Anda di halaman 1dari 10

e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No: 1 (2015)

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT


PAGURON-GURON RING SATUA PAN BALANG TAMAK

K. Devi Antariyani1 I. N. Suandi1 I. K. Paramarta2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali


Universitas Pendidikan Ganesha
Singaraja, Indonesia

e-mail: {antariyani_devi@yahoo.com, nengah_suandi@yahoo.co.id,


ketutgembel@gmail.co.id}@undiksha.ac.id
KUUB

Tetilikan sane mamurda Seseleh Wangun Instrinsik lan Kejatian Guna Sarat Paguron-guron
ring Satua Pan Balang Tamak madue tetujon (1) nlatarang tata wangun intrinsik ring satua
Pan Balang Tamak lan (2) nlatarang kajatian guna sarat paguron-guron ring satua Pan
Balang Tamak. Palihan tetilikan sane kaanggen ring tetilikan puniki deskriptif kualitatif.
Jejering ring tetilikan puniki wantah satua sane mamurda Pan Balang Tamak. Penandang
tetilikan wantah wangun intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron. Kramaning tetilik
sane kaanggen inggih puniki kramaning dokumentasi. Piranti sane kaanggen wantah kartu
data. Data tureksa sane kaanggen inggih punika (1) identifikasi data, (2) Ngicalang data
sane nenten kasaratang (reduksi data), (3) Nyoroh-nyorohang data manut tetujon
(klasifikasi data), (4) interpretasi data, lan (5) nyutetan data (verifikasi). Pepolih tetilikan puniki
(1) wangun intrinsik ring satua Pan Balang Tamak punika wenten pepitu pepolih inggih
punika (1) murda, (2) unteng, (3) pragina miwah pawatekannyane, (4) lelintihan, (5)
rerawatan, (6) bebaosan lan (7) piteket. (2)Kajatian guna sarat paguron-guron sane prasida
kepanggihin ring satua Pan Balang Tamak puniki wantah lima inggih punika parama tatwa
(religius), awiwahara (toleransi), teleb makarya (kerja keras), rasa meled uning (rasa ingin
tahu), demokratis.

Kruna pangalih: wangun instrinsik, guna sarat, satua

Abstrak
Penelitian yang berjudul Seseleh Wangun Instrinsik lan Kejatian Guna Sarat Paguron-guron ring
Satua Pan Balang Tamak bertujuan (1) mendeskripsikan unsur intrinsik pada satua Pan Balang
Tamak, dan (2) mendeskripsikan nilai pendidikan karakter pada satua Pan Balang Tamak.
Rancangan penelitian yang digunakan dalam penelitian ini adalah deskriptif kualitatif. Subjek
penelitian ini adalah satua yang berjudul Pan Balang Tamak. Objek penelitian ini adalah unsur
instrinsik dan nilai pendidikan karakter. Metode penelitian ini adalah metode dokumentasi.
Instrument penelitian ini adalah kartu data. Analisis data penelitian ini adalah (1) identifikasi data,
(2) reduksi data, (3) klasifikasi data, (4) interpretasi data, lan (5) verifikasi. Hasil penelitian ini (1)
Unsur instrinsik dalam satua Pan Balang Tamak ada tujuh hasil penelitian ini adalah (1)
judul, (2) tema, (3) tokoh dan penokohannya, (4) latar, (5) alur, (6) gaya bahasa, dan (7)
amanat. Nilai pendidikan karakter dalam satua Pan Balang Tamak ada lima hasil penelitian
ini adalah religius, toleransi, kerja keras, dan rasa ingin tahu,

Kata Kunci: unsur instrinsik, nilai pendidikan, satua


e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No: 1 (2015)

Abstract

This research was aimed to (1) described intrinsic features in Pan Balang Tamak folktale, (2)
describe character values in Pan Balang Tamak folktale. This research was designed as
descriptive qualitative research. Subject of this study was Pan Balang Tamak folktale,
meanwhile the objects of this study were intrinsic feature and character values. Method used
in this study was documentation. This research used data note as instrument to gain the
data. The data analysis of this research were (1) data identification, (2) data reduction, (3)
data classification, (4) data interpretation, and (5) verification. The results of this study were
(1) there were seven, intronsic features used in Pan Balang Tamak folktale; title, theme,
characters, and characteristics, settings, plot, language used, and messages, (2) there were
four character values in Pan Balang Tamak folktale; religious, tolerance, hard working, and
curiosity.

Keywods: instrinsic features, character balues, folktale.

Purwaka
Kasusastraan Bali pinaka silih Satua Bali sane kauningayang madue
sinunggil kasugihan Bali sane mapaiketan sifat rerekan (fiktif belaka) utawi angen
sareng seni lan budaya. Basa Bali pinaka (khayal). Ri sajeroning satua, unsur-unsur
sarana mababaosan ngenenin indik satua pinaka dasar utama nglimbakang
kauripan krama Bali. Effendi (ring Badudu, dados sikian carita sane kadadosang
1975: 5) maosang kasusastraan inggih sasuluh kauripan sane sujati.
punika kria sastra sane mawentuk Satua kawangun antuk kalih unsur
babaosan (basa lisan) lan sasuratan sane minakadi wangun instrinsik lan ekstrinsik.
ngamolihang rasa sane becik. kria sastra Wangun instrinsik kaanggen natasang,
pinaka sasuluh ring kauripan serahina- mengkaji, lan nlatarang kawigunan ring
rahina. Sakadi wangun sastra Bali ngenenin sajeroning paiketan unsur fiksi sane
indik tingkah polah parilaksana parajana ri nguningayang indik daging ring kria sastra.
kala ngamargiang kauripan masimakrama Wangun instrinsik inggih punika unsur-
lan pinaka sasuluh miwah gegambaran ring unsur sane ngwangun kria sastra minakadi
kauripan krama Baline. unteng, lelintihan carita, pragina, genah,
Silih sinunggil kria sastra nenten ja piteket, sudut pandang lan gaya bahasa.
lempas saking unsur-unsur ngawentuk kria Punika taler wangun ekstrinsik
sastra minakadi satua. Satua rumasuk ring inggih punika samian unsur sane wenten
kasusastraan Bali purwa. Satua pinaka ring sisi kria sastra minakadi para
wentuk carita sane wenten ring kauripan pangwacen, embasnyane sang pangawi,
krama Bali sane sampun kaloktah, nanging pengalaman idup pangawi, kulit buku, tebel
nenten kauningin wastan pangawi lan buku, nanging prasida ngiusin kria
warsa kria sastra kakaryanin. Satua madue sastranyane.
aspek sane jimbar, pinaka kesenian lami Kria sastra akeh sane nyinahang
sane mawentuk lisan, satua mapaiketan indik guna sarat lan piteket-piteket sane
sareng kauripan krama Bali. Satua punika prasida kaanggen sasuluh maparilaksana
kacaritayang saking jadma ke jadma lianan becik ring jagate. Guna sarat inggih punika
pinaka piranti anggen nelebang guna sarat tata titi sane ngenenin indik makasami sane
susila (nilai moral) majeng ring para anome. kabaosang becik, lengut, patut, sarat
Manut tradisi masatua punika miwah prasida ngawi bagia. Guna sarat
kalaksanayang olih para krama majeng ring punika sane pinih utama ring parisolah
pianak utawi cucunnyane. sane kapilih saking pahan susila (moral)
sane mapaiketan sareng etika. Manut
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No: 1 (2015)

Supriadi (2006: 18) guna sarat inggih Cakepan satua Pan Balang Tamak
punika parisolah sane kerasayang becik, silih sinunggil kria sastra sane kakaryanin
patut, ngawi bagia, mawiguna utawi olih I. Nk Supatra. Daging satua Pan
kasaratang. Guna sarat pinaka sasuluh Balang tamak puniki becik pisan, krana
sane prasida kaanggen ngawatesin nyinahang indik parisolah sane nenten
parisolah para jana ring kauripan becik katiru lan guna sarat-guna sarat sane
masimakrama. Ngeninin indik guna sarat, wenten ring satua punika kadasarin antuk
akeh guna sarat-guna sarat sane nglimbak kawentenan sane suyakti ring para jana,
ring sajroning krama, Silih sinunggilnyane pamekasnyane ring krama Bali. Ring kria
kajatian guna sarat paguron-guron. sastra satua Pan Balang Tamak puniki silih
Guna sarat punika mabuat pisan sinunggilnyane nyinahang indik parisolah
ring kauripan para jana Baline. Napi ke Pan Balang Tamak sane lengit, pripit, tur
sane marupa piranti utawi nenten, sane akeh pisan dayane. Satua puniki pinaka
kaanggen sasuluh ring para janane ri kala kadadosang sasuluh majeng ring para
ngamargiang kauripan. Guna sarat-guna yowana sumangdene prasida mabuat sane
sarat sane mapaiketan sareng kauripan pinih becik lan nenten mabuat sane nenten
krama Baline, kaunggahang olih sujana- becik sane mocolang para yowana sane
sujana ring daging kria sastra. lianan.
Kasusastraan Bali purwa miwah Punika sane ngawinang tetilikan
kasusastraan Bali anyar madaging puniki mabuat pisan kalaksanayang, krana
sekancan guna sarat indik kawentenan akeh madaging guna sarat paguron-guron
kauripan ipun. Satua madaging guna sarat- lan piteket-piteket sane becik, pinaka
guna sarat (nilai) lan nyuksemayang sasuluh iraga mabuat lan maparilaksana
penuntunnyane sane kabuatang, nenten ja sane becik. Guna sarat paguron-guron
para anom-anome kemanten, nanging pinaka silih sinunggil utsaha nincapang
saking carita punika prasida ngicenin kabecikan pikenoh para yowana. Guna
pangresik guna sarat etika majeng ring sarat paguron-guron boya ja prasida
anom-anome. kawentenan ring pangajahan ring sekolah
Yening kaselehin ring kauripan kemanten, nanging guna sarat paguron-
serahina-rahina, guna sarat soang-soang guron punika taler prasida kaajahin saking
jadma pinih matiosan. Pinaka cihna ne media sastra minakadi satua. Satua punika,
mangkin, pemerintah saha maosang jagi lianan teken kawentenan caritanyane sane
nincapang guna sarat punika mawit saking becik nganggen basa sane lengut, miwah
ajah-ajahan. Punika marupa guna sarat prasida nudut manah sang pangwacen,
paguron-guron sane sampun kamargiang satua puniki taler madaging guna sarat-
ring makudang-kudang sekolah. Guna sarat guna sarat sane prasida ngamedalang
punika madue esensi majeng ring guna pikenoh sane becik ring sang sane
sarat moral lan guna sarat ahlak para sisya ngawacen satua punika.
ring sekolahan utawi ring kauripan Ring satua Pan Balang Tamak
serahina-rahina. Punika sane prasida puniki akeh kakawian rupanyane sakadi
ngawe kawentenan sisya-sisya sane Geguritan, satua miwah sane lianan.
madue kahanan becik. Nanging sane kaambil kadadosang tetilik
Yadiastun kadi asapunika guna inggih punika indik satua. Satua Pan
sarat boya ja prasida kamargiang ring Balang Tamak puniki yadiastun caritanyane
paplajahan kemanten. Prasida taler sampun kauningin ring para yowana,
kamargiang ring budaya lan tradisi Baline, nanging akeh wenten variasi sane
pinaka imba iraga nglestariang guna sarat ngaryanin, silih sinunggilnyane pakardin I
ring krama Bali iraga mresidayang nyelehin Nengah Ketut Widiasa. Punika mawinan
napi manten sane rumasuk ring tradisi lan satua Pan Balang Tamak pakardin I NK
budaya Bali. Minakadi kawentenan satua Widiasa punika sane jagi katilikin olih
Pan Balang Tamak. penilik.
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No: 1 (2015)

Malarapan antuk napi sane nlatarang guna sarat paguron-guron ring


katlatarang ring ajeng, panilik ngrasayang Satua Pan balang Tamak.
patut nyelehin wangun instrinsik lan guna
sarat paguron-guron sane wenten ring Kramaning Tetilik
satua Pan Balang Tamak. Satua Pan Kramaning tetilik pinaka piranti sane
Balang Tamak punika kapilih santukan ngwantu mangda prasida nuju tetujon.
akeh piteket-piteket sane becik miwah guna Ngamolihang utawi nenten ring sajeroning
sarat paguron-guron sane wenten ring nglaksanayang tetilik, punika manut
satua punika. Satua sane mamurda Pan kramaning sane kaanggen.
Balang Tamak pinaka satua mabasa Bali Tatacara sane pacang
sane pinih becik lan akeh wenten guna kalaksanayang utawi katempuh ri tatkala
sarat paguron-guron sane wenten ring tetilik puniki polih katlatarang indik (1)
satua punika palihan tetilik, (2) jejering lan penandang
Tetilik puniki boya ja tetilik sane tetilik, (3) kramaning mupulang data, (4)
kapertama ngenenin indik wangun instrinsik piranti tetilik, (5) data tureksa.
lan guna sarat paguron-guron sane manut Palihan tetilik inggih punika strategi
ring tatwa budaya Bali. Tetilik sane masaih sane kaanggen mengatur latar (setting)
sampun wenten kalaksanayang tetilik sumandene penilik molihang data
sadurungnyane, sakadi (1) olih Adhi Rohani sane patut (valid) mangda manut ring
Paramesti ring warsa 2012, sane mamurda karakteristik variabel lan tetujon tetilik.
“Struktur dan Nilai Pendidikan Novel Soroh tetilik sane kalaksanayang inggih
Cokorda Darma Karya I Gusti Putu Antara”. punika deskriptif kualitatif. Mawinan
(2) “Nilai Pendidikan Karakter Dalam Satua nganggen deskriptif kualitatif inggih punika
I Durma dan Relevansinya terhadap Anak krana makasami informasi sane
di Desa TampakSiring Gianyar” olih I kapupulang nenten dados kawedarang
Nyoman Kembar Astika ring warsa 2013. nganggen angka. Nika mawinan pikobet
(3) “Kajian Struktur dan Nilai Sosial Religius sane wenten ring kegiatan tetilik mangda
Satua Bhagawan Dharmaswami” olih I Putu ngacu ring sumber-sumber sane sampun
Yasa ring warsa 2012. (4) “Analisis Aspek wenten. Data sane kaanggen inggih punika
Stilistika dan Nilai Pendidikan Karakter data kualitatif. Data kualitatif kanyataang ri
pada Antologi Cerpen Pilihan Kompas sajeroning wentuk lengkara utawi uraian.
Tahun 2012, Laki-laki Pemanggul Goni” olih Data sane kaperluang puniki marupa data
Ida Ayu Putri Adityarini ring warsa 2014. primer lan data sekunder.
Malarapan antuk punika, tetilikan Data sekunder ring tetilik puniki
puniki kalaksanayang mangda prasida marupa hasil tetilik lan cakepan-cakepan
nguningin seseleh wangun intrinsik lan sane wenten paiketannyane lan
kajatian guna sarat paguron-guron ring kaitannyane tekening satua Pan Balang
satua. Satua sane kaangen ring tetilikan Tamak. Dadosnyane ring tetilik
puniki inggih punika satua Pan Balang kapustakaan data sane kapolihang boya ja
Tamak. Wit sakaning asapunika, tetilikan data primer nanging data sekunder.
puniki pacang nilikin indik Seseleh Wangun Jejering tetilik inggih punika jadma,
Intrinsik lan Kajatian Guna Sarat Paguron- piranti utawi genah data variable melekat,
Guron ring satua Pan Balang Tamak. lan sane kadadosang pikobet ring tetilikan.
Dadalan pikobet sajeroning tetilikan Manut sakadi sane sampun kabahbahang
puniki inggih punika (1) Sapunapi tata iwawu. Sane dados jejering tetilik ring
wangun intrinsik Satua Pan Balang Tamak? tetilikan puniki inggih punika satua Pan
lan (2) Napi manten guna sarat paguron- Balang Tamak.
guron ring Satua Pan Balang Tamak. Penandang tetilik inggih punika sifat
Tetujon ring tetilikan puniki inggih utawi kahanan ring benda, jadma utawi
punika (1) Mangda prasida nlatarang kahanan sane dados uratian ring tetilikan.
kawentenan wangun instrinsik Satua Pan Penandang tetilik inggih punika benda, hal
Balang Tamak. (2) Mangda prasida utawi variabel sane jagi katilikin. Sane
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No: 1 (2015)

dados penandang ring tetilikan puniki inggih nyajiang data, nglaksanayang verifikasi lan
punika Seseleh wangun intrinsik lan ngaryanin pamicutetan antuk napi sane
kejatian guna sarat paguron-guron. kapolihang ring lapangan anggen nyawis
Pupulan data inggih punika pikobet tetilik.
parindikan (keterangan) sebagian utawi Piranti pangwantu sane kapilih olih
makasami ring populasi sane pacang panilik ring tetilik puniki inggih punika kartu
menunjang lan ngedukung tetilikan puniki. data. Sane mawinan kartu data kapilih
kramaning mupulang data inggih punika dados piranti pangwantu piranti utama
cara-cara sane kaangge molihang data santukan mangdane parikrama mupulang
secara lisan utawi tertulis. Ring sajeroning data puniki prasida maurut (sistematis).
metodelogi tetilik katlatarang indik kualitas Piranti tetilik punika kasiagayang lan
data punika katentuan olih kualitas alat karancang pinih becik sumangdane prasida
mupulang data. ngamolihang data sane prasida mendukung
Manut ring makudang-kudang tetilikan puniki.
pikenoh ring duur prasida kacutetang indik Data tureksa inggih punika proses
tata cara pamupul data inggih punika tata ngrereh tur nyusun data sane kapolihang
cara sane kalaksanayang anggen saking wawancara, catatan lapangan, lan
ngemolihang data sane becik, jangkep, dokumentasi mangda sistematis antuk
miwah efisien sane kasaratang anggen nyorohang data ring soang-soang kategori,
ngalaksanayang tetilik ilmiah antuk nglaksanayang sintesa, nyusun ring
nelatarang watesan-watesan anggen sajeroning pola, milihin data sane mautama
ngawetuang napi sane sampun kajudi. sane pacang kaplajahin, tur ngaryanin
Ring tetilik puniki, data sane pacang pacutetan. Dadosnyane sane pacang
katureksain pastika pacang kapupulang kalaksanayang ring sajeroning nureksain
dumun. Kapatutan data kapolihang saking data inggih punika ngatur, ngurutang,
kapatutan ri kalaning mupulang data. Indike nagingin kode, miwah nyorohang ring
punika taler kalaksanayang ring tetilikan soang kategorinyane. Madasar antuk teori
puniki. Nganutin kawentenan data data tureksa, tetilikan puniki ngangen tata
(karakteristik data), kramaning mupulang cara minakadi.
data sane kaanggen ring tetilik puniki inggih Identifikasi data inggih punika
punika wantah kramaning dokumentasi. makasami data sane sampun kakumpulang
Sakadi sane kauningin kramaning kaidentifikasi manut ring sorohnyane.
dokumentasi inggih punika ngrereh data Artosnyane, data punika kapilahin sane
indik parindikan utawi variabel sane marupa relevan kaanggen wantah data sane
catatan, transkrip, prasasti, notulen rapat, mapaiketan sareng tata wangun intrinsik
foto miwah sane lianan lan pinaka lan kejatian guna sarat paguron-guron sane
kramaning sane kaanggen antuk wenten ring satua Pan Balang Tamak.
ngamolihang data nganggen cara ngwacen Ngicalang data sane nenten
cakepan-cakepan lan teks. kasaratang (reduksi data) inggih punika
Panilik nganggen kramaning nyutetang ( merangkum), milihin unteng
dokumentasi santukan sane kaselehin sane kautamayang tur ngicalang sane
marupa dokumen inggih punika satua sane nenten manut ring tetilik. Data sane
mamurda Seseleh Wangun Instrinsik lan kareduksi inggih punika data sane nenten
Guna Sarat Paguron-guron ring Satua Pan kaanggen duaning nenten manut nganutin
Balang Tamak. ring tetujon. Data sane kapolihang saking
Panilik patut sayaga ngerasuk ring kramaning dokumentasi.
kahanan ring dija genah penandang punika, Nyoroh-nyorohang data manut
miwah penilik mangda nuwenang wawasan tetujon ipun (klasifikasi data) manut tetujon
majeng ring napi sane pacang kaselehin. ipun pinaka kaklompokang madasar antuk
Tugas panilik pinaka piranti mangda soroh data. Nyoroh-nyorohang data puniki
prasida ngawetuang tetilikannyane, milihin kalaksanayang majeng ring kramaning
piranti, nglaksanayang pamupulan data,
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No: 1 (2015)

dokumentasi. Nyoroh-nyorohang puniki lan cacep (cekatan) lan “Tamak” madue


kalaksanayang manut saking pikobet sane teges loba (rakus). Murda Pan Balang
katilikin. Tetilik nyorohang wangun instrinsik Tamak nyihnayang asil parilaksana, sekadi
lan guna sarat Pan Balang Tamak sane parilaksananyane
Interprestasi data punika wantah sane pripit tur akeh madue winaya. Nika
papolih tetilik sane sampun kaklompokang mawinan para krama banjare branti tur
nganutin pikobet sane kaunggahang ring madue winaya jagi mademang Pan Balang
tetilikan puniki. Ring tetilikan puniki sane Tamak.
pacang kainterprestasiang inggih punika Waluyo (2007:24) nguningayang
data ngenenin indik tata wangun intrinsik unteng inggih punika pikayunan sane
lan kajatian guna sarat paguron-guron sane kasurat olih sang pangawi majeng ring
wenten ring satua Pan Balang Tamak. panonton majalaran antuk lelampahan
Nyutetang Data (verifikasi), satua sane kakawi. Unteng sane wenten
Pamargi nyutetang data kalaksanayang ring sajeroning satua Pan Balang Tamak
yening data sampun masusun apik lan nyaritayang indik pengawit kawentenan Pan
manut tata titi sane sampun kacumawisang. Balang Tamak nyantos padem. Ring carita
Proses panyutetan dados kalaksanayang puniki nyaritayang indik asapunapi
secara bertahap, nanging kaping untat kawentenan Pan Balang Tamak ri
kacutetang sane pinaka kecawis pikobet sajeroning mabanjar ring desa. Akeh
tetilikan. Dadosnyane, panyutet punika wedaya saking krama banjar nanging Pan
patut mapaiketan antuk napi sane munggah Balang Tamak mersidayang malih ngelidin
ring tetilikan, nenten dados ngaryanin wedaya sane kabuat olih para krama
panyutet antuk papineh soang-soang banjar, sumangdene Pan Balang Tamak
panilik. Mawinan kadi asapunika, pamicutet keni danda santukan Pan Balang Tamak
ring tetilikan puniki ngenenin indik Seseleh puniki lengit, pripit, tur akeh pesan
Wangun Instrinsik lan Kejatian Guna Sarat dayanyane.
Paguron-guron ring Satua Pan Balang Nanging yadiastun sampun akeh
Tamak. wedaya saking para krama, nenten ja
mersidayang ngalahang dayane Pan
Pepolih lan Pabligbagan Balang Tamak. Punika mawinan Pan
Tata Wangun Instrinsik Satua Balang Tamak nenten kasenengin olih
Data sane kapolihang saking krama banjare. Unteng punika kajantenang
pepolih tetilikan puniki inggih punika data idup digumine mangda adung makrama tur
indik wangun intrinsik lan kejatian guna saling tulungin. Ring pengajahan Agama
sarat paguron-guron sane wenten ring Hindu pastika sampun kauningin, jadma
satua Pan Balang Tamak. Ring satua Pan ring kauripane puniki madue krama.Yening
Balang Tamak puniki kawentenan wangun iraga malaksana sane becik, sinah becik
intrinsik sane wenten papitu punika samian kapanggih, lan yening iraga malaksana
kepangihin ring satua Pan Balang Tamak sane nenten becik sinah mikolihang napi
puniki, minakadi. sane kabaos sengkala utawi nenten becik.
Murda puniki mabuat pisan ring Pragina lan pawatekannyane sane
sajeroning satua santukan murda punika kaduwenang inggih punika pinaka
nyihnayang daging kasuksman sane campuhan sane nenten dados
wenten ring satua. Murda sepatutnyane kalempasang siki sareng sane lianan.
prasida nudut kayun sang pengwacen. Pragina ring sajeroning carita patut
Punika mawinan murda kakaryanin mangda kacingak maurip lan nyata, sumangdane
becik. Sajeroning tetilik punika, sane sang sane ngawacen jakti ngarasayang
kaselehin inggih punika satua Pan Balang kawentenannyane. Indik pakayunan
Tamak. Kawastanin Pan Balang Tamak pragina-pragina sane wenten ring carita
inggih punika “Pan” sane mateges Bapa, prasida kacingak ring bebaosan saking
“Balang” sane mateges beburon sane pragina, prasida malih kacihnanyang saking
mawasta balang sane madue makna cerdik tutur sane kaanggen, parilaksanannyane
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No: 1 (2015)

napike bangras utawi becik. Pragina miwah sanggah, sadahange di sakan sanggahe,
pawatekannyane sane wenten ring satua tur bokne gambahange”.
Pan Balang Tamak sakadi punika. Lelintihan satua inggih punika napi
Pan Balang Tamak watek ipun sane dados carita, sapunapi carita punika
corah tur wedaya santukan nenten nuutin lan sapunapi panguntat carita punika.
napi sane sampun dados awig-awig desa. Lelintihan carita punika nyaritayang indik
Yadiastun kabuatang wedaya saking krama sapunapi peristiwa punika kamargiang
banjar, Pan Balang Tamak mersidayang saking kapertama nyantos puput. Lelintihan
mekelid tur mewali wedayain para krama punika prasida kakepah dados tetiga inggih
banjare. Punika mawinan Pan Balang punika lelintihan ka arep (alur maju),
Tamak nenten kesenengin sareng krama lelintihan ka ungkur (alur mundur), miwah
banjare. Kacihnayang ring lengkara puniki. lelintihan macampuh (alur campuran).
Pemastika lengkara sane nyihnayang Lelintihan sane kaanggen ring satua Pan
parilaksana corah sane , wedaya sane Balang Tamak puniki inggih punika
kekaryanin olih Pan Balang Tamak ring lelintihan ka arep. Santukan caritanyane
lengkara “sadurung sangkep Pan Balang ngenenin indik parindikan sane jagi
Tamak suba kebanjar pedidiane. Ia ngabe kalaksanayang. Satua saking pengawit
jaja iwel ane jaange di sakan bale banjare. ngantos puput sane pinaka paiketan
Apang ngenah care tain cicing seken-seken pikobet sane malianan lan pamuputnyane
lan isinine yeh akecritan apang ngenah ngamolihang pamicutet.
care enceh cicing”. Rerawatan inggih punika
Klian banjar pewatekan ipun becik wewidagan wicara sane kalaksanayang,
santukan sampun ngicenin pangarah sane sane mapaiketang sareng makasami
becik ring banjar, kacihnayang ring kahanan indik, galah, genah, lan kahanan
lengkara puniki. Pamastika sane (suasana) sane wenten ring sajeroning
nyihnayang parilaksana sane becik tur carita. Rerawatan galah sane kaanggen
nguningayang sane becik majeng para ring satua Pan Balang Tamak puniki inggih
krama punika kapanggihin ring lengkara punika jani, buin mani, tengai, Rerawatan
“sawireh lakar ngayah kanti sanja, jro klian genah sane wenten ring satua Pan Balang
mabesen apang ane ngayah buin mani Tamak puniki inggih punika di jumahne, di
ngaba sengauk apang ada daar sambilang banjar, ke alase, pura Bale Agung, di
ngayah”. pekarangan, rerawatan parindikan
Krama banjar: becik, yadiastun ri rikalaning Pan Balang Tamak duweg pisan
tatkala nyengkalen, nanging nenten ngengkal daya, yadiastun ia sugih tusing
mersidayang sakewala pepesan anake kuangan arta brana, nanging ia sing ja
sane kena sengkala tekening dayane Pan kodag baan lengit, pripitne, tur liu pesan
Balang Tamak, kacihnayang ring lengkara dayane.
puniki. Pamastika sane nyihnayang Bebaosan punika mabuat pisan ring
parilaksana sane satata branti tekening daging carita, santukan bebaosan punika
anak sane madue daya akeh tur corah, ngwantu pangwacen ngresepin daging
lengit, pripit sinah dados gedegang timpal carita miwah unteng utawi piteket-piteket
punika kapanggihin ring lengkara “Makita sane sampun kawedarang olih sang
anake nyengkalen ia, sakewala pepesan pangawi. Basa sane kaanggen ring satua
anake ane kena sengkala. I Pan Balang puniki inggih punika basa sadina-dina.
Tamak dadi gedegang banjar”. Piteket inggih punika paplajahan
Kurenan Pan Balang Tamak: satia pikenoh lan laksana utawi piteket panyurat
tekening semaya, kacihnayang ring majeng ring sang pangwacen. Piteket sane
lengkara puniki. Pamastika sane prasida kapolihang saking satua sane
nyihnayang parilaksana satia tekening mamurda Pan Balang Tamak inggih punika.
semaya punika kapanggihin ring lengkara Iraga dados jadma nenten dados
“Kurenane lantas nyaputin ia I Pan Balang maparilaksana sakadi Pan Balang Tamak
Tamak nganggo kain putih tur abane ke sane setata wedaya sareng anak lianan,
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No: 1 (2015)

napi malih ngiring krama desa, iraga dados Jro mangku teken prajuru lantas nauhin
jadma sumangdane madue parilaksana para krama apang rauh ke pura desa,
sane becik tur ri kala idup mabanjar, sawireh ade paica Ida Bhetara marupa
madesa, sepatutnyane nuutin napi sane artha brana apeti liune”.
dados awig-awig desa. Pamastika lengkara ring ajeng
Kajatian guna sarat paguron-guron nyihnayang parilaksana sutindih ring
wantah piranti sane nanemang pikenoh- swadarma kapanggihin ring lengkara Jro
pikenoh kajatian majeng anak alit sane mangku teken prajuru nauhin para krama
madue komponen pangweruhan. Sakadi apang rauh ke pura desa, sawireh ade
sane sampun kauningin samian karya paica Ida Bhetara marupa artha brana apeti
sastra pastika madaging kajatian guna liune.
sarat paguron-guron. Lengkara punika rumasuk ring
Kajatian guna sarat paguron-guron kajatian guna sarat religius santukan ri
puniki wenten plakutus inggih punika prama kalaning jro mangku lan para pamedek
tatwa (religius), arjawa (jujur), awiwahara lenan pada tangkil ke pura desa nanging di
(toleransi), anut ring tata krama (disiplin), sampunne ngantos ring pura dapetange
teleb makarya (kerja keras), seneng ngawi wenten peti maukir, pikayunan punika paica
(kreatif), mandiri, demokratis, meled uning ring ida bhatara. Punika nyihnayang
(rasa ingin tau), welanin Negara (semangat parilaksana ane anut ring ajah-ajahan
kebangsaan), tresna Negara (cintah tanah agama ipun, santukan sampun prasida
air), ngajiang pikayun (menghargai tangkil ring pura yadiastun sadurung
prestasi), kumanyama (bersahabat), cinta mapikayun peti punika tuah paica ring Ida
damai, seneng ngewacen (gemar bhatara nanging mangda nenten iwang
membaca), urati ring palemahan (peduli cingakin dumun napi daging ring peti
lingkungan), urati ring pawongan, (peduli punika. Dadosnyane iraga dados jadma
sosial), lan tanggung jawab. Punika taler mangda madue utawi satata ngambel
ring satua Pan Balang Tamak, pastika kajatian guna sarat paguron-guron parama
madaging kajatian guna sarat paguron- tatwa (religius) puniki santukan ring iraga
guron sane jagi kabahbahang ring sor makrama nenten lempas tekening ajahan-
puniki. ajahan agama sane iraga anut. Mangda
Ngenenin indik kajatian guna sarat iraga prasida satata ngamolihan pamargi
paguron-guron sane wenten plakutus guna sane becik.
sarat, ring satua Pan Balang Tamak. 2) Guna sarat awiwahara (toleransi)
Kajatian guna sarat paguron-guron sane Kejatian guna sarat awiwahara
kepangihin wantah lima inggih punika: (Toleransi) inggih punika parilaksana sane
1) Kajatian guna sarat parama tatwa ngajinin pabinayan agama, panegaran,
(religius) etnis, panampen, lan parilaksana jadma
Kajatian guna sarat religius inggih tiosan sane mabinayan sareng padewekan
punika parilaksana sane patut ri kala iraga. Kacihnayang antuk lengkara utawi
nglaksanayang ajah-ajahan agama, tur bebaosan:“Bangkene Pan Balang Tamak
sagilik saguluk majeng ring agama sane lantas abane ke setra tur ketanem. Payu
tiosan. Ring satua sane mamurda Pan masih bangkene kencanine teken banjare.
Balang Tamak punika kajatian guna sarat Setondene para krama makejang suba
paguron-guron parama tatwa (religius) sumanggem lakar ngendepin bangkene
kacihnayang antuk lengkara utawi Pan Balang Tamak dijumahne apanga
bebaosan:“Buin mani semengan tuah bengu lan sing ada ane maekin. Sawireh
rainan. Jro mangku suba pada tangkil ke Pan Balang Tamak jeleme lengit, pripit, tur
pura ngajak para pamedek lenan. Mare demen ngeka daya ane ngae krama
teked di pura mekesiab jro mangkune banjare setata keweh”.
sawireh ada peti melah tur maukir. Jro Pamastika lengkara ring ajeng
mangku makeneh “sinah suba ne paica Ida nyihnayang parilaksana asih ring krama
Bhetara teken damuh-damuh duwene sami. kapanggihin ring lengkara bangkene Pan
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No: 1 (2015)

Balang Tamak lantas abane ke setra tur demenin teken krama banjare. Suba lantas
ketanem. Payu masih bangkene kencanine keto ia masih suba mabesen teken
teken banjare kurenane, disagete mani puan ia nemu
Lengkara punika rumasuk ring sengkala ngemasin mati. Liu lantas
kajatian guna sarat awiwahara santukan mabesen teken kurenane, tur sing ada anak
lengkara punika nerima solah lan len nawang”.
parilaksana Pan Balang Tamak yadiastun ia Pamastika lengkara ring ajeng
jeleme lengit, pripit tur demen ngeka daya nyihnayang parilaksana rasa meled uning
ane ngae krama banjare setata keweh. kapanggihin ring lengkara Pan Balang
Tamak ane demen ngeka daya, setata
3) Guna sarat teleb makarya (kerja keras) tangar teken apa ane gaene teken krama
Teleb makarya inggih punika banjare.
Parilaksana sane nyihnayang indik Lengkaran punika rumasuk ring
parilaksana trepti lan pateh ri kala kajatian rasa meled uning santukan
nglaksanayang tugas, muputang pikobet, lengkara punika madaging
lan pakaryan mangda becik lan patut. parilaksananyane Pan Balang Tamak sane
Kacihnayang antuk lengkara utawi tangar tekening napi sane kakaryanin malih
bebaosan “Krama banjare sayan makelo olih krama banjare, santukan akeh
sayan gedeg teken ia I Pan Balang Tamak. gaenange daya tekening krama banjare
Buin lantas krama banjare ngeka daya nanging mersidayang ngelidin tur mebalik
apang nyidang ja nyengkalen ia Pan Balang krama banjar sane keni dayane Pan Balang
Tamak. Pan Balang Tamak demen mecelep Tamak.
ke pekarangan timpal, nyemak sekancan 5. Demokratis
who-wohan tur ane lenan. Krama banjare Demokratis inggih punika tata cara
ngelah daya lakar nyebag Pan Balang maparilaksana sane nenten minayang
Tamak nganggo awig-awig” padewekan lan jadma sane tiosan ri kala
Pamastika lengkara ring ajeng nyalanin kauripan manyama braya. Puniki
nyihnayang parilaksana teleb makarya kacihnayang antuk lengkara “Kacrita jani di
kapanggihin ring lengkara krama banjare banjar lakar ada gae menehin Pura Bale
ngelah daya lakar nyebag Pan Balang Agung. Krama Banjare lakar luas ke alase
Tamak nganggo awig-awig. ngalih kayu. Klian banjare suba
Lengkara punika rumasuk ring mapangarah apang krama banjare pesu
kajatian teleb makarya santukan ring semeng-semeng ri kala siape suba pada
lengkara puniki nyihnayang parilaksana tuun. Keto masi Pan Balang Tamak suba
para krama sane pepes ngaenang daya maan arah-arah”.
mangda prasida nyengkalen Pan Balang Pamastika lengkara ring ajeng
Tamak sumangdene ia keni danda nyihnayang parilaksana demokratis
santukan Pan Balang Tamak puniki pripit, kapanggihin ring lengkara Klian banjare
lengit tur akeh pisan madue daya sane suba mapangarah apang krama banjare
corah, punika sane mawinan Pan Balang pesu semeng-semeng ri kala siape suba
Tamak kagedegin olih krama banjare. pada tuun.
4. Guna sarat rasa meled uning (rasa ingin Punika rumasuk ring kajatian
tahu) demokratis santukan ring lengkara punika
Kajatian guna sarat paguron-guron madaging parisolah sane nyalanin kauripan
rasa meled uning inggih punika parilaksana manyama braya sane kalaksanayang olih
sane satata mautsaha mangda prasida krama banjare yadiastun Pan Balang
uning lan nelebin indik sane kaplajahin, Tamak nenten sareng krana pelih baan
kacingak, lan kapireng. Puniki kacihnayang mirengang pangarah saking kliang banjar.
antuk lengkara “Pan Balang Tamak ane
demen ngeka daya, setata tangar teken Pamuput
apa ane gaene teken krama banjare. Ia Mawit saking pepolih tetilik sane
masi suba merasa teken awakne tusing sampun kabahbahang ring adyaya IV
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No: 1 (2015)

ngenenin indik wangun instrinsik lan pendidikan karakter) anggen geguat


kejatian guna sarat paguron-guron sane ngwangun tata susila sane becik
wenten ring sajeroning satua Pan Balang Majeng ring penilik lianan, penilik
Tamak, punika mawinan ring sajeroning lianan mangda nglimbakang malih indik
adyaya puniki wenten kalih pahan sane daging tetilikan sane mapaiketan ring basa
pinih mautama pacang kabahbahang inggih Bali, mangda basa Bali prasida ajeg lan
punika tetingkesan miwah piteket. Ring sor lestari. Utamannyane ngeninin indik
puniki pacang kabahbahang soang-soang ngwacen tetilikan kekawian marupa satua
pahan punika. mabasa Bali mangda uning daging
Maduluran antuk pepolih saking tetilikannyane sayan jangkep lan becik.
tetilikan sane sampun kabahbahang indik
wangun instrinsik lan kejatian guna sarat
paguron-guron sane wenten ring satua Pan Kapustakaan
Balang Tamak prasida kapolihang Adityarini, Ida Ayu Putri. 2014. Analisis
tetingkesan inggih punika. (1) Wangun Aspek Stilistika dan Nilai Pendidikan
instrinsik sane wenten ring sesuratan satua Karakter pada Antologi Cerpen
Pan Balang Tamak inggih punika unteng, Pilihan Kompas Tahun 2012, Laki-
murda, pragina lan wateknyane, lelintihan laki Pemanggul Goni. Tugas Akhir
rerawatan, bebaosan miwah piteket, (2) (tidak diterbitkan). Singaraja:
Kejatian guna sarat paguron-guron sane Universitas Pendidikan Ganesha.
wenten ring satua Pan Balang Tamak Antara, I Gusti Putu. 2006. Teori Apresiasi
inggih punika guna sarat parama tatwa Sastra Bali Anyar. Singaraja: STKIP
(religius), awiwahara (toleransi), teleb Singaraja.
makarya (kerja keras), rasa meled uning ---------. 2011. Prosa Fiksi. Singaraja:
(rasa ingin tahu), demokratis. Saking Universitas Pendidikan Ganesha.
makudang-kudang kejatian guna sarat Astika, I Nyoman Kembar. 2013. Nilai
paguron-guron sane sampun kabahbahang Pendidikan Karakter dalam Satua I
ring ajeng. Durma dan Relevansinya terhadap
Piteket sane kawedarang ring titilik Anak di Desa Tampaksiring
puniki inggih punika sakadi, Majeng ring Gianyar. Skripsi (tidak diterbitkan).
guru basa Bali kaaptiang mangda prasida Singaraja: Universitas Pendidikan
nglaksanayang paplajahan antuk nelebin Ganesha.
wangun miwah kejatian guna sarat Paramesthi, Adhi Rohani. 2012. Struktur
paguron-guron sane wenten sajeroning dan nilai Pendidikan Novel Cokorda
satua, kapanggihin kejatian guna sarat Darma Karya I Gusti Putu Antara.
paguron-guron sane prasida dados Skripsi (tidak diterbitkan).
tatuladan ring kauripan jadmane mangkin. Singaraja: Fakultas Dharma
Sesuratan satua akeh kapanggihin piteket- Acarya, Institut Hindu Dharma
piteket sane mabuat pisan ring sajeroning Negeri.
angga para sisia, punika mawinan mawit Wendra, I Wayan. 2011. Penulisan Karya
saking mangkin satua patut kaicen ring Ilmiah. Singaraja: Undiksha.
para sisia ri kala nglaksanayang Waluyo. Herman J. 2007. Drama Naskah
paplajahan, Pementasan dan Pengerjaannya.
Majeng ring sang pangwacen, sang Surakarta: Lembaga
pangwacen mangda sayan urati lan Pengembangan Pendidikan.
nglestariang kekawian ring Bali mangda Yasa, I Putu. 2012. Kajian Struktur dan Nilai
nenten sayan rered. Majalaran antuk Sosial Religius Satua Bhagawan
ngwacen selanturnyane ngresepin daging Dharmaswani.Skripsi (tidak
carita utamanyane ngresepin indik daging diterbitkan). Singaraja: Universitas
kajatian guna sarat paguron-guron (nilai Pendidikan

Anda mungkin juga menyukai