BAB I
UNGGAH-UNGGUH BASA LAN
PENGETRAPANE
OLEH:
DRA. SRI SULISTIANI, M.Pd.
DRA. SUWARNI, M.Pd.
DRS. SUGENG ADIPITOYO, M.Si.
DR. SURANA, M.Hum.
1
yang mendukung (menyimak, basa Jawa
mata pelajaran yang berbicara,
diampu. membaca, dan
menulis)
I. UNGGAH-UNGGUH BASA
Basa mujudake salah sijine unsur budaya universal, tegese saben negara
utawa bangsa mesthi nduweni basa minangka sarana kanggo komunikasi. Tujuan
komunikasi kanggo medharake sawijine idhe, gagasan, rasa-pangrasa, panemu,
pamawas, maksud utawa kekarepan marang wong sing diajak guneman. Tumindak
basa kang diucapake iku kudu ana sing guneman lan sing diajak guneman utawa kang
ngrungu, nanging tarkadhang ana wong kang omong dhewe wae utawa ngunandika.
Katilik saka wujude, basa iku arupa basa tulis, lesan, isyarat, lan basa wiraga (bahasa
tubuh).Sajrone nggunakake basa kudu trep ora kena tumpang suh. Hymes (sajrone
Rahardi,2001:29) kang nyebutake components of speech, kang nyakup 7 variabel
utawa faktor kang nemtokake wacana kanthi akronim SPEAKING, yaiku: S (situation,
panggonan lan swasana tuturan), P (partisipants, para panutur), E (ends, maksud
utawa tujuan lan asil tuturan), A (act sequence, wujud lan isi pesen), K (key, ekspresi
utawa nada sajrone medharake tuturan, seneng, susah, lsp), I (instrumentalities, jalur
2
utawa chanels), N (norms, norma/etika tuturan), G (genres, nyakup jinise
wacana,kaya ta gancaran, tembang, guritan, dhialog, mite, crita, donga, kotbah, lsp).
Bebrayan Jawa ngugemi tataning kasopanan sajroning pangetrapane basa
ing pasrawungan. Pangetrapan basa Jawa sajrone tuturan lumrah diarani unggah-
ungguh. Miturut Sudaryanto (2001:1062) unggah-ungguh yaiku tata pranataning
basa miturut lungguhing tata krama. Tata krama yaiku unggah-ungguhing gunem lan
tindak-tanduke (Sudaryanto, 2001:1000). Pamedhare rasa-pangrasa utawa ciptaning
ati bisane gamblang utawa cetha kejaba diucapake uga kudu dikantheni solah-bawa,
tindak-tanduk, ulat, lan sapepadhane kang salaras karo ciptane ati.
Unggah-ungguh basa miturut buku Karti Basa (1946:80-81) nyakup 13 tataran,
yaiku (1) ngoko lugu, (2) ngoko andhap antya basa, (3) ngoko andhap/ basa antya,
(4) wredha krama, (5) mudha krama, (6) kramantara, (7) madya ngoko, (8) madya
krama, (9) madyantara, (10) krama inggil, (11) basa kedhaton utawa bagongan, (12)
krama desa, lan (13) basa kasar. Pamawas kang saemper kawedharake dening
Sudaryanto (ed, 2001:4) kang ngandharake manawa bebrayan tradhisional Jawa
nduweni 13 tingkat tutur (speech level) kang tumata, nanging ora kabeh tingkat tutur
ing jaman saiki ditindakake kanthi bener lan pener. Golongan mudha wis akeh kang
ora nggatekake unggah-ungguh sajrone nggunakake basa. Kanggo ngawekani owah-
owahan jaman lan nggampangake anggone sinau unggah-ungguh basa, mula
Sudaryanto (2001:5) merang unggah-ungguh mung dadi 2 tataran, yaiku basa ngoko
lan basa krama. Sabanjure basa ngoko kaperang dadi ngoko lugu lan ngoko alus,
dene basa krama kaperang dadi krama lugu lan krama alus.
NGOKO
LUGU
NGOKO
NGOKO
ALUS
BASA
KRAMA
LUGU
KRAMA
KRAMA
ALUS
3
A. Basa Ngoko Lugu
Tembung ngoko tegese tanpa tata basa utawa pakurmatan (Poerwadarminta,
1939:422). Tembung ngoko asale saka tembung wod [ko] kang dirangkep dadi
[koko], banjur diater-ateri [ang] dadi [ngoko]. Tembung [ngoko] iku tembung lingga,
tegese ater-ater [ang] iku kanggo ndhapuk tembung lingga, dudu tembung tanduk.
Tembung (leksikon) ngoko mujudake dhasar kanggo pandhapuke tembung krama.
Basa ngoko lugu iku basa kang tembunge ngoko kabeh, dene tembung aku, kowe, lan
ater-atere [dak, ko, di], apadene panambang [ku,mu, e, ake] ora owah, panggah wae
(Padmosoekotjo, 1953:45).
Basa ngoko lugu kuwi lumrahe mahyakake (medharake) pasrawungan kang
kahanane raket banget, kayata:
a) Pacelathon ing antarane sapepadhane kang wis kulina banget.
b) Pacelathon karo wong sing drajate luwih endhek/asor.
c) Pacelathon wong tuwa marang bocah utawa wong kang luwih enom.
d) Digunakake nalika ngunandika utawa omong dhewe.
e) Tumrap bocah sing durung bisa guneman ganep.
Apa titikane tembung ngoko kuwi? Ora kabeh tembung ngoko ana titikane.
Mung saperangan bae sing bisa diterangake titikane adhedhasar wujude tembung iku
sing katon. Upamane adhedhasar ater-ater (awalan) utawa panambang (akhiran)
sing ana ing tembung iku. Lire, tembung-tembung sing oleh ater-ater di-, panambang
–(n)e, utawa –(k)ake lumrahe kalebu golongane tembung ngoko.
Tuladhane:
Ater-ater [dak/ko/di] Panambang [e/ne] Panambang [k-ake]
4
“Jane-jane iki ana apa ta, Mbak, kathik ngundang awake dhewe kudu mulih
kabeh? Ana prakara apa ta sing ora bisa dikandhakake liwat telpon?” takone
Triana maneh.
2) Wong enom marang wong luwih tuwa umure, amarga kudu ngajeni.
Tuladha:
“Aku mau ngundhuh jambu akeh. Panjenengan apa kersa dakaturi? Yen kersa
mengko dakaturi sejinah.”
5
guneman (orang kedua) lan wong kang digunem (orang ketiga) saperlu kanggo
ngajeni/ngurmati. Kosok baline tumrap awake dhewe nganggo tembung ngoko
utawa tembung krama andhap.
(2) Tembung sesulih purusa (kata ganti orang) panjenengan (tumrap wong kang
luwih tuwa), sliramu (tumrap wong kang luwih enom), panjenengane utawa
slirane.
(3) Tembung kriya (kata kerja)
Tembung kriya kang digawe krama inggil iku tembung kriya tumrap wong kang
diajak guneman (orang kedua) lan wong kang digunem (orang ketiga). Tembung
kriya tumrape wong kang guneman (orang pertama) cukup nganggo tembung
ngoko utawa tembung krama andhap.
(4) Ater-ater lan panambang tumrap tembung krama inggil utawa krama andhap
tetep ngoko.
Katrangan:
Kanggo luwih mangerteni kepriye bedane antarane basa ngoko lugu lan ngoko
alus, coba gatekna tuladha ing ngisor iki!
(1) Bim, kowe duwe kamus basa Jawa apa ora?
(2) Bapak wis kondur saka kantor, dene Ibu malah tindak arisan.
Ukara (1) kabeh tetembungane ngoko (yaiku tembung kowe, duwe, kamus, basa,
Jawa, lan ora). Ukara (1) mau diarani ukara kang nggunakake basa ngoko (ngoko
lugu).
Ukara (2) iku tetembungane ngoko (yaiku wis, saka, kantor, dene, malah, lan arisan),
nanging kacampuran tembung krama inggil, yaiku tembung kondur lan tindak.
Tembung kondur iku basa ngokone bali/mulih, dene tembung tindak basa ngokone
lunga. Tembung bali/mulih lan lunga ora digunakake ing ukara iku amarga kanggo
ngajeni wong sing digunem (orang ketiga), yaiku bapak lan ibu. Yen tembung kondur
kaganti nganggo tembung bali/mulih, kurang trep karo undha-usuk utawa unggah-
ungguh basa.
6
lugu didhefinisekake wujud ragam krama kang kadhar kaalusane endhek, nanging yen
kabandhingake karo basa ngoko alus, ragam krama lugu isih luwih alus (Sasangka
2004:105). Titikane basa krama lugu, yaiku (1) ater-ater /di/ owah dadi /dipun/, dene
panambang /e/ owah dadi /ipun/ lan panambang / ake/ owah dadi / aken/, (2)
tembung /aku/ lan /kowe/ lan ater-ater/ dak, ko/ owah dadi /kula/ lan /sampeyan/.
Gunane basa krama lugu kasebut dienggo guneman dening:
a. Wong tuwa marang wong enom utawa kalah pangkat.
b. Wong sing lagi pitepungan anyar.
c. Para murid marang gurune.
d. Abdi marang bendarane.
e. Andhahan marang pimpinane.
Tuladha ukara basa krama lugu :
a. Mbah Warno mirengaken giyaran ringgit purwa kanthi lampahan ‘Karna
Tandhing’. Anggenipun mirengaken kaliyan nedha kacang goreng.
b. Kula badhe nyambut buku gadhahan sampeyan, amargi gadhahan kula ical.
7
Basa krama alus bisa digunakake kanggo guneman marang sapa wae sing
pancen kudu dikurmati. Panganggone kaya ta:
(1) Wong enom marang wong tuwa.
(2) Batur marang bendarane.
(3) Murid marang gurune.
(4) Andhahan marang pimpinane.
(5) Kanca karo kanca sing durung kulina.
b. Ukara Pakon
Ukara pakon utawa ukara angnya iku wedharing gagasan wong kang guneman
tumuju marang wong kang diajak guneman supaya nglakoni utawa nindakake
8
pakaryan. Wujude ukara pakon ana werna-werna, yaiku:
1) Ukara Pakon Larangan utawa Pamenging
Ukara larangan utawa pamenging iku padha bae karo ukara pakon, nanging
asipat nglarang utawa menging ora nindakake solah, obah, utawa pakaryan.
Tuladhane:
(1) Aja pisan-pisan duwe pokal parigawe ala!
(2) Kowe ora kena dolan yen durung sinau.
9
(1) Antemen yen pancen kowe wani
(2) Panganen kabeh, adhimu ora susah diwenehi, wong isih cilih wae kok!
c. Ukara Sananta
Ukara kang andharane mawa surasa sumedya arep tumandang, karepe jejere
ukara mau duwe karep arep tumandang utawa niyat tumandang dhewe. Mesthi
wae ukara iki durung kelakon utawa durung katindakake jalaran isih wujud niyat.
Tuladhane:
(1) Mengko aku dakngitung dhuwitku dhisik.
(2) Sesuk awan aku arep lunga menyang pasar.
e. Ukara Tandang
Ukara kang andharane darbe surasa sumedya kareben kelakon, karepe jejere
ukara nganggep perlu panindak ing pakaryan, tumrap ing liyan. Tuladhane:
(1) Buku kuwi dakjupuke!
(2) Rini wis dakkabari, aku arep dolan mrana.
f. Ukara Pangajak
Ukara pangajak iku padha bae karo ukara pakon, ukara sananta, utawa ukara
tandang, mung kang diprentahake diajak bebarengan tumindak. Tuladhane:
(1) Yun, ayo padha dolan-dolan neng Gresik, yo!
(2) Mangga ta dipunentosi ngriki, sinambi lenggahan.
g. Ukara Sambawa
Ukara kang isine awujud pangarep-arep, saupama, utawa sanadyan kang kang
mratelakake pakaryan mau durung kelakon. Pandhapuke ukara racake
migunakake tembung-tembung kang kawuwuhan panambang [-a] utawa [-ana].
Tuladhane:
10
(1) Muga-muga enggal kaparingana momongan!
(2) Mrenea wiwit mau kowe ora bakal keluwen.
(3) Tangisana nganti semaput dheweke ora bakal urip maneh.
i. Ukara Upama
Ukara upama iku meh padha bae karo prajanji, nanging yen ing ukara upama
tangeh bisane dadi kanyatan apa kang kawedharake. Tuladhane:
(1) Akonana luputmu, kowe mesthi oleh pangapura!
(2) Aku ora bakal teka, kokrewangana nglumpati segara!
(3) Upama aku iki kowe, kasugihanmu takgunakake kanggo karaharjane
bebrayan.
j. Ukata Pitakon
Ukara kang wedharing gagasan kepengin ngerteni apa kang durung diweruhi.
Titikane nggunakake tembung-tembung pitakon [apa, sapa, kepriye, kapan, kena
apa, ngendi lsp]. Tuladhane:
(1) Kowe nggawa apa?
(2) Kepriye kahanane warga kang kena bencana banjir?
(3) Kena apa ta teka-teka kowe nangis?
(4) Apa kang diarani geguritan?
(5) Kapan anggonmu lunga menyang Surabaya?
(6) Sapa sing ngarang guritan iki?
(7) Anggone tuku layanganana gendi?
11
DAFTAR PUSTAKA
CONTO KAMUS:
BASA JAWA NGOKO, KRAMA, KRAMA INGGIL LAN BASA INDONESIA
NGOKO KRAMA KRAMA INGGIL/ALUS BAHASA INDONESIA
A
aku kula adalem/kawula saya
akon aken dhawuh/utus menyuruh
anak anak putra anak/putra
anut tumut dherek ikut
apa menapa menapa apa
aran nama asma nama
asor awon andhap jelek
ati manah penggalih hati/pikIr
awak badan sarira badan
aweh suka paring/nyaosi/ngaturi memberi
ayo mangga suwawi* mari/silakan
B
bali wangsul kondur pulang/kembali
batur rencang abdi pramuwisma
bojo semah garwa suami/istri
brengos rawis gumbala* kumis
butuh betah kersa butuh
12
D
dheweke piyambakipun panjenenganipun dia/beliau
dhengkul dhengkul jengku lulut
duwe gadhah kagungan punya
E
embuh boten mangertos duka tidak tahu
endhas sirah mustaka kepala
enggo angge agem pakai
enom enem mudha/timur muda
epek pendhet pundhut pinta
G
gawa bekta asta bawa
gawan bekta ampilan* bawaan
gawe damel ngasta/yasa buat
nyambut gawe nyambut damel ngasta bekerja
gelem purun kersa mau
geni latu brama* api
gugah gigah wungu bangun
gugu gega ngetokaken menuruti
gunem ginem ngendika berkata
I
iket udheng dhestar ikat kepala
imbuh imbet tanduk tambah
irung irung grana hidung
J
jaga jagi reksa jaga
jaluk suwun pundhut pinta
jamu jampi usada obat
jaran kapal kuda/turangga kuda
jare cariyosipun ngendikanipun katanya
jarit sinjang nyamping kain
jeneng nama asma nama
jupuk pendhet pundhut ambil
jungkat serat pethat sisir
K
kalah kawon kasoran* kalah
kandha cariyos ngendika berkata
karep kajeng karsa kemauan
kathok sruwal lancingan* celana
kena kenging kepareng boleh
keris dhuwung wangkingan keris
klambi rasukan ageman pakaian
ko/kok sampeyan panjenengan engkau
13
kon ken utus suruh
kongkon kengken utus/dhawuh disuruh
kowe sampeyan panjenengan engkau
krungu mireng midhanget mendengar
kuru kera susut kurus
L
lair lair mijil / miyos lahir
laku lampah tindak berjalan
nglakoni nglampahi nindakaken melakukan
lanang jaler kakung laki-laki
lara sakit gerah sakit
lawang konten kori pintu
lunga kesah tindak pergi
M
maca maca maos membaca
mangan nedha dhahar makan
manggon manggen lenggah tinggal/domisili
mari mantun dhangan sembuh
mata mripat paningal/netra mata
mati pejah/tilar seda meninggal
mayit jisim layon mayat
melu tumut ndherek ikut
menyang dhateng tindak pergi/ke
meteng wawrat/ngandheg mbobot/nggarbini hamil
minggat kesah lolos/kentar minggat
N
nesu srengen duka marah
ngising bebucal bobotan hajat besar
ngreti ngertos priksa/pirsa tahu
O
oleh angsal kepareng/pikantuk boleh
omah griya dalem rumah
omah-omah emah-emah krama nikah
omong ginem/sanjang ngendika berkata
P
pangan tedhan dhaharan makanan
pek pendhet/suwun pundhut pinta
pelanangan pejaleran kalam* penis
pikir manah penggalih pikIr
R
rambut rambut rikma rambut
14
rewang rencang abdi pembantu
rungu pireng midhanget dengar
S
sadulur sedherek sentana* saudara
sikil suku sampeyan/samparan kaki
silih sambut/ngampil pundhut ngampil meminjam
slamet wilujeng sugeng selamat
suguh segah sugata jamuan
susah sisah sungkawa/sekel sedih
T
tak/dak kula adalem/kawula saya
takon taken nyuwun priksa/dangu
mundhut priksa bertanya
tangi tangi wungu bangun
teka dhateng/dumugi rawuh hadir
tilik tuwi tinjo / sambang tandang
tonton tonton priksa lihat
tuku tumbas mundhut beli
tunggang tumpak nitih naik
turu tilem sare tidur
tutur sanjang/criyos paring priksa/atur priksa berkata
tuwa sepuh sepuh tua
U
ulih antuk kondur pulang
undang timbali aturi undang
untu waos waja gigi
urip gesang sugeng hidup
utang sambut/ampil nyuwun/mundhut ngampil hutang
W
wadon setri /estri putri/wanodya perempuan
waras saras dhangan sembuh/sehat
warisan tilaran pusaka* warisan
wedang benteran unjukan miniman
weruh sumerep priksa melihat
weweh suka maringi/nyaosi/ngaturi memberi
wetu wedal wiyos keluar
wicara wicanten ngendika berkata
wong tiyang priyantun orang
Diposkan oleh . . . Kuliah Bahasa Jawa. . . di 09.04
Kirimkan Ini lewat EmailBlogThis!Berbagi ke TwitterBerbagi ke FacebookBagikan ke
Pinterest
15