1|DANGIANG SUNDA Vol.

4 No 1, JULI 2017

ULIKAN STRUKTUR JEUNG AJÉN MORAL

DINA KUMPULAN CARPON DUA WANOJA
KARYA CHYÉ RETTY ISNÉNDÉS
PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP
Agung Cahya Nugraha1, Ruhaliah2, Ruswendi Permana3
Departemen Pendidikan Bahasa Daerah, Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra
Universitas Pendidikan Indonesia
agung.cahyanugraha78@gmail.com, ruhaliah@upi.edu, ruswendi.permana@upi.edu

ABSTRAK

Tujuan ieu panalungtikan nya éta pikeun ngadéskripsikeun struktur carita, ajén moral,
jeung bahan pangajaran maca di SMP. Ieu panalungtikan ngagunakeun métode
déskriptif analitik, sedengkeun pikeun ngumpulkeun data ngagunakeun téknik studi
pustaka jeung analisis data. Sumber data dina ieu panalungtikan nya éta 15 carpon
karya Chye Retty Isnendes dina buku kumpulan carpon Dua Wanoja. Ieu hasil
panalungtikan di antarana: Kahiji struktur carita, téma anu nyangkaruk dina unggal
carpon diantarana pendidikan, agama, sosial, politik, jeung perjuangan; galur anu
digunakeun lolobana galur mérélé, tokoh anu dianalisis nya éta tokoh utama jeung
tokoh tambahan; latar anu kapanggih nya éta: latar tempat general jeung latar tempat
parsial, latar waktu absolut jeung latar waktu parsial; jeung latar sosial anu
ngawengku latar sosial kaum cacah, santana, jeung ménak; amanat: unggal carpon
miboga amanat anu bisa dijadikeun eunteung pikeun kahirupan. Kadua ajén moral,
aya 4 carpon anu indikatorna moral manusa ka pangéran, 6 carpon anu indikatorna
moral manusa ka dirina sorangan, 7 carpon anu indikatorna moral manusa ka papada
jalma, 1 carpon anu indikatorna moral manusa ka alam, 1 carpon anu indikatorna
moral manusa ka waktu, jeung 1 carpon anu indikatorna moral manusa dina ngudag
kapuasan lahiriah jeung batiniah. Katilu bahan pangajaran, saenggeus dipaluruh
struktur carita jeung ajén moral, aya 1 carpon anu luyu jeung kritéria bahan ajar ogé
bisa dipaké pikeun bahan pangajaran maca carpon di SMP kelas VIII. Ieu hasil
panalungtikan pikeun nambahan élmu pangaweruh ngeunaan aprésiasi karya sastra
hususna carpon, salaku salah sahiji karya sastra Sunda modern.

Kecap galeuh: struktur, ajén moral, kumpulan carpon Dua Wanoja, bahan pangajaran
maca.

1
Penulis Utama
2
Penulis Penanggung Jawab 1
3
Penulis Penanggung Jawab 2
AGUNG CAHYA NUGRAHA: ULIKAN STRUKTUR ... |2

ANALISIS STRUKTUR DAN NILAI MORAL

DALAM KUMPULAN CERPEN DUA WANOJA
KARYA CHYE RETTY ISNENDES
UNTUK BAHAN PEMBELAJARAN MEMBACA DI SMP

ABSTRAK

Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan: struktur cerita, nilai moral, dan
bahan pembelajaran membaca di SMP. Penelitian ini menggunakan metode deskriptif
analitik, sedangkan untuk mengumpulkan data menggunakan teknik studi pustaka, dan
analisis data. Sumber data dalam penelitian ini yaitu 15 cerpen karya Chye Retty
Isnendes dalam buku kumpulan cerpen Dua Wanoja. Hasil penelitian ini di
antaranya: Pertama struktur cerita, tema yang ada dalam setiap cerpen diantaranya
tema pendidikan, agama, sosial, politik, dan perjuangan; alur yang banyak digunakan
yaitu alur maju, tokoh yang dianalisis yaitu tokoh utama dan tokoh tambahan; latar
yang ditemukan yaitu: latar tempat general dan latar tempat parsial, latar waktu
absolut dan latar waktu parsial, dan latar sosial yang mencakup kalangan bawah,
menengah, dan atas; amanat: setiap cerpen mempunyai amanat yang bisa dijadikan
cerminan kehidupan. Kedua nilai moral, ada 4 cerpen yang indikatornya moral
manusia dengan tuhan, 6 cerpen yang indikatornya manusia dengan dirinya sendiri, 7
cerpen yang indikatornya manusia dengan masyarakat, 1 cerpen yang indikatornya
manusia dengan alam, 1 cerpen yang indikatornya manusia dengan waktu, dan 1
cerpen yang indikatornya manusia dalam mengejar kepuasan lahiriah dan batiniah.
Ketiga bahan pembelajaran, setelah ditemukan struktur cerita dan nilai moral, ada 1
cerpen yang selaras dengan kriteria bahan pembelajaran dan bisa dipakai sebagai
bahan pembelajaran membaca cerpen di SMP kelas VIII. Hasil penelitian ini untuk
menambah ilmu pengetahuan mengenai apresiasi karya sastra khususnya cerpen,
sebagai salah satu karya sastra Sunda modern.

Kata Kunci: nilai moral, struktur, kumpulan cerpen Dua Wanoja, bahan
pembelajaran membaca.

THE ANALYSIS OF STRUCTURE AND MORAL

VALUES IN SHORT STORY COLLECTION: DUA
WANOJA BY CHYE RETTY ISNENDES FOR LEARNING
MATERIALS OF READING IN JUNIOR HIGH SCHOOL

ABSTRACT

The research aims to describe: the structure of stories, moral values, and learning
materials of reading in junior high school. The method used in this study was
descriptive analytic, while the data were collected by using literature review, and data
analysis. The sources of the data in this study were 15 short stories by Chye Retty
3|DANGIANG SUNDA Vol. 4 No 1, JULI 2017

Isnendes in the book of short story collection: Dua Wanoja. The results of this study,
those are: First structure of story, the themes existed in each short story were such as
education, religious, social, political, and struggle of hero; The plot mostly used were
progressive plot, the analyzed character were main character and additional
characters; The setting of the book found were: the setting of general and partial , the
setting of time were absolute and partial, and the social setting were lower, middle,
and upper classes; the message: every short stories have a message which can be a
reflection of life. Second moral values, there were 4 short stories which the indicator
reflect the connection between human and God, 6 short stories which the indicator
reflect the connection between human with himself or herself, 7 short stories which the
indicator reflect the connection between human with the society, 1 short story which
the indicator reflect the connection between human with nature, 1 short story which
indicator reflect the connection between human with time, and 1 short story which the
indicator tells about human to follow external satisfaction with inner satisfaction.
Third learning materials, once found the structure of stories and moral values, there
was 1 story which appropriate with the criteria of learning materials and it can be
used as learning material of reading in Junior High School in 7th grade. The results
were to enrich knowledge in appreciation of literary works, especially short stories, as
one of the works of modern Sundanese literature.

Keywords: moral value, structure, collection of Two Wanoja short stories, reading
learning materials.

Sastra téh hiji karya anu miboga ajén
éstétika, sarta di jerona nyangkaruk ajaran-
ajaran ngeunaan kahirupan. Wellek jeung
Warren (dina Kurniawan, 2012, kc. 1)
nyebutkeun yén sastra téh minangka karya
imajinatif anu mediana basa, sarta miboga
ajén éstétika anu dominan. Imajinasi jeung
éstétika mangrupa konsép dasar tina seni
anu sipatna personal, sedengkeun basa
mangrupa média dina karya sastra pikeun
nepikeunana. Lantaran ngagunakeun basa
salaku médiana, karya sastra béda jeung
karya-karya seni séjénna.
Karya sastra téh miboga tilu wangun,
nya éta prosa, puisi, jeung drama. Carpon
kaasup kana karya sastra wangun prosa.
Dina carpon jumlah kajadian caritana
henteu réa; museur kana hiji kajadian jeung
palakuna ukur dua atawa tilu urang.
Sumardjo jeung Saini K.M (1988, kc. 31)
nyebutkeun yén ciri hakiki carpon nya éta
untuk memberikan gambaran yang tajam
dan jelas, dalam bentuk yang tunggal, utuh,
dan mencapai efek tunggal pula pada
pembaca. Nurutkeun Nuraliawati (2014,
kc. 63) nu nétélakeun yén carita pondok
atawa nu sok disebut carpon nya éta
wangun karangan prosa naratif jeung fiktif
anu caritana mundel jeung langsung kana
tujuan. Cindekna, carpon nya éta karya
sastra anu umumna pondok, méré
gambaran nu tajam jeung jelas sarta
ngahontal efek tunggal ogé ka nu maca.
Minangka karya prosa fiksi anu
pondok, carpon miboga struktur carita nu
tangtu, lian ti éta minangka gambaran tina
kahirupan. Dina salah sahiji kumpulan
carpon, nya éta kumpulan carpon Dua
Wanoja karya Chyé Rétty Isnéndés anu di
jerona nyampak ajén-inajén kahirupan di
antarana waé, ajén moral. struktur jeung
ajén moral dina carpon moal kapanggih
lamun teu diguar atawa ditalungtik. Ku
kituna, panalungtikan kana carpon nu
ngaguar ngeunaan struktur jeung ajén
moral masih perlu dilaksanakeun.
Panalungtikan ngeunaan ajén moral
dina karya sastra, kungsi dilaksanakeun
diantarana “Ajén Moral dina Kumpulan
Carpon Paguneman Jeung Fir’aon Karya
Usép Romli H. M. pikeun Bahan
Pangajaran Maca Carpon di SMP Kelas
 AGUNG CAHYA NUGRAHA: ULIKAN STRUKTUR ... |4
VIII” ku Angga Kusumah Sudrajat (2016).
Bédana ieu panalungtikan jeung
panalungtikan saacanna nya éta dina tiori
anu digunakeun pikeun nganalisis ajén
moral. Dina panalungtikanna, Angga
Kusumah Sudrajat nganalisis ajén moral
ngagunakeun tiori nu ditétélakeun ku
Suséno (dina Budiningsih, 2013, kc. 24)
kecap moral nyoko kana hade-goréngna hiji
jalma minangka manusa, ku kituna widang
moral téh minangka widang kahirupan
manusa ditilik tina kahadéanana salaku
manusa. Norma-norma moral dijadikeun
tinimbangan nu dipaké ku masarakat
pikeun ngukur kahadéan hiji jalma.
Sedengkeun dina ieu panalungtikan,
panalungtik ngagunakeun tiori ajén moral
nu ditétélakeun ku Warnaen spk. (dina
Sudaryat, 2015, kc. 126) yén moral téh
kabagi jadi genep bagian, nu ngawengku:
(1) moral manusa ka pangéran (MP), (2)
moral manusa ka dirina sorangan (MMDS),
(3) moral manusa ka papada jalma
(MMPJ), (4) moral manusa ka alam
(MMA), (5) moral manusa ka waktu
(MMW), jeung (6) moral manusa dina
ngudag kapuasan lahiriah jeung batiniah
(MMLB).
Dumasar kasang tukang, ieu
panalungtikan dipuseurkeun kana ulikan
struktur jeung ajén moral dina kumpulan
carpon Dua Wanoja karya Chyé Rétty
Isnéndés dina struktur caritana. Ieu
panalungtikan bisa dijadikeun salah sahiji
alternatif pikeun milih bahan pangajaran
maca di sakola. Dumasar pedaran di luhur
ieu panalungtikan dirumuskeun dina judul:
“Ulikan Struktur jeung Ajén Moral dina
Kumpulan Carpon Dua Wanoja Karya
Chyé Rétty Isnéndés pikeun Bahan
Pangajaran Maca di SMP”.
Panalungtikan ngeunaan ulikan
struktur jeung ajén moral pikeun bahan
pangajaran maca di SMP anu ngagunakeun
buku kumpulan carpon Dua Wanoja
minangka objék panalungtikanana acan
aya. Tiori nu dipaké dina ieu panalungtikan
nya éta tiori struktur anu ditétélakeun ku
Stanton (dina Isnendes, 2010, kc. 9) yén
unsur-unsur nu ngawangun karya sastra
téh aya tilu, nya éta téma carita, fakta
carita; plot jeung pengeplotan, tokoh jeung
penokohan, setting atawa kasang tukang,
jeung sarana carita; judul, tilikan
pangarang/ point of view, gaya carita/style,
jeung humor, tiori ajén moral anu
ditétélakeun ku Warnaen spk. (dina
Sudaryat, 2015, kc. 126) yén moral téh
kabagi jadi genep bagian, nu ngawengku:
(1) moral manusa ka pangéran (MP), (2)
moral manusa ka dirina sorangan (MMDS),
(3) moral manusa ka papada jalma
(MMPJ), (4) moral manusa ka alam
(MMA), (5) moral manusa ka waktu
(MMW), jeung (6) moral manusa dina
ngudag kapuasan lahiriah jeung batiniah
(MMLB) jeung tiori pangajaran maca maké
tiori anu ditétélakeun ku Nasution (dina
Haerudin & Kosim Kardana, 2013, kc. 77)
cara milih bahan téh pohara diperlukeunana
lantaran pangajaran nu saéstuna moal bisa
kalaksanakeun kalawan hadé lamun
sakabéh bahan nu diajarkeun téh tanpa
wates wangen. Ku kituna, guru kudu milih
bahan, mana bahan nu perlu diajarkeun
jeung mana nu teu perlu diajarkeun luyu
jeung tujuan nu hayang kahontal. Bahan
kudu dipilih dumasar kana lima hal, nya éta
(1) tujuan anu hayang kahontal, (2)
dianggap miboga ajén pikeun kahirupan
manusa, (3) dianggap miboga ajén
minangka warisan entragan saméméhna,
(4) aya gunana pikeun ngawasa hiji
paélmuan, jeung (5) luyu jeung kabutuhan
katut minat murid, jeung nurutkeun,
Rohmanto (dina Gusmayanti, 2012, kc. 36)
nétélakeun aspék-aspék anu kudu
diperhatikeun dina milih bahan pangajaran
sastra nya éta 1) basa, 2) psikologi, jeung
3) kasang tukang budaya.
Tiori-tiori éta anu ku panalungtik
dijadikeun péso dina ieu panalungtikan
sangkan bisa medar hasil ngeunaan ulikan
struktur jeung ajén moral dina buku
kumpulan carpon Dua Wanoja karya Chyé
Rétty Isnéndés pikeun bahan pangajaran
maca di SMP.
5|DANGIANG SUNDA Vol. 4 No 1, JULI 2017
MÉTODE PANALUNGTIKAN
Métode panalungtikan anu dipaké ku
nu nalungtik nya éta cara, léngkah-léngkah
sistematis anu digunakeun pikeun
ngumpulkeun data, nganalisis data,
napsirkeun jeung nyindekkeun hasil
panalungtikan. Métode anu digunakeun nya
éta métode déskriptif analitik. Métode
déskriptif analitik dilakukeun ku cara
ngadéskripsikeun fakta-fakta atawa data-
data anu satuluyna dianalisis (Ratna, 2013,
kc. 53). Tujuan tina ieu métode nya éta
ngadéskripsikeun jeung ngajelaskeun
gambaran sistematis ngeunaan sumber data
anu ditalungtik ku nu nalungtik. Éta hal
dipedar dina desain panalungtikan nu
hartina gambaran umum ngeunaan
panalungtikan nu mangrupa prosés dina
ngalaksanakeun panalungtikan. Saperti,
ngarumuskeun masalah, ngumpulkeun data,
ngolah data hasil panalungtikan, nyieun
kacindekan, jeung nyusun laporan.
Dina ngumpulkeun data ieu
panalungtikan, nu nalungtik ngagunakeun
téknik studi pustaka. Téknik studi pustaka
digunakeun pikeun ngumpulkeun data anu
rék dianalisis ku cara nalaah sababaraha
pustaka sangkan bisa neuleuman tiori-tiori
nu aya pakaitanna jeung garapan
panalungtikan. Objék dina ieu
panalungtikan nya éta buku kumpulan
carpon Dua Wanoja karya Chyé Rétty
Isnéndés. Data nu rék dikumpulkeun
mangrupa data nu saluyu jeung tujuan nu
hayang dihontal.
HASIL JEUNG PEDARAN
Kumpulan carpon Dua Wanoja karya
Chyé Rétty Isnéndés kabéhanna aya 15
judul carpon, 15 judul carpon éta
kabéhanna dianalisis. Judul-judul carponna
nya éta carpon “Dua Wanoja”, carpon
“Dongéng Démo di Hiji Pabrik”, carpon
“Indung”, carpon “Kembang Eurih Stasion
Gombong”, carpon “Malaikat jeung
Spongbob”, carpon “Ambara Tresna”,
carpon “Kukupu Hiber dina Beus”, carpon
“Katumbiri Nutug Leuwi”, carpon “Rakéan
Sumur Tangtu Mandala Timur”, carpon
“Isukan Rék Diwisuda”, carpon “Néng
Adang, Brigade Citarum Bayangan”,
carpon “Ilsa Siéta”, carpon “Nu Unggut
Kalinduan”, carpon “Percaya ka Kembang
Bungur”, jeung carpon “Asih Kembang
Jambu”.
Pikeun ngajawab pasualan dina data di
luhur, ieu di handap dipedar ngeunaan
struktur, ajén moral, jeung bahan ajar.
Struktur
Dina nganalisis struktur ieu carpon
panalungtik nyoko kana cara nuliskeun
analisis tiori Stanton (dina Isnendes, 2010
kc. 9) nétélakeun yén unsur-unsur nu
ngawangun karya sastra téh aya tilu, nya
éta téma carita, fakta carita; plot jeung
pengeplotan, tokoh jeung penokohan,
setting atawa kasang tukang, jeung sarana
carita; judul, tilikan pangarang/ point of
view, gaya carita/style, jeung humor.
Dumasar data anu ditalungtik,
kapaluruh strukturna aya lima, nya éta
téma, galur, tokoh jeung panokohan, latar,
jeung amanat.
Téma
Tina 15 carpon nu ditalungtik, kabéh
miboga téma anu béda-béda. Téma anu
digunakeun nya éta pendidikan, agama,
sosial, politik jeung perjuangan. Rata-rata
téma dina unggal carpon nya éta mangrupa
téma sosial. Téma pendidikan nyangkaruk
dina carpon “Katumbiri Nutug leuwi”,
“Isukan Rék Diwisuda” jeung “Ilsa Siéta”.
Téma agama nyangkaruk dina carpon
“Malaikat jeung Spongbob”, “Nu Unggut
Kalinduan” jeung “Percaya ka Kembang
Bungur”. Téma sosial nyangkaruk dina
carpon “Dua Wanoja”, “Dongéng Démo di
Hiji Pabrik”, “Kembang Eurih Stasion
Gombong”, “Ambara Tresna”, “Kukupu
Hiber dina Beus”, “Rakéan Sumur Tangtu
Mandala Timur”, “Isukan Rék Diwisuda”
jeung “Asih Kembang Jambu”. Téma
politik nyangkaruk dina carpon “Indung”.
Téma perjuangan nyangkaruk dina carpon
 AGUNG CAHYA NUGRAHA: ULIKAN STRUKTUR ... |6
“Néng Adang, Brigade Citarum
Bayangan”.
Galur
Galur anu digunakeun aya tilu nya éta
galur mérélé, mobok tengah jeung mundur
(flashback). Carpon anu ngahunakeun galur
mérélé nya éta “Dua Wanoja”, “Malaikat
jeung Spongbob”, “Katumbiri Nutug
Leuwi”, “Néng Adang, Brigade Citarum
Bayangan”, “Nu Unggut Kalinduan” jeung
“Percaya ka Kembang Bungur”. Carpon
anu ngagunakeun galur mobok tengah nya
éta “Dongéng Démo Hiji Pabrik”,
“Indung”, “Kembang Eurih Stasion
Gombong”, “Ambara Tresna” jeung
“Kukupu Hiber dina Beus”. Carpon anu
ngagunakeun galur mundur (flashback) nya
éta “Rakéan Sumur Tangtu Mandala
Timur”, “Isukan Rék Diwisuda”, “Ilsa
Siéta" jeung “Asih Kembang Jambu”.
Tokoh jeung Panokohan
Dina ieu carpon katitén aya 63 tokoh,
16 salaku tokoh utama jeung 47 tokoh
salaku tokoh tambahan boh anu ngalalakon
boh anu kacaritakeun ku tokohna atawa
kacaritakeun saliwat. Dina unggal carpon
rata-rata kacaritakeun aya sababaraha tokoh
anu miboga pangkat atawa jalma nu
miboga wibawa, saperti tokoh Indung dina
carpon “Indung”, jeung Néng Adang dina
carpon “Néng Adang’ Brigade Citarum
Bayangan”. Watek tokoh anu kagambar
dina unggal carpon kapanggih kucara
niténan tingkah laku jeung karakterna dina
carita kahirupanana.
Latar
Saenggeus dianalisis latar anu
kapanggih dina unggal carpon nya éta latar
tempat, latar waktu jeung latar sosial. Latar
disaluyukeun jeung téma tur galur dina
unggal caritana. Latar tempat general dina
unggal carpon rata-rata aya di perkotaan,
sedengkeun latar parsial béda-béda. Latar
waktu anu aya dina unggal carpon ogé aya
anu nuduhkeun latar waktu anu tangtu
(absolute) aya ogé anu nuduhkeun latar
waktu nu teu tangtu (parsial) jeung latar
waktu ogé dibédakeun jadi dua nya éta
waktu durasi (lilana) jeung waktu
titimangsa. Latar sosial unggal carpon
lolobana nuduhkeun bébédaan antara kaum
cacah (handap), kaum Santana (menengah)
jeung kaum ménak. Dina ieu panalungtikan
ogé dipedar ngeunaan hubungan antar
unsur dina carita. Hubungan antar unsur
anu dipedar dina unggal carpon nya éta
hubungan: (1) téma jeung galur, (2) téma
jeung tokoh jeung penokohan, (3) téma
jeung latar, (4) galur jeung tokoh jeung
penokohan, (5) galur jeung latar, (6) tokoh
jeung penokohan jeung latar. Tina runtuyan
anu panjang jeung analitis, bisa
dicindekkeun yén hubungan antar unsur
dina unggal carita raket patalina, sarta
mangrupa (hubungan sebab akibat).
Sakabéh carpon dina buku kumpulan
carpon Dua Wanoja mangrupa carpon anu
medar sakabéh aspék kahirupan anu
universal luyu jeung kaayaan jaman.
Amanat
Amanat anu nyangkaruk dina carpon
“Dua Wanoja” nya éta urang jeung
babaturan kudu silih tulungan, ulah
mindeng paséa, sabab dina hubungan
babaturan téh kudu rukun. Amanat anu
nyangkaruk dina carpon “Dongéng Démo
di Hiji Pabrik” nya éta nagara urang téh
ngiblat kana landasan dasar pancasila jeung
lambang garuda nu ngajungjung Bhineka
Tunggal Ika, sakabéh suku kudu
disaruakeun teu bisa dibéda-béda, malah
mah miboga Ham anu sarua. Amanat anu
nyangkaruk dina carpon “Indung” nya éta
dina nyokot kaputusan urang ulah asal
gancang-gancang kudu dipikiran heula alus
atawa goréngna éta kaputusan, kudu nepi
ka asak méh teu hanjakal nalika geus
nyokot kaputusanna. Amanat anu
nyangkaruk dina carpon “Kembang Eurih
Stasion Gombong” nya éta urang kudu
sumanget dina néangan rejeki ulah ningali
saeutik atawa gedé éta penghasilan, kudu
sukuran, jeung nu penting bisa nyukupan
pikeun kahirupan. Amanat anu nyangkaruk
dina carpon “Malaikat jeung Spongbob”
7|DANGIANG SUNDA Vol. 4 No 1, JULI 2017
nya éta urang kudu mikayaah kanu ngarana
budak, sabab budak téh titipan ti Alloh,
terus kudu mapatahan bebeneran ka budak
ulah mapatahan nu teu bener. Tur kudu
dipapagahan ngeunaan élmu agamana.
Amanat anu nyangkaruk dina carpon
“Ambara Tresna” nya éta urang kudu
mikanyaah ka ngarana awéwé, sabab
awéwé téh bakal jadi indung ti budak-
budak urang jeung sorga gé ayana di
handap suku kolot awéwé. Amanat anu
nyangkaruk dina carpon “Kukupu Hiber
dina Beus” nya éta nu ngarana kolot ulah
ngekang kahayang budak sabab budak téh
titipan. Jadi, kudu di pikanyaah ulah
dikekang kahayangna sabab bakal
ngalawan. Amanat anu nyangkaruk dina
carpon “Katumbiri Nutug leuwi” nya éta
ulah nginget-nginget pangalaman nu geus
kaliwat sabab bisa ngaganggu kana
kahirupan tur moal bisa fokus kana
kahirupan sorangan. Can tantu anu ku
urang diinget-inget bakal miboga rasa nu
sarua. Amanat anu nyangkaruk dina carpon
“Rakéan Sumur Tangtu Mandala Timur”
nya éta kudu bisa ngabédakeun atawa
ngajaga hubungan sosial antara ka salaki
jeung ka batur, najan deukeut tapi tong nepi
ka ngarugikeun diri sorangan. Amanat anu
nyangkaruk dina carpon “Isukan Rék
Diwisuda” nya éta sanajan geus
nguciwakeun jeung teu dipercaya ku nu
ngarana kolot sabisa bisa urang kudu bisa
malikeun deui kapercayaan kolot ku cara
ngabuktikeun urang téh bisa ngalakukeun
hiji hal nu nyieun kolot bungah. Amanat
anu nyangkaruk dina carpon “Néng Adang,
Brigade Citarum Bayangan” nya éta urang
kudu mageuhkeun haté ulah jadi jalma nu
hianat kabatur, kudu bisa ogé neguhkeun
pamadegan. Amanat anu nyangkaruk dina
carpon “Ilsa Siéta” nya éta kudu milah-
milah ajén inajén nu bisa di terap keun dina
kahirupan urang sangkan luyu jeung situasi
atawa kondisi moral jeung budaya
masarakat. Amanat anu nyangkaruk dina
carpon “Nu Unggut Kalinduan” nya éta
ulah kapoékan ku urusan duniawi nepi ka
kudu kaluar kana kayakinan nu ku urag
geus dianut jeung ngabalukarkeun urang
dimusuhan ku batur. Amanat anu
nyangkaruk dina carpon “Percaya ka
Kembang Bungur” nya éta urang kudu
wanoh kana pasangan urang ulah nepi ka
kabawa atawa kajerumuskeun kana
pergaulan anu negatif pasangan urang.
Amanat anu nyangkaruk dina carpon “Asih
Kembang Jambu” nya éta dina ngabina hiji
keluarga urang ngarana jodo moal kamana
sanajan umur geus tengah tuwuh nu
ngarana jodo mah bakal nyampeurkeun.
Ajén Moral
Ajén moral anu nyangkaruk dina ieu
kumpulan carpon bisa dilarapkeun pikeun
bahan pangajaran, kitu ogé carpon-
carponna aya sababaraha nu bisa
dilarapkeun aya ogé nu teu bisa, ku sabab
aya kekecapan dina carpon anu teu saluyu
jang tingkatan siswa jeung siswi
SMP/MTs. Dina nganalisis ajén moral
panalungtik ngagunakeun tiori Warnaen
spk, (dina Sudaryat, 2015, kc. 126)
nétélakeun yén moral téh kabagi jadi genep
bagian, nu ngawengku: (1) moral manusa
ka pangéran (MP), (2) moral manusa ka
dirina sorangan (MMDS), (3) moral
manusa ka papada jalma (MMPJ), (4)
moral manusa ka alam (MMA), (5) moral
manusa ka waktu (MMW), jeung (6) moral
manusa dina ngudag kapuasan lahiriah
jeung batiniah (MMLB). Carpon “Dua
Wanoja” kaasup kana ajén moral manusa
ka dirina sorangan jeung moral manusa ka
papada jalma. Carpon “Dongéng Démo di
Hiji Pabrik” kaasup kana ajén moral
manusa ka papada jalma. Carpon “Indung”
kaasup kana ajén moral manusa ka dirina
sorangan. Carpon “Kembang Eurih Station
Gombong” kaasup kana ajén moral manusa
ka papada jalma jeung moral manusa dina
ngudag kapuasan lahiriah jeung batiniah.
Carpon “Malaikat jeung Spongbob” kaasup
kana ajén moral manusa ka pangéran.
Carpon “Ambara Tresna” kaasup kana ajén
moral manusa ka dirina sorangan. Carpon
“Kukupu Hiber dina Beus” kaasup kana
ajén moral manusa ka dirina sorangan.
 AGUNG CAHYA NUGRAHA: ULIKAN STRUKTUR ... |8
Carpon “Katumbiri Nutug Leuwi” kaasup
kana ajén moral manusa ka papada jalma
jeung moral manusa ka alam. Carpon
“Rakéan Sumur Tangtu Mandala Timur”
kaasup kana ajén moral manusa ka
pangéran jeung moral manusa ka dirina
sorangan. Carpon “Isukan Rék Diwisuda”
kaasup kana ajén moral manusa ka
pangéran. Carpon “Néng Adang, Brigade
Citarum Bayangan” kaasup kana ajén
moral manusa ka pangéran jeung moral
manusa ka papada jalma. Carpon “Ilsa
Siéta” kaasup kana ajén moral manusa ka
dirina sorangan. Carpon “Nu Unggut
Kalinduan” kaasup kana ajén moral manusa
ka papada jalma. Carpon “Percaya ka 8.1.1
Kembang Bungur” kaasup kana ajén moral
moral manusa ka waktu. Carpon “Asih
Kembang Jambu” kaasup kana ajén moral
manusa ka papada jalma.
Bahan Pangajaran
Carpon anu bisa dilarapkeun kana 8.2.1
bahan pangajaran kudu miboga
karakteristik nu saluyu jeung merenah
pikeun siswa jeung siswi di SMP saperti
dina panalungtikan Haerudin 2011, luyu
dina hal basa jeung caritana. Nurutkeun
Nasution (dina Haerudin & Kosim
Kardana, 2013, kc. 77) cara milih bahan téh
8.3.8
pohara diperlukeunana lantaran pangajaran
nu saéstuna moal bisa kalaksanakeun
kalawan hadé lamun sakabéh bahan nu 8.4.8
diajarkeun téh tanpa wates wangen. Ku
kituna, guru kudu milih bahan, mana bahan
nu perlu diajarkeun jeung mana nu teu
perlu diajarkeun luyu jeung tujuan nu
hayang kahontal. Bahan kudu dipilih
dumasar kana lima hal, nya éta (1) tujuan
anu hayang kahontal, (2) dianggap miboga
ajén pikeun kahirupan manusa, (3)
dianggap miboga ajén minangka warisan
entragan saméméhna, (4) aya gunana
pikeun ngawasa hiji paélmuan, jeung (5)
luyu jeung kabutuhan katut minat murid,
jeung nurutkeun, Rohmanto (dina
Gusmayanti, 2012, kc. 36) nétélakeun
aspék-aspék anu kudu diperhatikeun dina
milih bahan pangajaran sastra nya éta 1)
basa, 2) psikologi, jeung 3) kasang tukang
budaya.
Tina limabelas carpon aya hiji anu
kapilih pikeun bahan pangajaran nya éta
carpon “Malaikat jeung Spongbob”,
sangkan bisa dilarapkeun kana bahan
pangajaran ku kituna aya sababaraha
léngkah nu kudu dihontal ku siswa, éta
léngkah téh saluyu jeung Kompetensi
Dasar (KD) pikeun pangajaran di SMP ogé
sarua jeung Rencana Pelaksanaan
Pembelajaran (RPP) saperti ieu di handap.
KOMPETENSI DASAR
Menghargai, menghayati dan mensyukuri
bahasa Sunda sebagai anugrah Tuhan Yang
Maha Esa sebagai sarana komunikasi melalui
rumpaka kawih, guguritan, sisindiran,
bahasan, carpon, surat, warta dan biantara.
Menunjukan prilaku jujur, tanggung jawab,
percaya diri, peduli, dan santun dalam
menggunakan bahasa Sunda untuk memahami
rumpaka kawih, guguritan, sisindiran dan
carpon.
Mengidentifikasi dan menganalisis carpon
sesuai dengan kaidah-kaidahnya.
Menanggapi dan menyusun teks carpon
dengan memperhatikan kaidah-kaidahnya.
Hasil panalungtikan ngeunaan hal-hal
anu kudu dilakukeun dina milih bahan
pangajaran di luhur, saluyu jeung hasil
panalungtikan Fazrini (2015, hal. 4) nu
nétélakeun hal-hal anu kudu diperhatikeun
dina nyusun bahan ajar nu saluyu jeung
tuntutan kompetensi anu kudu dihontal ku
siswa nya éta saperti ieu di handap.
1. Analisis KIKD
Hartina, dilakukeun pikeun nangtukeun
kompetensi-kompetensi naon waé anu
dibutuhkeun bahan ajar. Tina hasil analisis
9|DANGIANG SUNDA Vol. 4 No 1, JULI 2017
bisa kapanggih bahan ajar naon waé anu
kudu ditataharkeun salila sasemester.
2. Analisis Sumber Ajar
Hartina, ayana kasaluyuan jeung
gampangna dina ngamangpaatkeun ku cara
ngainventaris sumber ajar nu aya patalina
jeung kabutuhan.
3. Milih jeung Nangtukeun Bahan Ajar
Maksudna, pikeun nyumponan salah
sahiji kritéria yén bahan ajar kudu bisa
ngirut siswa dina diajarna, bisa mecahkeun
masalah siswa dina ngahontal kompetensi.
Akhirna bahan ajar dijieun saluyu jeung
kebutuh ogé pikeun nyaluyukeun jeung KD
nu bakal dihontal ku siswa.
KACINDEKAN
Ieu panalungtikan miboga tujuan
pikeun medar ngeunaan sakabéh eusi anu
aya dina kumpulan carpon Dua Wanoja
karya Chyé Rétty Isnéndés, ku cara
ngadéskripsikeun ngaliwatan ulikan
struktural jeung ajén moral, kalayan
dipatalikeun jeung bahan pangajaran maca
di SMP kelas VIII.
Carpon anu dianalisis téh nya éta 15
judul carpon. Struktur carpon anu
kapaluruh nya éta 1) téma, kapaluruh
témana nya éta pendidikan, agama, sosial,
politik jeung perjuangan; 2) Galur,
kapaluruh galurna nya éta galur mérélé,
mobok tengah jeung mundur (flashback);
3) tokoh jeung panokohan, kapaluruh aya
63 tokoh, 16 salaku tokoh utama jeung 47
tokoh salaku tokoh tambahan boh anu
ngalalakon boh anu kacaritakeun ku
tokohna atawa kacaritakeun saliwat; 5)
latar, kapaluruh latar dina ieu carpon nya
éta latar tempat, latar waktu jeung latar
sosial. Latar tempatna aya nu nuduhkeun
latar tempat general jeung parsial. Latar
waktu aya anu nuduhkeun latar waktu anu
tangtu (absolute) aya ogé anu nuduhkeun
latar waktu nu teu tangtu (parsial) jeung
latar waktu ogé dibédakeun jadi dua nya éta
waktu durasi (lilana) jeung waktu
titimangsa. Latar sosial unggal carpon
lolobana nuduhkeun bébédaan antara kaum
cacah (handap), kaum Santana (menengah)
jeung kaum ménak; 6) amanat, unggal
carpon nu aya dina kumpulan carpon Dua
Wanoja nyangkaruk manat anu bisa
dijadikeun eunteung atawa gambaran
pikeun kahirupan di masarakat.
Ajén moral anu nyangkaruk dina
kumpulan carpon Dua Wanoja anu
kapaluruh nya éta aya 4 carpon anu
indikatorna moral manusa ka pangéran
(MP), 6 carpon anu indikatorna moral
manusa ka dirina sorangan (MMDS), 7
carpon anu indikatorna moral manusa ka
papada jalma (MMPJ), 1 carpon anu
indikatorna moral manusa ka alam (MMA),
1 carpon anu indikatorna moral manusa ka
waktu (MMW), jeung 1 carpon anu
indikatorna moral manusa dina ngudag
kapuasan lahiriah jeung batiniah (MMLB).
Sanggeus 15 judul carpon dina
kumpulan carpon Dua Wanoja ditalungtik,
nilik kana struktur jeung ajén moral, ngan
aya 1 carpon nya éta carpon “Malaikat
jeung Spongbob” anu luyu jeung bisa
dipaké bahan pangajaran maca carpon di
SMP kelas VIII, lantaran nyumponan kana
kritéria bahan pangajaran.
PUSTAKA
Budiningsih, C. A. (2013). Pembelajaran
Moral. Jakarta: PT Rineka Cipta.
Fazrini, D. L. (2015). Bahan Ajar Pidato
dalam Buku Teks Bahasa Sunda
(Analisis Gradasi Materi Ajar serta
Relevansinya dalam Kurikulum
2013) (Jurnal Lokabasa Vol. 6, No.
2). Bandung: DPBD FPBS UPI.
Gusmayanti, Y. (2012). “Ajén Moral dina
Dongéng-Dongéng Pakidulan
Garut pikeun Bahan Pangajaran di
Sakola (Ulikan Struktur-Sémiotik)”.
Skripsi Sarjana FPBS UPI
Bandung: Universitas Pendidikan
Indonesia.
Haerudin, D & Kardana, K. (2013).
Panganteur Talaah Buku Ajar.
Bandung: Jurusan Pendidikan
Bahasa Daerah FPBS UPI.
 A G U N G C A H Y A N U G R A H A : U L I K A N S T R U K T U R . . . | 10

Isnendes, R. (2010). Teori Sastra. Sudaryat, Y. (2015). Wawasan Kasundaan.

Bandung: Jurusan Pendidikan Bandung: FKIP-UPI.
Bahasa Daerah FPBS UPI. Sudrajat, A. K. (2016). “Ajén Moral dina
Kurniawan, H. (2012). Teori, metode, dan Kumpulan Carpon Paguneman
aplikasi sosiologi sastra. jeung Fir’aon Karya Usép Romli
Yogyakarta: Graha Ilmu. H.M. pikeun Bahan Pangajaran
Nuraliawati. (2014). Kepribadian Manusia Maca di SMP Kelas VIII”. Skripsi
Sunda dalam Kumpulan Cerita Sarjana FPBS UPI Bandung:
Pendek Tahun 1950-an sampai Universitas Pendidikan Indonesia.
Tahun 2000-an (Jurnal Lokabasa Sumardjo, J. & Saini K.M. (1988).
Vol. 5, No. 1). Bandung: DPBD Apresiasi Kesusastraan. Jakarta:
FPBS UPI. PT. Gramedia.
Ratna, N. K. (2013). Teori, Metode, dan
Teknik Penelitian Sastra.
Yogyakarta: Pustaka Pelajar.