Anda di halaman 1dari 27

Kalokaning Tembang

Macapat
Kelas XI​
Kompetensi dan Indikator
3.5 Mengidentifikasi, memahami, menganalisis nilai nilai moral yang
terkandung dalam tembang macapat
3.5.1 Menganalisis struktur tembang macapat
3.5.2 Menganalisis unsur kebahasaan dalam tembang macapat
3.5.3 Menjelaskan kata kata sulit dalam teks tembang macapat
3.4.4 Menjelaskan pesan moral teks tembang macapat

Presentation title 2
A
Tembang Macapat
Tembang macapat yaiku tembang utawa puisi
tradisional Jawa kang nduweni paugeran paugeran,
lan pamacane kudu dilagoake.

Paugeran kasebut yaiku paugeran pupuh (bait),


guru gatra (cacahing larik), guru wilangan
(cacahing wanda/ suku kata), lan guru lagu
(tibaning swara saben pungkasaning gatra (larik)
tembang. Nalika nembangake tembang macapat ana
paugeran kang kudu digatekake. Tembang macapat
bisa ngadheg dhewe tanpa iringan gamelan.

Presentation title 3
Menganalisis
Struktur Tembang Macapat
Paugeran Tembang Macapat

Guru Gatra Guru Wilangan Guru Lagu


cacahing gatra / larik/ baris saben cacahing wanda / suku kata saben tibaning swara ing saben pungkasan
sapada / bait. sagatra / larik. gatra.

Presentation title 5
Jinis Tembang Macapat
No Jinis tembang Macapat Guru Gatra Guru Wilangan dan Guru Lagu

1 Pucung 4 12u, 6a, 8i, 12a


2 Maskumambang 4 12i, 6a, 8i, 8a

3 Gambuh 5 7u, 10u, 12i, 8u, 8o

4 Megatruh 5 12u, 8i, 8u, 8i, 8o


5 Kinanthi 6 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
6 Mijil 6 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
7 Durma 7 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i
8 Asmarandana 7 8i, 8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a
9 Pangkur 7 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i
10 Sinom 9 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a
11 Dhandanggula 10 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a

Presentation title 6
Maskumambang
Kelek kelek biyung sira aneng ngendi (12i)
Enggal tulungana (6a)
Awakku kecemplung warih (8i)
Gulagapen wus meh pejah (8a)
Guru Gatra : 4 gatra, Guru wilangan lan guru lagu: 12i, 6a, 8i, 8a
Maskumambang nggambarake manungsa isih ana ing alam rohlan during lair.
Sabanjure ruh iku dititisake ing guwa garbane ibu. Kumambang tegese
kemampul, terapung apung. Nggambarake kahanan jabang bayi nalika ana ing
guwa garba. Wataking tembang iki kaya wong lagi sambat, kelara lara, krtula
tula, lan sengsara.

Presentation title 7
Mijil
Mijil ing dunya siniwi ratri (10i)
Kabeh durung katon (6o)
Amung Anjali soca ing tembe (10e)
Lelaku alon siniji siji (10i)
Nunggu mring wartaning (6i)
Sesotya satuhu (6u)
Guru gatra; 6 gatra, Guru wilangan lan guru lagu: 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
Nggambarake si jabang bayi wis lair ana ing alam donya, wis cetha (jelas) priya utawa
wanita.
Watak : Gandrung gandrung, prihatin
Gunane: kanggo pangudhar rasa prihatin

Presentation title 8
SINOM

Nuladha laku utama (8a) • Guru gatra : 9 gatra, Guru wilangan dan guru
lagu : 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a
Tumrape wong tanah jawi (8i)
• Nggambarake panguripane manungsa kang
Wong agung ing ngeksiganda (8a)
wus ngancik ing wancine meh dewasa. Sinom
Panembahan senopati (8i) tegese kanoman, minangka kalodhangan sing
Kepati amarsudi (7i) paling penting kanggone remaja supaya iso
ngangsu kawruh saakeh akehe.
Sudane hawa lan nepsu (8u) Watak: lugu, sabar, grapyak, semanak, prasaja
Pinesu tanpa brata (7a) gunane: Kanggo menehi pitutur, kanggo
mbabar rasa susah.
Tanapi ing siyang ratri (8i)
Amemangun karyanak tyasing sesama (12a)

Presentation title 9
KINANTHI

Padha gulangen ing kalbu (8u) Nggambarake lakune manungsa sawise


Ing sasmita amrih lantip (8i) lair banjur lumaku ngambah panguripan
Aja pijer mangan nendra (8a) ing alam donya. Kinanthi asale saka
Kaprawiran den kaesthi (8i)
tembung “kanthi utawa tuntun” kang
ateges dituntun supaya bias mlaku
Pasunen sarira nira (8a) ngambah panguripan ing alam donya.
Ceghahen dhahar lan guling (8i) Watak : seneng, tresno asih, nuladhani.
Gunane: kanggo nelakake rasa tresna
Guru gatra: 6 gatra asih.
Guru wilangan dan guru lagu: 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i

Presentation title 10
ASMARANDHANA

Gegarane wong akrami (8i) Guru gatra : 7 gatra


Dudu banda dudu rupa (8a) Guru wilangan dan guru lagu: 8i,
Amung ati pawitane (8e) 8a, 8e, 8a,7a, 8u, 8a
Luput pisan kena pisan (8a) Tembang asmarandhana kanggo
wong sing lagi gandrung.
Yen gampang luwih gampang (7a)
Watak : kasmaran, asmara, brangti,
Yen angel angel kalangkung (8u) kingkin utawa dana.
Tan kena tinumbas arta (8a)
Presentation title 11
GAMBUH

Sekar gambuh ping catur (7u) Gambuh tegese jumbuh, sarujuk,


Kang cinatur polah kang kalantur (10u) sawiji, yaiku gambarane wong
Tanpa tutur katula tula katali (12i) kang ngancik alam kaluwarga.
Kadaluwarsa katutuh (8u) Tembang gambuh kebak ing
Katutuh pan dadi awon (8o) pitutur. Pitutur kang nggiring
manungsa
Guru gatra : 5 gatra
Guru lagu, wilangan: 7u,10u, 12i, 8u, 8o.
Presentation title 12
DHANDHANGGULA

Ana kidung rumeksa ing wengi (10i) Guru gatra : 10 gatra


Teguh hayu luputa ing lara (10a) Guru wilangan lan guru lagu :
Luputa bilahi kabeh (8e)
10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
Jim setan datan purun (7u)
Paneluhan tan ana wani (9i) Dhandhanggula nggambarake kahanan
Miwah panggawe ala (7a) uripe manungsa kang nyenengake,
Gunaning wong luput (6u)
mapan, mulya, cukup sandhang, pangan
lan papan.
Geni atemahan tirta (8a)
Maling adoh tan ana ngarah ing mami (12i) Watake luwes, sasmitane (nilai): tembung
Guna duduk pan sirna (7a) sarkara, manis, madu, dhandhang

Presentation title 13
DURMA

Dipun sami ambanting sarira nira Guru gatra: 7


(12a) Guru wilangan lan guru lagu:
Cegah dhahar lan guling (7i) 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i
Dorapanan suda (6a) Durma asale saka tembung dharma, sedekah
utawa derma, tetulung marang sapadhane.
Nepsu kang ambra ambra (7a) Nggambarake kahanane manungsa kang wis
seneng, sarta kecukupan, mapan, aja lali
Lerema ing tyas sireki (8i) nindhakake darma.
Dadi sabarnang (5a) Watak : seru lan seneng banget
Karsa nira lestari (7i) Sasmitane durma utawa mundur

Presentation title 14
PANGKUR

Jinejer ing wedhatama (8a) Guru gatra: 7


Guru wilangan lan guru lagu:
Mrih tan Kemba kembenganing
pambudi (11i) 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i
Pangkur asale saka tembung mungkur utawa
Mangka nadyan tuwa pikun (8u) mundur, tegese manungsa kudu bisa mungkurake
Yen tan mikani rasa (7a) kabeh hawa nepsune. Urip manungsa ora
salawase, mula kudu tansah eling lan waspada.
Yekti sepi sepa lir sepah asamsun (12u) Seneng darma lan ngedohi angkara.
Semasane pasamuwan (8a) Watake sereng.
Sasmitane: pungkur, kur, kepungkur
Gonyak ganyuk nglelingsemi (8i)

Presentation title 15
MEGATRUH

Sigra milir sang gethek sinangga Guru gatra: 5 gatra


bajul (12u) Guru wilangan lan guru lagu: 12u, 8i, 8u,
8i, 8o
Kawan dasa kang njageni (8i) Tembang iki asale saka tembung pegat sing
Ing ngarsa miwah ing pungkur tegese pisah lan ruh sing tegese nyawa
utawa roh. Nggambarake manungsa kang
(8u) lagi sakaratul maut. Pisah antarane roh lan
Tanapi ing kanan kering (8i) raga.
Watake getun, keduwung, prihatin.
Sing gethek lampahnya alon (8o)
Sasmitane : andhudhuk, megat, ruh, pegat

Presentation title 16
PUCUNG

Ngelmu iku kalakone kanthi laku Guru gatra: 4 gatra


(12u) Guru wilangan lan guru lagu:
12u, 6a, 8i, 12a
Lekase lawan kas (6a) Tembang iki nggambarake kahanane manungsa
Tegese kas nyantosani (8i) nalika tekan pungkasaning lakon. Raga kang
wis pisah karo nyawa mau diarani layon, jisim,
Setya budya pangekese utawa mayit. Mayit mau banjur dibungkus
durangkara (12a) mori werna putih sing diarani dipocong.
Watak sesenenge.
Sasmitane: pucung, cung, kaluwak.

Kalokaning Tembang Macapat 17


NGGANCARAKE / NYRITAKAKE ISI TEMBANG
KINANTHI

Kocapa kacaritanipun Dicritakake menawa kadhang pandhawa nyata


bisa ngrampungake olehe mbangun negara
Pra pandhawa kang sayekti sarana babadi wana marta. Negara iku
sabanjure karan Indraprastha. Mula kabeh
Rampung amangun negara banjur ngunjukake sukur marang Hyang widhi.
Wana marta den babadi Diceritakan jika para pandhawa bisa
menyelesaikan membangun negara dengan
Madeg praja Indraprastha membabad alas wanamarta. Negara itu
selanjutnya diberi nama Indraparasta. Maka
Sukur konjuk mring hyang widhi selanjutnya semua mengucapkan rasa syukur
kepada Hyang Widhi.

Presentation title 19
DHANDHANGGULA

Jika engkau meminta nasihat dariku


Lamun sira anggeguru kaki
Amiliha manungsa kang nyata Pilihlah manusia sejati
Ingkang becik martabate Yang baik martabatnya
Sarta kang wruh ing hukum Serta mengenal hukum
Kang ngibadah lan kang wirangi Yang taat beribadah dan menjalankannperintah agama
Sokur oleh wong tapa Apalagi mendapat orang
Ingkang wus amungkul
Yang suka prihatin yang sudah mumpuni
Tan mikir pawehing liyan
Yang tak berfikir pemberian orang
Iku pantes sira guronana kaki
Sartane kawruhana
Itu pantas engkau berguru padanya
Serta belajar padanya
Presentation title 20
ASMARANDHANA

Gegarane wong akrami Modal orang membangun rumah


tangga
Dudu banda dudu rupa
Bukan harta bukan rupa
Amung ati pawitane
Hanya hati bekalnya
Luput pisan kena pisan Gagal sekali, behasil juga sekali,
Yen gampang luwih gampang Jika mudah maka terasa mudah
Yen angel angel kalangkung Jika susah maka terasa sangat susah
Tan kena tinumbas arta Tidak bisa dibeli dengan uang
Presentation title 21
Pitutur Luhur Tembang Macapat
Salah siji cara kanggo nemtoake pitutur luhur ing tembang macapat
yaiku kanthi mangsuli ukara pitakon kang nggunakake tembung pitakon
“apa”, “sapa”, “geneya/ ya apa”, lan “kepriye/ ya apa” paling setitik 3
pitakon.
Tembang Pitakon lan wangsulan
1. Asmarandana Sapa sing ora oleh turu sore?
Aja turu sore kaki + kula
Ana dewa nglanglang jagad Sapa sing nglanglang jagad?
Nyangking bokor kencanane + dewa
Isine dunga tetulak Apa sing digawa para dewa?
Sandhang kelawan pangan + bokor kencana
Yaiku bageyanipun Apa isine bokor mau?
Wong melek sabar narima + donga tetulak, sandhang lan pangan
Kabeh mau bageyane sapa?
+ wong sing melek lan sabar narima
Pitutur luhure :
Wong mono kudu akeh prihatine. Ora
kakeen turu, sabar lan narima. Ya wong
ngono kui sing bakal oleh kanugrahaning
Hyang Maha kuwasa.

Presentation title 23
Unsur Kebahasaan Tembang Macapat
Wangsalan yaiku tetembungan utawa unen unen sing memper cangkriman nanging
batangane wis dikandaake ing ukara candhake. Anggone ngandakake ora kanti melok
utawa cetha (jelas) nanging mung disebutake sawanda utawa luwih. (tebak tebakan yang
mirip dengan cangkriman, tapi sudah ada jawabannya)

1. Wangsalan Lamba 2. Wangsalan Rangkep 3. Wangsalan padinan


Yaiku wangsalan kang isi batangane Yaiku wangsalan sing isi batangane Yaiku wangsalan sing batangane ana
(tebusane) luwih saka siji. (tebusane) luwih saka siji. sing disebutake lan ana sing ora
Tuladhane: disebutake jalaran wong wong wis
Tuladha: dianggep ngerti karepe.
- Jenang gula mas, kowe aja lali - Jenang sela, wader kali sesondheran.
Tuladha:
Apuranta, yen wonten lepat kawula
(jenang gula = gulali) - We hla, kok njanur gunung temen
(jenang sela = apu; wader kali = sepat) kowe wis tekan kene!
- Roning mlinjo, sampun sayah
nyuwun ngaso. - Bayem ardha, ardhane ngrasuk
busana. (njanur gunung = aren banjur dadi
(roning mlinjo= so) kadingaren)
mari anteng, besuse saya ketara.
- Aja njenang gula lo karo aku!
(bayem ardha = lateng; ngrasuk
busana= besus) (jenang gula= gulali, banjue dadi
lali)

Presentation title 25
4. Wangsalan sing sinawung ing tembang 5. Wangsalan kanggo sasmitane tembang

Yaiku cacahe wanda lan tibaing swara ing pungkasane Wangsalan kanggo nyasmitani tembang.
gatra ora tartamtu jalaran ing guru wilangan lan guru
labune tembang Tuladhane:
Tuladha: - Pambukaning sekar sarwa manis (dhandanggula)
Sinom - Tambuh tambuh nggenira wanuh (gambuh)
Edane wong kena guna, - Aja mundur ing pakewuh (Durma)
Ambathik sinambi nangis,
Malam wutah balabaran,
Geni mati muring muring,
Prembeyan mbrebes mili,
Gawangan sinendhal putung,
Ya talah si kakang,
Puluh puluh anak mami,
Petis manis wis dadi pocapan.

Presentation title 26
Matur nuwun

Anda mungkin juga menyukai