PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011

Prosiding Nadwah Ulama Nusantara (NUN) IV: Ulama Pemacu Transformasi Negara
disunting oleh: Azmul Fahimi Kamaruzaman, Ezad Azraai Jamsari, Ermy Azziaty Rozali, Farid Mat Zain, Hakim Zainal,
Izziah Suryani Mat Resad @ Arshad, Maheram Ahmad, Md Nor Abdullah, Napisah Karimah Ismail & Zamri Arifin
© Jabatan Pengajian Arab dan Tamadun Islam, Fakulti Pengajian Islam, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, Selangor
ISBN 978-983-9368-57-4 (2011), http://www.ukm.my/nun/prosiding%20atas%20talian.htm

Ulama’ Patani di Terengganu: Sejarah dan Peranan

(Dari Tuan Hassan Besut hingga Haji Abdul Rahman Pombeng)
Ahmad Fathy al-Fatani

Majlis Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan

Kompleks Islam Darul Naim, 15200 Kota Bharu, Kelantan

Abstrak: kertas yang ditulis ringkas ini, akan disentuh mengenai beberapa orang ulama’ asal Patani yang
memilih berhijrah dan bermukim di negeri Terengganu Darul Iman dalam tempoh dua abad terakhir, abad 19
dan abad 20, juga peranannya serta sumbangannya dalam menyebarkan dakwah Islamiyyah dan upayanya
mengangkat citra ilmu di kalangan masyarakat negeri Terengganu, baik di kalangan petinggi kerajaan negeri
maupun di peringkat orang awam. Turut disentuh ialah dampak atau kesan peranan mereka dalam
melestarikan budaya ilmu dan tradisi pengajian Islam di Terengganu, termasuk sumbangannya dalam
melahirkan tokoh-tokoh ulama’ tempatan Terengganu seperti To’ Ku Tuan Besar (1795-1878), Baginda Sultan
Omar (memerintah 1839-1876), To’ Ku Paloh (1830an-1918), Sultan Zainal Abidin III (memerintah 1881-
1918), Haji Omar Duyung Besar dan lain-lain.

PENGENALAN Patut dicatat bahawa, beberapa orang ulama’

Lama sebelum negeri Patani Darul Salam jatuh ke
tangan Siam pada 17851), negeri Patani telah di
kenali sebagai “negeri para ulama” atau ardhu al
ulama’, berbanding dengan negeri-negeri Melayu
lain di Semenanjung Melayu. Sejauh yang dapat
dikesan, ulama’ pertama yang di ketahui muncul di
Patani bernama Faqih Wan Musa bin Mohd Salleh al
Laqihi yang bukan sahaja seorang ulama’ dan
penulis kitab, tetapi juga pemimpin sekaligus
pengasuh pondok yang didirikannya di Kampung
Sena, Patani pada paruh kedua abad 16. Menurut
maklumat, inilah “pondok pertama” diketahui
pernah direkodkan di Patani, iaitu kira-kira satu abad
selepas negeri Patani secara rasmi menjadi kerajaan
atau negeri Islam pada 1457.2 Selepas Kampung
Sena, ulama’, berikut institusi pondok juga muncul
secara bergiliran di berbagai tempat di Patani.
Antaranya yang patut di catat ialah pondok Teluk
Manak yang didirikan oleh Wan Husin Sanawi (juga
berasal dari Kampung Sena), sekalian dengan masjid
tuanya yang bersejarah, dan pondok Lebai Wan
Abdul Mubin di Kampung Pauh Bok (penghujung
abad 17 dan berterusan sepanjang abad 18 dengan
tokoh-tokoh guru yang terdiri dari anak-anaknya;
Sheikh Wan Abdul Rahman bin Wan Abdul Mubin
dan Wan Abdullah bin Wan Abdul Mubin). Selepas
Wan Abdul Rahman dan Wan Abdulah pondok ini
diteruskan oleh keturunan Wan Abdul Mubin
seterusnya; masing-masing bernama Sheikh Mohd
Salleh bin Wan Abdul Rahman dan Sheikh Abdullah
bin Mohd Salleh bin Sheikh Wan Abdul Rahman bin
Lebai Wan Abdul Mubin.
besar Patani yang muncul pada awal abad 19 seperti
Sheikh Daud bin Abdullah al Fatani (meninggal
1846) dan Tuan Hasan Besut (Sheikh Hasan bin
Ishak al Fatani) diketahui pernah belajar di Pondok
Pauh Bok ini. Ulama’ lain yang turut di kesan
belajar di pondok yang sama ialah Sheikh Abdul
Samad al Falimbani, penulis kitab Siyar al Salikin
yang terkenal itu. Kemudian, kira-kira pada akhir
abad 18 inilah, yakni pada waktu Pondok Pauh Bok
tengah aktif, negeri Patani mengalami kekalahannya
di tangan Siam. Peristiwa ini, seperti disebut di atas,
terjadi pada 1785, apabila Sultan Patani yang
terakhir – Sultan Muhammad – terbunuh dalam
perang menentang Siam yang menceroboh masuk ke
negerinya.
Kejatuhan Patani tak hanya menyaksikan
kejatuhan kuasa politiknya, tetapi juga kehidupan
rakyat dan negerinya, baik ekonomi, sosial maupun
kehidupan beragama. Bayangkan, betapa sebuah
negeri yang kaya dan nyaman dengan institusi beraja
dan kehidupan beragama yang kental, tiba-tiba
hancur dan punah dilanda perang. Meskipun Patani
berusaha bangkit selepas kekalahan ini, namun
upaya ini tidak pernah berhasil. Beberapa siri
pemberontakan yang dilancarkan ke atas pihak
berkuasa Siam menemui kegagalan. Paling akhir dan
paling besar ialah pemberontakan pada tahun 1832
yang dilancarkan secara bergabung dengan Kedah.
Selepas pemberontakan ini orang Patani “mati kutu”
dan terpaksa menerima hakikat kekalahannya
kepada Siam.
Yang menjadi pokok pembicaraan kita di sini
ialah dampak kekalahan ini dari segi kehidupan

486
 PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011
keagamaan dan pembelajaran ilmu agama di Patani.
Tidak lama selepas kekalahan ini negeri Patani
menyaksikan ramai rakyatnya berhijrah ke negeri-
negeri lain, baik di peringkat pemimpin, hulubalang,
perajurit biasa, maupun orang awam. Tidak
terkecuali ialah ulama’-ulama’nya. Gelombang
perpindahan ini diperkirakan bermula pada akhir
abad 18, yakni tidak lama selepas Patani kalah dan
berterusan sepanjang abad 19, dan malah berlanjut
sehingga sekarang.
Ulama’ Patani di Terengganu: Saya tidak ingin
menyentuh banyak tentang kaum muhajirin Patani
dalam skala besarnya ke berbagai pojok dunia
Melayu atau malah ke tanah Hijaz. Akan tetapi,
marilah kita sekarang melihat perpindahan ulama’
ini ke Terengganu, sebuah negeri yang terletak di
selatan Patani dan yang pernah mempunyai kaitan
sejarah dan politik yang rapat dengan Patani.
Rombongan ulama’ Patani pertama yang
dikesan tiba di Terengganu ialah rombongan yang
dipimpin oleh To’ Sheikh Qadhi – Haji Wan Mohd
Amin Wan Yaacob – ayahanda kepada To’ Sheikh
Duyong. Peristiwa ini diperkirakan terjadi pada
dekad 1820 an atau malah lebih awal, yakni selepas
orang Patani berkali-kali gagal dalam upayanya
melepas diri daripada Siam (1789, 1791 dan 1808)3).
Turut sama dalam rombongan ini ialah Sheikh
Abdul Kadir (kemudian dimasyhurkan dengan nama
Sheikh Abdul Kadir Bukit Bayas) yang pada waktu
itu telah dikenali sebagai seorang “alim” dari Patani.
Adapun To’ Sheikh Duyong, yang juga di bawa
ayahnya dalam perpindahan ini, masih lagi berada
dalam usia bawah umur dan kerananya masih perlu
belajar kepada ayahnya di Kampung Paya Bunga
dan kemudiannya kepada Sheikh Abdul Kadir di
Bukit Bayas.
Selain Syeikh Abdul Kadir Bukit Bayas atau
kadang-kadang dipanggil ‘Tuan Bukit Bayas’ dan
To’ Syeikh Duyong, turut berhijrah ke Terengganu
selepasnya ialah keluarga Syeikh Daud al-Fatani dan
Syeikh Nik Dir al-Fatani (Nik Abdul Kadir bin Wan
Abdul Rahman). Namun, tidak seperti dua orang
ulama’ pertama, kedua-dua Syeikh Daud al-Fatani
dan Syeikh Nik Dir ini tidak sampai bermukim dan
menetap di Terengganu, tetapi hanya sekadar
singgah beberapa waktu di Pulau Duyong Kecil
sebelum kemudiannya berangkat ke Makkah dan
menetap di sana4).
Tiga orang ulama’ kenamaan asal Patani yang
lain yang turut berhijrah dan bermukim di
Terengganu ialah Tuan Hasan Besut atau nama
lengkapnya Syeikh Hasan Ibnu Ishak al-Jawi al-
Fatani (junior Syeikh Daud al-Fatani), Haji Husin
Kampung Lapu (murid Tuan Hasan Besut) dan
terakhir Tuan Guru Haji Abdul Rahman Pombeng.
Bagi mengenali ulama’-ulama’ ini dari dekat, di
bawah ini saya peturunkan tarajum mereka secara
ringkas, sekalian dengan peranan mereka selama
berada di Terengganu. Mohon maaf, kalau saya
487
hanya memilih lima orang daripada mereka sebagai
mewakili.
Tuan Hasan Besut (1860): Tokoh ulama’ ini
seangkatan dengan Syeikh Abdul Kadir Bukit
Bayas. Nama lengkapnya, seperti tercatat pada
kitab-kitab karangannya ialah Syeikh Hasan bin
Ishak al-Jawi al-Fatani. Digelar ‘Tuan Hasan Besut’
kerana beliau lama bermukim dan mengajar di
daerah Besut, juga di Terengganu.
Sama seperti Syeikh Abdul Kadir dan tokoh
selepasnya, To’ Syeikh Duyong, Tuan Hasan adalah
imigran dari Patani. Beliau dipercayai datang ke
Besut pada dekad 1830-an, iaitu ekoran ‘zaman
payah’ yang melanda Patani selepas peristiwa
pemberontakan Patani menentang Siam pada 1832.
Kecuali itu, maklumat mengenai kampung
halamannya di Patani, juga nama-nama gurunya,
tidak diperoleh. Namun ada dugaan bahawa beliau
berasal dari kampung-kampung sekitar Pauh Bok
dan sempat belajar kepada Syeikh Abdul Rahman
dan Syeikh Mohd Saleh, guru Pondok Pauh Bok
yang terkenal itu.
Pada waktu beliau datang ke Besut, beliau
dipercayai sudah dikenali sebagai ‘orang alim’.
Seorang saudaranya, Syeikh Ali bin Ishak,
sebaliknya menetap di Makkah, menjadi mertua
kepada dua orang ulama’ asal Patani bernama
Syeikh Nik Mat Kecik al-Fatani dan Syeikh Nik
Muhammad bin Tuan Abdullah Kerisik (lebih
dikenali kemudian dengan nama Syeikh Nik Mat
Besar). Di kalangan masyarakat Besut, Tuan Hasan
dianggap sebagai ‘guru pertama’ mereka. Melalui
tokoh inilah citra pengajian Islam di daerah Besut
dikatakan bermula.
Kedatangan beliau ke Besut disambut baik oleh
wakil Raja Terengganu di Besut pada waktu itu.
Baginda yang kebetulan sedang ketiadaan guru telah
menerima baik kedatangan Tuan Hasan. Selain
dilantik menjadi guru istana, beliau juga diserah
tugas menjadi imam Masjid Raja di Besut.
Tuan Hasan tinggal di Tanjung Gong Surau,
Besut dan membuka halaqah pengajiannya di sana.
Kepadanya ramai anak-anak muda Besut dan
kawasan sekitarnya datang berguru. Kedudukannya
yang seperti ini, ditambah dengan peranannya selaku
penasihat kepada wakil Raja Terengganu di Besut
dalam perkara-perkara keagamaan telah
menyebabkan namanya sangat dihormati dan
dimuliakan.
Dua orang murid beliau yang terkenal ialah
Tuan Guru Haji Husin Kampung Lapu, tokoh yang
kemudiannya dikenal sebagai orang yang
memperkenalkan sistem pengajian pondok di Besut,
dan Haji Said Kampung Lama.
Tuan Hasan meninggalkan dua buah karya tulis:
Hidayah al-Mukhtar, sebuah terjemahan hadis 40
mengenai ‘kelebihan ilmu yang mulia’ bagi al-Hafiz
Abdul ‘Azim al-Munziri dan Ayyuha al-Walad,
sebuah terjemahan karya Imam al-Ghazali dengan
 PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011
judul yang sama. Kitab pertama selesai beliau salin
pada hari Jumaat 26 Muharram1249/14 Jun 1833,
manakala kitab kedua selesai beliau terjemah di
Makkah pada malam Isnin 14 Rabi’ al-Awwal
1266/27 Januari 1850.
Tuan Hasan Besut meninggal dunia pada
18605) tanpa meninggalkan anak. Jenazahnya
dikebumikan di tanah perkuburan Islam Kampung
Palembang, Besut.
Tuan Bukit Bayas (1864): Nama lengkapnya ialah
Syeikh Abdul Kadir bin Wan Abdul Rahim bin Wan
Deraman bin Wan Abu Bakar bin Wan Ismail bin
Fakih Ali al-Malibari. Lahir di Patani pada suatu
tarikh yang tidak diketahui, tetapi diperkirakan pada
suku terakhir abad 18. Berhijrah ke Terengganu
pada dekad 1820-an bersama-sama dengan
rombongan yang dipimpin oleh To’ Syeikh Qadhi –
bapa kepada To’ Syeikh Duyong. Di Terengganu,
beliau mula-mula tinggal di Kampung Patani (dalam
kawasan Majlis Bandaraya Kuala Terengganu
sekarang), sebelum kemudiannya bermukim di Bukit
Bayas, sebuah perkampungan yang terletak kira-kira
6 kilometer dari Kuala Terengganu. Kerana tempat
tinggalnya dan pusat kegiatannya menyebar ilmu
bertempat di Bukit Bayas, maka melekatlah
namanya menjadi ‘Tuan Bukit Bayas’, dan nama ini
lebih masyhur ketimbang nama sebenarnya – Syeikh
Abdul Kadir.
Kecuali itu, latar belakang pendidikannya di
Patani (juga di tempat-tempat lain) serta nama guru-
gurunya tidak diperoleh. Meskipun ada maklumat
yang menyebut bahawa beliau pernah belajar di
Kuala Bekah, Patani dan kemudiannya di Makkah,
dan di antara guru-gurunya termasuklah Syeikh
Daud al-Fatani, Syeikh Mohd Saleh bin Abdul
Rahman Pauh Bok dan Syeikh Mohd Zain Faqih
Jalaluddin Acheh (sewaktu di Makkah), akan tetapi
maklumat ini tidak meyakinkan. Barangkali di
peringkat andaian, berdasarkan zaman hidupnya
sahaja. Yang pasti ialah, pada waktu beliau
menyertai rombongan orang Patani berhijrah ke
Terengganu, namanya sudahpun dikenal sebagai
‘orang alim’.
Di Bukit Bayas, Syeikh Abdul Kadir mengajar
berbagai bidang ilmu, merangkumi Usul al-Din,
Fiqh, Tasawwuf dan lain-lain. Selain di Bukit Bayas,
beliau pun membuka pusat pengajian serupa di
Kampung Paya Bunga, Duyong dan di beberapa
tempat yang lain. Antara mereka yang pernah
mengikuti halaqah pengajian beliau termasuklah To’
Syeikh Duyong, To’ Ku Tuan Besar dan Sultan
Terengganu sendiri – Baginda Umar.
Kemuncak kerjaya beliau sebagai ilmuan Islam
terjadi pada waktu beliau dilantik menjadi Mufti
Kerajaan Negeri Terengganu oleh Baginda Sultan
Umar – muridnya. Kedudukannya yang seperti ini –
Mufti merangkap guru Sultan – membolehkannya
memainkan peranan utama dalam pemerintahan
kerajaan Terengganu. Atas nasihat beliau selaku
488
Mufti, ditambah dengan minat Sultan sendiri kepada
agama, menyebabkan banyak dasar-dasar kerajaan
negeri Terengganu dirancang berselari dengan
kehendak-kehendak Islam. Keadaan ini dapat dilihat
misalnya pada kuatkuasa beberapa undang-undang
Islam dalam sistem pentadbiran negeri Terengganu
pada zaman pemerintahan Baginda Sultan Umar.
Patut disebut bahawa Syeikh Abdul Kadir adalah
pengamal tariqat tasawwuf aliran Syatariyyah,
sebuah aliran tasawwuf yang juga dianut oleh
Syeikh Daud al-Fatani. Maka tidak hairan, jika karya
Syeikh Daud yang bertajuk al-Manhal al-Safi fi
Bayan Rumuz Ahli al-Sufi menjadi salah satu kitab
pegangan beliau yang utama (malah, pernah ada
anggapan sesetengah pengkaji bahawa kitab
berkenaan adalah karya tulis beliau sendiri).
Syeikh Abdul Kadir disebut-sebut mempunyai
empat orang isteri dan 23 orang anak. Beliau
meninggal dunia pada tahun 1864 di Bukit Bayas,
Kuala Terengganu. Sebuah karya beliau, tetapi
masih dalam bentuk manuskrip bertajuk al-Targhib
wa al-Tarhib fi al-Bai’ wa al-Syira’ selesai beliau
tulis pada 1234 bersamaan 1818 Miladiyyah
(sekarang tersimpan di Pusat Manuskrip Melayu, di
Kuala Lumpur).
To’ Syeikh Duyong (1889): Tokoh asal Patani
(Chabang Tiga) ini, seperti pendahulunya, Syeikh
Abdul Kadir Bukit Bayas dan Tuan Hasan Besut,
juga mencipta namanya di Terengganu. Saking
berpengaruhnya beliau di kalangan petinggi kerajaan
negeri Terengganu, sampai-sampai beliau pernah
digelar ‘Lidah Negeri Terengganu’.
Nama sebenar To’ Syeikh Duyong ialah Haji
Wan Abdullah bin Haji Wan Mohd Amin. Ayah
beliau, Haji Wan Mohd Amin bin Wan Yaakub,
lebih akrab dipanggil To’ Syeikh Qadhi, juga adalah
seorang ulama’ asal Patani. Pada dekad 1820-an,
beliau (ayah To’ Syeikh Duyong) mengetuai
rombongan orang Patani berhijrah ke Terengganu.
Termasuk dalam rombongan ini ialah Syeikh Abdul
Kadir Bukit Bayas (tokoh bilangan (ii) di atas) dan
anaknya yang sedang meningkat remaja – Wan
Abdullah.
Tidak seperti Syeikh Abdul Kadir Bukit Bayas,
Wan Abdullah tidak sempat mengenyam pendidikan
awal di Patani, tetapi di Terengganu. Hal ini terjadi
kerana pada waktu beliau dibawa ayahnya berhijrah
ke Terengganu, usia beliau masih di bawah umur. Di
samping belajar dengan ayahnya sendiri di
Kampung Paya Bunga (tempat kediaman barunya di
Terengganu), beliau berulang-alik ke Bukit Bayas –
belajar kepada Syeikh Abdul Kadir – bersama-sama
seorang rakan asal Terengganu bernama To’ Ku
Tuan Besar.
Selepas Terengganu, Wan Abdullah dihantar
ayahnya belajar di Patani – negeri tumpah darahnya.
Walaupun tidak ada maklulmat mengenai nama
guru-gurunya diperoleh, namun, berdasar kepada
zamannya, beliau dipercayai sempat belajar di
 PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011
Pondok Bendang Daya dan di pondok-pondok lain
yang sezaman dengannya. Selepas di Patani, beliau
menyambung belajar di Makkah pula. Namun
penting diketahui, semua tahap pembelajaran ini
ditempuhnya sebelum tahun 1846.
Selepas pulang dari Makkah pada 1846, Wan
Abdullah yang kini bergelar Haji Wan Abdullah
memulakan kegiatannya mengajar di Pulau Duyong
Kecil. Di tempat baharu ini, beliau mendirikan
sebuah masjid berdekatan dengan rumahnya.
Belakangan, di antara rumah dengan masjid inilah
tertumpah segala kegiatan hidup beliau. Adapun
bidang ilmu yang beliau ajar ialah Usul al-Din, Fiqh,
Tafsir dan Tasawwuf. Pelajar-pelajarnya mulai
berdatangan ‘menadah’ kitabnya masing-masing
yang pada waktu itu masih dalam bentuk tulisan
tangan.
Kerana tempat mengajarnya di Pulau Duyong,
maka lama-kelamaan melekatlah namanya menjadi
‘To’ Syeikh Duyong’. Dan benar saja, pondoknya
makin lama makin ramai didatangi pelajar, jauh dan
dekat. Antara murid-muridnya yang terkenal ialah
Baginda Sultan Umar, Sultan Zainal Abidin III, Haji
Umar Duyong Besar, To’ Ku Paloh, Haji Abdul
Hamid Nerus dan anaknya sendiri – Haji Wan
Muhammad bin Wan Abdullah. Satu hal yang
menarik ialah, dua orang Sultan yang menjadi murid
beliau datang sendiri berguru kepada beliau di Pulau
Duyong – bukan sebaliknya – beliau yang datang
mengajar di istana.
Kerana ketokohannya, To’ Syeikh Duyong
kemudiannya dilantik menjadi Mufti Kerajaan
Negeri Terengganu menggantikan gurunya, Syeikh
Abdul Kadir Bukit Bayas, yang meninggal dunia.
Sepanjang hidupnya, beliau sempat menjadi Mufti
kepada tiga orang Sultan – Baginda Sultan Umar
(mangkat 1876), Sultan Ahmad Shah II (mangkat
1881), dan Sultan Zainal Abidin III (mangkat 1918).
Semasa menjadi Mufti, khidmatnya sebagai
penasihat agama kepada Sultan sangat terserlah.
Selain itu pengaruhnya dalam pentadbiran negeri
juga besar. Pernah pada suatu masa beliau diutus
Baginda Sultan Umar ke Kelantan bagi merundingi
Sultan Kelantan supaya menyekat sokongan rakyat
Kelantan kepada Tengku Ali bin Tengku Abdul
Kadir yang memberontak terhadap dasar
disentralisasi Sultan Terengganu. Manakala pada
waktu meletus perang saudara di Pahang antara Wan
Ahmad dengan Bendahara Wan Mutahir, nasihat
beliau juga diminta bagi menentukan pihak mana
yang harus didekati Sultan.
To’ Syeikh Duyong meninggal dunia di
rumahnya di Pulau Duyong Kecil pada 12 Jumad al-
Akhir 1306 bersamaan 14 Februari 1889. Ada
diceritakan bahawa Sultan Zainal Abidin III telah
berangkat sendiri ke Pulau Duyong Kecil bagi
melayat dan menyembahyangkan jenazah gurunya.
Tuan Guru Haji Husin Kampung Lapu (1917):
Nama lengkapnya ialah Haji Husin bin Haji Mohd
489
Amin. Beliau ialah murid Tuan Hasan Besut (Syeikh
Hasan bin Ishak al-Fatani) dan orang pertama yang
memperkenalkan sistem pengajian pondok di daerah
Besut.
Tuan Guru Haji Husin berasal dari Nat Dang,
Patani (sekarang termasuk dalam Changwad atau
Wilayah Yala). Tarikh lahirnya tidak diketahui.
Sebelum berangkat ke Makkah, beliau dipercayai
telah belajar di beberapa buah pondok di Patani.
Kemudiannya, setelah beberapa lama pulang dari
Makkah, beliau turut berhijrah ke Besut, menurut
jejak langkah gurunya – Tuan Hasan.
Seperti dikatakan, Haji Husin adalah orang
pertama yang memperkenalkan sistem pondok di
Besut. Tidak seperti gurunya yang sekadar membuka
halaqah pengajian kitab di samping mengajar
keluarga diraja, Haji Husin sebaliknya maju lebih ke
hadapan dengan membuka pondok pengajian di
Kampung Lapu pada 1905. Wakil Raja Terengganu
di Besut, Tengku Muda, telah bermurah hati
mengurniakan tapak tanah bagi tujuan pembangunan
pondok dan rumah kediaman beliau.
Kampung Lapu yang sedia ramai dengan
penduduk (kerana kedudukannya yang strategik
sebagai pusat perdagangan tradisional di kawasan
Besut) segera menjadi terkenal. Maka tidak hairan
jika kehadiran Haji Husin sangat dialu-alukan.
Pondok beliau diserbu oleh para pelajar dari
kawasan sekitar, malah dari Kelantan juga. Pada
tahun 1916, diperkirakan tidak kurang dari 40 buah
pondok didirikan di sekitar rumah kediamannya.
Sama seperti gurunya, Tuan Guru Haji Husin
Kampung Lapu juga menjadi tokoh rujukan
masyarakatnya. Malah, beliau sering diajak
berunding oleh wakil Raja Terengganu di Besut.
Dalam hal ini, peranan, tugas dan kedudukan beliau
persis mewarisi peranan dan kedudukan gurunya –
Tuan Hasan Besut. Kematian Tengku Muda dan
pelantikan Tengku Wok sebagai wakil Raja di Besut
tidak merubah fungsi dan kedudukan beliau di
kalangan keluarga bangsawan Besut.
Tuan Guru Haji Husin meninggal dunia
pada 1917, iaitu pada waktu pondoknya sedang
berkembang pesat. Tempat beliau sebagai guru
pondok diteruskan oleh anaknya Haji Muhammad.
Tidak lama kemudian, Haji Muhammad berpindah
ke Kuala Besut, mendirikan pondoknya sendiri,
dengan meninggalkan pondok ayahnya di Kampung
Lapu kepada bapa saudaranya (adik Tuan Guru Haji
Husin) – bernama Tuan Guru Haji Abdullah.
Tuan Guru Haji Abdul Rahman Pombeng
(2008): Tuan Guru Haji Abdul Rahman termasuk
antara beberapa orang tokoh pendakwah yang tidak
asing lagi bagi negeri Terengganu. Selama lebih
kurang dua dekad sejak 1981, beliau sangat aktif
berdakwah di negeri Darul Iman ini. Tak hanya
selaku seorang pensyarah dan pakar rujuk di
tempatnya bertugas, Kolej Agama Sultan Zainal
Abidin (KUSZA), Kuala Terengganu, tetapi juga
 PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011
selaku Tuan Guru bagi masyarakat Kuala Ibai
khasnya dan Kuala Terengganu amnya, juga sebagai
khatib dan imam masjid, penceramah agama di
Radio Malaysia Kuala Terengganu dan lain-lain.
Meskipun bukan anak jati negeri Terengganu, akan
tetapi bagi seorang pendakwah dan ilmuan agama
sepertinya, tidak ada sempadan negeri atau geografi
yang mampu menyekat kegiatan beliau. “Bumi
Allah adalah luas dan di mana pun kita berada, kita
dituntut untuk mengajar dan berdakwah”, demikian
kira-kira falsafah hidup yang beliau anut
sebagaimana tercermin dari ativiti hidup beliau sejak
dahulu.
Tuan Guru Haji Abdul Rahman lahir di sebuah
kampung bernama Pombeng, dalam daerah Penarik,
Patani pada tahun 1930. Kerana tempat lahir dan
negeri asalnya ini, maka beliau kemudian dikenali
dengan laqab “Haji Abdul Rahman Pombeng
(tempat lahir) al-Fatani (negeri asalnya)”.
Selepas belajar di sekolah dasar bahasa Thai
sehingga darjah empat, beliau pindah belajar di
Madrasah (pondok) Kuala Beruas pada 1941,
berguru kepada Haji Abdul Rahman Saghir bin
Mohd Dahhan, seorang to’ guru Patani yang
kemudiannya dimasyhurkan dengan nama ‘To’
Beruas’ itu.
Selepas enam tahun di pondok ini, kira-kira
pada 1947, beliau memondok di Bermin (cuma tiga
bulan sahaja), dan kemudiannya di Pondok Mak
Enggol (lebih kurang setahun). Pada tahun 1948,
pada waktu beliau berusia 18 tahun, dan selepas
berkahwin dengan Fatimah – anak gurunya To’
Beruas – beliau naik ke Makkah untuk menyambung
belajar di peringkat yang lebih tinggi sebagaimana
layaknya anak-anak pondok Patani pada zamannya.
Di Makkah, Haji Abdul Rahman mula-mula belajar
di sekolah dasar (ibtidai) kerajaan Saudi, sebelum
memasuki al-Ma’had al-Ilmi al-Saudi pada 1953.
Antara guru-gurunya di sini ialah Syeikh Abdul
Malik Malla, Syeikh Said Jundal, Syeikh Mahmud
Sawaf (Iraq), Syeikh Abu al-Wafa (Mesir), Syeikh
Badran, Syeikh Mutawalli, Ali al-Siba’i dan lain-
lain.
Pada 1959, beliau mulai belajar di berbagai
halaqah kitab di Masjid al-Haram, mengitari guru-
guru yang mengajar di masjid berkenaan, atau malah
di rumah-rumah persendirian. Antaranya
termasuklah nama-nama seperti Syeikh Alawi bin
Abbas al-Maliki, Hasan Masyat, Syed Amin al-
Kutubi, Syeikh Wan Ismail bin Wan Abdul Kadir al-
Fatani, To’ Ahyad, Syeikh Daud Sulaiman al-
Kalantani, Syeikh Abdul Kadir al-Mandili, Syeikh
Abdul Aziz bin Abdullah bin Baz dan lain-lain.
Dalam masa yang bersamaan juga beliau
menyempatkan diri belajar di Kulliyah al-Syariah,
Makkah (sekarang Jami’ah Umm al-Qura) tetapi
tidak tamat.
Selain belajar, di Makkah jugalah Haji Abdul
Rahman mulai berjinak-jinak dengan badan pelajar.
Antara badan pelajar tempat beliau bergiat ialah
490
‘Jam’iyyah al-Islamiyyah al-Fataniyyah’, sebuah
badan pelajar Patani di Makkah yang selain
bertujuan untuk memelihara perpaduan dan menjaga
kebajikan pelajar, juga bertujuan untuk
membangkitkan kesadaran politik di kalangan
pelajar Patani di Makkah. Antara ahli-ahli badan ini
ialah Pak Ya Kelaba, Haji Wan Ahmad bin Wan
Ismail (Kerisik), Haji Ismail Pitsuwan (Ligor), Haji
Hasbullah (Kokpor), Haji Nik Mahmud Penarik,
Haji Arsyad Palas, Haji Abdul Hadi Yala, Dr Abdul
Ghani Yaakub dan lain-lain. Dalam badan ini, beliau
mula-mula duduk sebagai ahli biasa, tetapi
kemudian, tidak lama sebelum pulang ke Patani,
meningkat menjadi Yang Dipertuanya.
Kegiatannya di Patani: Tidak lama selepas pulang,
Haji Abdul Rahman memulakan kegiatannya yang
pertama pada 1961 – mendirikan Mu’assasah al-
Thaqafah al-Islamiyyah di kampung kelahirannya –
Pombeng, Penarik. Namun, tidak seperti institusi
pengajian Islam sebelumnya, mu’assasah atau
tepatnya ‘Yayasan Islam’ pimpinan beliau lebih luas
jangkauannya; ia tidak lagi berbentuk sebuah
pondok tradisi tetapi sudah mengacu kepada sebuah
organisasi pengajian yang merangkumi kedua-dua
sistem pondok dan sekolah sekaligus.
Dua puluh tahun lamanya beliau berhabis waktu dan
berkuras tenaga mengembangkan yayasan yang
didirikannya ini. Selama tempoh ini – 1961 hingga
1981 – cukup ramai ilmuan dan cerdik pandai Islam
Patani yang telah terdidik di yayasan yang diasuhnya
ini.
Pada masa yang sama juga beliau aktif dalam
perjuangan pembebasan Patani melalui organisasi
BNPP (Barisan Nasional Pembebasan Patani),
bersama-sama pejuang Patani yang lain. Adalah
dipercayai bahawa bibit bagi kegiatan ini tumbuh
sejak beliau menyertai Jam’iyyah al-Islamiyyah al-
Fataniyyah sewaktu di Makkah dahulu. Penglibatan
beliau dalam badan yang disebut terakhir ini
mencapai pundaknya pada penghujung dekad 1970-
an, dan menyaksikan beliau pada akhirnya terpaksa
berhijrah dari tanah airnya, Patani, untuk bermukim
di Malaysia. Peristiwa yang berlaku pada 1981 ini
disebutnya sebagai ‘mudhdharran’ atau secara
terpaksa atau terdesak.
Di Malaysia, beliau mula-mula tinggal di
Lundang, Kota Bharu sehingga Oktober 1981.
Menjelang akhir tahun yang sama, atas pelawaan
seorang pemborong bernama Haji Wan Uthman bin
Wan Ahmad, beliau berhijrah ke Terengganu. Tidak
lama di Terengganu, beliau menerima tawaran
menjadi pensyarah di Kolej Agama Sultan Zainal
Abidin (KUSZA), Kuala Terengganu. Dalam
percakapannya kepada saya beliau menyebut
penerimaan tawaran ini sebagai sesuatu yang perlu
direbut dalam upayanya mencari ruang untuk
mengajar dan berdakwah yang menjadi falsafah
hidupnya sejak lama. ‘Tidak ada motif lain’ katanya.
 PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011
‘Kalau untuk hidup, saya boleh bermukim dan
mengajar di Makkah’, katanya melanjutkan.
Kegiatannya di Terengganu: Selepas menerima
tawaran menjadi pensyarah KUSZA, bermulalah era
perkhidmatan beliau di Terengganu. Selain
mengajar, dan sesuai dengan kelayakan ilmu yang
ada padanya, beliau menjadi semacam ‘pakar rujuk’
atau tempat bertanya di kalangan pensyarah-
pensyarah muda dan bagi apa-apa masalah agama
yang berbangkit di Terengganu. Otoritas beliau
dalam hal ini, kian hari kian terserlah. Sehingga,
meskipun selepas menjangkau usia bersara, namun
khidmat beliau tetap diperlukan di KUSZA. Dalam
masa yang sama, beliau mengatur jadual mengajar di
madrasah yang dibina dalam kawasan rumahnya di
Kuala Ibai (madrasah ini kemudiannya berkembang
menjadi Pondok Dar al-Salam), menjadi khatib
keliling di masjid-masjid sekitar Kuala Terengganu,
berceramah di corong Radio 3 Kuala Terengganu,
dan satu hal yang tetap tidak lekang dari kegiatan
hidupnya ialah kekal menjadi anggota gerakan jihad
Islam Patani.
Perkhidmatannya di KUSZA terpaksa berakhir
pada 1997 apabila beliau menjalani ‘pelarian politik’
sekali lagi. Kali ini ke suatu tempat yang sangat
jauh, iaitu Sweden (Eropah). Turut bersama dalam
rombongan beliau ialah beberapa orang pemimpin
politik Patani seperti Haji Mohd Amin, Dr Wan
Abdul Kadir dan lain-lain.
Selepas pulang ke Terengganu pada 1998,
beliau berusaha memajukan pondoknya – Pondok
Dar al-Salam – di Kuala Ibai, Terengganu. Dengan
dibantu oleh beberapa orang tenaga pembantu serta
dengan kemudahan asrama yang disediakan atas
usaha penderma-penderma, beliau tampaknya tidak
pernah bercuti dari tugas yang dipilihnya sejak awal
– mengajar, berdakwah dan berjihad.
Selain terlibat dengan kerja-kerja di atas, beliau
pun pernah menyempatkan diri menulis satu dua
buah risalah kecil yang disebutnya ‘kutaibat’.
Antaranya termasuklah Akhlaq al-Ulama’ (1995),
Ta’liq ala Matn al-Ajrumiyyah (1997), Mabadi’ al-
Jihad fi Sabilillah (1998) dan Afkar Jihadiyyah fi al-
Islam (1999). Sebelum itu, semasa berada di Patani,
beliau telah menghasilkan siri buku-buku tafsir
berjudul al-Tafsir al-Wadhih bagi menjadi teks
pengajian murid di yayasannya.
Patut dicatat, semua tulisannya setakat ini
tertulis dalam bahasa Arab. Demikian juga riwayat
hidupnya yang ditulis ringkas (satu muka surat
sahaja) yang diserahkannya kepada saya.
Tuan Guru Haji Abdul Rahman Pombeng
menerima tokoh Ma’al Hijrah daripada Baginda
Sultan Terengganu – Sultan Mizan Zainal Abidin –
pada 1 Muharram 1423. Sewaktu membaca berita ini
melalui akhbar Utusan Malaysia bertarikh 16 Mac
2002 (halaman 25) saya tersenyum puas. Dalam hati
saya terlintas fikiran bahawa di sebalik peristiwa
atau takdir Allah SWT ke atas hambaNya,
491
tersembunyi hikmat yang tidak terjangkau. Dalam
hal ini, siapa menyangka bahawa Tuan Guru Haji
Abdul Rahman Pombeng yang seolah-olah ‘terusir’
keluar dari tanah kelahirannya, tiba-tiba mendapat
tempat dan sanjungan yang layak baginya di sebuah
bumi lain – bumi Darul Iman.
Meninggal dunia di Kuala Terengganu pada 4 Mac
20086).
Peranan dan Sumbangan Ulama’ Patani:
Terdapat beberapa kesimpulan atau rumusan yang
dapat ditarik dari tarajum ringkas di atas.
 Kesemua tokoh tampaknya sangat berperanan
dalam pengajian ilmu-ilmu Islam, baik dalam
bentuk institusi pondok, pengajian halaqah
mahupun dalam bentuk pendidikan Islam moden
sekarang. Perbezaan bentuk ini tentu saja sangat
terkait dengan perubahan mode atau gaya
pendidikan pada zaman di mana sang tokoh
hidup dan berbakti (bandingkan institusi
pengajian Tuan Bukit Bayas atau To’ Syeikh
Duyong dengan KUSZA pada zaman Tuan Guru
Haji Abdul Rahman Pombeng).Melalui sessi
pengajian inilah, ulama’ Patani berupaya
menjernihkan aqidah umat Islam Terengganu
yang pada abad 19 itu masih bercampur dengan
unsur khurafat dan kepercayaan karut warisan
zaman Hindu atau animisma lama (misalnya
amalan puja pantai dan persembahan sesajen
kepada tempat-tempat yang dianggap berpuaka
atau angker dan lain-lain), di samping
meluruskan amalan ibadat harian berasaskan fiqh
mazhab Shafie’ sebagaimana yang tertuang
dalam kitab-kitab yang menjadi teks pengajian
mereka.
 Mencetak ulama’ pelapis dari kalangan
masyarakat tempatan Terengganu. Dalam hal ini
adalah menarik untuk dilihat bahawa ulama’-
ulama’ ini, hasil dari kesungguhan mereka
mengajar bertahun-tahun, berjaya memunculkan
ramai ulama’ tempatan yang pada gilirannya
nanti berperanan mendidik dan mengajar
generasi baru selepas mereka pula. Beberapa
orang tokoh Terengganu yang sempat muncul
pada paruh kedua abad 19, misalnya To’ Ku
Tuan Besar dan To’ Syeikh Duyong (murid Tuan
Bukit Bayas), Haji Said Kampung Lama dan
Haji Husin Kampung Lapu (murid Tuan Hasan
Besut), Baginda Sultan Umar, Sultan Zainal
Abidin III, Haji Umar Duyong Besar dan To’ Ku
Paloh (murid To’ Syeikh Duyong) dan lain-lain,
tidak syak lagi menjadi bukti nyata atas kejayaan
didikan ulama’-ulama’ ini. Melalui murid-murid
inilah citra keilmuan ulama’ Patani berlangsung
langgeng di Terengganu.
 Dua orang daripada ulama’ ini dilantik menjadi
Mufti Terengganu – Tuan Bukit Bayas dan To’
Syeikh Duyong. Malah, To’ Syeikh Duyong
sempat menjadi Mufti kepada tiga orang Sultan
 PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011
Terengganu (Baginda Sultan Umar (mangkat
1876), Sultan Ahmad Syah II (mangkat 1881)
dan Sultan Zainal Abidin III (mangkat 1918)).
Semasa menjadi Mufti, peranan ulama’-ulama’
ini sangat besar dan pengaruhnya sangat luas.
Tuan Bukit Bayas misalnya pernah menasihatkan
Baginda Sultan Umar agar menghentikan
kiriman ufti kepada Siam, manakala To’ Syeikh
Duyong pula pernah diutus Baginda Sultan Umar
ke istana Kelantan bagi merundingi Sultan
Kelantan agar menyekat sokongan rakyat
Kelantan kepada Tengku Ali bin Tengku Abdul
Kadir yang memberontak kepada Sultan. Selain
itu, pada waktu meletus perang saudara di antara
Wan Ahmad dengan Bendahara Wan Mutahir di
Pahang, beliau kerap dirundingi bagi
menentukan sikap yang harus diambil Sultan
dalam isu ini. Atas nasihatnya, Sultan kemudian
memutuskan bagi membantu Wan Ahmad atas
alasan ‘walaupun peperangan itu perang saudara
di antara sesama Islam, tetapi Wan Ahmad
berjuang menuntut haknya..’. Saking besarnya
pengaruh to’ Syeikh Duyong dalam kerajaan
Terengganu sampai-sampai beliau pernah diberi
jolokan ‘Lidah Negeri Terengganu’.
Adapun Tuan Guru Haji Abdul Rahman
Pombeng, maka meskipun beliau tidak dilantik
menjadi mufti, namun kedudukannya sebagai pakar
rujuk di KUSZA dapat dianggap mewakili
kedudukan ini. Seolah-olah mengiktiraf akan
peranannya yang seperti ini, maka pada tahun 2002,
kerajaan negeri Terengganu telah menganugerahkan
‘Tokoh Maal Hijrah’ negeri Terengganu kepada
beliau sempena kedatangan tahun Hijriyyah 1423
pada tahun berkenaan.
 Membangunkan citra ilmu dan nuansa keIslaman
di Terengganu. Ini misalnya dapat dilihat pada
kemunculan institusi pengajian Islam di
Terengganu dan minat rakyat kepada ugama.
Selain itu, nuansa keIslaman ini juga dapat
dilihat pada pengaruh Islam dalam sistem
pentadbiran kerajaan Terengganu, terutama pada
zaman pemerintahan Baginda Sultan Umar dan
Sultan Zainal Abidin III. Pada masa Baginda
Umar misalnya, Baginda pernah melarang orang
bukan Islam membina rumah-rumah ibadat
baharu (kecuali yang telah dibina sebelumnya),
di samping mengenakan hukum qisas, rejam dan
ta’zir ke atas pesalah curi, zina dan makan di
khalayak ramai dalam bulan puasa7). Manakala
pada zaman Sultan Zainal Abidin III pula,
baginda dikatakan sangat cenderung kepada
ugama. Ini dapat dilihat misalnya apabila
baginda mempunyai beberapa orang penasihat
ugama dan ulama’ yang sentiasa dirundingi
dalam apa-apa perkara berkaitan agama dalam
kerajaannya. Antaranya, gurunya To’ Syeikh
Duyong, To’ Ku Paloh dan Haji Wan
492
Muhammad (anak To’ Syeikh Duyong)8). Selain
itu, pada zaman baginda jugalah dua buah kitab
dalam bidang ketatanegaraan, masing-masing
berjudul Itqan al-Muluk dan Nasihat Segala
Raja-Raja dihasilkan di Terengganu. Kitab
pertama adalah sebuah kitab perlembagaan
negeri Terengganu bertarikh 1911, manakala
kitab kedua dihasilkan lebih awal – bertarikh
1300 Hijriyyah bersamaan 1882 Miladiyyah.
Kedua-dua kitab ini tidak mempunyai nama
penulis, tetapi dipercayai disusun oleh ramai
tenaga ulama’ dan cerdik pandai negeri
Terengganu pada waktu itu – termasuk To’ Ku
Paloh. Kedua-dua kitab ini menjadi panduan
kepada Sultan dan kerajaan Terengganu dalam
menjalankan pemerintahan dan pentadbiran
negerinya9).
 Tidak semua tokoh menghasilkan karya tulis.
Namun demikian beberapa orang dari mereka
seperti Tuan Bukit Bayas, Tuan Hasan Besut dan
malah Tuan Guru Haji Abdul Rahman Pombeng
ada meninggalkan beberapa karya tulis.
Walaupun tidak semua karya tulis ini sampai
kepada kita sekarang (seperti naskhah al-Targhib
wa al-Tarhib fi al-Bai’ wa al-Syira’, oleh Tuan
Bukit Bayas), namun beberapa karya Tuan
Hasan Besut dan Tuan Guru Haji Abdul Rahman
Pombeng sempat dipelajari dan ditadah orang
(kitab Ayyuha al-Walad terjemahan Tuan Hasan
Besut misalnya pernah dicetak ulang di al-
Matba’ah al-Kamaliah, Kota Bharu pada 1926).
Diaspora Ulama’ Patani: Sebenarnya penyebaran
ulama’ Patani ke negeri-negeri Melayu di
Semenanjung Melayu, malah di Nusantara, sudah
lama terjadi. Ia tak hanya berlaku setelah Patani
kalah kepada Siam, malah lebih awal dari itu. Pada
paruh pertama abad 16 misalnya, sudah ada orang
Patani jadi Mufti dalam kerajaan Buton, Sulawesi
Selatan. Namanya Syeikh Abdul Wahid bin Syarif
Sulaiman al-Fatani. Tokoh ini adalah pendakwah
Islam yang ulet yang berjaya mengIslamkan Raja
Buton ke - 6 yang tadinya beragama Hindu, bernama
Halu Oleo pada 1538. Selepas Raja memeluk Islam
dan berganti nama kepada Sultan Qaimuddin, turut
memeluk Islam ialah rakyatnya. Nah! Selepas
kerajaan Buton menjadi kerajaan Islam, orang Patani
ini diberi penghormatan menjadi Muftinya yang
pertama10).
Kecuali itu, seorang lagi ulama’ Patani yang
dilantik menjadi Mufti dalam kerajaan Nusantara
ialah Syeikh Ali bin Faqih al-Fatani. Tokoh ini
dilantik menjadi Mufti dalam Kerajaan Mempawah,
Kalimantan Barat sekarang (di sebelah utara
Pontianak dan selatan Sarawak) pada suatu tarikh
yang tidak jelas, tetapi di percayai pada pertengahan
abad 18. Patut dicatat bahawa pengaruh Patani
dalam Kerajaan Mempawah dan Sambas pada waktu
ini sangat besar, terutama pada pertengahan abad 19.
Hal ini terjadi kerana seorang Sultan Sambas,
 PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011
bernama Sultan Muhammad Safiuddin, termasuk
dalam senarai murid-murid utama Syeikh Daud al-
Fatani semasa di Makkah, di samping Syeikh
Ahmad Khatib bin Abdul Ghaffar, seorang ulama’
Sambas yang terkenal dan penyebar tariqat
tasawwuf aliran Qadiriyyah sekaligus
Naqshabandiyyah di kawasan Kalimantan Barat11).
Saking besarnya pengaruh ulama’ Patani ini di
Sambas, dapatlah dilihat apabila Syeikh Daud al-
Fatani sendiri pernah berangkat ke Sambas
memenuhi undangan muridnya – Sultan Sambas -
pada dekad 1820-an, dan sewaktu di Sambas, sambil
menunggu perahu layar yang membawanya pulang
ke Patani, beliau sempat menulis karyanya yang
bernama Dhiya’ al-Murid (Ismail Che Daud
memetik kertas kerja Dr. Abdul Jalil Hassan yang
mencatat bahawa kitab berkenaan “ditulis di
Sambas, Kampung Parit Dalam hampir (maksudnya:
di sisi atau di samping) Sultan Muhammad
Safiuddin”)12.
Sementara itu, seorang ulama’ Patani lain pada
zaman belakangan, Tengku Mahmud Zuhdi bin
Tengku Abdul Rahman al-Fatani berhijrah ke Jambi,
Sumatera, mendirikan madrasah sekaligus menjadi
pengetuanya di sana. Ini terjadi pada 1925. Pada
tahun 1929, beliau berpindah ke Klang, Selangor
kerana menerima pelantikan menjadi penasihat
agama Kerajaan Selangor, dan kemudiannya
Syaikhul Islam negeri Selangor. Semasa di Selangor,
tokoh ini sempat mendirikan Madrasah al-Ulum al-
Diniyyah di Klang pada 1933, menulis buku teks
agama dan menyusun kurikulum pelajaran agama di
masjid-masjid dalam negeri Selangor, di samping
mengiringi Sultan Alauddin Sulaiman Syah melawat
England pada 1935 dan memimpin rombongan
Sultan Hishamuddin Alam Syah menunaikan ibadat
haji. Beliau bersara dari jawatan ini pada 1953 dan
meninggal dunia di Makkah pada 195613).
Kembali kepada ulama’ Patani di Terengganu.
Sejatinya peranan ulama’ Patani di Terengganu, baik
ketokohannya mahupun kepimpinannya, sangat
mengemuka terutama pada sepanjang abad 19 dan
berlanjut sehingga awal abad 20 melalui kader-kader
yang terlatih di institusi-institusi pengajian mereka.
Namun, tak hanya untuk abad 19, malah sehingga
pada pertengahan abad 20 sekalipun, peranan ulama’
ini masih terasa dan wujud. Cuma sahaja dalam
bentuknya yang lain. Misalnya melalui jaringan
pengajian dan hubungan murid-guru yang tetap
berlangsung secara timbal balik antara dua buah
negeri ini. Juga melalui penggunaan kitab-kitab jawi
Patani yang menjadi teks pengajian di institusi
pendidikan Islam di Terengganu. Ada banyak cerita
yang boleh disebut bagi menyokong fakta ini.
Antaranya ialah kehadiran seorang ulama’ Patani,
To’ Kelaba namanya, di istana Sultan Zainal Abidin
III, sehingga Sultan menjadi sangat tertarik
kepadanya. Anak bongsu To’ Kelaba, Pak Su Latif,
menceritakan kepada saya bahawa rumah ayahnya di
Teluban atau Selindung Bayu tidak lain adalah
493
‘hadiah’ Sultan Zainal Abidin III kepada To’
Kelaba. Rumah berkenaan sebenarnya adalah sebuah
rumah yang telah siap dibina di Kuala Terengganu,
tetapi kemudian dirombak dan dipunggah dengan
perahu besar Terengganu ke Teluban. Sesampai di
Teluban, rumah berkenaan dipasang semula di atas
tapak rumah yang ada sekarang oleh kepala tukang
kiriman Sultan bernama Wan Umar.
Sebelum itu, ada banyak cerita seputar
keturunan ‘To’ Syed Terengganu’ di Patani. Malah
datuk kepada seorang ulama’ Patani – To’ Guru
Dala – dikatakan berasal dari leluhur yang datang
dari Terengganu (Haji Abdul Rahman bin Mohd
Arsyad bin Abdul Ghani). Ini belum lagi mengambil
kira akan bilangan santri asal Terengganu yang
datang belajar ke Patani, berguru kepada mereka,
dan kemudiannya bermukim dan wafat di Patani.
Antaranya termasuklah seorang ulama’ bernama
Haji Mahmud bin Mohd Yusof, seorang ulama’
penyalin kitab-kitab jawi Patani yang berasal dari
Kemaman, Terengganu. Murid Tuan Bukit Bayas
dan sahabat kepada To’ Ku Tuan Besar ini,
kemudiannya belajar di Makkah, antara lain berguru
kepada Syeikh Nik Dir al-Fatani (wafat 1898).
Pulang dari Makkah, beliau berhijrah ke Patani dan
menetap di Kampung Pusing, dalam Wilayah Yala
dan meninggal dunia di sana pada suatu tarikh yang
belum ditemui. Selain mengajar, tokoh ini diketahui
banyak menyalin kitab, nyaris mengalahkan To’
Kelaba. Di antara anak-anaknya yang terkenal ialah
Tuan Guru Haji Abdul Samad Reman, guru penerus
di pondok ayahnya di Kampung Pusing14).
Pada era selepas Perang Dunia Ke-2, datanglah
seorang santri dari Kuala Terengganu ke Patani.
Namanya Muhammad (kemudiannya Haji
Muhammad). Mula-mula beliau berguru kepada Haji
Wan Abdul Kadir di Melor, Kota Bharu. Tetapi
kemudian menyambung belajar di Patani, berguru
kepada ulama’ Patani yang terkenal bernama To’
Bermin. Selepas To’ Bermin meninggal dunia pada
1957, Haji Muhammad tidak pulang ke Terengganu,
sebaliknya menetap di Bermin, menjadi pengganti
gurunya mengajar di pondok. Di Patani, penama ini
lebih dikenali dengan nama Haji Mat Terengganu.
Saya sempat menziarahi penama ini pada bulan Jun
1993 sebelum beliau meninggal dunia pada 27
Disember 1995 dalam usia 85 tahun.
Sehingga pada paruh kedua abad 20, hubungan
Terengganu-Patani ini tetap berlanjut meskipun
tidak serancak pada abad 19 atau pada awal abad 20
sebelumnya. Kali ini dalam bentuk lain pula.
Kebanyakannya dalam bentuk pelarian politik dan
‘politik cari makan’. Ramai di antara mereka datang
ke Terengganu mencari perlindungan politik
sekaligus mencari rezeki, menjadi pengusaha
restoran atau sekadar jadi tukang masak. Namun
tidak kurang juga yang menjadi guru atau tenaga
pengajar di sekolah-sekolah atau di institusi-
insititusi pengajian Islam di Terengganu – termasuk
KUSZA (dahulunya) atau Universiti Darul Iman dan
 PROSIDING NADWAH ULAMA NUSANTARA (NUN) IV, 25-26 NOVEMBER 2011
Universiti Sultan Zainal Abidin kemudiannya.
Malah ada di antara mereka yang berdikari mengajar
di halaqahnya sendiri atau di institusi pondok
tradisional yang diasaskannya seperti yang berlaku
di Kerandang, Jerteh (saya lupa nama gurunya).
Selain di Terengganu, patut juga dicatat
bahawa ulama atau cerdik pandai Patani juga ramai
yang berhijrah ke Kedah dan membuka pondok atau
institusi pengajian di sana. Misalnya Haji Ishak
(murid Syeikh Daud al-Fatani) yang membuka
pondok di Pulau Pisang, Jitra, Kedah pada dekad
1840-an (dipercayai pondok pertama diasaskan di
Kedah)15), To’ Syeikh Jarum (murid Tuan Minal)
yang mendirikan pondok di Derga pada penghujung
abad 1916), dan Haji Husin Che Dol (juga murid
Tuan Minal) yang membangunkan perkampungan
sekaligus pondok di Gajah Mati, Pendang pada awal
abad 20, bersambung dengan menantunya – Pak Cu
Him Gajah Mati (adik bongsu Pak Da Ail). Malah
Tuan Minal sendiri, pada akhirnya juga turut
berhijrah ke Kedah dan kemudiannya ke Seberang
Prai, di mana beliau meninggal dunia di Kampung
Padang Lalang, Bukit Mertajam, diperkirakan pada
1913.
Akhirnya, saya suka mengakhiri kertas ini
dengan sebuah pertanyaan mudah, tetapi barangkali
memerlukan analisis panjang untuk menjawabnya;
kenapa orang Patani suka berhiijrah ke Terengganu
atau ke Kedah, padahal untuk sampai di Terengganu,
mereka terlebih dahulu perlu melalui atau melintasi
sebuah negeri lain bernama Kelantan? Demikian
juga jika mereka mahu ke Kedah. Tak dapat tidak
mereka terpaksa melalui jalan darat yang sukar,
merentasi daerah Ulu Patani yang berbukit dan
berhutan lebat sebelum sampai di Baling (jalan
utama Kedah-Patani pada abad 19). Kenapa mereka
tidak berhijrah atau tidak tertarik untuk bermukim
dan mengajar di negeri yang lebih dekat, iaitu
Kelantan (maksud saya dengan perpindahan ini ialah
perpindahan ulama’ atau cerdik pandainya, bukan
orang awam).
Jawapan bagi soalan ini tampaknya akan
memerlukan satu diskusi atau perbincangan yang
lain pula. Terima kasih.
NOTA HUJUNG
1
Ibrahim Shukri, Sejarah Kerajaan Melayu
Patani, Matbaah Majlis Agama Islam Kelantan,
Kota Bharu, 1958, hal. 84 dan seterusnya.
2
W.K. Che Man, “ Islam In Contemporary Patani”
dalam Akdemika bil. 34, Universiti Kebangsaan
Malaysia, Januari 1989, hal. 111.
3
Ahmad Fathy al-Fatani, Pengantar Sejarah
Patani, Pustaka Aman Press, Kota Bharu, 2001,
hal. 54 – 56.
494
4
Patut dicatat bahawa selama transit di Pulau
Duyong Kecil inilah, Sheikh Nik Mat
Kechik@Sheikh Muhammad bin Ismail al-Fatani
dilahirkan – kira-kira pada tahun 1844.
5
Wan Mohd Shaghir Abdullah, Penyebaran Islam
dan Silsilah Ulama’ Sejagat Dunia Melayu (siri
13), Khazanah Fataniyyah, Kuala Lumpur, 2000,
hal. 37.
6
Ditulis berdasarkan maklumat langsung dari
mulut beliau sendiri. Lihat juga Ahmad Fathy al-
Fatani, “Tuan Guru Haji Abdul Rahman
Pombeng al-Fatani” dalam Pengasuh bil. 574
(April – Julai 2002), hal. 2-7.
7
Wan Hussin Wan Embong, “Peranan dan
Pengaruh To’ Ku Tuan Besar” dalam
Muhammad Abu Bakar, Ulama’ Terengganu –
Dalam Sorotan, Utusan Publication, Kuala
Lumpur 1991, hal. 140 – 142.
8
MISBAHA, Terengganu dari Bentuk Sejarah
Hingga 1918, Utusan Publication, Kuala Lumpur
1978, hal. 193.
9
Abdul Razak Mahmud, “Persuratan Islam di
Kelantan, Terengganu dan Patani sehingga Awal
Abad ke – 20”, kertas kerja Bengkel Penulisan
Prosa Islam, anjuran Dewan Bahasa dan Pustaka
Wilayah Timur di Kota Bharu pada 29 Julai
2000. Lihat juga Dr. Sidek Fadhil, “Islam dalam
Pemerintahan dan Budaya Masyarakat Melayu –
Penumpuan kepada Kes Terengganu”, kertas
kerja Seminar Islam di Terengganu pada 14 – 17
Julai 1991 di Kuala Terengganu.
10
Lihat H.M. Bibit Suprapto, Ensiklopedia Ulama’
Nusantara, Gelegar Media Indonesia, Jakarta,
2009, hal. 143 – 146.
11
Lihat Dr. Hj. Sri Mulyati M.A., Tasawwuf
Nusantara, Kencana Prenada Media Group,
Jakarta 2006, hal. 175-179.
12
Ismail Che Daud (penyelenggara), Tokoh Ulama’
Semenanjung Melayu (1), Majlis Agama Islam
Kelantan, Kota Bharu 2001, hal. 30.
13
Ahmad Fathy al-Fatani, Ulama’ Besar dari
Patani, Penerbit Universiti Kebangsaan
Malaysia, Bangi, 2002, hal. 278-280.
14
Hj. Wan Mohd Shaghir Abdullah, Penyebaran
Islam dan Silsilah Ulama’ Sejagat Dunia Melayu
(siri 14), Khazanah Fataniyyah, Kuala Lumpur
2000, hal. 24-34.
15
Zahidi Dato’ Zainol Rashid, “Sejarah Pondok di
Kedah” dalam Pengasuh bil. 516 (Disember
1991), hal. 37-38.
16
Wan Shamsuddin Mohd Yusoff, “To’ Sheikh
Jarum Derga” dalam Pengasuh bil. 555 (Nov.-
Dis.1998), hal. 20- 22.