EVA RACHMI
FK UNMUL
2011
1. Tulang : fungsinya, jenisnya,
Sistem Skeletal
inferior
OSSA TARSI
Distal
• Multangulum majus
(trapezium)
• Multangulum minus
(trapezoideum)
• Capitatum
• Hamatum
anterior
OSSA METACARPI*
Terdiri :
• Basis
• Corpus
• Caput
PHALANGES DIGITORUM MANUS *
• Digiti II – V, terdiri
– Phalanx proximalis
(prima (1))
– Phalanx media
(secunda (2))
– Phalanx distalis (tertia
(3))
• Pollex, terdiri
– Phalanx proximalis
(prima (1))
– Phalanx distalis
(secunda (2))
Jumlah tulang
• 22 tulang pada calvaria
• 6 tulang pada telinga tengah
• 1 tulang hyoid
• 26 pada columna vertebrae
• 25 pada thoraks
Carpal Bones
Klasifikasi Tulang
berdasar bentuk
3. Tulang Pipih
• Tipis, pipih, dan biasanya
agak melengkung.
• Scapula, sternum, costae
dan sebagian besar
tulang calvaria. Sternum
4. Tulang Irregular
• Vertebrae, Coxae, tulang
calvaria ( sphenoid,
ethmoid, maksila,
mandibula).
Sphenoid
Bone
SISTEM SKELETAL
Secara umum
digolongkan menjadi :
• Axial skeleton
(calvaria, vertebrae,
tulang-tulang thorax)
• Appendicular
skeleton (ossa
extremitatis superior
et inferior)
2. Bagaimana pergerakan terjadi ? :
Otot berkontraksi sehingga menarik
Tendonnya untuk menggerakkan
tulang-tulang yang dihubungkan
melalui Sendi atau Articulatio
Terdiri dari :
• Venter
• Tendon/aponeurosis
– Origo : lekat pad
komponen pasif
(punctum fixum)
– Insertio : lekat pda
komponen aktf
(punctum mobile)
26
Peran otot dalam gerak sendi
Bergantung :
• Bentuk
• Besar
• Jumlah serabut otot
• Jenis kontraksi
– Isotonik
Konsentrik (memendek)
Eksentrik (memanjang)
– isometrik
27
Struktur serabut otot skelet
• Parallel –
• Serabut paralel dg sumbu longitudinal otot
• Strap-like –m. sternocleidomastoid
• Fusiform – m. biceps brachii
• Convergent
• Origo luas
• Serabut berkonvergensi dekat tendo insertio
• mis – m. pectoralis major
• Circular (sphincter)
• Serabut teratur membentuk cincin konsentrik
• Sekitar external body openings
• mis- m. orbicularis oris, m. orbicularis oculi
28
Struktur serabut otot skelet
• Pennate
– Unipennatus – serabut otot terdapat pada satu sisi
tendon. Mis : m. semimembranosus
– Bipennatus – serabut otot berkonvergensi pada
kedua sisi tendon. Mis : m. rectus femoris
– Multipennatus – serabut otot berkonvergensi ke
beberapa tendon. Mis : m. deltoideus
29
Struktur serabut otot skelet
Figure 11.3
30
Peran otot dlm kontraksi
• Agonis
– Prime movers
– Secondary/assistant movers
• Antagonis
– Relaksasi otot lain kontraksi
• Fiksator/stabilisator
– Fiksasi bagian tubuhlandasan otot lain kontraksi
• Sinergis
– Kontraksi beberapa otot bersama
• Neutralisasi
– Meniadakan gerakan yg tak dikehendaki dari kontraksi
otot lain
31
3. Sendi secara umum
Sendi
• Sendi adalah pertemuan antar permukaan
tulang
• Pertemuan :
– tulang dengan tulang
– tulang dengan gigi
• Sendi berfungsi pada stabilitas dan mobilitas
Klasifikasi Struktural
34
Synarthroses ( > Junctura Fibrosae)
35
Synarthroses ( > Junctura Fibrosae)
• Gomphosis : art. Dento-alveolaris
tulang berbentuk conus yang melekat
pas ke soket.
– hubungan akar gigi dengan alveolus
(os maxilla/ mandibula)
36
Amphiarthroses
(> junctura cartilagineus)
Dihubungkan jaringan
fibrocartilago yang lebar
• Symphisis : antar
discus intervertebralis
• Syndesmosis : articulatio
tibiofibulare inferior
37
Diarthroses (junctura synovialis)
38
Komponen Diarthroses
39
Komponen Diarthroses
• Cavitas Articulare
– Dibentuk capsula dan caput articulare
– Ruang potensial
• Ligament
– Fungsi : cegah dislokasi
membatasi gerak sendi
– Bentuk :
• Intracapsularis: lig. Cruciatum anterior reg.genu
• Capsularis : lig. Pubofemorale, lig. Popliteum obliqum
• Extracapsularis : lig. Collaterale tibiale
40
Komponen Diarthroses
• Cairan Synovial :
– disekresi membran sinovial. Terdiri dari
hyaluronic acid dan cairan interstitial darah
plasma.
– Fungsi :
• mengurangi gesekan
• suplai nutrien
• Merubah tekanan kompresif jadi hidrostatik
– Mengandung sel fagosit.
41
Struktur untuk mengatasi
diskongruensi sendi
• Discus articularis
• •Labrum
Art. Temporomandibularis
articularis
•• Art.
Art. Sternoclavicularis
Humeri (Labrum
• •Plica synovialis
glenoidale)
Art. Acromioclavicularis
•• Art. Genu
Art. Coxae
Genu (Labrum
• acetabulare)
• Plica
Art. Radiocarpea
alares
• Plica infrapatellaris
Bentukan Lain di Sekitar Sendi
•Bursa synoviales (bursae
mucosae)
– Kantong tertutup antara tendon,
otot, ligamentum, tulang
– Fungsi :
tendon mudah meluncur
cegah kerusakan otot/tendon
– Bisa berhubungan dg cavitas
articularis, mis : bursa synovialis
suprapatelaris
– Nama sesuai lokasi :
• Bursa subcutaneus
• Bursa subfacialis
• Bursa submuscularis
• Bursa subtendineus
TIPE DIARTHROSIS
(berdasar gerakan)
• Mono/uniaxial
• Biaxial
• Polyaxial
• Arthroidea
47
• Sendi planar
• Sendi engsel/hinge/gynglimus
• Sendi Pivot
• Sendi sadel/ Saddle
• Sendi bola & soket/ Ball & Socket
• Sendi Condyloid/ Ellipsoid
• Permukaan tulang hanya sedikit cekung
• Pergerakan hanya bergeser dari sisi ke
sisi/gliding/arthroidea
• Rotasi dicegah oleh ligamen
• Contoh :
- Sendi intercarpal dan intertarsal
- Sendi sternoclavicularis
- Sendi vertebrocostalis
• Permukaan cembung pada satu tulang cocok
dengan permukaan cekung tulang lainnya
• Pergerakan: Monoaxial (seperti engsel pintu) :
fleksi-ekstensi- hiperekstensi
• Contoh :
- Lutut/genu, siku/cubitus, ankle/talocruralis,
interphalangeal
• Permukaan bulat tulang berartikulasi
dengan bentukan cincin dari tulang ke-2
dan ligamen
• Monoaxial: hanya memungkinkan rotasi
pada axis longitudinal
• Contoh :
Sendi radioulnaris proximal dan
inferior
- supinasi
- pronasi
Sendi atlanto-axial
- Menggelengkan kepala
• Satu tulang mirip sadel, tulang lainnya
mirip orang yang menaiki sadel
• Biaxial
- Circumduksi (Fleksi – ekstensi,
adduksi-abduksi)
- Opposisi
• Contoh :
- Trapezium (carpal) dan
metacarpal dari pollux
• Cekungan berbentuk oval yang cocok dengan
tonjolan berbentuk oval juga
• Biaxial= circumdduksi ( fleksi/ekstensi atau
adduksi/abduksi)
Contoh :
- Pergelangan tangan dan sendi
metacarpophelangeal digiti 2 - 5
• Bentuk permukan tulang
seperti Bola yang cocok
dengan cekungan
berbentuk seperti mangkok
• Polyaxial
- fleksi/ekstensi
- abduksi/adduksi
- Rotasi
Contoh :
- Sendi
bahu/glenohumeral
- Sendi panggul/coxae
Mobilitas sendi
55
4. Sendi khusus : tulang penyusun, garis besar
ligamen, struktur pelengkap lain, hubungannya
dengan otot dan pergerakan (prakteknya dalam
Range of Movement)
Sendi ekstremitas superior
• Art. Sternoclavicularis
• Art. Acromioclavicularis
• Art. Humeri
• Art. Cubiti
• Art. Radioulnaris
• Art. Radiocarpea
• Art. Intercarpalia
• Art. Carpometacarpalia
• Art. Intermetacarpalia
• Art. Metacarpophalangealis
• Art. Interphalangealis
57
superior
CLAVICULA
Dibagi
• Extremitas sternalis
• Corpus clavicula
• Extremitas acromialis
Permukaan caudal (lbh
kasar)
• Tuberculum conoideum
Clavicula sinistra inferior
SCAPULA S
Permukaan
• Facies costalis (ventralis)
• Facies dorsalis
Tepi
• Margo medialis
• Margo lateralis
• Margo superior
Sudut
• Angulus inferior
• Angulus lateralis
• Angulus superior
Anterior
SCAPULA
• Facies costalis
– Fossa subscapularis
– Linea muscularis
• Margo superior
– Processus coracoideus
– Incisura scapulae
SCAPULA
• Facies dorsalis
– Spina scapulae
– Fossa supraspinata
– Fossa infraspinata
– Acromion
• Facies articularis acromii
• Angulus lateralis
– Collum scapulae
– Cavitas glenoidalis
EXT. SUPERIOR
ART. STERNOCLAVICULARIS
Tipe : arthrodial
ganda
Tulang :
pars sternalis
claviculae
Cartilago costae I
Manubrium sterni
• Gerakan :
Gliding
Terbatas ke cranial-caudal,
ventral-dorsal
circumduksi
62
EXT. SUPERIOR
ART. ACROMIOCLAVICULARIS
• Type : arthrodial
• Tulang :
– Pars acromialis clavicula
– Tepi medial acromion
scapulae
• Gerakan :
– Gliding
– Rotasi scapulae pada
claviculae
63
EXT. SUPERIOR
ART. ACROMIOCLAVICULARIS
– Rhomboideus trapezius
• Depresi : Serratus anterior
– Subclavius Down : Levator
64
EXT. SUPERIOR
ART. HUMERI
(Shoulder Joint)
• Tipe : enarthrodial/ball-
socket
• Tulang :
– Caput humeri
– Cavitas glenoidale
(~glenohumeral joint)
• Gerakan : ???
• Membran synovialis
65
HUMERUS
Extremitas Proximalis
• Caput humeri
• Collum anatomicum
• Tuberculum majus
• Tuberculum minus
• Sulcus intertubercularis
• Collum chirurgicum posterior
anterior
EXT. SUPERIOR
ART. HUMERI
• Ligamen :
– Lig. Coracohumerale
– Lig. Glenohumerale
– Lig. Humeri transversus
– Capsula articularis
– Labrum glenoidale
• Bursae:
– Bursa subscapularis
– Bursa subdeltoidea
67
EXT. SUPERIOR
ART. HUMERI
OTOT PENGGERAK Adduksi :
• Flexi : Pectoralis major
– Pectoralis mayor Lattisimus dorsi
– Deltoideus Teres major
– Coracobrachialis Subscapularis
– Biceps caput longum Triceps caput longum
• Extensi : Rotasi :
– Latissimus dorsi Medial :Pectoralis
– Teres major major
– Deltoideus Latissimus dorsi
– Triceps caput longum Teres major
• Abduksi : Subscapularis
– Deltoideus Deltoideus
– Supraspinatus Lateral : Infraspinatus
Teres minor 68
Deltoideus
EXT. SUPERIOR
ART. CUBITI
(ELBOW JOINT)
• Tipe : Gynglimus
• Tulang :
– Trochlea humeri dg
incisura
semilunaris/trochlearis
ulnae
– Capitulum humeri dg
fovea capitulum radii
• Gerakan :
– Flexi - extensi
69
HUMERUS
Extremitas Distalis
• Epicondylus medialis
– Sulcus nervi ulnaris
• Epicondylus lateralis
• Trochlea humeri
• Capitulum humeri
• Fossa coronoidea
• Fossa radialis
• Fossa olecrani
ULNA S
Extremitas proximalis
• Olecranon
• Processus coronoideus
• Incisura trochlearis
(semilunaris)
• Incisura radialis
Extremitas proximalis
Caput radii
• Fovea articularis radii
• Circumferentia
articularis radii
Collum radii
• Ligamen
– Capsula articulare
– Lig. Collaterale ulnae
– Lig. Collaterale
radiale
• Membrana
synovialis
73
EXT. SUPERIOR
ART. CUBITI
OTOT PENGGERAK
• Flexi : Extensi :
Triceps brachii
– Biceps brachii
Anconeus
– Brachialis
Extensor carpi
– Brachioradialis
radiales longus et
– Pronator Teres
brevis
– Flexor carpi radialis et ulnaris Extensor digitorum
– Flexor digitorum superfic. Extensor carpi
ulnaris
Supinator
74
EXT. SUPERIOR
ART. RADIO-ULNARIS
75
EXT. SUPERIOR
ART. RADIO-ULNARIS PROXIMALIS/ SUPERIOR
76
EXT. SUPERIOR
ART. RADIO-ULNARIS PROXIMALIS/ SUPERIOR
• Ligamen :
– Lig. Annulare (lig. Orbiculare)
– Lig. Quadratum
77
EXT. SUPERIOR
ART. RADIO-ULNARIS PROXIMALIS/ SUPERIOR
OTOT PENGGERAK
• Supinasi : Pronasi
– Biceps brachii Pronator teres
78
EXT. SUPERIOR
ART. RADIOCARPEA
(Wrist Joint)
• Tipe : Condyloid
• Tulang :
– Extremitas inferior radius
– Discus articularis
– Deretan proximal ossa
carpalia
• Gerak sendi :
– Flexi-extensi
– Abduksi-adduksi
79
EXT. SUPERIOR
ART. RADIOCARPEA
(Wrist Joint)
• Ligamen :
– Capsula articularis
– Lig. Radiocarpeum
volare
– Lig. Radiocarpeum
dorsale
– Lig. Collaterale carpi
ulnare
– Lig. Collaterale carpi
radiale
80
EXT. SUPERIOR
ART. RADIOCARPEA
OTOT PENGGERAK
• Flexi :
Abduksi :
– Flexor carpi ulnaris Flexor carpi radialis
– Flexor carpi radialis Extensor carpi radialis
– Palmaris longus longus et brevis
– Flexor digiti superficalis Extensor pollices
• Extensi : longus et brevis
– Extensor carpi radialis longus Adduksi :
et brevis Flexor carpi ulnaris
81
EXTREMITAS INFERIOR
Art. Coxae
Art. Genu
Art. Tibiafibulare
Art. Talocrurale
Art. Intertarsale
Art.
Tarsometatarsales
Art.
Intermetatarsales
Art.
Metatarsophalangea
l
Art.
82
OS FEMORIS
D
• Sepasang, Tulang terpanjang dan
terberat
• Panjangnya ¼ tinggi manusia
• Serong dr supero-lat ke infero-med
• Artikulasi :
proksimal : acetabulum pada
os coxae
distal : os tibia
• Dibagi menjadi:
– Extremitas proximalis
– Corpus
– Extremitas distalis
OS FEMORIS
• Tipe : enarthrosis
(ball n socket)
• Tulang :
– Caput femoris
– Acetabulum os coxae
• Gerakan :
– Flexi-extensi
– Abduksi-adduksi
– Rotasi
87
EXT. INFERIOR
ART. COXAE
(HIP JOINT)
• Ligamen :
– Labrum acetabulare
– Lig. Transversum acetabuli
– Capsula articularis
– Zona orbicularis
– Lig. Iliofemorale
– Lig. Ischiofemorale
– lig,. Pubofemorale
– Lig. Teres femoris
(capitis femoris)
• Membrana synovialis
88
EXT. INFERIOR
ART. COXAE
OTOT PENGGERAK
• Flexi : Adduksi :
– Iliopsoas Adductor magnus, longus,
– Sartorius et brevis
– Pectineus Gracilis
– Tensor fascia latae Pectineus
– Rectus femoris Obturator externus
– Adductores longus,brevis, et Quadratus femoris
magnus
• Extensi : Rotasi :
– Gluteus maximus Medial :gluteus medius
– Semitendinous Gluteus mnimus
– Semimembranosus Tensor fascia latae
– Biceps femoris Adductor magnus
– Adductor magnus Lateral : Piriformis
• Abduksi : Obturator externus
– Gluteus medius et minimus Gemelus
– Tensor fascia latae Quadratus femoris
– Piriformis Gluteus maximus
– Sartorius Adductores 89
OS FEMORIS
Tuberositas tibiae
Collum fibularis
Corpus tibia
Malleolus lateralis
Malleolus medialis
Tibia dan Fibula (posterior)
Linea Solei
94
EXT. INFERIOR
ART. GENU
(KNEE JOINT)
• Ligamen :
– Capsula articularis
– Lig. Patellae
– Retinaculum Patellae
– Lig. Collaterale mediale
– Lig. Collaterale laterale
– Lig. Popliteum obliquum
– LIg. Popliteum arcuatum
– Lig. Cruciatum anterior
– Lig. Cruciatum posterior
– Meniscus medialis
– Meniscus lateralis
• Membrana synovialis
– Plica alares
– Plica infrapatellaris
95
ART. GENU
(KNEE JOINT)
Ligamen :
Capsula articularis
Lig. Patellae
Lig. Popliteum
obliquum
Lig. Collaterale
mediale
Lig. Collaterale
laterale
Lig. Cruciatum
anterior
Lig. Cruciatum
posterior
Meniscus medialis
Meniscus lateralis
Lig. Transversum
96
EXT. INFERIOR
ART. GENU
OTOT PENGGERAK
• Flexi : Rotasi :
– Semimembranosus Medial :
– Semitendinosus Popliteus
– Biceps femoris Semimembranosus
– Sartorius Sartorius
– Gracilis Semitendinosus
– Popliteus
– Obturator externus Lateral :
– Quadratus femoris Biceps femoris
• Extensi :
– Quadriceps femoris
– Tensor fascia lata
97
EXT. INFERIOR
ART. GENU
(KNEE JOINT)
BURSA :
• Ventral :
– Bursa suprapatellaris
– Bursa praepatellaris
– Bursa infrapatellaris
superficialis
– Bursa infrapatellaris
profundus
98
EXT. INFERIOR
ART. GENU
(KNEE JOINT)
BURSA :
• Lateral :
– Antara lig. Collaterale
laterale dg m. biceps
femoris
– Antara lig. Collaterale
laterale dg m. popliteus
– Antara m. popliteus dg
condylus lat. femoris
99
EXT. INFERIOR
ART. GENU
(KNEE JOINT)
BURSA :
• Medial
– Antara lig. Collaterale
mediale dg tendoinsertio m.
semitendinosus, gracilis,
sartorius
– Antara lig. Collaterale
mediale dg tendoinsertio m.
semimembranosus
– Antara tendoinsertio m.
semimembranosus dg tibia
100
EXT. INFERIOR
ART. GENU
(KNEE JOINT)
BURSA :
• Posterior
– Antara caput lat. m.
Gastrocnemeus dg
capsula articularis
– Antara caput lat. m.
Gastrocnemeus dg
capsula articularis,
melebar ke profundus m.
semimembranosus
101
EXT. INFERIOR
ART. TALOCRURALE
(ANKLE JOINT)
• Tipe : Ginglymus
• Tulang :
– Maleolus mediale tibia
– Maleolus laterale fibula
– Talus
• Gerakan :
– Dorsoflexi (extensi)
– Plantarflexi (flexi)
102
EXT. INFERIOR
ART. TALOCRUCALE
(ANKLE JOINT)
• Ligamen :
– Capsula articularis
– Lig. Deltoidea
– Lig. Laterale
103
EXT. INFERIOR
ART. TALOCRUCALE
(ANKLE JOINT)
– Gastrocnemeus Extensor
longus longus
– Peroneus longus et
brevis
– Tibialis posterior
104
5. Kombinasi dalam pergerakan dan stabilitas tubuh
Siklus Gait – Komponen :
Support:
(1) Single Support: hanya satu lantai yang kontak
dengan lantai
(2) Double Support: kedua kaki kontak dengan
lantai
Siklus Gait – Komponen :
A. Stance phase:
1. Heel (tumit) contact: ‘kontak awal’
2. Foot-flat: ‘Loading response’, kontak awal telapak kaki dengan lantai
3. Midstance: trochanter mayor sejajar dengan garis tengah telapak
kaki
4. Heel-off: ‘Terminal stance’ titik tumpu mulai bergerak ke bagian ujung
telapak kaki
5. Toe-off: ‘Pre-swing’, tumit meninggalkan lantai, tinggal ujung jempol kaki
Siklus Gait – Komponen :
B. Swing/berayun phase:
1. Acceleration: ‘Initial swing’
2. Midswing: kaki yang berayun sejajar kaki yang
menjejak lantai /stance
3. Deceleration: ‘Terminal swing’, menjelang tumit
menapak lantai
Olahraga dan Cartilago sendi
• Olahraga cairan synovial menghangat, lebih encer, lebih mudah
diabsorbsi oleh cartilago
• Cartilago mengembang meredam tekanan dg lebih baik, cartilago
lebih tahan tekanan dan tarikan
• Struktur permukaan sendi. Contoh : art. Cubiti tidak dapat di-hiperekstensi karena
olecranon os ulna pas dengan fossa olecranii os humerus
• Kekuatan dan kekakuan ligamen, tendon, dan kapsul sendi. lutut tidak dapat
dihiperekstensi karena ligamen cruciatum yang mengikat sendi genu saat ekstensi.
Atlit senam dan akrobat meningkatkan ROM sendi dengan meregangkan ligamen
secara bertahap saat berlatih.
“Double-jointed” ROM yang lebih dari normal, karena ligamen lebih panjang dan
lentur.