Anda di halaman 1dari 5

Mado

Informan: Ama Yari Zai, Desa Tumari

Desa Holi, Kecamatan Idanö Gawo

Mado Sa’oi’agö amabotola moroi ba Mado Waruwu.


Ndruru amabotolania Göri ba Samago.

Mendröfi 1911 tohare agama, huku Lowalangi ba Holi. Ndröfi 1943 so


wangesa dödö ba fanizi. Ero bongi lafalua sekola wangesa, sondrönia’ö
da’ö ya’ia Ama Haogö, Fandrita Talimanö Hia moroi ba Tugala Oyo. Oya
li sibohou duma-dumania ba wogaoni langu ma hifo. Sama’ele’ö
i’ombakha’ö hezoso hifo baomo. Andrö dania owulo ira ba nomo andrö ba
wangandrö irugi so manö boto-boto hifo ba gotaluara, afönu meja, latibo’ö!

Lua-lua zikola wangandrö andre khöra ya’ia da’ö :


 Fama’ele’ö
 Fanizi
 Famadöhö wökhö
 Famotokhi li Lowalangi
 Gama-gama nitagö lafuli
 Buku gelemu labe’e na tebai lataha, la’akui horöra.

Ba Holi no lahalö zui me föna töi Lowalangi, si tobali töi sebua khöra ba
gowasa. Iraono Zona si so bakha ba danö Holi me föna, lafoloi ira Mado
Bawö, Mado Dohare ba Mado Nadoya! Mofanö iraono zona möi ba
gaekhula, ya’ira tobali emali, te Waruwu iada’a, labini’ö ira ba dögi.
Faruwu ba Zai, tebai mangowalu ira khö Madora, labase’ö siwa nga’ötö
gotalua, awena tola.

Mado Zai - Hia


Zai

Bawö Nadaoya Dohare

Fino si tebai nitötöi ba tebai ni’a ya’ia da’ö "Fino Awa"

Desa-desa Tradisional dan Megalitik di Hulu Sungai Gawo, Ulugawo 1


Omo si öfa sagi

1. Alisi
2. Taru gazi
3. Saita nekhe
4. O’oura
5. Saita Garamba.
6. Gasö
7. Saita gari, (Si öfa rozi)
8. Fama’ötö dua rozi (papan) fama’ötö
9. Hulu (di tengah)
10. Taru-taru (ni’otaŵi mbulu) satu samping dan satu belakang
11. Alisi
12. Ni’otaŵi mbulu falalaŵa ia ba zagö

Famotokhi:
Taru-taru mbumbu fa’oyania tola sara, dua, tölu, fitu ma ŵalu i’otarai
dawolo.

Sara irugi önö Sira’u, 6 rozi gehomo nitaru’ö ba danö si tou numalö mi
yaŵa.

1. Hene de’u
2. Tendro
3. zara-zara
4. Sinata
5. Tawolo

Afore, Lauru, Doho, Baluse, me föna ba mbalö Hulu ni’uke. (Omo Laraga
bulat moroi ba Laraga)

Kara

1. Tuho (nifalaete) Högö niha si so baomo labe ba wiga högö zatua,


tölu ma öfa högö niha na so nira’u sitou. Labe’e barö Tuho
2. Taru-taru mbawi (kara sanau nifandro) bawi sinuturu la’öhö fefu
da’ö föna nomo, lafemanga mbawi ba wiga awena lafahö.

2 Pusaka Nias
Famotokhi:
a. Eluahania: sumange ni’a me iröi gulidanö.
b. Fotomenia (awai ba da’a sa’e labe gönia) lö högö niha barö
taru-taru mbawi!

3. Behu (labe ba zinga mbawa göli). Simatua si’alawe lafobinu högö, Ere
zamesindro. Na famoni niha mbanua, labe’e mbulu nohi gofu hezo
manö (ba newe, ba Tuho, ba taru-taru mbawi, ba Mbehu) nifaore : bulu
nohi nibe’e, tebai latörö sa’e niha bö’ö, labunu ia na itörö. So göi gara
nifesindro öfa sagi hulö simane Awina, ba lö hadöi Awina khöra.

Bale: 4 högö bakha (högö zatua)

Tuho, laduhö manö, börö ma so niha samarukhu, iboto wiga faoma högö.
Ba zinga gara da’ö, latanö Endruo ba Söma-söma, tandra wa so zokhö kara
da’ö.

Lawendröna
Ifagölö ia khö Lowalangi, ibali’ö tou gulidanö. Na mo’owasa niha da’a,
nifotöi "Famökhö", labunu niha, la’öli niha ba mbanua bö’ö.

 Böli niha 25 firö.


 Fonoro (folu’i) 2 alisi mbawi
 Fanaba högö 2 alisi
 Fanögi mbuatö (tambali ana’a) tandra wa lö sa’ae mo’ömö ira,
ndriwonia 5 alisi.
 Sagörö dufo labe’e khönia, gana’a sara, lahalö mbawi 5 alisi önia
 Ziraha Lato (sambua nono manu lataba la’ohe ba newali).

Lahalö Ziraha Lato, lahandrogö tou ba danö, lamane:


"Rongo Nazuwa Danö!"
"Rongo Lowalangi!"
"No awai wo’ömönia, mböli niha!"

La’owasaini na awena so högö, labe’e ba mbagi newe, lahaogö, labe’e ba


Nazu Nuwu, la’owuloi zi siwa mo’ama, lamane:
Desa-desa Tradisional dan Megalitik di Hulu Sungai Gawo, Ulugawo 3
Ya’e mbinu,
böi mi’amera edönaö,
böi mi’amera adolua,
khö nonomi ono matua.
Mibalagö daŵi-daŵi.
mibalagö döi mbanua,
mibalagö wökhö moroi raya,
mibalagö wökhö moroi yöu,
mifaöndrö dönu harazaki,
mifaöndrö dönu gahulua,
khö nonomi ono matua.

Aefa da’ö lafalua gowasa, lalau hada, labunu mbawi sebua, lafatörö döi
niha.

Fabö’ö wa’amate niha si no molau gowasa moroi ba niha si to’ölö. Fatua lö


na sa muko’o zi mate, labunu niha darua, lafofanö nemali lahalö ndraono
dombua, sauri ba si mate, si 12-20 fakhe. Labunu zi samösa, la’orifi zi
samösa, (ya’ia zogao naha zi mate), ba na no ebua ia dania, ba labunu ia
göi, faböi tobali emalira, la rorogö fao khöra ba lala, ba na onekhe ba lö
labunu. Niha ma ono nibunu, si oföna nibe’e bakha ba lewatö si tou, lö nasa
lahalö högönia. Na no irugi tölu waŵa, ifuli labokai lewatö zatua lahalö
högö labe’e ba dete wiga, labe’e barö tuho-tuho.

Halöŵö ba wamokai lewatö labe’e khö nono si sambua si no mu’orifi no.


Högö nisasai ba hele, la’ehaosi, labe wanikha sami, lahalö hoho, latutunö
mböröta niha: ma’ö-ma’ökhö ba sara wongi ia baomo, ba latanö föna
nomo. Mege me mofökhö zatua, no lafofanö zangai högö niha.

Azu nuwu (adu zatua)

Nifazökhi si tobali fangali namara ma inara, lafosaombö adu simatua ba


lafo’u’i adu si’alawe. Sambua si’u wa’alawa lafazökhi me lö na sa mate ia
ma me so ia na sa ba mbatö. Ba wangai lakhöminia lafatahö khönia,
lafa’uma-uma ena’ö möi lakhöminia bakha ba Azu Zatua. Asese lafatahö
azu irugi mate, ba gafuriatania la fa’uma khönia nazu. Ha ere zamalua da’ö
fefu.

4 Pusaka Nias
Sarambia nibe’e ba dalu mbatö

Hulö simane kurusi si mörö lafobunga bulu ndru’u, bulu nohi, fefu lafotali
moroi ba Nazu Nuwu ofeta ba mbawania (labe’e ba mbawania nifakhai ba
Ziraha). Siraha, töi khö numero dua, tenga simane niha. Siraha: asala no
lafo’awa ia ma’ifu ba lafotöi Siraha. Yaŵa Zarambia, dua wongi baomo ma
samigu, lafahö mbawi "Fanine".

Oroma löfö-löfö awena lako’o, na lö oroma löfö-löfö lö lako’o he na sara


waŵa wa’ara. Na molöfö-löfö ba nomo i’olembai Azu Nuwu itörö mbulu
nohi i’otarai lewatö föna nomo, tandra wa no so lakhömi namara ba Azu
Nuwu. Labokai zara-zara, lafatörö Zarambia ba zara-zara, börönia itaria
ambö ebolo mbawandruhö. Meziŵa latörö ba golayama awena labe’e
bakha ba hasi boto geu (itelio) nikhao labe’e bakha ba lewatö.

Ba khö zalaŵa simane da’e:


 Azu Nuwu sindruhu nihaogö famaedo niha.
 Azu horö labe’e bakha ba nomo.
 Azu si tölu labe bakha ba gosali.
 Osali side-ide, bulu zaku manö, ha ere zi möi bakha.

Si so ba hili, Hilimböwö Sifaoro’asi ba Ono Daliuya, ha sambua osali ba


Holi. Ba newali föna gosali lahalö rafe ma orahua. Tanö sebua ma
samasindro nomo sebua ba Holi me föna siŵa nga’ötö niha.

Desa-desa Tradisional dan Megalitik di Hulu Sungai Gawo, Ulugawo 5

Anda mungkin juga menyukai