INTEGRAL
MATEMATIKA
TERAPAN
Dosen Pengampu:
Selfi Artika, S.Si, M.Si.
𝑥𝑑 𝑥 𝑓 = 𝑦𝑑
𝒚 = 𝒙 𝑭 = 𝒙𝒅 𝒙 𝒇 + 𝑪
𝑑
INTEGRAL
𝐶 =0 න 0 𝑑𝑥 = 𝐶
𝑑𝑥
𝑑
𝑘𝑥 = 𝑘 න 𝑘 𝑑𝑥 = 𝑘𝑥
𝑑𝑥
𝑑
𝑘𝑓(𝑥) = 𝑘𝑓′(𝑥) න 𝑘 𝑓 𝑥 𝑑𝑥 = 𝑘 න 𝑓 𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑥
𝑑
𝑓(𝑥) ± 𝑔(𝑥) = 𝑓′(𝑥) ± 𝑔′(𝑥) න 𝑓(𝑥) ± 𝑔(𝑥) 𝑑𝑥 = න 𝑓 𝑥 𝑑𝑥 ± න 𝑔 𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑥
𝑑 𝑛 𝑥 𝑛+1
𝑥 = 𝑛𝑥 𝑛−1 න 𝑥 𝑛 𝑑𝑥 = +𝐶
𝑑𝑥 𝑛+1
✓ Integral dibagi menjadi 2 jenis : Integral tak tentu dan integral tertentu
✓ Perbedaan keduanya terletak pada ada atau tidaknya nilai batas
integralnya
✓ perbedaan:
a. Integral tertentu memiliki batas bawah dan batas atas, sedangkan
integral tak tentu tidak memiliki batas integralnya
b. Integral tertentu hasilnya biasanya berupa bilangan (tergantung
batasnya), sedangkan integral tak tentu hasilnya berupa fungsi
c. Penulisan integralnya:
𝒃
1. Integral tertentu: 𝒙𝒅 𝒙 𝒇 𝒂dengan a sebagai batas bawah dan b
sebagai batas atas
2. Integral tak tentu: 𝒙𝒅 𝒙 𝒇
d. Integral tertentu hasilnya tidak perlu menambahkan C (+C), sedangkan
integral tak tentu hasilnya ada penambahan +C.
INTEGRAL TAK TENTU
Integral tak tentu: 𝒙𝒅 𝒙 𝒇
CONTOH SOAL
Selesaikan integral berikut menggunakan teorema integral
a. 𝑥𝑑 𝑥
b. 𝑥 3 + 5 𝑑𝑥
3
c. 𝑥 + 2𝑥 + 𝑥 𝑑𝑥
2
d. 8𝑥 3 − 10𝑥 − 5 𝑑𝑥
Penyelesaian:
a. Dengan menggunakan aturan perkalian bilangan konstan dan hubungan
pangkat
𝑥 1+1
𝑥𝑑 𝑥 =
1+1
+𝐶
1
= 𝑥2 + 𝐶
2
2 5 1
= 𝑥2 + 𝑥2 + 𝑥2 + 𝐶
5 2
3. න 𝑥 𝑑𝑥 7. න( 𝑡 + 3𝑡)2 𝑑𝑡
𝑥
4. න 3 𝑥 5 𝑑𝑥 8. න 𝑥+ 𝑑𝑥
𝑥
𝑥+1 (1 + 2𝑥)2
5. න 10. න 𝑑𝑥
𝑥 𝑥
INTEGRAL TENTU
𝒃
Integral tertentu: 𝒇 𝒙 𝒅𝒙 dengan a sebagai batas bawah dan b sebagai
𝒂
batas atas.
Integral tertentu dari fungsi 𝑓(𝑥) pada interval [𝑎, 𝑏] untuk nilai 𝑎 < 𝑏.
Definisi nilai batas dari integral
𝑎
1. Jika fungsi f difefinisikan pada 𝑏 = 𝑎, maka 𝑓 𝑥 𝑑𝑥 = 0
𝑎
2. Jika fungsi f dapat diintegrasikan pada selang tertutup, maka
𝑏 𝑎
= 𝑥𝑑 𝑥 𝑓 𝑎− 𝑥𝑑 𝑥 𝑓 𝑏
Teorema Integral Tentu
𝑎
1. = 𝑥𝑑 𝑥 𝑓 𝑎0
𝑏 𝑎
2. = 𝑥𝑑 𝑥 𝑓 𝑎− = 𝑥𝑑 𝑥 𝑓 𝑏0
𝑏 𝑏
3. = 𝑥𝑑 𝑥 𝑓 𝑘 𝑎k 𝑥𝑑 𝑥 𝑓 𝑎
𝑏 𝑏 𝑏
4. 𝑥 𝑓 𝑎± 𝑔 𝑥 𝑑𝑥 = 𝑥𝑑 𝑥 𝑓 𝑎± 𝑥𝑑 𝑥 𝑔 𝑎
5. Jika 𝑓(𝑥) ≤ 𝑔 𝑥 maka
𝑏 𝑏
න 𝑓 𝑥 𝑑𝑥 ≤ න 𝑔 𝑥 𝑑𝑥
𝑎 𝑎
CONTOH SOAL
Tentukan Integral tertentu berikut:
0
a. 3 2𝑥 + 2 𝑑𝑥
3
b. 0 2𝑥 2 + 3 𝑑𝑥
2
c. 1 𝑥 2 + 2𝑥 + 1 𝑑𝑥
Penyelesaian:
0 3
a. 3 2𝑥 + 2 𝑑𝑥 = − 0 2𝑥 + 2 𝑑𝑥
= −[𝑥 + 2𝑥]30
2
2 1 3 2
c.
1
𝑥2 + 2𝑥 + 1 𝑑𝑥 = 𝑥 + 𝑥2 +𝑥
3 1
1 1
= (2)3 +(2)2 +(2) − (1)3 +(1)2 +(1)
3 3
8 1
= +4+2 − + 1+1
4 3
7
= +4
4
19
=
3
SIFAT PENAMBAHAN INTEGRAL BERSELANG
𝑏 𝑐 𝑏
න 𝑓 𝑥 𝑑𝑥 = න 𝑓 𝑥 𝑑𝑥 + න 𝑓 𝑥 𝑑𝑥
𝑎 𝑎 𝑐
CONTOH SOAL
Dengan menggunakan sifat dari nilai mutlak, tentukan integral berikut
1
න 𝑥 𝑑𝑥
−1
Penyelesaian:
1 0 1
න 𝑥 𝑑𝑥 = න −𝑥 𝑑𝑥 + න 𝑥 𝑑𝑥
−1 −1 0
1 2 0 1 2 1
= − 𝑥 + 𝑥
2 −1 2 0
1 2 1 1 1
= − 0 + (−1)2 + 1 2
− (0)2
2 2 2 2
1 1
= 0+ + +0
2 2
1 1
= + =1
2 2
CONTOH SOAL
Dengan menggunakan sifat dari nilai mutlak, tentukan integral berikut
𝑎
න 𝑎− 𝑥 𝑑𝑥
−𝑎
Penyelesaian:
𝑎 0 𝑎
න 𝑎− 𝑥 𝑑𝑥 = න 𝑎 + 𝑥 𝑑𝑥 + න 𝑎 − 𝑥 𝑑𝑥
−𝑎 −𝑎 0
1 1
= [𝑎𝑥 + 2 𝑥 2 ]0−𝑎 + [𝑎𝑥 − 2 𝑥 2 ]𝑎0
𝑎2 𝑎2
= 0+0 − −𝑎2 + 2 + 𝑎2 − − 0−0
2
= 2𝑎2 − 𝑎 2
= 𝑎2
CONTOH SOAL
Dengan menggunakan sifat dari nilai mutlak, tentukan integral berikut
2
න 2𝑥 − 1 𝑑𝑥
0
Penyelesaian:
Menggunakan aturan tanda mutlak:
1
− 2𝑥 − 1 𝑗𝑖𝑘𝑎 𝑥 <
2𝑥 − 1 = 2
1
2𝑥 − 1 𝑗𝑖𝑘𝑎 𝑥 ≥
2
Maka
2 1/2 2
න 2𝑥 − 1 𝑑𝑥 = න − 2𝑥 − 1 𝑑𝑥 + න 2𝑥 − 1 𝑑𝑥
0 0 1/2
1/2 2
= [−(𝑥 2 − 𝑥]0 +[(𝑥 2 − 𝑥) ]1/2
1 2 1 2 1 2 1
=− − − 0−0 + 2 −2− −2
2 2 2
1 1 1 1 5
=− − + 4−2−4+2 =2
4 2
CONTOH SOAL
Dengan menggunakan sifat dari nilai mutlak, tentukan integral berikut
6
න 2𝑥 − 8 𝑑𝑥
3
Penyelesaian:
Aturan pertidaksamaan nilai mutlak
2𝑥 − 8 < 0 → 𝑥 < 4
2𝑥 − 8 = ቊ
2𝑥 − 8 > 0 → 𝑥 > 4
Sehingga
6 4 6
න 2𝑥 − 8 𝑑𝑥 = න − 2𝑥 − 8 𝑑𝑥 + න 2𝑥 − 8 𝑑𝑥
3 3 4
4 6
= − 𝑥 2 − 8𝑥 3 + 𝑥 2 − 8𝑥 4
Misalkan f kontinu pada interval tertutup [a,b] dan x sebarang variable dalam
(a,b)
𝑥
𝑑
න 𝑓 𝑡 𝑑𝑡 = 𝑓(𝑥)
𝑑𝑥
𝑎
CONTOH
𝑑 𝑥
Carilah 𝑑𝑥 [1 2𝑡 𝑑𝑡] menggunakan teorema tersebut
Penyelesaian:
𝑥
𝑑
න 2 𝑡 𝑑𝑡 = 2𝑥
𝑑𝑥
1
CONTOH
Tentukan integral dari persamaan berikut:
𝑥2
𝑑
න 𝑡 3 𝑑𝑡
𝑑𝑥
0
Penyelesaian:
𝑥2
1 4 𝑥2
න 𝑡3 𝑑𝑡 = [ 𝑡 ]0
4
0
1 1
= 4 (𝑥 2 )4 − 0 = 4 𝑥 8
Maka
𝑑 𝑥2 3 𝑑 1
𝑡 𝑑𝑡 = 𝑑𝑥 [4 𝑥 8 ]
𝑑𝑥 0
8
= 𝑥7
4
= 2𝑥 7
LATIHAN SOAL
Dengan menggunakan teorema dasar kalkulus, tentukan:
𝑥
𝑑
න 𝑡 2 + 2 𝑑𝑡
𝑑𝑥 0
INTEGRAL DENGAN SUBSTITUSI
Metode dasar dari konsep integral dengan cara substitusi ini dengan
mengubah fungsi integral yang kompleks menjadi bentuk yang lebih
sederhana
න 𝑓 𝑔 𝑥 𝑔′ 𝑥 𝑑𝑥 = 𝐹 𝑔 𝑥 +𝐶
𝑑𝑢
𝑑𝑒𝑛𝑔𝑎𝑛 𝑢 = 𝑔 𝑥 , = 𝑔′ 𝑥
𝑑𝑥
න 𝑓 𝑢 𝑑𝑢 = 𝐹 𝑢 + 𝐶
CONTOH 1
Dengan menggunakan aturan substitusi , tentukan
න(𝑥 2 + 1) 2𝑥 𝑑𝑥
Penyelesaian:
Misalkan 𝑢 = 𝑥 2 + 1
𝑑𝑢
= 2𝑥, 𝑑𝑢 = 2𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑥
න(𝑥 2 + 1) 2𝑥 𝑑𝑥 = න 𝑢 𝑑𝑢
1
= 2 𝑢2 + 𝑐
1
= 2 (𝑥 2 + 1)2 +𝑐
CONTOH 2
Dengan menggunakan aturan substitusi , tentukan
න 𝑥(𝑥 2 + 1)2 𝑑𝑥
Penyelesaian:
Misalkan 𝑢 = 𝑥 2 + 1
𝑑𝑢 𝑑𝑢
= 2𝑥, 𝑥 𝑑𝑥 =
𝑑𝑥 2
Maka,
𝑑𝑢
න 𝑥(𝑥 2 + 1)2 𝑑𝑥 = න 𝑢2
2
1
= න 𝑢2 𝑑𝑢
2
11 3
= 𝑢 2 𝑑𝑢 = 𝑢 +𝑐
23
1
= 6 (𝑥 2 + 1)3 + 𝑐
CONTOH 3
Dengan menggunakan aturan substitusi , tentukan
−4𝑥
න 𝑑𝑥
(1 − 2𝑥 2 )4
Penyelesaian:
Misalkan 𝑢 = 1 − 2𝑥 2
𝑑𝑢
= −4𝑥, 𝑑𝑢 = −4𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑥
Maka
−4𝑥 𝑑𝑢
න 𝑑𝑥 = න 4
(1 − 2𝑥 2 )4 𝑢
= න 𝑢−4 𝑑𝑢
1 1 1
= − 𝑢−3 = − =
3 3𝑢3 3(1−2𝑥 2 )3
CONTOH 4
Dengan menggunakan aturan substitusi , tentukan
𝟏
න (𝟏 + 𝒙)𝟖 𝒅𝒙
𝟎
Penyelesaian:
Misalkan 𝑢 = 𝟏 + 𝒙 atau 𝑢 − 𝟏 = 𝒙
𝑥 = (𝑢 − 𝟏)𝟐
𝑑𝑥
=2 𝑢−1
𝑑𝑢
𝑑𝑥 = 2 𝑢 − 1 𝑑𝑢
Untuk 𝑥 = 0 𝑚𝑎𝑘𝑎 𝑢 = 𝟏 + 𝟎 = 𝟏
𝑥 = 1 𝑚𝑎𝑘𝑎 𝑢 = 𝟏 + 𝟏 = 𝟐
Maka,
1 2 2 2
න (1 + 𝑥)8 𝑑𝑥 = න 𝑢8 2 𝑢 − 1 𝑑𝑢 = න 2𝑢9 − න 2𝑢8
0 1 1 1
2 10 2 2 9 2
= 𝑢 − 𝑢
10 1 9 1
1 2
= 210 − 110 − 29 − 19
5 9
1024 1 1024 2
= − − +
5 5 9 9
4097
=
45
TUGAS
𝑑
cos 𝑥 = − sin 𝑥 න sin 𝑥 𝑑𝑥 = − cos 𝑥 + 𝑐
𝑑𝑥
𝑑
tan 𝑥 = 𝑠𝑒𝑐 2 𝑥 න 𝑠𝑒𝑐 2 𝑥 𝑑𝑥 = tan 𝑥 + c
𝑑𝑥
𝑑
sec 𝑥 = sec 𝑥 tan 𝑥 න sec 𝑥 tan 𝑥 𝑑𝑥 = sec 𝑥 + 𝑐
𝑑𝑥
𝑑
cot 𝑥 = −𝑐𝑠𝑐 2 𝑥 න 𝑐𝑠𝑐 2 𝑥 𝑑𝑥 = − cot 𝑥
𝑑𝑥
𝑑
csc 𝑥 = − csc 𝑥 cot 𝑥 න csc 𝑥 cot 𝑥 𝑑𝑥 = − csc 𝑥
𝑑𝑥
Secara umum, persamaan integral sinus dan cosinus adalah
න sin 𝑢 𝑑𝑢 = − cos 𝑢 + 𝑐
dan
න cos 𝑢 𝑑𝑢 = sin 𝑢 + 𝑐
CONTOH 1
Tentukan integral dari fungsi trigonometri berikut
න 5 cos 5𝑥 𝑑𝑥
Penyelesaian:
𝑑𝑢
Misalkan 𝑢 = 5𝑥, = 5, 𝑑𝑢 = 5𝑑𝑥
𝑑𝑥
Maka,
5 cos 5𝑥 𝑑𝑥 = cos 5𝑥 5 𝑑𝑥 = cos 𝑢 𝑑𝑢
= − sin 𝑢 + 𝑐
= − sin 5𝑥 + 𝑐
CONTOH 2
Tentukan integral dari fungsi trigonometri berikut
sin 𝑥
න 𝑑𝑥
𝑐𝑜𝑠 3 𝑥
Penyelesaian:
sin 𝑥
න 3 𝑑𝑥 = න(cos 𝑥)−3 sin 𝑥 𝑑𝑥
𝑐𝑜𝑠 𝑥
𝑑𝑢
Misalkan 𝑢 = cos 𝑥 , = − sin 𝑥 , −𝑑𝑢 = sin 𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑥
Maka,
sin 𝑥
𝑠𝑜𝑐 3 𝑥 𝑑𝑥 = (cos 𝑥)−3 sin 𝑥 𝑑𝑥 = 𝑢 −3 (−𝑑𝑢)
1
=− 𝑢−2 + 𝑐
−2
(cos 𝑥)−2
= − −2 +𝑐
1
= 2𝑐𝑜𝑠2 𝑥 + 𝑐
TUGAS
Dengan menggunakan metode substitusi, tentukan integral berikut:
1. 𝑠𝑜𝑐 3𝑥 − 2 𝑑𝑥
2. 𝑛𝑖𝑠 4𝑥 − 5 𝑑𝑥
sin 𝑥
3. 𝑥
𝑑𝑥
4. 2𝑥 cos 2𝑥 2 + 3 𝑑𝑥
cos 3𝑥 𝑑𝑥
5. 5+6 sin 3𝑥
INTEGRAL LOGARITMA ASLI
Secara umum:
𝟏
න 𝒅𝒖 = 𝒍𝒏 𝒖 + 𝑪 𝒖 ≠ 𝟎
𝒖
CONTOH 1
1
Carilah 2𝑥+1 𝑑𝑥
Penyelesaian:
1
න 𝑑𝑥
2𝑥 + 1
𝑑𝑢 𝑑𝑢
Misalkan 𝑢 = 2𝑥 + 1, = 2 𝑎𝑡𝑎𝑢 𝑑𝑥 =
𝑑𝑥 2
Maka:
1 1 𝑑𝑢 1 1
න 𝑑𝑥 = න = න 𝑑𝑢
2𝑥 + 1 𝑢 2 2 𝑢
1
= 2 ln 𝑢 + 𝐶
1
= 2 ln 2𝑥 + 1 + 𝐶
CONTOH 2
𝑥 2 −8
Carilah 𝑥𝑑 𝑥
Penyelesaian:
𝑥2 − 8 8
න 𝑑𝑥 = න 𝑥 𝑑𝑥 − න 𝑑𝑥
𝑥 𝑥
1
= 2 𝑥 2 − 8𝑙𝑛 𝑥 + 𝐶
CONTOH 3
6𝑥+9
Carilah 3𝑥 2+9𝑥 𝑑𝑥
Penyelesaian:
6𝑥 + 9
න 2 𝑑𝑥
3𝑥 + 9𝑥
𝑑𝑢
Misalkan 𝑢 = 3𝑥 2 + 9𝑥, = 6𝑥 + 9 𝑎𝑡𝑎𝑢 (6𝑥 + 9)𝑑𝑥 = 𝑑𝑢
𝑑𝑥
Maka:
6𝑥 + 9 1
න 2 𝑑𝑥 = න 𝑑𝑢 = ln 𝑢 + 𝐶
3𝑥 + 9𝑥 𝑢
= ln 3𝑥 2 + 9𝑥 + 𝐶
CONTOH 4
2𝑥
Carilah 𝑥( +1)2 𝑑𝑥
Penyelesaian:
𝑑𝑢
Misalkan 𝑢 = 𝑥 + 1, 𝑑𝑥 = 1 𝑎𝑡𝑎𝑢 𝑑𝑢 = 𝑑𝑥
𝑢 = 𝑥 + 1, 𝑎𝑡𝑎𝑢 𝑥 = 𝑢 − 1
Maka:
2𝑥 2(𝑢 − 1)
න 𝑑𝑥 = න 𝑑𝑢
(𝑥 + 1)2 𝑢2
𝑢 1 1 1
= 2 − 𝑢2 𝑑𝑢 = 2 𝑢𝑑 𝑢 − 2 𝑢 2 𝑑𝑢
𝑢2
𝑢−1
= 2 ln 𝑢 − 2 +𝐶
−1
2
= 2 ln 𝑢 + + C
u
2
= 2 ln 𝑋 + 1 + 𝑥+1 + 𝐶
LATIHAN SOAL
Carilah integral berikut:
1
න dx
𝑥 ln 𝑥
INTEGRAL EKSPONENSIAL
Persamaan integral
න 𝑒 𝑥 𝑑𝑥 = 𝑒 𝑥 + 𝐶
Penyelesaian:
Untuk 𝑒 2𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑢 𝑑𝑢
Misal 𝑢 = 2𝑥 𝑚𝑎𝑘𝑎 𝑑𝑥 = 2 𝑎𝑡𝑎𝑢 = 𝑑𝑥
2
Sehingga:
𝑑𝑢
න 𝑒 2𝑥 𝑑𝑥 = න 𝑒𝑢
2
1
= 2 𝑢𝑑 𝑢 𝑒
1
= 2 𝑒𝑢 + C
CONTOH 2
2
Carilah 𝑒𝑥 −𝑥 𝑑𝑥
Penyelesaian:
2
Untuk 𝑒𝑥 −𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑢 𝑑𝑢
Misal 𝑢 = −𝑥 2 𝑚𝑎𝑘𝑎 𝑑𝑥 = −2𝑥 𝑎𝑡𝑎𝑢 − = 𝑥 𝑑𝑥
2
Sehingga:
2 𝑑𝑢
න 𝑥𝑒 −𝑥 𝑑𝑥 = න 𝑒 𝑢 −
2
1
= − 2 𝑢𝑑 𝑢 𝑒
1
= − 2 𝑒𝑢 + C
1 2
= − 2 𝑒 −𝑥 + C
Latihan soal:
Carilah hasil dari integral berikut
1. 𝑒 −4𝑥 𝑑𝑥
2
2. 𝑒𝑥 2𝑥 𝑑𝑥
1
3. (5𝑒 )/𝑥 3 𝑑𝑥
𝑥2
Teorema: Aturan Fungsi Eksponen
Mengingat Kembali dengan turunan di bahasan sebelumnya
▪ 𝐷𝑥 𝑎 𝑥 = 𝑎 𝑥 ln 𝑎
1
▪ = 𝑥𝑑 𝑥 𝑎 ln 𝑎
𝑎𝑥 + 𝐶
Dengan 𝑎 ≠ 1
CONTOH 1
2
Tentukan 𝑥 2𝑥 𝑑𝑥
Penyelesaian:
𝑑𝑢 𝑑𝑢
Misalakan 𝑢 = 𝑥 2 𝑠𝑒ℎ𝑖𝑛𝑔𝑔𝑎 𝑑𝑥 = 2𝑥 𝑎𝑡𝑎𝑢 𝑥 𝑑𝑥 = 2
Maka
2 𝑑𝑢 1
න𝑥 2𝑥 𝑑𝑥 = න 2𝑢 = න 2𝑢 𝑑𝑢
2 2
1 1
=2 2𝑢 + 𝐶
ln 2
2
1 2𝑥
= +𝐶
2 ln 2
CONTOH 2
47 𝑥
Tentukan 1 𝑑𝑥
𝑥
Penyelesaian:
𝑑𝑢 1 1
Misalakan 𝑢 = 𝑥 𝑠𝑒ℎ𝑖𝑛𝑔𝑔𝑎 = 𝑎𝑡𝑎𝑢 2 𝑑𝑢 = 𝑑𝑥
𝑑𝑥 2 𝑥 𝑥
Maka
4
7 𝑥 𝑥
𝑑𝑥
න 𝑑𝑥 = න 7 = න 7𝑢 2 𝑑𝑢
1 𝑥 𝑥
7𝑢
=2 7𝑢 𝑑𝑢 = 2 ln 7
2
= ln 7 [7 𝑥 ]14
2 4
= ln 7 [7 − 7 1]
2
= ln 7 (49 − 7)
84
= ln 7