x
3

m22 2
2
t
m 2
9
u 2 (x, t ) = B 2 e
sin
x juga penyelesaian PD
3
m 2
2 3 2t
m
u 3 (x, t ) = B 3 e 9 sin 3 x
3

u 1 (x, t ) = B1 e

m12 2
t
9

sin

Berdasarkan prinsip super posisi :

u (x , t ) = B1e

m12 2
t
9

2
m
sin 1 x + B 2 e
3

m2 2 2
t
9

2
m
sin 2 x + B 3 e
3

m 32 2
t
9

sin

m3
x
3

juga merupakan penyelesaian

m3
m1
m
x + B 2 sin 2 + B 3 sin
3
3
3
= 5 sin 4 x 3 sin 8 x + 2 sin 10 x

u (x , o ) = B1 sin
B1 = 5

m1 = 12

B 2 = 3 m 2 = 24
B3 = 2
m3 = 30
Persamaan temperatur di sepanjang kawat untuk x dan t sembarang
:

u (x , t )= 5e 32 t sin 4 x 3e 128 t sin 4 x + 2e 320 t sin 10 x


2

2. Sama dengan soal no. 1, jika syarat awalnya u(x,0) = 25.


Penyelesaian.
Penyelesaian PD dengan syarat u(0,t) = u(3,t) = 0 adalah:

u (x, t ) = B e

m2 2
2 9 t

sin

m
x
3

Berdasarkan prinsip super posisi :

u (x , t ) =

Bm e

m2 2
2 9 t

m =0

sin

m
x
3

juga merupakan penyelesaian

PD
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

77

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

kondisi awal : u(x,0) = 25

atau B m sin
m =0

m
x = 25 deret Fourier Sinus dari f(x) = 25; 0 x 3
3

yang konvergen ke f(x) = 25


Koefisien Bm ditentukan dengan :

2
mx
2
mx
B m = f ( x ) sin
dx = 25 sin
dx
L0
L
30
3
L

50 3
mx 3 50
( cos m + 1)
cos
0 =
3 m
3
m
2

m
50
u (x , t ) =
( cos m + 1)e 2 9
m

2t

sin

m
x
3

100 2 2 t 9
x 1 2 2 t

e
sin
sin x + .......
+ e

3 3

3. Sama seperti soal no.1; jika syarat batasnya adalah:


kondisi batas : u(0,t) = 10, u(3,t) = 40; t>0
Kondisi awal : u(x,0) = 25 ; u ( x , t ) < M

V
2V
Persamaan atur dimodifikasi menjadi :
= 2 2 sehingga
t
x
Kondisi batas : V(0,t) = 0, V(3,t) = 0
Kondisi awal : V(x,0) = f(x)
melalui transformasi: u(x,t)=V(x,t)+ (x )

V V(x, t ) (x ) V
V
+

+0=
=
t
t
t
t
t
2
2
2
V
u V(x, t )
+ "
+ " (x ) =
=
2
2
x 2
x
x
PD menjadi:

2V

V
= 2 2 + "
t
x

V
2V
= 2 2 + 2"
t
x
Jika dipilih " (x ) = 0 maka PD akan menjadi:

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

78

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

V
2V
=2 2
t
x

(i ) V(0, t ) = 0 V(0, t ) = U(0, t ) (0) = 0


(ii ) V(3, t ) = 0 V(3, t ) = U(3, t ) (3) = 0
40 (3) = 0
(3) = 40
(iii ) U(0, t ) = 25 V(x,0) = U(x,0) (x )
V(x ,0 ) = 25 (x )
(x ) dicari dari:
" (x ) = 0 " (x ) = c1 (x ) = c1 x + c 2
Untuk x = 0 (0) = c1 0 + c 2 = 10
c 2 = 10
x = 3 (3) = c1 3 + c 2 = 3c1 + 10 = 40
3c 2 = 30
c1 = 10
Jadi (x ) = 10 x + 10
Persamaan aturnya menjadi :

V
2V
=2 2
t
x

Kondisi batasnya menjadi : V(0,t) = 0 ; V(3,t) = 0


Kondisi awalnya menjadi : V(x,0) = 15 10x
Penyelesaian PD dengan syarat : V(0,t) = V(3,t) = 0 adalah :
V(x,t) = B e

2 m 2 2 t
9

sin

m
x
3

Berdasarkan prinsip super posisi :

V(x,t) = B m e

2 m 22 t

m =0

sin

m
x juga merupakan penyelesaian
3

Kondisi awal: V(x,0) = 15-10x

V(x,0) = B m e

2 m 22 t

m=0

V(x,0) = B m sin
m =0

sin

m
x = 15
10 x
3

m
x = 15 10 x Deret Fourier Sinus dari f(x)=153

10x
Program Semi Que IV
Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

79

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Menentukan Bm :

2L
mx
dx
f ( x ) sin
L0
L
23
mx
dx
= (15 10x ) sin
30
3

Bm =

2 3 3
mx


(15 10x )d cos
3 m 0
3

2
mx 3
mx

15
10
x
cos
cos
d (15 10x )

(
)

m
3
3
0

3
2
(15 10x )cos mx + 10 cos mx dx

m
3
3
0

2
=
(15 10x )cos mx + 30 sin mx

m
3
m
3 0
mx
2

15 10 x ( )cos
+ 0) (15 + 0)

m
3

2
mx
(15 cos
=
15)
m
3
30
mx
( cos
=
+ 1)
m
3
m2 2
30
m
2 9 t
sin
x
(cos m + 1)e
V( x s t ) =
m = 0 m
3
=

Penyelesaian PD :

u (x s t ) = V(x , t ) + (x ) = V(x , t ) + (10 x + 10)

30
m 2 m 2 2 t 9
m
cos
sin
x
+ 1e

m = 0 m
3
3

u ( x , t ) = (10 x + 10 ) +

Suku (10x+10) merupakan temperatur steady-state dari kawat yaitu


persamaan temperatur yang tidak tergantung t.

Aliran panas konduksi 2dimensi, steady state.


Persamaan atur dan kondisi batas untuk perpindahan panas
konduksi 2 dimensi, steady state adalah :

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

80

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

PD :

2u 2u
+
=0
x 2 y 2

BC : u(0,y) = u(a,y) = 0
u(x,0) = 0 ; u(x,b) = f(x)
Syarat batas untuk perpindahan panas konduksi 2 D steady state adalah
syarat batas pada sisi-sisi (batas) bidang sehingga disebut masalah ini
boundary value problem. Temperatur u(x,y) pada bidang ditentukan
dengan menyelesaikan boundary value problem tersebut di atas dengan
menggunakan metode pemisahan variabel :u(x,y) = F(x) G(y)
Pemisahan variabel : u(x,y) = F(x) G(y)
PD menjadi :

d 2G
d2F
F
+
=0
dx 2
dy 2

1 d2F
1 d 2G
=

= p2
2
2
F dx
G dy
d 2F
+ P 2 F = 0 , F = C1 sin px + C 2 cos px
2
dx
d 2G
P 2 G = 0 , G = C 3 e py + C 4 e py
dy 2
u(x,y) = F(x) G(y) = (C1sin px + C2cos px) (C3 epy + C4e-py)
Kondisi batas : u(0,y) = 0, maka
u(0,y) = (C1.0 + C2.1) (C3epy + C4 e-py) = 0

C2 = 0

u(x,y) = C1sin px (C3 epy + C4e-py) = sin px (Aepy+Be-py)


Kondisi batas : u (a,y) = 0, maka
Sin pa (A epy+B e-py) = 0

sin pa = 0

p=

n
; n = 1, 2, 3, .....
a

ny
ny

n
a

u n (x , y ) = sin
x A n e + B n e a ; adalah penyelesaian PD
an

n = 1, 2, 3, .
Berdasarkan prinsip superposisi diperoleh PUPD

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

81

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

ny
ny

n
a

u ( x, y) = sin
A n e + B n e a
a
n =1

Kondisi batas : u(x,0) = 0

u (x ,0) = sin
n =1

n
A n e 0 = 0 B n = A n
a

nx
ny
sin
; A n = 2A n
a
a

u ( x, y) = A n sin
n =1

Kondisi batas : u(x,b) = f(x)

nx
nb
sin h
= f (x )
a
a

u ( x , b) = A n sin
n =1

A n sin h

nb 2
nx
dx
= f ( x ) sin
a
a0
a
a

Sehingga Penyelesaian dari PD adalah :

u ( x, y) = A n sin

n =1

nx
ny
sin h
a
a

dimana

2
nx
An =
f ( x ) sin
dx
nb 0
a
a sin
a

Getaran tali (persamaan gelombang dimensi 1)


Jika seutas tali (benang, senar gitar dan sebagainya) yang
panjangnya L direntang sampai mencapai tegangan maksimum dan
kedua ujungnya diikat pada posisi tetap di x=0 dan x = L, kemudian
digetarkan, maka posisi tali akn menyimpang dari posisi setimbang.

y
P
T1
0

T2

x x + x

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

82

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

T2sin
T1cos

T2

T2cos

T1sin

T1

Untuk merumuskan persamaan dari getaran tali, digunakan asumsi


sebagai berikut :
1. Massa persatuan panjang dari tali konstan (tali homogen).
2. Tali elastis sempurna, sehingga tidak ada gaya luar yang
mempengaruhi getaran tali (tali bergetar semata-mata karena
keelastisannya)
3. Karena tegangan tali maksimum, maka tali maksimum, maka nilai
gaya grafitasi bisa diabaikan
4. Setiap partikel tali hanya bergerak secara vertical secara koefisien
Karena

partikel

tali

hanya

bergerak

secara

vertikel,

maka

T1 cos = T2 cos = T = konstan


Sehingga resultan gaya yang bekerja adalah : T2 cos T1 sin .
menurut hukum Newton II : F =ma
-

Densitas massa tali =

Panjang PQ = x

Jika :
m= x

Simpangan tali terhadap posisi setimbang (defleksi tali) untuk sembarang

2y
t adalah y(x,t), sehingga percepatan getaran =
t 2
Jadi, T2 sin T1 sin = x

2y

masing-masing ruas dibagi dengan T


t 2

T2 sin T1 sin x 2 y

=
T
T
T t 2
T2 sin T1 sin x 2 y

=
T2 cos T1 cos
T t 2

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

83

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

tan tan =

x 2 y
T t 2

tan = slope dari y(x,t) di x

tan = slope dari y(x,t) di x+x

y
x

x = x + x

y
x

=
x =x

y
x

x =x

y
x

x = x + x

x 2 y
T t 2

dibagi dengan x :
1 y

x x

x = x + x

2y
=T 2
t
x =x

Untuk x
0

lim 1 y
x 0 x x
atau

x = x + x

2
2y
2 y
c
;
=
t 2
x 2

y
x

c2 =

2y
=T 2
t
x =x
T

Persamaan gelombang dimensi 1.


dengan :

T = tegangan tali

=densitas massa tali (massa persatuan panjang)


Syarat batas persamaan gelombang 1 dimensi adalah :
Karena ujung-ujung tali diikat pada x = 0 dan x = L , maka kondisi
batasnya adalah
y(0,t) = y(L,t) = 0
Gerakan tali tergantung pada simpangan/defleksi awal juga kecepatan
awalnya, maka kondisi awalnya adalah :

simpangan/defleksi awal

y(x,0) = f(x)

y t ( x ,0) =

y
x

= g(x )

kecepatan awal

t =0

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

84

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Persamaan getaran tali satu dimensi diselesaikan dengan menggunakan


metode pemisahan variabel.
Contoh :
1.

Tentukan persamaan defleksi y(x,t) dari senar yang panjangnya dan


kedua ujungnya diikat pada posisi tetap. Jika kecepatan awalnya f(x)
= 0 dan defleksi awalnya g(x) = (0,01 sin x),c2 = T =1.

Penyelesaian.
Persamaan atur :

2
2y
2 y
c
=
t 2
x 2

; c2 = T = 1

2y 2y
=
t 2 x 2
Syarat batas:
Kondisi batas : y(0, t ) = y(, t ) = 0 ; t 0
Kondisi awal : y(x ,0 ) = 0,01 sin x ; 0 x L

y
t

=0 ;0xL
( t =0)

PD diselasaikan dengan pemisahan variable

y( x, t ) = F( x )G ( t )
u
= F( x )G ' ( t )
t

2u
= F( x )G" ( t )
t 2

u
= F' ( x )G ( t )
x

2u
= F" ( x )G ( t )
t 2

PD menjadi : F( x )G" ( t ) = F" ( x )G ( t )

G" ( t ) F" ( x )
=
= k 2
G(t )
F( x )
G" ( t ) + k 2 G ( t ) = 0

G ( t ) = A 1 cos kt + B1 sin kt

F" ( x ) + k 2 F( x ) = 0

F( x ) = A 2 cos kx + B 2 sin kx

PU PD : y( x , t ) = (A 1 cos kt + B1 sin kt )(A 2 cos kx + B 2 sin kx )


Kondisi batas : y(0,t) = 0

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

85

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

y(0,t) = (A1 cos kt + B1 sin kt) (A2 cos k0 + B2 sin k0) = 0


y(0,t)= (A1 cos kt + B1 sin kt) A2 = 0 ; A2 = 0
Penyelesaian PD : y(x,t) = (A1 cos kt + B1 sin kt) B2 sin kx
y(x,t) = (A cos kt + B sin kt) sin kx
-

Kondisi batas : y( ,t) = 0


y( ,t) = sin k (A cos kt + B sin kt) = 0
y( ,t) = sin k = 0
k = m ; (m=0, 1, 2,... )
k = m = m
Penyelesaian PD : y(x,t) = sin mx (A cos mt + B sin mt)
Kondisi awal : yt (x,0) = 0
yt (x,0) = sin mx (-A m sin m0 + B m cos m0)

sin mx (Bm ) = 0
B =0

Penyelesaian PD : y(x,t) = sin mx (A cos mt)


Kondisi awal : y (x,0) = 0,01 sin x
y(x,t) = A sin mx cos m0 = 0.01 sin x

A sin mx = 0,01 sin x


A = 0,01

m=1

Penyelesaian khusus PD : y (x,t) = 0,01 sin x cos t


2.

Sama seperti soal no. 1 jika defleksi awalnya adalah 0,01x

Penyelesaian.
Langkah-langkah penyelesaian sama seperti pada soal no 1, dengan
kondisi awal y(x,0) = 0,01 x.
Penyelesaian PD : y(x,t) = A sin mx cos mt
Kondisi awal : y (x,0) = 0,01x

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

86

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

Berdasarkan prinsip super posisi :


y(x,t) =

sin mx cos mt ; juga

merupakan penyelesaian

m =0

penyelesaian.
y(x,0) =

sin mx cos m0 = 0,01x

sin mx = 0,01x

m=0

y(x,0)=

m =0

merupakan deret Sinus dengan f(x) = 0,01x

Am =
=

m x
2
0,01x sin
dx

0,02
x (cos mx )
m 0

0,02
=
x cos mx cos mx dx
m
0

0,02
1

x
cos
mx
sin mx

mx
m
0

0,02
[ cos m 0] = 1 cos m
m
50m

Penyelesaian PD : y(x , t ) =

50m cos m sin mx cos mt

m=0

Soal Latihan.
1.

Tentukan defleksi u(x,t) dari tali yang panjangnya L. Kedua


ujungnya dipasang tetap, kecepatan awalnya g(x) = 0 dan defleksi
awalnya :

2k
L x
f (x ) =
2k ( L x )
L

0<x<

L
<x<L
2

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

L
2

87

DIKTAT MATEMATIKA TEKNIK II


Oleh : Tim Matematika-Jurusan Teknik Mesin

2.

Tentukan defleksi u(x,t) dari tali yang panjangnya L = . Kedua


2
ujungnya dipasang tetap c = T

= 1 , kecepatan awalnya g(x) = 0

dan defleksi awalnya


f(x) = 0.01 x (-x).
3.

Tentukan distribusi temperatur u (x,t) pada batang tembaga yang


panjangnya 10 cm, luas penampang melintang 1 cm2 yang diisolasi
secara lateral, densitas = 10,6 gm/cm3 konduktivitas termal bahan
1,04 cal/cmseco C,

panas spesifik 0,056kal/gmoc. Batang diisolasi

secara lateral dan temperatur kedua ujungnya dijaga tetap pada


0oC. Temperatur awal batang f(x) = x(10-x).
4.

Tentukan distribusi temperatur u (x,t) pada batang yang diisolasi


secara sempurna (termasuk pada x = 0 dan x = L), bila L = , c = 1 dan
kondisi awalnya

; 0<x<
4x
2
f (x) =
4( x ) ; < x <

2
5.

Tentukan temperatur u (x,y) pada bidang yang berbentuk bujur


sangkar yang panjang sisinya a, temperatur pada sisi vertikal dijaga
tetap = 0, permukaan dan sisi horizontal pada plat diisolasi sempurna.

Jawaban.
1.

u (x, t ) =

8k
1
3x
3ct
x
ct
(sin
cos
cos
2 sin
+ ........)
2
L
L
L
L
3

2.

u (x, t ) =

0,08
1
1
(cos t sin x + 3 cos 3t sin 3x + 3 cos 5t sin 5x + ........)

3
5

3.

u (x, t ) =

4.

u (x, t ) =

5.

      =    
     +     

2
2
800
1
(sin 0,1 x e 0, 01752 t + sin 0,3 x e 0,01752( 3 ) t + .......)
3
9

32 1
1
( cos 2 x e 4 t +
cos 6 x e 36 t + .......)
4
36

Program Semi Que IV


Fakultas Teknik Jurusan Mesin
Universitas Brawijaya

88

Anda mungkin juga menyukai