karya
Y. S. AGUS SUSENO
1
PELAKU
ILUK
KHATIMAH
ABAH KHATIMAH
PAMBAKAL IDUP
HAJI IJUN
KURNAIN
UTUH GALAI
MADI ENGOT
SARI BUNGAS
AMAT LANGKAR
TUAN CONTROLOEUR
NYONYA CONTROLOEUR
ROSALINDA
MAYOR VAN DER SCHOORS
LETNAN VAN HOUTEN
KOPRAL BADRUN
KOPRAL MUNIR
OPAS HAMDI
PELAYAN
ORANG KAMPUNG 1
ORANG KAMPUNG 2
ORANG KAMPUNG 3
ORANG KAMPUNG 4
ORANG KAMPUNG 5
SINOPSIS
2
M U S I K : ----------------------------------------------- japin rantawan ----------------------------------------------
ADEGAN SATU
HAJI IJUN : Binuhung karing! Muha ikam nang maling! Aku nang kamalingan, bungul
ai! Malingnya bukah ka sana! Lakasi, sasahi!
UTUH GALAI : (KEPADA ORANG KAMPUNG.) Cah, paraya disasah! Malingnya sudah
bukah ka padang tagah.
HAJI IJUN : Musti ni Iluk! Kada bisa lain, Iluk! Sial bujuran kampung kita ni bainguan
urang macam itu. (KEPADA PAMBAKAL IDUP.) Mana Opas, Pambakal?
Makanya, Pambakal ai, baik diusir ha kulawarga Iluk tu. Baguna tangkar
baung pada inya!
HAJI IJUN : Kada kawa basabar lagi! Bilang rancak banar sudah kampung kita
kamalingan. Maka kada lain, musti Iluk malingnya! Baik mambuang hintalu
sabigi daripada tambuk sakataraan! (KEPADA UTUH GALAI.) Nih, saikung
nih! Utuh Galai ni palihatku pina rakat bakawal lawan Iluk. Ajin handak jadi
maling jua , nih!
3
UTUH GALAI : (KEPADA ORANG KAMPUNG.) Nang kaya warik takapit sidin ni. (KEPADA
HAJI IJUN.) Nangapa maka pian mambarang pandir? Banganga dahulu,
hanyar baucap, Ji ai. (KEPADA ORANG KAMPUNG.) Sidin ni bujur haja
sumbahyang kada tinggal waktu. Tagal, dilihat parigal, balaluas luang
burit haja!
ORANG KAMPUNG 3 : Hi’ih! Tabaik Iluk kalu pada sidin. Bujur maling, tagal Iluk rajin mambari
kita duit, baras, iwak karing, amun kita kada kawa maambil upah manurih
gatah wayah musim hujan!
ORANG KAMPUNG 4 : I’ih! Mun Haji Ijun tu, angkin barajut! Kada titik banyu diganggam! Sama
haja lawan Kurnain tu yat!
PAMBAKAL IDUP MENGHAMPIRI HAJI IJUN YANG TENGAH BERBISIK-BISIK DENGAN KURNAIN.
PAMBAKAL IDUP : (BERDEHEM.) Astagfirullah... Akayah, ngalihnya jadi Pambakal ni, lah?
Pian badua ni tahu, kalu, Iluk tu jagau! Siapa nang sanggup malawaninya?
Ditimpas, kada tadas. Dihantam, mambulik. Inya saraba mau, banyak
bailmu. Jadi...
PAMBAKAL IDUP : Kadanya damintu pang. Ni nang kaya ini, Ji-lah, Kurnain-lah... Bujur haja
Iluk tu maling, tagal inya kada mambarang cuntan. Nang dicuntannya
ampun urang Walanda, atawa urang nang bagawi lawan Walanda, nang
kada pati dikatujuinya.
HAJI IJUN : Aku ni pang? Aku dimuarinya jualah? Maka aku kada bagawi lawan
Walanda? Aku ni sahibar pambulantikan kayu, batu harang alias batubara.
Napa maka hartaku dicuntaninya jua?
KURNAIN : Mun aku, anakku banar ai nang amtenaar Walanda. Aku kada! Aku
bakabun gatah.
4
PAMBAKAL IDUP : Kabun gatah Walanda! Ni nang kaya ini, Ji, lah, Kurnain, lah... Cuba pang
andika badua ni --- ni ampun maap haja pang, lah --- cuba andika badua ni
nang kaya Patuan Guru Haji Durrahman tu, nah, kikira kada pacangan
kamalingan tu.
PAMBAKAL IDUP : Cuba andika lihat Patuan Guru Haji Durrahman! Sidin kada suah
kamalingan kalu, saumuran? Sidin baikan lawan urang!
KURNAIN : (KEPADA HAJI IJUN.) Sasain muyak pinanya sudah Pambakal Idup ni, Ji
ai. Ni kabanyakan mandangarakan hutbah A’a Gym, nih!
PAMBAKAL IDUP : Hadang dahulu, cuba dangarakan! Haji Durrahman tu kada kurang
sugihnya kalu pada andika badua ni? Tagal, anak buah sidin kadada nang
hakunnya umpat Walanda! Sidin banyak baamal, rajin bajakat, banyak
maharagu anak yatim!
KURNAIN : Jadi, kaya apa ini, Pambakal? Piankah atawa kami nang balapur lawan
Opas?
PAMBAKAL IDUP : (TERSINGGUNG.) Aku! Biar dimapa jua, aku ini Pambakal Kampung
Jalatang. Samunyaan tanggung jawabku!
5
ADEGAN DUA
DI MARKAS TUAN CONTROLOEUR CORNELIS VAN DICK, PENGUASA ONDERNEMING BANUA LIMA.
PAGI HARI.
BADRUN/MUNIR/
HAMDI : (SEREMPAK) Siap, Tuaaan...!
TUAN CONTROLOEUR : Goed, goed, goed...! Serdadu Hindia Belanda harus setia setiap saat, he?
Masih banyak ekstremis yang harus ditumpas agar wilayah kekuasaan
Ratu Wilhelmina ini aman, damai en’ sentosa. (KEPADA NYONYA) Betul,
Mami?
Ny. CONTROLOEUR : Yess, Papi. Ik rasa, lebih cepat itu ekstremis diberantas, lebih baik, Papi.
Kalau di sini sudah aman, Papi bisa minta mutasi ke Batavia. Ik sudah tidak
betah di Borneo ini, Papi! Di sini cuaca panas, susah cari keju, yang ada
cuma dami tiwadak, jaring en’ tapai Gambut, Papi!
ROSALINDA : Yess, Papi. Di sini tidak ada universitas, penduduknya masih barbar en’
primitif. Rosa mau kuliah di Leiden, Papi. Di sini Rosa tidak punya rekan en’
tak bisa menyaksikan bunga tulip bermekaran di taman. Rosa kesepian,
Papi!
TUAN CONTROLOEUR : (TERTAWA) Ha-ha-ha! Dasar anak keju, tidak mau gabung dengan anak
singkong. (KEPADA PARA SERDADU) Mayor en’ kowe semua. Kowe orang
tahu untuk apa kita kumpul sekarang, he?
VAN DER SCHOORS : Siap, Tuan! Kita adakan musda, rapim en’ sekaligus rapat kerja, dengan
tema Mencari Solusi Keamanan di Onderneming Banua Lima.
6
TUAN CONTROLOEUR : Goed, goed, goed...! Letnan Van Houten, coba kowe orang laporkan
kondisi ekonomi en’ situasi keamanan terkini.
VAN HOUTEN : Siap, Tuan! Di seluruh wilayah, operasi penambangan batu bara milik kita
tidak ada persoalan, Tuan. Semua beres! Begitu pula penambangan
minyak bumi, emas, intan en’ batu permata. Perdagangan gabah, rempah-
rempah en’ hasil bumi juga beres, Tuan, juga pertambakan en’ perikanan.
Cuma, ada gangguan kecil di perkebunan karet, Tuan, di Kampung
Jalatang.
ROSALINDA : Apa pohon karetnya diserang hama, Letnan? Atau kena virus? Virus
SARS, barangkali?
VAN HOUTEN : Bukan, Noni. Mungkin virus ebola. Untuk menjawab itu, Kopral Badrun
en’ Kopral Munir yang akan melaporkan.
KOPRAL BADRUN : Siap, Letnan! (KEPADA TUAN CONTROLOEUR.) Ulun kada tapi tahu,
Tuan!
KOPRAL MUNIR : (KEPADA TUAN CONTROLOEUR.) Maginnya ai ulun. Ulun kada tahu lalu,
Tuan!
TUAN CONTROLOEUR : Ne’, ne’, ne’! Kenapa kowe orang batatunjulan, he? Godverdoom!
(KEPADA OPAS HAMDI.) Pigimana kowe, Opas?
OPAS HAMDI : (TERTAWA MENGAKAK.) Ha-ha-ha! Itu persoalan kecil, Tuan. Keciiil!
VAN DER SCHOORS : Kecil pigimana maksud kowe, Opas? Jangan kujihing-kujihing!
OPAS HAMDI : Maap, Tuan. Malam tadi Pambakal Kampung Jalatang datang ka wadah
ulun. Inya malapor, rumah Haji Ijun kamalingan. Ujar tu, Iluk malingnya!
TUAN CONTROLOEUR : (TERKEJUT.) Iluk? Opas, kowe orang jangan menganggap kecil masalah,
ya? Iluk sering merampok rumah orang kaya di Onderneming Banua Lima
ini, padahal mereka pembayar pajak yang setia kepada kita!
KOPRAL BADRUN : Bujur, Tuan ai. Maap, Tuan, ulun lawan Kopral Munir suah manyasahi Iluk
di dalam tangsi, wayah inya mahintipakan Nyonya lawan Noni mandi.
TUAN CONTROLOEUR : (MARAH) Ne’, ne’, ne’ ! Ini tak bisa dibiarkan. Para Demang, Pambakal en’
Pangerak sudah sering melapor sama ik punya diri tentang pampijit itu.
Iluk itu yang dijuluki Si Walut Putih, he? (KEPADA OPAS HAMDI.) Opas,
kowe musti tangkap itu orang. Kalau dalam tiga hari tidak bisa ditangkap
itu hantu dundun, kowe orang akan dimasukkan ke penjara bawah tanah.
Paham?!
OPAS HAMDI : Paham, Tuan. Sakira banua kita aman, Iluk harus ditangkap. Tapi Tuan...
7
TUAN CONTROLOEUR : Tapi apa, he?
8
ADEGAN TIGA
TIGA JAGO PUKUL KURNAIN MUNCUL DENGAN SIKAP, TABIAT DAN TINGKAH POLAH
BERBEDA.
MADI ENGOT : Aku Madi Engot, si Buntat Halilipan! Mana malingnya, sini aku
malincainya!
SARI BUNGAS : Aku Sari Bungas, si Buntat Kalimbuai! Jangankan maling kampung,
maling duit rakyat gin kupais!
AMAT LANGKAR : Aku Amat Langkar, si Buntat Haliling! Barangsiapa nang mauntal
luakanku, musti jadi hantu!
KURNAIN : Bungul pada kantut nanginih! Lawan bos basisi-lah ikam?! (MENUDING
KE SUATU ARAH.) Malingnya bukah ka situ! Lakasi, kapungi!
TIGA JAGO PUKUL KURNAIN MENGHUNUS SENJATA TAJAM MASING-MASING. ILUK MUNCUL
DENGAN BARANG CURIANNYA. TENANG DAN PERCAYA DIRI.
9
SARI BUNGAS : U, u, u, nanginikah nang bangaran Iluk? Bungas jua sakalinya. Gagah ha
pulang. Jakanya dibuat dalam kadut, catuki lawan tatakan galam,
maginnya ai bagagah ni.
AMAT LANGKAR : (TERSENYUM, DENGAN SIKAP BERSAHABAT.) Nang kaya apa isuk, Luk?
Jadikah kita basaung ayam?
AMAT LANGKAR : (DENGAN GAYA TAK ACUH.) Samalam! Mun wayah ini, kada. Mun
basaung ayam, kami bakawal.
KURNAIN : Ikam batiga kugajih gasan manjaga rumahku. Paraya baidabul nang kada-
kada. Lakasi, tangkap inya!
ILUK : Kurnain, aku tahu lawan ikam. Ikam ni bahari sakit jua. Imbah nyaman,
kada tatahu muha. Harta ikam kada halal. Lain pada umpat Walanda, ikam
maranakakan duit, makan riba! Ikam nang kaya cancut nang naik ka
sampiran.
ILUK : Aku ni sahibar sambungan tangan urang nang kadada. Kuambil harta
ikam sadikit, sagan dibagi lawan urang nang sakit. Sakira barasih jua harta
ikam.
KURNAIN : Pina musti! Upung mamadahi mayang! Madi, Sari, Amat, tingkalung inya!
ILUK DAN TIGA JAGO PUKUL KURNAIN MEMASANG KUDA-KUDA. TIGA JAGO PUKUL KURNAIN
MENGEPUNG ILUK DARI TIGA PENJURU DAN MEMULAI SERANGAN. SENJATA TAJAM
BERKILAUAN. PADA SATU SABETAN, MADI BERHASIL MENDARATKAN MANDAUNYA KE
PUNGGUNG ILUK. TAPI ILUK TAK TERLUKA.
SARI BUNGAS : Paraya manyambat ngaran Tuhan, Luk ai! Gawian kita sama haja pada
manyalah! (MENCABUT SESUATU DARI BALIK BAJU.) Sangkaku ikam
taguh jar urang haja, sakalinya taguh banaran. Cubai pang ikam sahan
camatiku ni. Aku gin taguh jua, taguh dikiau! (MEMUKULKAN
SENJATANYA KE TUBUH ILUK.) Haiiit...!
10
MENGHADAPI SERANGAN SARI BUNGAS, ILUK DIAM TAK BERGERAK. SEAKAN DILINDUNGI
OLEH KEKUATAN GAIB, KETIKA CAMATI SARI MENDARAT DI TUBUH ILUK, BUKANNYA ILUK
YANG ROBOH, MALAHAN SARI YANG TERJENGKANG.
KURNAIN : (MENGHAMPIRI OPAS HAMDI.) Opas, lakasi tulungi kami! Tu, yat, anak
buahku tabulangkir barataan!
OPAS HAMDI : Pian tanang haja. Ulun tahu pamatinya. (MERANGKUL MAYOR VAN DER
SCHOORS, LETNAN VAN HOUTEN, KURNAIN DAN TIGA JAGO PUKULNYA,
SEMENTARA KOPRAL BADRUN DAN KOPRAL MUNIR MEMBLOKIR ILUK.
MEREKA MERUNDINGKAN SESUATU.) Nang kaya apa? Oke?
OPAS HAMDI, MAYOR VAN DER SCHOORS, LETNAN VAN HOUTEN, KURNAIN DAN TIGA JAGO
PUKULNYA SERTA KOPRAL BADRUN DAN KOPRAL MUNIR MENGEPUNG ILUK. ILUK
MEMPERHATIKAN GERAKAN LAWAN DENGAN WASPADA. OPAS HAMDI, MAYOR VAN DER
SCHOORS DAN LETNAN VAN HOUTEN MENGARAHKAN TALI TAMBANG DI TANGAN MEREKA KE
TUBUH ILUK.
ILUK : Cah, paraya kalu, Walanda ai. Awaslah bubuhan ikam: mang gulimang,
hulu parang hulu badik. Mun manang kutimang, mun kalah kupicik!
DALAM SATU PUTARAN, PARA SERDADU DAN ANTEK-ANTEK BELANDA ITU BERHASIL
MELINGKARKAN TALI TAMBANG KE TUBUH ILUK. TAMBANG DILILITKAN. ILUK TERKEJUT
MELIHAT TAKTIK LAWAN. ANTEK-ANTEK BELANDA TERTAWA KESENANGAN.
OPAS HAMDI : (TERTAWA.) Ha-ha-ha! Nyaman haja sakalinya mangacak sandah laki
nanginih!
OPAS HAMDI : Ha-ha-ha, culas napanya? Tasarah kami ai. Ngarannya gin Walanda. Amun
kada culas, kada manang, ha-ha-ha!
11
KURNAIN : (KEPADA MAYOR VAN DER SCHOORS, SETELAH MERAMPAS BUNTALAN
DI TANGAN ILUK.) Tuan Mayor, sarana dibawa ka tangsi. Langsung haja!
KURNAIN : Mati’i! Urang kaya inya ni kadada manpaatnya jua, nang kaya kangkung
kada baruas!
OPAS HAMDI : Bujur, Tuan ai, kita “dor” haja sudah warik bamban nanginih!
VAN DER SCHOORS : (KEPADA PENDUDUK KAMPUNG.) Kowe orang pribumi ingat ini, he?
Siapa saja ekstremis yang berani melanggar hukum en’ kekuasaan Ratu
Wilhelmina, akan dieksekusi. Opas!
DOR!
BUTIRAN TIMAH PANAS MENERJANG TUBUH ILUK. TAPI ILUK BERGEMING. TAK ADA PELURU
YANG MELUKAINYA. PARA SERDADU BELANDA ITU TERKEJUT BUKAN MAIN. PENDUDUK
BERDECAK KAGUM.
DOR!
ILUK TETAP TAK TERLUKA. LECET PUN, TIDAK. IA TETAP TERSENYUM.
12
UTUH GALAI : (MENYERUAK DI KERUMUNAN.) Nyata ai, ah, kada mampan. Napa mun
astulnya incaan!
OPAS HAMDI, KURNAIN, MAYOR VAN DER SCHOORS DAN LETNAN VAN HOUTEN BERUNDING
DENGAN BERBISIK. SETELAH MENGAMBIL KEPUTUSAN, MEREKA TERSENYUM PUAS.
HAMDI/BADRUN/
MUNIR : Siap, Tuaaan...!
PARA SERDADU BELANDA ITU MENGGIRING TUBUH ILUK YANG TERIKAT DAN
MELEMPARKANNYA KE DALAM SUMUR. MELIHAT ILUK TENGGELAM, MEREKA TERTAWA
TERBAHAK-BAHAK.
13
ADEGAN EMPAT
KHATIMAH, KEDUA ORANGTUA, KAKAK ADIK DAN SANAK SAUDARANYA MUNCUL DENGAN
WAJAH DIRUNDUNG KESEDIHAN. WAJAH KHATIMAH SEMBAB BEKAS TANGISAN. IA MENGAJI
DENGAN SUARA PERLAHAN. SUARANYA HAMPIR TAK KEDENGARAN.
UMA KHATIMAH : Jar Utuh Galai tadi, kadada! Tuhuk sudah inya lawan kakawalan
manajuni, mangacali, manggulagai, kadada jua!
ADIK KHATIMAH : Burusialah diuntal tambun dalam sumur tu, Bah, lah? Atawa dimakan ular
tanah?
UMA KHATIMAH : Ni salah ikam jua, Abahnya ai. Bahari aku handak mangawinakan
Khatimah lawan anak kamanakan mamarinaku, ikam kada hakun. Tahu
haja sudah Iluk tu urangnya macal, ikam bakaras mangawinakan inya
lawan anak kita.
ABAH KHATIMAH : Nangitu pula nang dikuya, Umanya ni. Nang ngaran judu tu, tahulah kita?
Khatimah jua kalu nang handak lawan Iluk? Lawan pulang, bahari aku
bakawal lawan aruah Abah Iluk tu. Makanya am...
UMA KHATIMAH : Makanya am, Abahnya ai, baik manyasal badahulu daripada badudi nang
kaya ini. Cah!
KHATIMAH : Sisa talu buting, Bah ai, hamparan tataknya. Pais pisang, sisa ampat.
Gagicak, anam. Lapat, dua. Balungan hayam, talu. Apam, sabuting...
14
UMA KHATIMAH : Umai, banyaknya pang sisanya? Maka rajin habis haja?
KHATIMAH : Iya-am, Ma ai. Jar Julak Inur, bubuhan kuli kabun nang rancak nginum di
warung sidin, bilanya handak makan wadai batakun: “Wadai ni ulahan
siapa?” Urang gair amun mamakan wadai ulahan kita. Ditangati
mandurnya, jar.
ADIK KHATIMAH : Liwar jahanam Walanda tu. Napa bapikir sampai takasitu.
KAKAK KHATIMAH : (DENGAN NADA HATI-HATI.) Khatimah, wayah di warung tadi, adalah
tadangar habar... Dimapa nasip... laki ikam?
KHATIMAH : Kada tadangar pang, Ka ai. Biar ai. Kalu inya sudah habis umur, rilaakan
ai. Tagal, biar Kaka Iluk maling, inya tatap laki ulun. Lawan jua, inya kada
suah mancuntan harta warga nang kadada.
ABAH KHATIMAH : Lawan pulang, bujur aku ni mintuhanya, aku kada supan baminantu inya.
Kita gin kada suah tamakan duit hasil cuntanannya. Kita makan duit hasil
bajualan wadai, baulah bungkus katupat, lawan duit hasil titik paluhku
maulah gula habang.
KHATIMAH : Kaka Iluk gin kada suah mamakan duit hasil cuntanannya, Bah ai. Jar
kakawalannya gin, inya kada suah bakinuman, kada biasa ka bibinian...
UMA KHATIMAH : Tagal, biar dimapa jua, inya tu tatap maling ngarannya! Gawian nang
kada babarakat nituh!
KEMUNCULAN ILUK YANG TIBA-TIBA MEMBUAT SEISI RUMAH TERKEJUT LUAR BIASA. MEREKA
BELINGSATAN. KETAKUTAN.
ILUK : Ading, Abah, Uma... Ulun Iluk. Iluk bujur. Lain hantu panjadian, lain
sandah! Pian barataan jangan takutan.
KHATIMAH, SANAK SAUDARA DAN KEDUA ORANGTUANYA MASIH BELUM PERCAYA. MEREKA
DICEKAM RASA HERAN DAN KETAKUTAN. GEMETARAN.
15
ILUK : Kada usah ragu-ragu. Ini ulun. Iluk! Lillahi ta’alla, Iluk! Ulun masih hidup!
Cuba japai awak ulun.
ILUK : Sudah mati? (TERSENYUM.) Dimapa aku bisa mati, amun balum habis
umur?
UMA KHATIMAH : Nak... Maka jar ikam dibuang ka dalam sumur? Dijarat ha, jar, pulang,
awak ikam. Napa ikam kada papa...?
OPAS HAMDI : (KEPADA UTUH GALAI.) Handak ka mana ikam? Ikam kusuruh
manuduhakan rumah aruah Iluk, balunya handak kuambil bini, napa ikam
handak bukah mancincing?
16
UTUH GALAI : (MENUNJUK ILUK.) Hantunya datang! Hiii...!
ABAH KHATIMAH : Cah, sarana babasa Walanda gin, Hamdi ai. Papadaan jua. Sama pada
makan pakasam sapat jua!
ILUK : Aku kada kawa mati amun baluman sampai janji, Hamdi ai.
ILUK : Masih tabaik aku kalu pada ikam, Hamdi ai. Bujur aku maling, tagal warga
katuju lawan aku. Kada nang kaya ikam, umpat Walanda, lalu kapiragahan,
mahinyik urang banua saurang. Sakahandaknya manangkapi, manyiksa,
manimbaki warga!
ILUK : Tangkap ha! Timbak ha! Kada ingatkah ikam lawan nang samalam? Maka
ikam manangkapku, manimbakku, manimbai aku ka sumur? Napa
hasilnya?
ILUK : Hamdi, ikam bagawi lawan Walanda, si dajjal nangituh. Nang ikam cari
nangini, kalu? Nih, ambil!
OPAS HAMDI BIMBANG. MATANYA BERALIH DARI KANTUNG UANG KE MATA ILUK.
17
ILUK : Paraya kalu kita bamusuh, Hamdi ai. Urang kaya aku ni musti ada,
damintu jua urang kaya ikam. Amun manusia sudah nafsi-nafsi ---kuyang,
kuyang, hantu, hantu: urang, urang, aku, aku--- dunia tatap ai nang kaya
ini. Akik yaman: tabanyak nang sakit pada nang nyaman. Maksudku, ikam
ni jangan talalu. Lawan warga kampung jangan tapi baagak, jangan
sakahandak! Nang kaya apa? Handak duit, kada?!
OPAS HAMDI MEMANDANG SEMUA ORANG DENGAN BIMBANG. DI TENGAH KEVAKUMAN ITU,
TIBA-TIBA UTUH GALAI MEREBUT KANTUNG UANG DENGAN GERAK CEPAT.
OPAS HAMDI, ILUK, KHATIMAH, SANAK SAUDARA DAN KEDUA ORANGTUANYA TERPERANJAT
MENYAKSIKAN PERISTIWA YANG BERLANGSUNG CEPAT ITU. UTUH GALAI LARI BAGAI DIKEJAR
HANTU.
18