ANDHARAN BUDIPAKARTI
Gegaran Baku Pawiyatan PERMADANI
(GBPP)
Dewan Pengurus Pusat PERMADANI
P I T E PA N G A N
PAKARTI
Oyoding tembung sunskrit : Kr. Tegesipun : tindak, makarya, obah.
Ingkang makarti : raga, lair.
Budi Pakarti
Pikajengipun ngrembag bab awon saening manungsa.
Saged kajajaraken kaliyan tembung akhlak utawi moral.
BUDIPEKERTI
Ki Hajar Dewantara
Budipakarti punika bobot sikep
gesangipun manungsa adhedhasar
kadiwasaning pikir
Budining manungsa winahya ing ulah, ulat lan ucap (tingkah laku, solah-bawa, muna-muninipun
PIWULANG BUDIPEKERTI
Suka pambayantu
Watak ingkang salaras
ngrembakaning
gesangipun putra-
putri ing lair tuwin Sikep sopan - santun
batos saking sipat
kodrtipun, ngancas
dateng subasita Watak kautamaning gesang
ingkang asipat
umum. Budi pakarti
mamangun : Watak ngendhaleni dhiri pribadi
1. Mangun Watak Ingkang Salaras
1. NGULINA
2. NGRETI
3. NGLAKONI
4. NGRASA
1. N G U L I N A
Ngulinakaken para putra tumindak tumuju laku utami,
manut pranatan tuwin ngadat tatacara ingkang umum utawi
kalimrah ing madyaning kulawaraga tuwin bebrayan.
Priyantun sepuh paring tuladha/dhawuh ngulinakaken :
3. NGLAKONI
Mangun pribadi ingkang sejati,
ateges mangun kekiyatan wetah
ingkang kangge mbangun
pribadinipun, istingarah saged Mulungipun tandang-tanduk,
mangku budi nuraninipun engga muna-muninipun namung
mboten wor-suh mrangguli tansah teteken pangati-ati,
kawontenan ingkang dipunadhepi. lan makartinipun linambaran
raos lila, trima, legawa.
Ngelmu iku
SERAT
kelakone kanthi laku
WEDATAMA
lekase lawan kas
tegese kas nyantosani
setya budya pangekese dur
angkara
Basa ngelmu
Mupakate lan panemu
Pasahe lan tapa
Yen satriya tanah Jawi
Kuna-kuna kang ginilut tri
prakara
SERAT
WULANGREH
RASA
KARSA
CAKRA MANGGILINGAN
• Manungsa gesang kadunungan cipta-rasa-karsa sampun pinasthi
jangkaning kodrat.
• Gesangipun badhe rahayu wilujeng sauger saged ngawikani alam
sawegung pinangka papan gesangipun.
• Alam sawegung pinangka pratandha bilih Gusti ingkang
Hamurbeng Dumadi wenang mranata jagad saisinipun.
23
• Gelaring alam donya punika dumados kalih prekawis ingkang wor-
misah; jaler-estri, rinten-dalu, awon-sae, susah-bingah, pejah-
gesang, lair-batin.
• Gumiliring mangsa kala, peteng dados padhang, suka dados cuwa,
sumandha ing sadhengah titah salumahing jagad.
• Jagad nandhang rengka, negara nandhang sengkala kebak
sambekala punika temtu wonten sababipun.
• Ukum ingkang lumadi ing jagad agung punika dumadi saking sabab
lan akibat ingkang tansah sambet sesambetan kaliyan pakartining
agesang. Sawiji-wiji tansah dumadi.
• Rasa-rumangsa, ngrumangsani punika kenging kangge ningali
mobah mosiking sedaya kawontenan, mawas dhiri lepating pribadi.
24
WEWANGSON
NYAWA GADHUHAN
BANDHA TITIPAN
PANGKAT SAMPIRAN
Jumangkah JANGKAHING GESANG
kanthi :
Wewatoning Gesang
NIYAT
PANGIBADAH KALEKSANANIPUN
Wewarahing Gesang
Syariat Kapracayan
Jejegipun
n:
Wiramaning Gesang
Iklas Panarimah
Wujudipun
4. N G R A S A
“Kang wus waspada ing patrap; manganut ayat winasis; wasana wosing
jiwangga; melok tanpa aling-aling; kang ngalingi kaliling; wenganing
rasa tumlawung; keksi saliring jaman; angelangut tanpa tepi; yeku aran
tapa tapaking Hyang Sukma
Mangkono janma utama, tuman tumanem ing sepi, ing saben rikala
mangsa, mangsah amemasuh budi, laire anetepi, ing reh
kasatriyanipun, susila anoraga, wignya met tyasing sesami, yeku aran
wong bareg-bareg agama”.
4. N G R A S A
Pupuh sinom kasebat nelakaken bilih angon raos lan among raos
mekaten tuhu mujudaken lampah ingkang utami samadyaning
kabudayan Jawi, liripun tiyang ingkang purun saha estu anggenipun
tumindak leres (ngugemi bebener) tartamtu ing dhasaring kalbunipun
wonten kasadharan, bilih gesang mekaten kadidene pangemban
dhateng pasrawungan, pangembat tumraping kadar lelakon ingkang
wajib.
NGRASA
Prof.DR.N.Driyarkara SJ.
Ha na ca ra ka
Hananing cipta, rasa, lan karsa
Da ta sa wa la
Datan salah wahyaning lampah
Pa dha ja ya nya
Padhang jagade yen nyumurupana
Ma ga ba tha nga
Marang gambarane Bathara ngaton
NGRASA
GEGARANING
TUMINDAK
D E D U G A
P R A Y O G A
W A T R A
R E R I N G A
NGRASA
LAMBARANING
TUMINDAK
39
Wiwit gumelaring jagad raya punika
sampun wonten bebener tuwin kalepatan.
Sareng kaliyan gumingsiring wekdal ing
jaman moderen punika, antawisipun JIWA INGKANG
samukawis ingkang leres lan ingkang TENTREM
lepat kados-kados lebur tanpa wates,
wusana murugaken kuwur, bingung,
ewuhaya ing pambudi.
Mrangguli kawontenan ingkang makaten punika, weninging pikir lan raos mujudaken
sangu ingkang saged dados garan kangge ngadhepi ewah gingsiring kawontenan,
engga manungsa boten kentir saha keblusuk ing juranging kanisthan.
1. Tingalan ringgit purwa
SUMBER 2. Sejarah
PIWUCAL 3. Wiracarita
BUDI PAKARTI 4. Kasusastran
5. Wucalan Agama; lsp
Werdinipun sengkalan :
geni = 3 dadi = 4 suci = 4 jagad = 1 urutanipun = 3441
Tahun Caka pamaosipun 1443
GRENJAHIPUN GUNUNGAN
Tegesing Tembung
Tata = aturan, tumata
Krama = jangkah, tindak-tanduk, sopan-
santun
1. B A S A
a. Unggah - Ungguh
• Samia marsudi budi lan ngempakaken weweka, sampun
dumeh saged gineman sanadyan namung sakecap, manawi
boten pantes, prenah panggenan lan wekdalipun, tartamtu
mbilaeni.
• Tiyang gineman kedah ngarah-arah, sampun keladuk, awit
manawi sampun kelajeng medal boten kenging dipun tututi.
Basa punika busananing bangsa
Ajining dhiri dumunung ing lathi;
Aja waton omong, nanging omonga sing waton.
59
b. Udanagara
• Murih mangretosi basa Jawi kanthi gembleng bontos priyogi
ngrakit tembung adhedhasar paramasastra, kasusastran, tuwin
unggah ungguhing basa jawi.
• Paramasastra pinangka sarana ngudi basa ingkang leres,
kasusastran tumuju basa ingkang laras, dene unggah-ungguh
basa Jawi mangesthi basa ingkang trep. Kedaling lesan langkung
damel cetha tegesing tembung;
• Boten sedaya tembung jawi ngoko punika wonten basanipun
krama punapadene tembungipun krama inggil.
• Klintuning pangetrap saha pangrakitipun basa badhe ngirangi
kawibawanipun priyantun ingkang gineman.
60
PEPENGET
Karana umur
Karana kewahyon
JEJERING
SATRIYATAMA
4. Ambeg paramarta
5. Berbudi bawalaksana
Lanjaran adeg – adeg jejeging jatidhiri tuwin kapribaden
Bangsa Indonesia
MATUR NUWUN
AWIT KAWIGATOSAN PANJENENGAN