Anda di halaman 1dari 109

TUGAS AKHIR

"RINGKASAN MATERI BAHASA SUNDA KELAS 7,8 DAN 9"

DISUSUN OLEH :

- KETUA KELAS

- SEKERTARIS

TUGAS AKHIR RINGKASAN MATERI BAHASA SUNDA KELAS 7,8 DAN 9 OLEH 9A

MTs Assa'adah 2021/2022

KECAP PAMUKA
Puji sinareng sukur ka hadirat Allah SWT, margi berkat hidayah
sareng hidayahna, Tugas Akhir Ringkesan Materi Basa Sunda kelas 7, 8
sareng 9 tiasa réngsé luyu sareng waktos anu ditangtukeun. Ieu buku
bisa dijadikeun buku pituduh atawa sumber diajar siswa dina wangun
rangkuman.

Ieu buku mangrupa kumpulan matéri basa Sunda anu ku simkuring


diringkeskeun sangkan gampang kaharti, sakaligus dijadikeun Tugas
Akhir pangajaran Basa Sunda di MTs Assa’adah. Matéri ditepikeun
sacara singget, basajan, jeung lengkep jeung poin-poin sangkan siswa
leuwih gampang kaharti, kaharti, jeung teu gampang bosen dina
macana.

Mudah-mudahan ieu buku tiasa mangfaat kanggo sakumna pihak,


boh murid kelas 7 dugi ka kelas 9, oge kanggo guru anu diajar sareng
ngajar. Urang sadar yén kualitas buku dina wangun ringkesan materi
masih perlu ditingkatkeun

Cicurug, 18 maret 2022

..........................

Kelas 9A MTs Assa'adah

Daftar isi
HALAMAN JUDUL ………………………………………………. i

KATA PENGANTAR ……………………………………………… ii

DAFTAR ISI …………………………………………………………. iii

MATERI KELAS 7 ……………………………………..

BAB 1 Paguneman …………………………………………..

BAB 2 Kaulinan ………………………………………

BAB 3 Pupujian ………………………………………..

BAB 4 Pangalaman ………………………………………

BAB 5 Dongeng …………………………………………..

BAB 6 Sajak …………………………………………..

BAB 7 Aksar Sunda …………………………………………..

MATERI KELAS 8 ……………………………………….

BAB 1 Kawih …………………………………………..

BAB 2 Warta …………………………………………..

BAB 3 Sisindiran …………………………………………..

BAB 4 Pedaran Budaya Sunda …………………………………………..


BAB 5 Guguritan …………………………………………..

BAB 6 Mandu Acara …………………………………………..

BAB 7 Carita Pondok …………………………………………..

BAB 8 Laporan Kajadian …………………………………………..

MATERI KELAS 9 …………………………………………..

BAB 1 Biantara …………………………………………..

BAB 2 Deskripsi Ngenaan Kampung Adat ...........................

BAB 3 Novel …………………………………………..

BAB 4 Pakeman Basa Sunda …………………………………………..

BAB 5 Drama …………………………………………..

MATERI KELAS 7
BAB 1
PAGUNEMAN

Paguneman nyaéta kagiatan nyarita dua arah (dialog). Bisa ogé


diartikeun mengungkapkeun perasaan jeung pikiran ka hayang.

Tata karma nu dibutuhkeun: Entong nyaritana urang kudu


merhatikeun intonasi. Pasemon (raut wajah atawa mimik). Lengkuh
atawa gerak awak. Tata busana. Kita mesti memperhatikeun tata basa
juga. Aya tilu jenis tata basa, nyaéta: kasar , loma , jeung lemes.

Contoh na :

Desi : Neng, Dupi Ari Di Kampung Eneng Pami HUT Bandung Sok Aya
Lomba-Lomba Tara?

Eneng : Osok, Mung Tara Sarame Dinu Sanesna , Da Nu Ngiringanna


Tara Seueuran.

Desi : Naha? Teu Rarame Panginten Lomba – Lombana ?

Eneng : Ah Da Nu Ngaramekeun Mah Pamaenna Rek Sakumaha Teu


Rame Lombana Ge Des. Panginten Teu Level Ngiringan Nu Karitu Teh.

Desi : Muhunnya Da Pidunya We Orang Kota Mah. Tapi Ari Saur Abdi
Mah, Ngeusi Acara HUT Bandung Teh Mending Ku Sholawatan
Sasarengan, Maos Yasin Sasarengan, Ngadu’a Sasarengan, Teras
Merogramkeun Ngarencanakeun Bandung Ka Hareupna Sangkan
Leuwih Alus.
Eneng : Muhun Ogenya Daripada Ku Hura-Hura Teu Puguh Mah, Duit
Hambur, Alloh Teu Suka, Lingkungan Bala, Alah Satuju Pisan Des Abdi
Mah.

Biasana Bahasa sunda teh rupi rupi ragam Bahasa nateh misalna :
ragam budak biasa dipake bubarudak leutik, Bahasa loma biasana sok di
pake dina pergaulan anak muda, basa kasar, Bahasa lemes biasana sok
digunaken dina ragam formal missal nateh diango na dina acara, rapat,
atanapi tisahandapen ka saluhuren. Dina Bahasa sunda aya nu disebut
percakapan, tapi sabenernamah percakapan sareng paguneman teh
sami arti tapi beda kalimat, mun cek Bahasa Indonesia namah
percakapan mun di tarjamah ken kana Bahasa sunda paguneman, tapi
orang sunda ge aya anu teu apalen naon-naon nu ngarana paguneman
matakan sebatan nana meren di saruaken jeung nu Bahasa Indonesia.
Paguneman dina Bahasa sunda rupi-rupi aya nu sifatna saarah, aya nu
sifatna dua arah, paguneman anu sifatna saarah nyaeta sapertos
pagumuman, khutbah jum’at, jeung sajabana. Paguneman nu sifatna
dua arah atanapi dialog rek pajonghok atanapi teu pajonghok, atau
percakapan nu sapopoe kuurang di ucapken ka babaturan atau mamah
sareng bapak.

Paguneman nyaeta kagiatan ngobrol atawa ngawangkong dua


arah, silih tempas atawa tanya jawab. Palaku dina paguneman aya dua
urang atawa leuwih, kalimahna mangrupakeun kalimah langsung. Aya
dua rupa paguneman, nyaeta paguneman resmi jeung paguneman teu
resmi. Conto paguneman resmi saperti sawala atawa diskusi,
sedengkeun conto paguneman teu resmi saperti ngawangkong atawa
ngobrol jeung babaturan atawa jeung indung bapa.

Dina paguneman aya sababaraha rupa aturan atawa unsur penting


anu perlu diperhatikeun sangkan paguneman bisa dilakukan saluyu
jeung nu dipikahareup. Unsur-unsur nu penting antara lain nyaeta
bentesna sora, luhur handapna sora atawa nu sok disebut lentong,
pilihan kecap-kecap anu disaluyukeun jeung lawan nyarita, sarta unsur
penjiwaan pikeun mastikeun yen pesen atawa cacaritaan teh bisa nepi
kalayan jelas.

BAB 2
KAULINAN BARUDAK

Anu dimaksud “kaulinan budak Sunda” nyaéta jenis-jenis kaulinan


anu mindeng dimaénkeun ku barudak Sunda. Dina jaman tehnologi ieu,
sakapeung jenis-jenis kaulinan anu baheula dimaénkeun ku barudak
Sunda kiwari geus jarang dilakukeun deui, ku kituna jenis-jenis kaulinan
ieu ngan ukur jadi kenangan anu dijadikeun caritaan ku kolot ka
budakna.
Budak Sunda ngawengku gatrik, beklen, simar, anjang-anjangan,
kasti, halma, maen galah, cet, pecle, susumputan jeung sajabana. Jenis
budak Sunda kiwari geus jarang dipraktékkeun ku barudak Sunda,
utamana di kota-kota gedé anu geus didominasi ku kaulinan digital keur
budak. Tapi di kota-kota leutik mah budak Sunda masih aya, sanajan
geus jarang diminati, sabab kiwari kaulinan digital geus asup ka kota-
kota leutik.

Dear dear

kalangkang,

gung goongna ramé,

ménak Ki Mas Tanu,

nu janten wadana,

nah maneh we,

tukang iseng,

Loba So-Giruk,

jeung rokét Kumpeni,

niat pangkat,

kagoréngan katon,

ngantos Kangjeng Dalem,

lempi lempong

jalan anjeun ka Batawi kosong.

Cingkiripit
Cing

Tulang bajing

Pin kuring paré

Bulu paré seuseukeutna

1. Bebentengan,kaulinan anu ngajarkeun gawé babarengan, fokus,


jeung disiplin.

Biasana kaulinan ieu urang ngalakukeun soré. Bisa dilakukeun di


pakarangan, sawah garing, atawa di sawah anu lega. Bénténg nyaéta
kaulinan anu dicoo ku dua kelompok. Unggal diwangun ku 4 nepi ka 8
urang. Unggal kelompok milih tempat anu jadi markas. Biasana tihang,
batu, atawa tihang minangka 'benteng'.

Kaulinan ieu ngajarkeun cara gawé babarengan, fokus, jeung disiplin.

2. Boy-boyan, nyaéta kaulinan tradisional anu jumlahna aya lima nepi


ka sapuluh urang.

Upami ieu hal, anjeun apal naon kaulinan? Enya, bener budak-
boyan. Modél kaulinan téh ngatur slabs batu. Biasana dicokot tina ubin
atawa porselin anu ukuranana kawilang leutik. Bal-balanna rupa-rupa,
biasana dijieunna tina kebat kertas anu ditutupan ku palastik, lemes
jeung henteu teuas, ngarah teu karasa.

Kaulinan ieu pinuh ku harti. Kumaha urang diwajibkeun konsentrasi,


ngarengsekeun masalah, sareng kasabaran.

3. Maén poces (Kaleci). Hayu urang kumpulkeun saloba kelereng sabisa!


Saha nu teu apal kana kaulinan tradisional ieu? Maén poces
(marmer) mangrupakeun kaulinan tradisional favorit pikeun barudak.
Biasana dilakukeun ku 3 jalma atanapi langkung. Beuki anjeun
meunang, beuki kasempetan pikeun meunang saloba marmer-gancang
ti babaturan anjeun.

Kaulinan ieu ngajarkeun urang pikeun salawasna difokuskeun naon


urang hayang ngahontal jeung ngahontal.

4. trik gala-gatrik.

Salah sahiji kaulinan tradisional anu populér nyaéta gatrik. Ieu


kaulinan grup, diwangun ku dua grup. Ieu kaulinan ngagunakeun
pakakas tina dua lembar awi.

Mimitina sapotong awi leutik disimpen di antara dua batu, tuluy


ditabrak ku awi. Dituluykeun ku neunggeul awi leutik sajauhna. Kalong
bakal terus neunggeul sababaraha kali, nepi ka hiji poe nu neunggeul
teu neunggeul/katinggaleun/katinggaleun awi leutik.

Kaulinan ieu ngagaduhan pesen moral, nyaéta pikeun ngahontal


kasuksésan peryogi kerja keras sareng henteu nyerah.

5. Oray-orayan (oray) luar leor mapay padi

Oray Naga atawa oray-orayan nyaéta kaulinan kelompok anu


biasana dimaénkeun di luar, dina waktu beurang. Tempat ulin aya di
lapang atawa pakarangan nu rada lega. Pamaén biasana sakitar 5-10
urang, tiasa langkung. Lamun dimaénkeun di Sunda aya lagu (kawih)
anu marengan kaulinan,

Oray-orayan di luar leor ka sawah


Ulah parena Keur Sedeng Beukah sawah

luar leor los ka kebon

Entong ka kebon, di kebon loba nu ngangon...

6. Congklak, kaulinan favorit para ratu jeung putri

Ieu kaulinan téh biasana sinonim jeung awéwé, sanajan lalaki bisa
maénkeun éta. Henteu ngan di Sunda, kaulinan ieu bisa kapanggih
ampir di sakuliah Indonésia. Biasana make sajenis kerang jadi siki
congklak jeung lamun teu aya, sok dipake oge siki tina tutuwuhan.

Ieu kaulinan téh cenah geus aya rébuan --- ratusan taun ka tukang tur
jadi kaulinan favorit para putri dina waktu éta. Kaulinan ieu ngajarkeun
pentingna kasabaran sareng kasabaran.

7. Sumputan (Petak umpet).

Ampir sakabéh urang geus maénkeun kaulinan tradisional ieu.


Dimimitian ku "Hompimpa" pikeun nangtukeun saha éta "ucing"
(muterkeun peran panéangan babaturanana anu nyumput). Ucing ieu
antukna bakal meureumkeun panonna atawa ngalieuk bari ngitung nepi
ka 10. Biasana manehna nyanghareupan tembok, tangkal, atawa naon
bae sangkan teu nempo babaturanana pindah nyumput.

Harti kaulinan ieu téh pentingna taliti, babarengan, jeung gawé teuas
pikeun ngahontal naon hayang.

8. Egrang, kaulinan tradisional anu merlukeun kasaimbangan

Egrang atawa Jajangjungan nya èta awi anu dipaké pikeun nangtung
dina jarak anu tangtu di luhur taneuh. Engklak Leumpang nyaéta engkè
anu dilengkepan ku tangga minangka tempat nangtung atawa tali
pikeun ngatalikeun suku. Lajeng leumpang luhureun jangkungna
normal.

Kaulinan ieu merlukeun kasaimbangan sarta ngajarkeun urang


pentingna kasaimbangan urusan dunya jeung ahérat ogé toleransi
antara séjén.

BAB 3
PUPUJIAN
B. Panyungsi Basa
1. Perkara Pupujian

Pupujian téh nyaéta salah sahiji hasil karya sastra Sunda dina
wangun puisi (ugeran). Pupujian téh asalnya tina Kecap puji, robah
jadi pujian, terus jadi pupujian. Hartina kekecilan anu ngagungkeun
Pangéran atawa GustiAlloh SWT. Ditilik tina wangun jeung eusina,
pupujian téh eusina nyoko kana ajaran agama Islam. Pupujian téh
asalna tina sa'ir, nyaéta puisi nu asalna tina sastra Arab. Ku kituna,
wangunna ogé kauger siga wangun sa'ir. Ulama nilik wangunna,
pupujian téh kauger (dibatasi) ku purwakanti (sasaruaan kecap atawa
engang), jumlah engang (suku kata) dina unggal jajar (padalisan),
jeung jumlah padalisan dina unggal pada. Éta sababna, pupujian téh
kaasup kana karya sastra wangun ugeran (puisi).

Ngagalindengkeun atawa ngalagukeun pupujian téh disebutna


nadoman. Dina tradisi Sunda, pupujian téh sok digalindengkeun
atawa dinadomkeun di masjid atawa madrasah saméméh adan. Aya
ogé nu secara husus dinadomkeun dina acara Rajaban, Muludan,
atawa samen. Ku kituna, keur urang Sunda mah pupjian téh aya
tujuanana nyaéta muji sukur ka Gusti, solawat ka Kanjeung Nabi,
du'a, pépéling, ajaran agama, jeung sajarah para nabi/rosul.

Pupujian téh mibanda wangun jeung adegan nu tangtu. Saméméh


mikaweruh wangun jeung adegan pupujian, pun tengetan deui conto
pupujian ieu dihandap.

Gusti urang sadayana (a)

Kanjeung Nabi anu mulya (a)

Muhammad jenenganana (a)

Arab Question nya bangsana (a)


Pupujian di luhur téh jumlahna sapada. Dina sapada aya opat
padalisan (jajaran) . Unggal kecap panungtung dina unggal Padalisa,
sorana sarua (a, a, a, a). Sapadalisan jumlahna ayah 8 engang [Gus (1)
ti (2) u (3) rang (4) sa (5) da (6) ya (7) na (8).

Randegan dina pupujian. Unggal jajaran nurutkeun wirahmana


dibagi dua ku Randegan.

Contona:

Gusti urang / sadayana

Kanjeng Nabi / anu mulya

Muhammad je- / nenganana

Arab Qurés / nya bangsana

Rumpaka pupujian téh mibanda akan sastra. Umumna ditulis dina


wangun puisi. Ku kituna, rumpaka pupujian téh

mibanda unsur-unsur puisi. Kitu deui bisa dipaluruh naon témana,


kumaha nadana, amanatna, jeung naon nu

dicaritakeunana.

a. Jejer atawa téma

Téma téh gagasan poko anu rék diteupikeun ku nu ngarang


rumpaka pupujian ka nu macana. Upama dan pupujian di luhur,
jejerna ngeunaan riwayat Nabi Muhammad SAW.
b. Nada jeung suasana

Nada téh sikep pangarang ka nu maca. Tina sikep pangarang


ngabalurkeun ayana suasana nu karasa ku nu macana. Geura titénan
rumpaka pupujian ieun di handap

Karasana keur sakara

Nyerina kaliwat-liwat

Kana ibadah diliwat

Tara ngalakukeun solat

Dumasar rumpaka pupujian di luhur, katangén sikep pangarang


téh hayang ngabéjaan ka nu macana yén ari sakarat jalma anu tara
solat mah nyerina kabina- bina. Tina sikep éta urang samaku nu maca
bisa ngarasa sieun, terus engkéna jadi getol solat.

c. Rasa

Rasa téh ngajiwaan eusi pupujian. Rasa dina pupujian kapanggih


sabada dinadomkeun. Ngareunah henteuna pupujian téh apan
karawang sabada dinadomkeun atawa digalindengkeun. Komo mun
babarengan mah nadomkeunana, leuwih ngajiwaan.

d. Amanat

Amanat téh pesen pangarang anu karasa ku nu maca atawa


ngaregepkeun pupujian. Tapi najan kitu, amanat dina pupujian
ditangtungkeuna téh gumantung nu maca. Hartina urang diberi
kabébasan pikeun nangtungken amanat tina hiji pupujian.

e. Purwakanti

Titénan deui rumpaka pupujian ieun di handap.

Gusti urang sadayana

Kanjeung Nabi anu mulya

Muhammad jenenganana

Arab Qurés nya bangsana

Rumpaka di luhur téh jumlahna sapada (bait). Sadayana diwangun


ku opat padalisan (jajaran). Dina rumpaka diluhur, Aya sora-sora anu
sarua di unggal padalisan. Dina padalisan kahiji nu sarua téh sorang
(a). Dina padalisan kasus, nu sarua téh sorang (a). Sora-sora nu sarua
dina rumpaka pupujian kitu téh disebutna purwakanti. Purwakanti
téh nyaéta padeukeut atawa saruana sora kecap dina ungkara
kalimah. Milik perenahna, purwakanti téh ayah dua.

Saruana atawa padeukeutna sora kecap nu ngajajar ka gigir dina


sapadalisan disebut purwakanti rantayan (a, a, a, a). Contona
rumpaka pupujian di luhur. Ari sarua atawa padeukeutna sora kecap
nu ngaruntuy ka handap tur biasana ayah di tungtung ungkara
padalisan mah disebutna purwakanti rantayan (a, a, b, b,). Anu jadi
udagan dina pupujian, nyaéta engang panggung dina kecap
pamungkas unggal jajaran.
Contona:

...............sadayana

.................. mulya

...................jenenganana

.................. bangsana

C. Panggelar Basa

1. Nadoman

Ngalalgukeun pupujian téh disebutna nadoman. Ku lantaran


eusina réréana muji ka Pangéran jeung solawat ka Kanjeung Nabi,
syair dina nadoman téh sok disebut pupujian. Malah ngalagukeunana
ogé sok disebut pupujian baé.

Conto pupujian:

Éling-éling Dulur Kabéh

Éling-éling dulur Kabéh karasana keur sakarat

Ibadah ulah campoléh nyerina kaliwat-liwat

Beurang peting ulah weleh kana ibadah diliwat

Bisina kaburu paeh tara ngalakukeun solat

Sabab urang bakal mati kaduhung liwat kalangkung

Nyawa dipundut ku Gusti tara nyembah ka Yang Agung

Najan raja nyakrawati sakarat nyeri kalangkung


Teu bisa nyingkahan pati jasadna teu beunang embun

BAB 4

PANGALAMAN

Pangalaman pribadi nyaeta kajadian nu dialami ku jalma atawaa


sakabeh hal nu pernah kaalaman urang. Pengalaman pribadi adalah
suatu peristiwa yang dialami oleh seseorang atau seluruh hal yang
pernah kita alami.
Tulisan pribadi nyaeta tulisan nu paling dipikaresep dina
sabudeureun pangalaman hirup si penulis.Pangalaman pribadi
umumna ditulis dina wangun teks narasi. Tulisan pribadi adalah
tulisan paling menarik seputar pengalaman hidup penulis.Pangalaman
pribadi umumna ditulis dina wangun teks narasi.Pengalaman pribadi
umumnya ditulis dalam bentuk teks naratif.

Rupa-rupa pangalaman pribadi (macam macam pengalaman


pribadi)

•Pangalaman lucu : nyaeta pangalaman nu eusina nyababkeun jalma


seuseurian.
•Pangalaman nu matak deg degan : nyaeta pangalaman dina kajadian
nu matak tegang/deg-degan.

•Pangalaman nu matak kagagas : nyaeta pangalaman nu eusi caritana


matak kagagas lantaran aya nu halhal bisa kajadian nu matak
pikareueuseun (membanggakan).

•Pangalaman nu pikaeraun :
•Pangalaman nu pikasediheun :
•Pangalman nu pikagumbiraeun :

Langkah langkah menulis pengalaman pribadi


1. Apersepsi
2. Nginget deui nu geus kaalaman
3. Milih kajadian-kajadian nu geus kaalaman.
4. Nulis raraga kajadian (urutan kejadian)
5. Nambahan ku unsur fiksi
6. Ngedit jeung memener tulisan
• Rekap
• Ingatlah yang pernah mengalami
• Pilih peristiwa yang pernah Anda alami.
• Tuliskan urutan kejadian
• Ditambah dengan unsur fiksi
• Mengedit dan membenarkan tulisan

BAB 5
DONGENG
1. Perkara Dongeng
Dongéng nyaéta carita rekaan anu dikarang dina wangun basa
lancaran kalawan sumebarna sacara lisan, nyaéta tatalépa ti hiji jalma
ka jalma séjénna. Kukituna, pangarangna tara ieuh kanyahoan, malah
ti iraha mimiti sumébarna oge tara kapaluruh, hésé ditéangan
lataranana, alatan ukur dicaritakeun ti hiji ruangan ka riungan
sejénna. Ukuran carita dongéng ilaharna parondok, méh sarua jeung
carpon, tapi dina dongéng mah aya unsur pamohalan nu teu kaharti
ku akal.

2. Ciri-ciri Dongeng
Tina katerangan di luhur bisa disebutkeun yén ciri-ciri dongéng téh
di antarana wae :
1) Sumebarna sacara lisan;
2) Teu kanyahoan saha nu ngarangna (anonim);
3) Ngagunakeun basa lancaran;
4) Eusi caritana mangrupa rékaan, malah réa anu pamohalan;
5) Ukuranana ilaharna pondok.

Lian ti éta, aya deui ciri dongéng anu séjénna nyaéta dongéng
mah sok ngandung ajen atikan, pangpangna anu patali jeung akal
budi. Nu deleka jeung culika, biasana sok cilaka. Ari nu sabar jeung
tawakal, tinangtu pinanggih bagja.

3. Papasingan Dongeng
Tina sajumlahing dongéng any sumebar di masyarakat, bisa
dipasing-pasing jadi sawatara bagian, nyaéta :
A. Fabel atawa dongeng sasatoan

Nyaéta dongéng anu eusina nyaritakeun sasatoan kalawan


paripolahna saperti manusa. Upamana waé bisa nyarita jeung mikir.
Contona : dongéng “Gajah jeung Sireum”, “Keuyeup jeung Piteuk”,
jeung “Maung Sieuneun ku Tai Manuk”.

B. Parabél atawa dongéng jalma biasa


Nyaéta dongéng anu eusina nyaritakeun paripolah jalma biasa, anu
sakapeung mah sok mahiwal, pikaseurieun, tapi lenyepaneun.
Contona : dongéng “Si Kabayan Ngadeupaan Lincar”, dongéng “Si
Kabayan Ngala Nangka”.

C. Lagenda atawa dongéng sasakala

Nyaéta dongéng nu eusina nyaritakeun kajadian atawa asal muasal


hiji hal, tempat, barang, sasatoan, atawa tutuwuhan. Contona :
dongéng “Sangkuriang”, dongéng “Sasakala Uncal Tandukan”,
“Sasakala Situ Paténggang”, “Sasakala Situ Bagendit”, “Sasakala
Talaga Warna”, “Sasakala Cau Manggala”.

D. Sagé atawa dongéng babad


Nyaéta dongéng anu eusina nyaritakeun hiji kajadian atawa hiji
jalma, anu aya patalina jeung sajarah. Contona : dongéng “Sangiang
Borosngora”, dongéng “Sunan Permana di Puntang”.

E. Mite atawa dongéng kapercayaan


Nyaéta dongéng anu raket patalina jeung kapercayaan masarakat
kana bangsa lelembut atawa perkara-perkara anu goib. Contona :
dongéng “Nyi Roro Kidul”, jeung dongéng “Ngipri ka Siluman Oray”.

4. Rupa-rupa Judul Dongeng


Dongéng téh asalna sumebar sacara lisan, ngan eyeuna geus aya
sawatara dongéng anu geus dibukukeun, upamana waé Dongeng-
Dongeng Sasakala (Ki Umbara), Aker Dangsé (Wahyu Wibisana), Jurig
Kabayan (Tini Kartini),Sakadang Kuya jeung Sakadang Monyet (Ami
Raksanegara), jeung Salawé Dongéng-Dongéng Sunda (C.M. Playte).
Tina sajumlahing dongéng nu ata di Tatar Sunda, aya sawatara
dongéng nu geus dipagelarkeun dina wangun drama atawa tetater,
malah aya nu geus dijieun pilemna, contona dongéng “Sangkuriang”
jeung “Si Kabayan.” Contoh dongéng-dongéng séjénna, upamana waé,
kapanggih dina buku Dongéng-dongéng Sasakala (Ki Umbara, 2006).
Eusina aya rupa-rupa dongéng, nyaéta :
1) Banteng Tandukan
2) Biruang Jadi Gagak
3) Bulu Lutung Hideung
4) Cai Laut Asin
5) Cau Manggala Aya Sikian
6) Cika-cika
7) Gagak Jadi Hideung
8) Hayam Kongkorongok Subuh
9) Hileud
10) Japati Beuereum Sukuna
5. Unsur-unsur Dongéng
Di luhur disebutkeun yén éta dongéng téh direka dina basa
lancaran ku kituna, unsur pangrojongna ogé tangtu méh sarua jeung
unsur séjénna anu direka dina basa lancaran, upamana baé jeung
carpon atawa novel. Unsur carita nu ngadeudeul dongéng saperti ieu
di handap.

a. Jejer (tema)
Téma nyaéta idé, gagasan, atanapi pokok pikiran anu ngajiwaan
carita. Upamana dongéng “Sasakala Tangkuban Parahu” témana téh
perkara tetekon hirup atawa moral.

b. Latar (setting)

Latar atawa setting nyaéta patempatan, waktu/mangsa, atawa


suasana lumangsungna carita. Dina dongéng “Sasakala Tangkuban
Parahu”, nu jadi latar tempat nyaéta aya di leuweung, karaton, jeung
ranggon. Latar waktuna nyaéta jaman baheula, beurang, peuting,
jeung janari. Ari suasanana aya geueuman aya pikasediheun.

c. Palaku (tokoh)
Palaku atawa tokoh nyaéta naon-naon (bisa jalma, sasatoan,
tutuwuhan, atawa bangsa jin jeung siluman) anu ngalalakon tur
dilalakonkeun dina carita. Saban palaku boga pasipatan atawa watek
séwang-séwangan, nahan sabar, gedé ambek, bageur, atawa angkara
murka. Palaku dina dongéng “Sasakala Tangkuban Parahu” di luhur
nyaéta raja, Wayungyang, Dayang Sumbi, Si Tumang, jeung
Sangkuriang.

d. Galur (alur)
Galur atawa alur nyaéta runtuyan kajadian dina carita anu
ngawangun hiji lalakon neupi ka ngaleunjeur. Galur dina dongéng
“Sasakala Tangkuban Parahu” di antarana kasang tukang pangaresep
raja Karajaan Priangan anu resep moro, ditéma ku lahirna Dayang
Sumbi, tuluy lahirna Sangkuriang, di téma deui pundungna
Sangkuriang alatan ditakol ku sinduk ku Dayang Sumbi, Sangkuriang
tepung deui jeung Dayang Sumbi tuluy ngajak kawin, niat Sangkuriang
bolay, tug kajadian nalapung parahu nepi ka nangkub.

e. Amanat (pesen)
Amanat atawa pesen nyaéta rupaning hal atawa perkara nu rék
ditepikeun ku pangarang dina karyana. Amanat biasana raket patalina
jeung téma. Amanat dina dongéng “Sasakala Tangkuban Parahu” di
antara hirup téh kudu asak sasar jeung asak jeujeuhan, kudu panjang
pikiran jeung ulah ukur tumamprak kana kaayaan tapi kudu dibarung
ku du’a jeung usaha (ihtiar).

Dongeng sasakala sangkuriang "Legenda Tangkuban


Perahu"

Dina hiji mangsa, dicaritakeun aya sahiji putri raja di jawa barat
ngaranna dayang sumbi. Dayang sumbi boga anak lalaki nu kasep
ngaranna sangkuriang. Sangkuriang kareseupna ngaburu sasatoan di
leweng. Sangkuriang dibaturan ku hiji anjing nu ngaranna tumang,
anjing eta lain sawajar anjing, nu sabenerna anjing eta titisan dewa nu
mangrupakeun bapana sangkuriang.Tina hiji poe, sangkuriang jeung
tumang mangkat ka hiji leweng, naha kunaon pas sangkuriang nitah si
tumang ngudag buruan ka leweng, si tumang embungen nuturkeun
kahayang sangkuriang, nah akhirna si tumang diusir ka jero hutan ku
sangkuriang.Sa entos sangkuriang balik deui ka istana, sangkuriang
nyaritakeun kajadian eta ka indungna nyaeta dayang sumbi.
Ngadenge carita eta, dayang sumbi teras ngambek kacida, teu sadar
akhirna dayang sumbi nakol sirahna si sangkuriang make sendok
sangu anu keur di cekelna nepi ka aya urutna. Sangkuriang ngambek,
terus akhirna langsung mangkat ngembara ninggakeun istana
karajaan na. Saprak kajadian eta dayang sumbi nyesel ka anu tos naon
dilakuken nana ka sangkuriang.Sa entos kajadian eta, dayang sumbi
terus nga-doa jeung tapa. Tina hiji wangsa, dewa-dewa masihan
hadiah ka dayang sumbi nyaeta rupa awet ngora jeung kageulisan anu
abadi. Entos lami pisan sangkuriang mangkat, akhirna sangkuriang
mutuskeun balik dei ka istana. Sa entos nepi ka istana, sangkuriang
ningali kerajaan eta teh tos beda pisan.Di dinya oge, sangkuriang
ningali aya hiji awewe anu geulis kacida nu teu lain padahal mah
indungna. Ningali tina kagelisan nana, akhirna sangkuriang niat rek
ngalamarna. Sabalikna oge, sangkuriang teh sosok jalmi anu kasep, nu
mantak nyien dayang sumbi oge reseupen ka pamuda eta teh.

Dina hiji poe, sangkuriang caritana arek pamit menta izin rek
ngaburu di leweng. Sangkuriang menta dayang sumbi pang
ngarapihan keun tali nu ditalian dina sirahna. Dayang sumbi rewaseun
pas ningali aya urut bared tina sirah sangkuriang nu arek jadi calon
suamina eta teh.Urut bared eta, persis pisan kos anakna nu tos
ngarantau bahela. Dayang sumbi merhatikeun terus, dipikir-pikir
beungetna oge mirip pisan jeung anakna nu mangkat harita.Dayang
sumbi mulai ngarasa curiga, akhirna dayang sumbi niat rek ngagagal
keun perkawinan eta teh, dayang sumbi teras ngajukeun dua syarat
ka pamuda eta, nyaeta: Ka hiji, dayang sumbi hoyong pamuda eta teh
ngabendung cai citarum, kadua na, dayang sumbi hayang hiji sampan
parahu anu gede pikeun nyebrang cai citarum.Kadua syarat eta kudu
tos di lakukeun saencan panon poe mulai bijil. Nah dina peting eta
keneh, sangkuriang mulai ngalakukeun dua syarat eta. Sangkuriang
mulai tapa jeung ngerahkeun makhluk-makhluk gaib pikeun
ngabantuan ngawujudkeun dua syarat eta.Dayang sumbi, mulai
ningali lalaunan pagawean sangkuriang nu sabenerna ampir beres di
lakukeun. Dina waktu eta keneh, dayang sumbi oge mulai
marentahkeun pasukan nana pikeun ngabentangkeun laon sutra nu
warna beurem ti sabelah kota timur, sa olah-olah okos panon poe nu
karak bijil.Sangkuriang terus ningali warna bereum eta, jeung ngira
panon poe tos mulai bijil. Sangkuriang akhirna teu jadi neruskeun
pagawean nana, ngambek lantaran nganggap teu bisa ngabulkeun
dua syarat eta.Make kakuatan nana, akhirna sangkuriang ngabobol
bendungan anu entos di jienna, teu lila jadi banjir gede jeung nendang
sampan parahu nu tos dijienna. Sampan parahu eta ngalayang jeung
akhirna ragag dina hiji gunung nu ayena disebut “gunung tangkuban
parahu.”Rengse..

BAB 6
SAJAK

Sajak kaasup karya sastra wangun ugeran atawa puisi. Umpama


ditilik tina eusi kekecapanana, dina sastra Sunda aya dua rupa puisi,
nyaeta puisi anu eusina mangrupa carita jeung puisi anu eusina
henteu mangrupa carita. Conto puisi Sunda anu eusina mangrupa
carita nyaeta wawacan jeung carita pantun. Sedengkeun conto puisi
Sunda anu eusina henteu mangrupa carita nyaeta sisindiran, mantra,
guguritan, sajak jeung kawih.

Umpama ditilik tina kekecapannana, aya puisi anu kaiket ku aturan


jeung puisi henteu kaiket ku aturan. Sajak kaasup puisi anu henteu
kaiket ku aturan, saperti aturan nu aya dina pupuh. Conto puisi Sunda
anu kaiket ku aturan pupuh nyaeta saperti wawacan jeung guguritan.
Aturan nu aya dina pupuh disebut guru lagu jeung guru wilangan.
Jadi, sajak nyaeta karya sastra wangun puisi anu eusina henteu
mangrupa carita. Sajak oge mangrupakeun karya sastra wangun puisi
anu henteu kaiket ku guru lagu jeung guru wilangan.

Kusabab sajak teu kaiket ku guru lagu jeung guru wilangan, dina
mangsa munggaranana sajak kungsi disebut "sajak bebas". Sarua
saperti kawih, anu mangrupakeun karya sastra wangun anu henteu
kaiket ku aturan, kawih oge disebut "lalaguan Sunda" bebas. Sanajan
sajak henteu kaiket ku guru lagu jeung guru wilangan, dina sajak aya
sababaraha padoman atawa aturan anu sifatna henteu ngiket, saperti
unsur-unsur sajak, klasifikasi sajak jeung padoman atawa lengkah-
lengkah pikeun nyieun hiji sajak.

Unsur-unsur nu aya dina hiji sajak nyaeta tema atawa jejer, nada,
rasa, jeung amanat. Klasifikasi atawa rupa-rupa sajak nyaeta saperti
sajak lirik, sajak dramatik, sajak epik, sajak satirik, jeung sajabana ti
eta. Sedengkeun lengkah-lengkah atawa padoman nu aya dina nyieun
sajak teh nyaeta, yen dina nyieun hiji sajak perlu merhatikeun unsur-
unsur saperti imaji, simbol, irama, tema, gaya bahasa, wirahma jeung
purwakanti.

BAB 7
AKSARA SUNDA

Dina paguneman sapopoé masarakat Sunda loba pisan


ngagunakeun basa Sunda, malah baheula mah basa daérah sok dipaké
ku masarakatna. Tapi ayeuna jaman geus robah, loba urang Sunda,
utamana nu cicing di pakotaan, henteu deui ngagunakeun basa Sunda
dina nyarita. Sapertos anu kajantenan di puseur dayeuh Bandung anu
rame, seueur masarakat anu henteu deui ngagunakeun basa Sunda
sareng sering nyarios basa Indonésia tibatan basa daérahna.

Aya hal-hal anu kudu dipikanyaah ngeunaan basa Sunda, nya éta
aya sababaraha dialék dina basa Sunda, ti mimiti dialék Sunda-Banten,
nepi ka dialék Sunda-Jawa Tengah anu geus mimiti campur jeung basa
Jawa. Ahli basa biasana ngabédakeun genep dialék anu béda. Ieu dialék
nyaéta:

• Dialek Kulon (Banten)

• Dialék kalér Dialek Kidul (Priangan)

• Dialek Wétan Tengah Dialek Timur Laut (Sunda Cirebon)

• Dialek Tenggara

Dialék Kulon dipaké di wewengkon Banten jeung Lampung. Dialek


Kalér ngawengku wewengkon Sunda kalér kaasup dayeuh Bogor jeung
sawatara wewengkon basisir kalér. Saterusna dialék Kidul nyaéta dialék
Priangan anu ngawengku Kota Bandung jeung sabudeureunana.
Sedengkeun dialék Timur Tengah nyaéta dialék di Kabupatén
Majalengka jeung Indramayu. Dialék Wétan nyaéta dialék di
sabudeureun Cirebon jeung Kuningan, ogé di sababaraha kacamatan di
Kabupatén Brebes jeung Tegal, Jawa Tengah. Sarta ahirna dialék
Tenggara nyaéta dialék sabudeureun Ciamis, ogé di sababaraha
kacamatan di Kabupatén Cilacap jeung Banyumas, Jawa Tengah. Anu
peryogi kauninga oge Basa Sunda teh gaduh Kekecapan Pangpangna
pikeun rupa-rupa tingkatan saperti ieu di handap:

• Aksara Suara (vokal)


• Aksara Ngalagena

rarangkén terbagi menjadi 3 :

a)       Rarangkén diatas huruf

b)       Rarangkén dibawah huruf


c)       Rarangken sejajar huruf

a. Rarangkén diatas huruf

b.   Rarangkén dibawah huruf


 c.   Rarangken sejajar huruf
• Harti kecap:

Sakumna jalma gubrag ka alam dunya teh alamna merdika jeung


nyumponan martabat hakna. Maranehna bingung ku akal, hate nurani,
campur gaul siga maneh jeung bodo. Ayeuna, sanggeus urang apal kana
aksara Sunda, hayu urang diajar mikawanoh wilangan dina basa Sunda,
hayu...
Seperti yang kita pelajari tadi orang Sunda  harusnya patut
berbangga, karena Bahasa Sunda dan Aksara Sunda menjadi satu
satunya bahasa daerah Indonesia yang pertama bisa diaplikasikan di
Komputer kalian dengan lisensi UNICODE (Lisensi Bahasa Komputer
Internasional).Tapi diluar dari Bahasa Sunda dan Aksaranya, bahasa
Sunda kaya akan pembendaharaan kata, contoh kalau "Makan"
dibahasa Indonesia saja sedangkan  dibahasa Sunda banyak, yaitu :

"Emam" = untuk orang tua/Anak Kecil Sopan, 


"Tuang" = Untuk Sebaya Sopan, atau Lebih tua sedikit, 

"Dahar"= untuk teman sebaya Sedikit Kasar,

"Nyatu"= Bahasa Kasar, 

"Jajablok"=bahasa sangat kasar.

Dan masih banyak lagi, jadi kalau kalian mau belajar bahasa sunda
harus hati-hati, jangan cuma asal denger terus diucapin, kalian harus
tau kata-kata itu diucapkan untuk siapa dan sopan atau kasar. Awalnya
memang ribet sih tapi lama kelamaan kalo sering di aplikasikan dalam
berbicara tidak akan sulit kok.

MATERI KELAS 8
BAB 1
KAWIH

1. Pengertian Kawih
Kawih nyaeta, Salah satu lagam dari khazanah seni suara Sunda.
Pengertian kawih pada mulanya sama dengan sindenan, tetapi
perkembangan memecah kedudukan yang berbeda antara kawih dan
sindenan. Perbedaan itu bukan saja terletak pada pergelaran dan
teknik-teknik bernyanyi saja, melainkan juga lingkunganna.

Kawih mempunyai “sejak” yang tersendiri. Hal ini bisa kita


perhatikan dari pergelarannya, Iringannya dan teknik bernyanyi
termasuk didalamnya pemanis-pemanis. Laras-laras kawih dalam
lagu-lagu remaja kebanyakan berlaras pelog dan madenda. Laras
salendro terasa sangat jarang sekali. Hal ini banyak bersumber pada
kreativitas para juru sangginya yang memang sangat jarang
menciptakan lagu-lagu dalam laras salendro. Lagam kawih yang
terdapat pada tembang adalah pada lagu panambih (ekstra). Lagu
panambih adalah lagu tambahan setelah sekar irama merdeka, irama
yang dipergunakan tandak. Perbedaan yang menyolok hanya soal
surupan saja, dimana kalau tembang

surupan rendah (da = G), sedangkan kalau lagam kawih lebih tinggi
surupannya (da = A = 440 Hz)

Dua unsur yang membentuk kawih:


1. Seni Musik = sebagai pengiring
2. Seni Sastra = Syair/ rumpaka lagu

Kawih nyaeta lagu anu boga unsur-unsur seni nyaeta musik jeung
sastra anu boga notasi lagu dan wiletan.

Contoh Kawih :

Bandung <=== Karangan Mang Koko


Malati Di Gunung Guntur <=== Karangan Mang Koko
Bingbang <=== Karangan Nano.S
Raden Dewi Sartika <=== Karangan R.Machyar Angga Kusumadinata
Karatagan Pahlawan Tanah Sunda

2. Macam Kawih :

• kawih tangtung
• kawih panjang
• kawih lalangunan
• kawih bongbongkaso
• kawih parerane
• kawih sisindiran
• kawih bwatuha

• kawih babatranan
• kawih porod eurih
• kawih sasambatan
• kawih igel-igelan

Kakawihan nyaeta lagu anu boga aturan purwakanti wungkul


Contoh Kakawihan:

Eundeuk-Eundeukan
Oray-Orayan
Tembang nyaeta lagu nu make aturan Guru Lagu jeung Guru
Wilangan.

• Jenis-jenis tembang

- Maskumambang dinyanyikan oleh dayang-dayang Menghibur putri


yang sedang mengandung Agar
- jabang bayi lahir beruntung
- Mijil dinyanyikan untuk sang Putri Sewaktu melahirkan sang bayi
Sebagai hiburan mengalami nyeri yang diderita hanya oleh dirinya
sendiri
- Kinanthi dilagukan karena cinta Kepada bayi yang mulai mengenal
dunia Secara perlahan mengenali Ibu dan Bapa Mengharap cinta kasih
yang mesra dari berdua

- Sinom dinyanyikan anak sudah muda belia Membukakan mata akan


kehidupan dunia yang nyata berkenalan dengan teman dan sanak
saudara Mempersiapkan diri mengarungi kehidupan didunia
-Asmorandana dinaynyikan dikala anak menjadi dewasa Memilih
kawan hidup untuk selamanya didasarkan kasih sayang dan cinta
mesra Dalam menuju ke jenjang Rumah Tangga

- Gambuh yang berkumandang diudara Mengiringi keputusan untuk


mempersunting sang dara dengan meminang pilihan hati dengan
gembira Sebagai pelambang kesucian hati dan rasa cinta.

3. Tujuan Kawih

Tujuan Kawih yaitu sebagai berikut :


· Meningkatkan daya apresiasi seni masyarakat terhadap kawih
Sunda untuk mengangkat jati diri dari kawih Sunda sejajar dengan
karya seni lainnya.
· Untuk mencapai maksud dan tujuannya itu, perkumpulan ini (akan)
melakukan berbagaiusaha (ikhtiar) yang tidak bertentangan dengan
peraturan hukum dan maksud tujuan perkumpulan ini.

4. Contoh Kawih

BUBUY BULAN

Bubuy bulan-bubuy bulan sangrai bentang


Panon poe-panon poe disasate
Unggal bulan-unggal bulan abdi teang

Unggal poe-unggal poe oge hade


Situ ciburuy laukna hese dipancing
Nyeredet hate ningali ngeplak caina
Tuh, itu saha nu ngalangkung unggal enjing
Nyeredet hate ningali sorot socana
Unggal bulan-unggal bulan abdi teang
Unggal poe-unggal poe oge hade
Situ ciburuy laukna hese dipancing
Nyeredet hate ningali ngeplak caina
Tuh, itu saha nu ngalangkung unggal enjing
Nyeredet hate ningali sorot socana
Unggal bulan-unggal bulan abdi teang
Unggal poe-unggal poe oge hade

Artinya :

Memepes bulan- Memepes bulan menyangrai bintang


Matahari-matahari disate
Setiap bulan-setiap bulan saya jemput

Setiap hari-setiap hari juga baik


Danau ciburuy ikannya susah dipancing
Hati bergetar melihat air yang jernih
Tuh,itu siapa yang melihat setiap pagi
Hati bergetar melihat sorotan matanya
Setiap bulan-setiap bulan saya jemput

Setiap hari-setiap hari juga baik


Danau ciburuy ikannya susah dipancing
Hati bergetar melihat air yang jernih

Tuh,itu siapa yang melihat setiap pagi


Hati bergetar melihat sorotan matanya
Setiap bulan-setiap bulan saya jemput
Setiap hari-setiap hari juga baik.

5) Isi Dari Lagu Bubuy Bulan


Menceritakan tentang perasaan orang yang sedag jatuh cinta,yang
diibaratkan seperti melihat hal yang sangat indah dan perasaannya
pun bahagia sekali.
BAB 2
WARTA

Warta nyaeta beja atawa informasi anu ngeunaan kajadian anu


bener-bener aya atawa kajadian. Beja anu dijieun dumasar kana
kajadian anu bener-bener aya atawa kajadian teh sok disebut
informasi faktual. Warta dijieun dumasar kana data anu bener atawa
valid anu asalna ti nara sumber anau bener atawa anu berwenang.

Kusabab warta dijieun dumasar kana kajadian anu bener-bener


kajadian atawa faktual, warta perlu dijieun sacara cukup lengkap. Aya
hiji cara atawa rumusan anu bisa dipake dina nyieun warta, nyaeta
rumusan anu disebut 5W+1H.

Sacara singget anu dimaksud ku rumusan 5W+1H teh nyaeta yen hiji
warta bisa disebut eusina cukup lengkep umpama eta warta miboga
unsur-unsur 5W+1H nyaeta unsur what (naon), who (saha), when (di
mana), where (iraha), why (kunaon) jeung how (kumaha).

BAB 3
SISINDIRAN

Sisindiran téh asalna tina kecap sindir, anu ngandung harti omongan
atawa caritaan anu dibalibirkeun, henteu togmol. Luyu jeung éta, dina
sastra Sunda anu disebut sisindiran téh nyaéta karya sastra nu
ngagunakeun rakitan basa kalawan dibalibirkeun.

Sisindiran teh mangrupa karya sastra wangun ugeran, lantaran


kauger ku purwakanti jeung guru wilangan, sarta umumna dina
sapalisan teh diwangun ku dalapan engang. Upama dipatalikeun jeung
katerangan kamus di luhur, wangenan sisindiran teh bisa disebutkeun:
karya sastra wangun ugeran (puisi) anu eusina dibalibirkeun heula,
diwangun ku cangkang jeung eusi sarta leubeut ku purwakanti.

Ari nu disebut purwakanti nyaeta padeukeutna sada atawa sora


kecap-kecap dina ungkara kalimah, klausa atawa prasa, utamana dina
wangun ugeran (puisi); perenahna boh ngarendeng, ngajajar, horizontal
(dina sakalimah, sajajar, sapadalisan) boh ngaruntuy, pertikal (antar
jajaran, antar padalisan).

Dina rarakitan jeung paparikan, anu murwakanti teh cangkang jeung


eusina. Padalisan kahiji cangkang murwakanti jeung padalisan kahiji
eusi; padalisan kadua cangkang murwakanti jeung padalisan kadua eusi.
Ari dina wawangsalan anu murwakanti the maksudna (hartina) jeung
salasahiji kecap anu aya dina eusina. Ari cangkangna mangrupa
wincikan hiji barang atawa hal anu kudu diteangan maksudna tea.

Upama ditilik tina wangun jeung cara ngébréhkeunana, sisindiran


dibagi jadi tilu golongan nyaéta: (1) rarakitan; (2) paparikan, jeung (3)
wawangsalan. Ditilik tina eusina, rarakitan jeung paparikan bisa
dipasing-pasing jadi tilu golongan, nyaéta: (1) silihasih; (2) piwuruk;
jeung (3) sésébréd.

RARAKITAN
Rarakitan teh mangrupa sisindiran anu diwangun ku cangkang jeung
eusi dina sapadana. Disebut rarakitan pedah kecap awal dina padalisan-
padalisan cangkang dipake deui dina padalisan eusi, nepi ka siga
masang, ngarakit. Sipat kitu dipapandekeun jeung sipat rakit anu papak
dina puhuna.

Purwakanti anu aya dina rarakitan, sarta mangrupa ciri anu


ngabedakeun jeung paparikan, nyaeta purwakanti mindoan kawit, anu
timbul lantaran aya kecap-akecap anu dipindo (dibalikeun) dina awal
padalisan. Kulantaran purwakanti mindoan kawit teh antara cangkang
jeung eusi, umumna dina rarakitan mah kaselang heula ku padalisan
sejen, nepi siga nu pacorok

Contona:

Jauh-jauh manggul awi,

nyiar-nyiar pimerangeun.
Jauh-jauh neang abdi,

nyiar-nyiar pimelangeun

Cangkang:

Jauh-jauh manggul awi

nyiar-nyiar pimerangeun

Eusi:

Jauh-jauh neang abdi,

nyiar-nyiar pimelangeun

Rarakitan di luhur teh sapadana diwangun ku opat padalisan. Padalisan


kahiji jeung kadua cangkangna; padalisan katilu jeung kaopat eusina.

Kecap anu aya dina awal padalisan cangkangna sarua (murwakanti)


jeung kecap anu aya dina awal padalisan kahiji eusi nyaeta jauh-jauh.
Kitu deui kecap anu aya dina awal padalisan kadua cangkang sarua
jeung kecap anu aya dina awal padalisan kadua eusi nyaeta nyiar-nyiar.

Salian ti eta, purwakanti the aya dina tungtung padalisan deuih.


Ieu oge murwakanti antara cangkang jeung eusi. Kecap awi murwakanti
jeung abdi, pimerangeun murwakanti jeung pimelangeun.
Upama nilik kana eusina, rarakitan teh bisa dipasing-pasing jadi tilu
golongan nyaeta silihasih, piwuruk jeung lulucon.

Rarakitan silihasih nyaeta rarakitan anu eusina patali jeung silihasih,


cinta atawa birahi.

Contona:

Mun teu tulus ka paseukna,

ka pancirna oge hade.

Mun teu tulus ka lanceukna,

ka adina oge hade.

Batur mah dibaju hideung,

kuring mah kabaya bae.

Batur mah dipikatineung,

kuring mah sangsara bae.

Rarakitan piwuruk nyaeta rarakitan anu eusina piwuruk, pituah, atawa


nasehat.

Contona:

Peupeujeuh ari ka Bandung,

ulah meuli hayam kate.

Peupeujeuh ari ka indung,


ulah nganyerikeun hate.

Sing getol nginum jajamu,

nu guna nguatkeun urat.

Sing getol neangan elmu,

nu guna dunya aherat.

Rarakitan sesebred nyaeta rarakitan anu eusina salian ti silihasih


jeung piwuruk, kayaning lulucon, banyol, tambuh laku, kritik social,
pamitan jeung salian ti eta.

Contona:

Majar maneh cengkeh koneng,

kulit peuteuy dina nyiru.

Majar maneh lengkeh koneng,

kulit beuteung mani nambru.

Sok haying nyaba ka Bandung,

sok haying nyaho nanjakna.

Sok haying nanya nu pundung,

sok haying nyaho nyentakna.


Unggal padalisan dina rarakitan umumna diwangun ku dalapan
engang, sanajan henteu mutlak kitu. Kitu deui jumlah padalisan dina
sapadana, rereana mah anu opat padalisan, sanajan aya nu leuwih ti
opat padalisan oge. Tangtu bae jumlahna kudu jangkep saperti genep
padalisan, dalapan padalisan jeung sajabana ti eta.

PAPARIKAN
Paparikan teh asalna tina kecap parik atawa parek anu ngandung
harti deukeut. Ari anu dimaksud paparikan di dieu nyaeta sisindiran anu
ngan padeukeut sorana antara cangkang jeung eusina. Jadi henteu
papak (sarua) kecap dina puhuna.

Contona:

Boboko ragrag ti imah,

ninggang kana pileuiteun.

Nya bogoh ulah ka semah,

lamun anggang sok leungiteun

Padalisan kahiji cangkang padeukeut sorana jeung padalisan kahiji


eusi. Di dinya aya sawatara kekecapan anu padeukeut sorana. Kecap
boboko padeukeut sorana jeung kecap nya bogoh, kecap imah
padeukeut sorana jeung kecap semah. Kitu deui padalisan kadua
cangkang padeukeut sorana jeung padalisan kadua eusi. Kecap
ninggang padeukeut sorana jeung kecap anggang, kecap pileuiteun
padeukeut sorana jeung kecap leungiteun. Umumna aya purwakanti
laraswokas (purwakanti engang tungtung) anu kaselang heula siga
pacorok.

Nilik kana eusina, teu beda ti rarakitan bae, paparikan oge bisa
dipasing-pasing jadi tilu golongan nyaeta silihasih, piwuruk, jeung
sesebred.

Paparikan silihasih nyaeta paparikan anu eusina silihasih, cinta atawa


birahi.

Contona:

Daun pulus dilulunan,

jojodog ti Tarikolot.

Sugan tulus lalaunan,

aya jodo pakokolot.

Baju hideung kancing tangan,

dikaput ku merang awi.

Nu hideung matak teunangan,

sing emut ka diri abdi.


Paparikan piwuruk nyaeta paparikan anu eusina piwuruk, pituah,
atawa nasehat.

Contona:

Lauk emas ngakan ganggeng,

disamberan ku japati.

Boga emas moal langgeng,

Teu cara boga pangarti.

Meuli kurupuk sadacin

diwadahan kana kalo

Nu dipupuk ku prihatin

eta diasih ku Alloh

Paparikan sesebred nyaeta paparikan anu eusina salian ti silihasih


jeung piwuruk saperti lulucon, banyol, tambuh laku, sanduk-sanduk
jeung sajabana ti eta.

Contona:

Jeruk purut Cikaruncang,

jambu aer Wanayasa.

Camerut haying kabujang,

susu laer teu dirasa.


Piring katuruban sendok,

ngawadahan rujak huni.

Kuring ge baheula denok,

Ayeuna mah nini-nini

Umumna paparikan oge dina sapadana the diwangun ku dalapan


engang, sanajan henteu mutlak kitu. Sabab aya sawatara paparikan anu
geus popular tur dina sapadana henteu diwangun ku dalapan engang.

Contona:

Dengkleung dengkleung dengdek,

buah kopi raranggeuyan.

Ingkeun anu dewek,

ulah pati diheureuyan.

Situ Ciburuy laukna hese dipancing,

nyeredet hate ningali herang caina.

Tuh itu saha nu ngalangkung unggal enjing,

nyeredet hate ningali sorot socana.


Dina conto-conto diluhur, dina sapadana diwangun ku opat
padalisan dina sapadana. Saenyana taya katangtuan kudu sabaraha
padalisan dina sapadana paparikan teh, anu penting jumlahna jangkep
bae. Iwal anu mangrupa dangding, biasana sapada cangkang sapada
eusi.

WAWANGSALAN
Wawangsalan teh nyaeta karangan (sastra) anu diwangun ku sindir
jeung eusi. Dina sindir diwangun deui ku cangkang jeung wangsal. Anu
dijieun wangsalna the tara ditetelakeun, tapi kudu diteangan tina bagan
eusi. Anu dijieun wangsal the sok murwakanti jeung salahsahiji kecap
anu aya dina bagian eusi eta.Tengetan geura contona dihandap ieu:

Teu beunang dihurang sawah,

teu beunang dipikameumeut.

Padalisan kahiji nyaeta sindir,. Ari padalisan kadua bagian eusi. Bagian
sindir dina wawangsalan di luhur diwangun ku cangkang Teu beunang
dihurang sawah jeung wangsal nyamuni dina eta cangkang nyaeta
hurang sawah. Naon anu dijieun wangsalna? Bisa barang atawa hal.
Kudu diteangan tina bagian eusi Teu beunang dipikameumeut.
Wangsalna hurang sawah, moal salah anu dijieun wangsalna the sato
siga hurang anu aya (remen kapanggih) di sawah. Dina bagian eusi aya
kecap dipikameumeut. Sato naon anu siga hurang, ayana di sawah,
sarta ngaranna murwakanti jeung kecap dipikameumeut? Jawabanana:
simeut

Conto sejenna:

Reregan sabudeur imah,

Kasangsara siang wengi.

Naon ari reregan sabudeur imah the? Jawabanana atawa (barang)


anu dijieun wangsalna kudu diteangan dina bagian eusi. Di dinya aya
kecap kasangsara. Naon ari reregan sabudeur imah anu ngaranna
murwakanti jeung kecap kasangsara? Jawabanana: kasang.

Upama nilik kana wangunna, wawangsalan mah dina sapadana


diwangun ku dua padalisan. Ari jumlah engang dina unggal padalisan
dalapan engang. Umumna eusi wawangsalan aya patalina jeung
silihasih, cinta, atawa birahi.

Titenan geura sawatara conto dihandap ieu:

Belut sisit saba darat,

kapiraray siang wengi.

(oray)

Imah ngambang di sagara,


ulah kapalang nya bela.

(kapal cai)

Manuk tukung saba reuma,

uyuhan daek ka abdi.

(puyuh)

Teu beunang ditiwu leuweung,

teu beunang sipikasono.

(kaso)

BAB 4
PEDARAN BUDAYA SUNDA

Pedaran nyaéta wacana nu eusina ngajéntrékeun tur medar hiji


obyék, prosésna, tujuanana Jeung gunana. Budaya sunda nyaéta hasil
tina pola kegiatan urang sunda anu geus mangtaun-taun sarta geus jadi
hiji kebiasaan dina diri urang sunda. Tujuan wacana pedaran nyaéta
pikeun neupikeun pamanggih ngeunaan hiji obyék atawa hiji perkara,
wacana pedaran téh eusina mangrupa informasi atawa pangaweruh nu
mereka beja jeung pamahaman kanu maca. Gaya nulisna singget,
akurat, jeung muncul. Sifat tulisanna ilmiah jeung lain carita rékaan
(non fiksi).

Pedaran dina basa Indonesia disebut ogé éksposisi. Teks eksposisi


mangrupa wangun prosa anu ngajéntrékeun hiji obyék atawa masalah
secara ilmiah jelas, akurat, jeung singget. Tujuanana pikeun mereka
informasi jeung wawasan ka nu maca, sarua jeung téks éksposisi
wacana pedaran ogé sifatna ilmiah jeung non fiksi.

Struktur
Struktur tulisan pedaran bahasa Sunda diwangun ku bubuka, eusi,
jeung penutup. Minangka bubuka atawa panganteur tulisan bisa ku
nerangkeun gambaran tempat, nyaritakeun naon naon nu rék dipedar,
atawa nyaritakeun perkara séjén anu patalina jeung bahan pikeun
babandingan. Bagian eusi mah nyaritakeun inti pedaran. Sedengkeun
bagian penutup Minangkabau pangkalan tulisan bahasan bisa ku
kacindekan, harepan kahareupna, jeung nyaritakeun kaayaan kiwari
boh kiwari boh nu hari boh nu goréng pikeun ngirit pamaca.

Wangun pedaran basa sunda


Cara nuliskeun tulisan pedaran bahasa Sunda téh rupa-rupa
wanguna, diantarana :

1. Argumentasi

Argumentasi téh wacana anu eusina ngajéntrékeun jeung nerangkeun


bener henteuna hiji perkara dumasar kanan alesan anu kuat, nepi ka
percaya jeung ngahudang pamaca pikeun milampah hiji pagawéan.

2. Deskripsi

Deskripsi téh tulisan nu ngagambarkeun obyék, tempat atawa


kajadian secara jéntré ka pamaca siga nu ngarasakeun langsung éta
kajadian nu digambarkeun dina wacana.

3. Narasi

Narasi téh tulisan anu nyaritakeun lumangsungna hiji kejadian tidur


mangsa ka mangsa kalawan ngaruntuy turut runut

4. Eksposisi

Eksposisi téh wacana nu eusina ngajéntrékeun tur medar hiji obyék,


prosésna, tujuanana jeung gunana. Tulisan bahasan mah ilaharna sok
maké wangun tulisan campuran contona déskripsi jeung narasi, atawa
narasi jeung argumentasi.

Nulis pedaran
Hal-hal nu penting atawa unsur nu kudu diperhatikan dina nulis
wacana pedaran téh nyaéta:
1. Nangtungkeun téma, topik jeung judul

Téma nyaéta pokok pasukan atawan bahan nu rék ditulis. Hartina


pokok masalah anu arék dipaparkeun. Contona téma budaya Sunda,
hartina ruang lingkup paparan teu kaluar tina budaya Sunda. Dina
nangtungkeun téma téh kudu merhatikeun sababaraha hal penting,
diantara:

Ulah nyokot téma nu pedaranana lega teuing.

Pilih anu sumberna babari ditéangan .

Pilih téma nu dipikaresep jeung gampang dimekarkeun.

2. Tujuan nulis

Nangtungkeun tujuan nulis sangkan diskusi teu Kamana-mana

3. Ngumpulkeun bahan

Unggal penulis boga cara sorangan dina ngumpulkeun bahan. Aya


nu ngumpulkeun bahan tina majalah, buku, koran, internet, atawa
wawancara.

4. Milah-milah bahan

Sanggeus matéri dikumpulkan, tuluy dipilah-pilah mana nu penting


jeung luyu Jeung téma. Tina bahan-bahan anu geus dikumpulkan,
anjeun ogé bisa milih mana nu nulis di awal jeung diakhir.
5. Nyusun Rangkay Karangan

sangkan wacana medar museur jeung teu kaluar topik. Matéri anu
geus dipilah-pilah tadi téh tuluy dijadikan rangka, time mana éta rangka
bisa di mekarkeun jadi paragraf.

Conto pedaran budaya Sunda ngeunaan kasenian Sisingaan.

Sisingaan

Sisingaan mangrupa senior pintona rahayat has Sunda. Euweuh asal


pasti iraha kasenian ieu dicok pikeun miliki. Baheula, ngaran Sisingaan
geus dipikawanoh masarakat Sunda di Jawa kulon saprak tiheula,
awalnya kasenian ieu ngan dicoo di wewengkon kabupatén Subang,
Jawa kulon. Tapi kiwari, pintonan sisingaan ogé geus ngembang di
wewengko séjén, kawas Kabupaten Bandung, Purwakarta sarta
Sumedang.

Di kabupaten subang, sisingaan dicoo mun aya acara husus, kawas


khitanan massal sarta ngabagéakeun sémah agung atawa kanagaraan.
Saban bulan Agustus, kasenian ieu ogé dicoo sabot poé deui warsih
kamerdikaan republik Indonesia. Saban warsih, Kasenian ieu ogé dicoo
sabot masyarakat subang ngarayakeun poé jadi kabupatén Subang.
Sabot pintonan sisingaan dicoo, bisa di tempo sawatara buah bonéka
sirah singa. Saban bonéka éta diteundeun di luhur hiji tandu anu
umumna dijieun to awi, sabot sisingaan dicoo pikeun acara khitanan
massal, di luhur Saban tandu ogé diuk saurang budak lalaki anu baris
dikhitanan, sarta sabot pintonan dimimitian, Saban tandu éta dipunggi
ku opat urang lalaki. Maranéhnana maké pakéan adat sunda. Hiji ciri
has na, maranéhnana maké iket sirah ti kawin atawa udeng.
Teu héran, lamun aya ogé anu nyebutkeun kasenian ieu kalawan
ngaran Gotong Singa. Lamun di artikeun,gotong di cokot ti basa sunda
nyaéta dipunggu. Lantunan sapakakas musik tradisional, kawas
kendang, gong, salomprét, sarta ketipung jadi musik pangiring sabot
pintonan sisingaan dicoo. Bari leumpang, suku langsung tandu ogé nari
nurutkeun alunan musik. Sakali kali,maranéhnana ogé maénkeun
antraksi leumpang maju mundur sarta muter. Biasanya, kasenian ieu
ogé dicoo babarengan kalawan antraksi séjén, kawas pintonan akrobat
sarta pencak silat. Teu tinggaleun, tarian has sunda, salah sahiji jaipong
ogé dicoo sabot aya pintonan sisingaan. Pikeun jadi pamaén sisingaan
teu pisan-pisan gampang. Saban pamaén kudu ngabogaan keterampilan
husus. Bisa dibayangkeun, para pangusung tandu henteu ngan
ditungtut pikeun sanggup nari. Maranéhnana ogé kudu nari sarta
maénkeun sawatara macem gerakan bari nahan beungbeurat dina
taktana.

Maranéhnana ogé kudu ngajaga kumaha ogé caranya ambéh bonéka


sirah singa éta henteu murag ti tandu. Leuwih, sabot ditandu éta ogé
diuk sarang budak lalaki anu baris dikhitan. Awalna, Saban bonéka sirah
singa dina pintonan sisingaan kasampak basajan. Tapi kiwari, bonéka
sisingaan anu dijieun ti kertas éta dijieun sakitu rupa nepi ka kasampak
beuki glamour. Kitu ogé kalawan musik pangiringna, ogé lantunan
musik perkusi sarta teunggeulan bedug ogé hadir sabot pintonan
sisingaan dicoo. Bedug dijieun ti kau ngawangun silinder kalawan kulit
sato.
BAB 5
GUGURITAN

Guguritan nyaéta salah sahiji wangun puisi buhun nu dianggit maké


aturan pupuh atawa dangding.Guguritan téh salah sahiji karya sastra
anu diagungkeun waktu Mataram datang ka tatar Sunda dina abad ka-
16. Jaman harita, pupuh téh mayuyu meumeujeuhna mekar ka
sababaraha lingkungan, saperti pasantrén, yukirin, jeung masarakat
literat Sayanee. Seni nganggit guguritan maké pupuh téh salah sahiji
kamekaran tina rumpaka pupuh anu geus matok. Guguritan dijieun bisa
dikasang tukangan ku karesep, kaayaan haté, jeung kereteg pangarang
nu keur karasa harita.

Bédana Guguritan jeung Wawacan

Guguritan
▪Guguritan mah wangun karangan pondok. Contona guguritan karya H.
Hasan Mustapa (1852-1930) aya nu panjangna nepi ka 500 pada,
réréana panjangna kurang leuwih 200 pada. Kitu deui aya guguritan anu
eusina mangrupa carita kayaning Kiamat Leutik karya Toebagoes Alus
Tetep Alusna karya A. Kartawinata (dimuat dina mingguan Parahiangan,
1930).

▪ Guguritan mah ngan dianggit ku sapupuh wungkul.


▪ Guguritan biasana nyaritakeun kaéendahan alam, papatah
hirup, jeung kereteg haté pangarangna.
▪ Istilah ngalagukeun guguritan téh nembang.

Wawacan

▪ Wawacan mah wangun karangan panjang.


▪ Wawacan dianggit ku sababaraha pupuh dina sajudulna.
▪ Wawacan biasana nyaritakeun karajaan, kajadian penting, jeung carita
husus lianna.
▪ Istilah ngalagukeun wawacan téh biasa disebut ngabeluk.

Wangun basa
Wangun basa ugeran anu ditulis saluyu jeung aturan dangding.
Biasana mangrupa rumpaka anu ngagambarkeun rasa pangarangna,
tapi loba ogé nu eusina papatah atawa fiksi.

Guguritan biasana ukur sababaraha pada, tapi Dangdanggula Laut


Kidul jeung AsmarandanaLahir Batin kaasup rada panjang, kitu ogé
guguritan H.Hasan Mustapa umumna 100-200 pada, aya ogé anu 400
pada panjangna.

[ Maca guguritan téh biasana dihariringkeun ku lagulagu tembang, aya


ogé sababaraha guguritan nu dipaké salaku patokan nembangkeun
pupuh, misalna pada kahiji Laut Kidul dipaké nyanyikeun lagu pupuh
dangdanggula, sedengkeun pada kahiji Lahir Batin dipaké pikeun
nyanyikeun lagu pupuh asmarandana.

Pengertian, Istilah, Unsur, Bedana Guguritan jeung Wawacan, Jenis

Jenis guguritan

Pengertian Guguritan

Guguritan nyaeta teh puisi atawa wangun sastra nu diwangun / dianggit


make patokan

pupuh.

Istilah Guguritan

1. Pada ( baris )

2. Padalisan (bait)
3. Guru Wilangan ( jumlah enggang dina unggal padalisan )
4. Guru Lagu ( dangdingdungna sora vokal dina enggal panung tung )

Unsur
1. Tema
2. Rasa
3. Nada
4. Amanat
5. Unsur Luar

Pilihan kecap

•Imajinasi

•Lambing
•Majas

• Wirahna
•Pedotan
•Purwakanti
•Guru Lagu
•Guru Wilangan

Ciri ciri guritan

Siga (seperti) Sajak


Siga (seperti) Novel
Diwangun ku hiji atawa 2 pupuh
Diwangun ku leuwih 2 pupuh
Bentukna Pondok
Bentukna Panjang

Pengertian dan jenis pupuh

Terdapat 17 jenis pupuh yang setiap jenisnya memiliki karakter


berbeda, yaitu:

1. Asmarandana, pupuh tentang cinta, kasih sayang, bahkan birahi.


2. Balakbak, pupuh tentang lawakan atau humor.
3. Dangdanggula, pupuh tentang kegembiraan, kemakmuran, atau
keagungan.
4. Durma, pupuh tentang semangat, kemarahan, atau kesombongan.
5. Gambuh, pupuh tentang kesulitan, kesedihan, atau sakit dll.
6. Gurisa, pupuh tentang imajinasi manusia atau khayalan.
7. Jurudemung, pupuh tentang kebimbangan

8. Kinanti, pupuh tentang penantian dan kasih sayang.


9. Ladrang, pupuh tentang humor yang bersifat sindiran.
10. Lambang, pupuh tentang humor yang bersifat filosofis.
11. Magatru, pupuh tentang kekesalan terhadap diri sendiri atau
penyesalan.

12. Maskumambang, pupuh tentang kesedihan yang dalam.


13. Mijil, pupuh tentang kesedihan yang memiliki harapan.
14. Pangkur, pupuh tentang kekesalan dan kesedihan karena tugas yang
berat.
15. Pucung, pupuh tentang kemarahan pada diri sendiri.
16. Sinom, pupuh tentang kegembiraan, kesenangan.
17. Wirangrong, pupuh tentang penyesalan dan rasa malu terhadap
tingkah diri sendiri.

Jenis jenis pupuh

• Pupuh
• Watek
• Guru lagu & Guru Wilangan
• Kinanti
• Ngadago, nganti – nganti aya nu di arep - arep prihatin 8u 8i 8a 8i 8a
8i
• Asmarandana
• Silih asih, Kasmaran

8i 8a 8ѐ/o 8a 7a 8u 8a
• Dangdanggula
• Agung, Agem

10i 10a 8o/ѐ 7u 9i 7u 6u 8a 12i 7a


• Sinom
• Senang, Gumbira

8a 8i 8a 8i 7i 8u 7a 8i 12a
• Pangkur
• Keuheul, lumampah

8a 11i 8u 7a 12u 8a 8i
• Mijil
• Simpe, bingung, sedih
10i 6o 10ѐ 10i 6i 6u
• Durma
• Napsu, Perang
12a 7i 6a 7a 8i 5a 7i
• Maksumambang
• Nyeri, nalangsa, peurih
12i 6a 8i 8a

• Pucung
• Piwuruk, banyol
12u 6a 8i/o 12a
• Blakblak
• Heureun, pikaseurieun
15ѐ 15ѐ 15ѐ
• Mangatru
• Prihatin, lelucon
12u 8i 8u 8i 8o
• Wirangrong
• Ѐra, wiring
8i 8u 8u 8i 8a 8a
• Gambuh
• Bingung, samarpolah
7u 10u 12i 8u 8o
• Ladrang
• Banyol, heureuy
10i 4a 8i 12a
• Lambang
• Heureuy ( leuwih mijan batan blakblak jeung ladrang )
8a 8a 8a 8a
• Gurisa
• Tamba kesel, pengangguran
8a 8a 8a 8a 8a 8a 8a 8a

• Jurudemung
• Kaduhung, hanjelu
8a 8u 6i 8a 8u

BAB 6
MANDU ACARA

Panata acara disebut oge protokol atawa MC (master of

ceremony) dina basa indonesia disebut pembawa acara.

Panata acara teh miboga pancen pikeun ngatur acara

resmi, sangkan acara lumangsang luyu jeung jadwal anu

geus ditangtukeun. Dina kagiatan sapopoe acara anu

diatur ku panata acara teh di antarana:

(1) rupa-rupa gempungan, rapat, ceramah, jsb;


(2) upacara, kaasup upacar bendera, upacara adat, upacara muka jeung
nutup kagiatan, jsb.

Upaya hidep meunang pancen jadi panata acara, aya

sawatara hal anu kudu diperhatikeun, sangkan dina

prakna bisa lancar

(1) kudu enya-enya apal kana acara anu rek dilaksanakeun

(2) kudu nyaho saha-sahana anu baris hadir dina acara eta.

(3) kudu apal saha-sahana anu baris biantara dina eta

acara; saha anu nepikeun biantara bubuka, biantara

pamapag (sambutan), jeung biantara utama.

(4) kudu apal kana runtuyan acara sagemblengna.

(5) kudu apal saha anu baris ngeusian atawa mingpin

acara anu geus ditangtukeun. Upama bae dina eta acara

teh aya maca Alquran; kudu geus ditangtukeun saha anu

macana jeung saha anu nepikeun saritilawahna; kitu deui

llamun aya lagu "Indonesia Raya", kudu geus dipuguhkeun

anu baris mingpinna.

(6) kudu apal Kana runtuyan acarana, anu biasana geus

disusun ku panaya calagara; lamun can aya, kudu disusun


ku utang babarengan jeung panata calagarana.

MANDU ACARA

Dina rapat, gempungan, atawa ceramah

(1) Susunan acarana teh blasana mah sok kieu Bubuka, biasana sok
langsung dibuka ku panata acara upama Bae ngajak sakumna anu hadir
pikeun maca basmalah.

(2) Biantara poko (utama) pikeun ngadadarkeun pasuluan anu rek


dirapatkeun, disawalakeun atawa dipedar dina ceramah.

(3) tanya jawab.

(4) ngasongkeun rumusna hasil rapat, sawala, atawa kacinden ceramah.

(5) panutup, biasana sok langsung ku panata acara.

Dina acara sejen saperti acara paturay tineung atawa pentas seni
biasana sok diwuwuhan ku biantara pamapag (sambutan), anu
dilaksanakeun samemeh biantara utama. Sok aya acara hiburan deuih.
Biasana mah acara hiburan dilaksanakeun sabada acara utamana
rengse.Dina prakna, aya sawatara hal anu kudu dipalire upama utang
jadi panata acara di antarana:

(1) sorana kudu bedas jeung bentes.

(2) kentong jeung wirahmana merenah.

(3) miboga pangaweruh anu jembar ngeunaan materi acara anu di


tepikeun
(4) miboga kamampuh ngareka basa pikeun bungbu pangirut.

(5) Surti Kana suasana jeung kahayang hadirin.

(6) miboga sikep anu hade, anu ngawengku tatakrama, Pariaman, jeung

rengkak paripolah lianna.

(7) miboga kamampuh pikeun ngahirupkeun suasana.

Panata acara teh mangrupa kaparigelan anu bisa dilatih. Anu Matak
upama hidep hayang jadi panata acara, MC, atawa presenter teh geus
jadi hiji profesi anu bisa di andelkeun.

BAB 7
CARITA PONDOK

Pengertian Carita Pondok


Carita pondok teh nyaeta karangan rekaan (fiksi) anu wangunna
pondok sarta ngan ukur ngasongkeun hiji peristiwa. Carpon umumna
nyaritakeun hal-hal anu sipatna realistis, diangkat tina kanyataan.

Sajarah Carita Pondok

Carita pondok asal-muasalna mah tina talari carita lisan anu


ngahasilkeun carita-carita kawentar kayaning Iliad sarta Odyssey karya
Homer. Carita-carita eta ditepikeun dina wangun puisi anu mibanda
wirahma, kalayan wirahma anu mibanda fungsi minangka pakakas
pikeun nulungan jalma pikeun nginget caritana. Bagian-bagian singget
tina ieu carita teh, dipuseurkeun kana naratif-naratif individu anu bisa
ditepikeun dina hiji kasempetan pondok. Sakabéh caritana kakara
katémbong saupama sakabéh bagean caritana geus ditepikeun.

Ciri – Ciri Carita Pondok

- Bisa rengse dibaca dina sakali mangsa


- Alurna teu kompleks, museur kana hiji kajadian
- Mere kesan lir enya-enya kajadian

Unsur Instrinsik Carita Pondok

- Palaku
- Amanat
- Tema
- Latar
- Galur

Unsur Ekstrinsik Carita Pondok

- Nilai-nilai dalam Carita Pondok

- Latar Belakang Kahirupan Pengarang


- Situasi Sosial

Teknik Nulis Carita Pondok

Tema
Bahan carita
Alur
Tokoh
Dialog
Sudut pandang
Prak-prakan

Contoh Carita Pondok :

DUA NUNGALALANA JEUNG HIJI BERUANG

Dua jalma leupang ngalalana babarengan liwat ka hiji leweung. Waktu


eta ngadadak aya Hiji beruang anu gede kaluar ti semak semak deukeut
maranehna.Salah sahiji nungalalana,ngan ukur mikirkeun diri sorangan
jeung teu mikirkeun babaturannana.maneh na naek ka hiji tangkal anu
deukeut ka maneh na.Nungalalana hiji deui,ngarasa teu bisa ngalawan
beruang nu sakitu gede na sorangan.manehna ngabeubeut keun dirina
ka nu taneuh jeung ngagoler bari ngahep-hep.Saolah-olah manehna tos
maot. Maneh na osok ngadenge lamun beruang teh moal nyabak sato
atawa jelema anu geus maot.Babaturannana nu aya di tangkal huenteu
ngalakukeun naon naon jueng heunteu nulungan babaturannana anu
ngagoler.teu nyaho paguneman ieu teh bener atawa heunteu.beruang
eta teh ningali ka jalma nu ngagoler maneh na ngaendus-endus
deukeut sirah na,beruang eta teh ngarasa puas da korbanna tos maot
padahal ma heuntue beruang eta teh indit.Nungalalana anu di tangkal
turun ka handap ningali babaturannana.”katingalinna sa olah-olah
beruang eta teh ngabisikeun ka ceuli anu ngagoler bieu”.“naon nu di
katakeun ku beruang eta teh?saur nungalalana nu sambunyi di
tangkal”.”beruang eta nyarita,”saur nungalalana anu ngagoler
bieu,”heunteu saluyu luempangBabarengan jeung saurang anu
ngantepkeun jeung heunteu mikirkeun babaturannana anu keur dina
bahaya “

BAB 8
LAPORAN KAJADIAN
Mangrupa hiji katerangan ngeunaan hiji hal atawa kajadian anu di
tulis dumasar data, fakta, sarta katerangan anu ngawengku kajadian
eta.Laporan kajadian anu sifatna resmi atawa penting biasana di
tepiken dina wangun tulisan Hal - hal anu kudu di perhatikeun dina
laporan kajadian nyaeta :

• ngimeutan laporan kalawan iemet

• ngecek dei hal - hal anu di laporken kalawan iemet

• teu nyampurbaurken antara fakta anu sifat na obyektif jeung opini


atawa kamandang anu sifatna subyektif

• ngalakukeun kajadian anu ngabuktikeun bebeneran atawa kaakuratan


fakta kajadian

Contoh laporan kajadian

Bandung Di kepung Cileuncang

Sabtu 19 Desember Kota Bandung di gur hujan salila 2 jam. Cai susukan
marudal akibatna jalan loba anu kakeueum ci leuncang salahsahijina di
jalan Pasteur. Cai susukan anu asalna ti kaler ngeeum jalan Pasteur.
kandaraan anu keur ngaliwat di eta jalan loba anu mogok malahan mah
kaseret ku gedena arus cai.
Cara ngaanalisis Laporan

1. Paham isi laporan tina wangun sarta kabasaanana

2. Ngarinci laporan sing detail atawa di wincik poko - poko laporan na

3. Bere kamandang atawa pamendak kana isi laporan dumasar teori


atawa referensi ti para ahli Contoh isi laporan kajadian jeung hasil
analisis kajadian Isi laporan :

Mobil pickup anu di tumpakan ku karyawan pabrik aci tabrakan jeung


beus hebring, akibatna lima karyawan pabrik aci tatu parna sarta kudu
di bawa ka Rumahsakit.Analisis kajadian :

Mobil pickup anu ngangkut karyawan pabrik aci nyiap treuk, teu
kanyahoan di hareupna aya treuk hebring

MATERI KELAS 9
BAB 1
BIANTARA
Biantara nyarita hareupeun balarea pikeun nepikeun hiji perkara,
sipatna monolgis, ukur direspon ku unggeuk/gideg, keprok, jeung
pasemon.

Tujuan biantara

Informatif

Persuasif jeung Instruktif

Edukatif

Entertaint

Struktur biantara

1. Bubuka

2. Eusi

3. Bahasan

4. Kacindekan

Metode biantara
Metode Impromtu

Metode Ngapalkeun (memoriter)

Metode Naskah (manuscrip)

Metode ekstemporan

GUNA BIANTARA

- Pikeun nepikeun rupaning kapentingan/maksud.

- Ngaronjatkeun ajen diri

- Ngarojong Leadership

- Jadi puseur paniten masarakat, dihormat jeung dihargaan.

WANDA BIANTARA

Ceramah

Pamapag/sambutan

Pedaran/bahasan hiji pasualan


Natar (up grading)

Laporan

Kampanyeu/propaganda

Tarekah Ngaronjatkeun Kamampuh Biantara

Diajar dina organisasi

Numuwuhkeun kawani tumanya

Ngaregepkeun ceramah ilmiah

Rea maca

TAHAPAN BIANTARA

A. PERSIAPAN

Nangtukeun tujuan jeung topik

Ngawasa materi nu rek ditepikeun

Mikanyaho audience

Mikaweruh situasi jeung kondisi

Nyiapkeun fisik jeung mental

B. TAHAP MIDANG
Muka omongan

Ngabiantarakeun eusi

Nutup biantara

BAB 2
TEKS DESKRIPSI NGEUNAAN KAMPUNG ADAT

Kampung adat nyaeta hiji perkampungan anu dieusi ku masarakat


anu masih nyekel pageuh kana adat istiadt karuhun, saperti contona
kampung adat di daerah Sunda nyaeta Kampung Naga nu ayana di
Kabupaten Tasikmalaya. Kampung adat biasana henteu pati
kapangaruhan ku adat luar di sabuderanana. Di sawatara kampung adat
anu aya di wewengkon Sunda, aya kampung adat anu miboga sajarah
anu jelas aya oge kampung adat anu sajarahna henteu pati jelas, nyaeta
saperti kampung adat Kampung Naga, nepika masarakat Kampung
Naga nyebut ku istilah “pareumeun obor” pikeun nyebut yen aya
bagean sejarah Kampung Adat anu henteu bisa dipaluruh.

Ciri-ciri kampung adat di Jawa Barat anu umum nyaeta mangrupa


hiji perkampungan anu dieusi ku masarakat anu masih nyekel pageuh
kana adat istiadat karuhun satempat. Conto kampung adat nu aya di
Jawa Barat nyaeta saperti Kampung Naga, di Kabupaten Tasikmalaya.

Di handap ieu nyaeta ciri-ciri sacara leuwih lengkep tina kampung adat
nu aya di Jawa Barat :
1. Kampung adat masih kuat nyekel hiji adat kabiasaan karuhun
satempat, nyaeta adat Sunda
2. Kampung adat teu bisa diasupan atawa dicicingan ku jalma luar
3. Di kampung adat biasana aya nu disebut ketua adat
4. Kusabab kaayaanana unik kampung adat sok dijadikeun obyek wisata
atawa obyek panalungtikan
5. Kampung adat biasana sok dibantu ku pamarentah sangkan eta
kampung adat teh dilestarikan
6. Agama atawa kapercayaan anu dianut di kampung adat biasana
seragam atawa sarua.

Dahulu suku Sunda mendiami daerah yang terkenal dengan


sebutan Priangan. Daerah Priangan, meliputi Kabupaten Cianjur, Kota
Bandung, Kabupaten Bandung, Kabupaten Sumedang, Kabupaten
Garut, Kabupaten Tasikmalaya, dan Kabupaten Ciamis. Daerah Priangan
disebut juga Tatar Sunda (Tanah Sunda).

Di daerah Tatar Sunda ini masih terdapat beberapa kampung adat.


Tiap-tiap kampung adat tersebut mempunyai keunikan dan ciri khas
tersendiri. Beberapa kampung adat di Jawa Barat tersebut antara lain.
Kampung Naga Jawa Barat

Kampung Naga merupakan perkampungan yang dihuni oleh


sekelompok masyarakat kecil (2 RT) yang sangat kuat memegang
hukum adat leluhur.Kampung Naga terletak di Desa Neglasari
Kecarnatan Selawu, Kabupaten Tasikmalaya.

Sejak kecil setiap warga suku Naga dididik untuk hidup bergotong-
royong dengan sesama warga sekampung. Mereka yakin semua warga
masih saudara. Pengertiannya, baik saudara dekat maupun jauh. Hal ini
karena mereka masih satu nenek moyang Sembah Dalem Eyang
Singaparna yang dimakamkan di lereng Gunung Kracak yang hutannya
sangat lebat.
Semua warga kampung dilarang keras menebang pohon-pohon
hutan di lereng Gunung Kracak. Bukan itu saja, sekadar mengumpulkan
ranting-ranting kayu kering untuk kayu bakar pun tidak boleh. Kayu
bakar harus diambil dari kebun dan pekarangan setiap warga.
Mengambil pohon-pohon dari hutan menjadi pepali (pantangan) bagi
seluruh warga Kampung Naga.

Seluruh warga kampung Naga menjalani hidup sederhana. Contoh


mengenai bentuk rumah. Warga Kampung Naga menggunakan bentuk
rumah panggung. Selain itu, di tiap rumah kampung ini tidak
menyediakan perabot meja dan kursi, alat-alat elektronik, dan lain-lain.
Anak cucu yang merasa tidak puas dengan hidup sederhana tersebut
boleh merantau dan mencari nafkah di luar kampung.

Kampung kuta

Kampung ini berada di Desa Karangpaningal, Kecamatan


Tambaksari, Kabupaten Ciamis. Kampung ini dikelilingi oleh tebing,
hingga seperti benteng yang mengelilingi kampung (kuta artinya pagar
tembok).

Kampung Kuta merupakan kelompok masyarakat yang memegangi


adat dengan kuat. Seluruh warga kampung Kuta beragama Islam dan
berpegang teguh pada adat. Mereka meyakini adanya tempat-tempat
khusus yang keramat dan makhluk halus. Mereka juga meyakini
kepercayaan terhadap perhitunganperhitungan adanya hari baik.
Kampung dukuh

Kampung ini terletak di Desa Cijambe, Kecamatan Cikelet,


Kabupaten Garut. Luas kampung ini lebih kurang 18 ha. Dari kota Garut
lebih kurang berjarak 100 km. Untuk dapat sampai ke lokasi kampung,
dapat ditempuh dengan naik Ojek atau naik truk dari pintu Dukuh di
pinggir jalan raya jalur Cimari-Pameungpeuk.Konon, kampung adat ini
didirikan oleh tokoh yang bernama Syekh Abdul Jalil, yang dipercaya
sebagai bawahan Rangga Gempol (Bupati Sumedang). Masyarakat adat
menyebutnya sebagai ”Eyang Wali” yang menjadi penyebar Islam di
Kampung Adat Dukuh itu. Eyang Wali yang juga mengajarkan tasawuf
dengan inti ajaran hidup sederhana, juga dimakamkan di Kampung
Dukuh. Makam tersebut dikeramatkan masyarakat setempat dan
disebut sebagai makam Karomah (makam tersebut diziarahi
masyarakat kampung setiap hari Sabtu).

Kampung Dukuh dipimpin oleh seorang kuncen (kepala adat).


Kuncen selalu dipilih dari laki-laki yang menguasai ajaran Islam dan juga
memiliki sikap kepemimpinan. Dalam menjalankan tugas, kuncen
dibantu oleh tiga orang pembantu, masing-masing dua orang lawang
(laki-laki) dan dua orang awewe (perempuan).
Masyarakat Kampung Dukuh memelihara serta memegangi adat
istiadat dengan teguh. Dalam adat istiadat kampung dikenal beberapa
pemali (tabu/ laranganlarangan). Di antara pemali-pemali tersebut
misalnya: berdagang, menjadi pegawai negeri, memelihara binatang
berkaki empat (misalnya kambing dan kerbau). Selain itu, ada juga
tabu-tabu, terutama saat melakukan upacara ziarah di makam
(misalnya dilarang mengenakan kain bermotif seperti batik atau bordir,
larangan memakai perhiasan bagi kaum perempuan, larangan merokok,
meludah, kencing, membunuh binatang dan merusak, dan selalu
menjaga wudu).Selain itu, warga Kampung Dukuh juga amat menjaga
lingkungan hidupnya. Mata air yang terletak di lokasi makam Karomah
dijaga kebersihannya dalam rangkaian upacara ziarah setiap hari Sabtu.

Kampung cikonang
Kampung ini terletak di wilayah Desa Lumajang, Kecamatan
Pangalengan, Kabupaten Bandung. Warga kampung beragama Islam,
tetapi juga memiliki kepercayaan pada adat (roh-roh leluhur). Mereka
meyakini roh-roh para leluhur tersebut melindungi mereka.

Warga kampung adat ini berkomunikasi dengan roh-roh para


leluhur dengan upacara-upacara adat. Warga kampung juga memiliki
berbagai tabu, misalnya melangkahi nasi tumpeng (yang akan
digunakan dalam kegiatan upacara), menginjak bang barung (alas
pintu), serta melakukan upacara pada hari Jumat dan Sabtu.

Kampung Mahmud

Letak kampung ini di wilayah Desa Mekarrahayu, Kecamatan


Margaasih, Kabupaten Bandung. Konon, warga kampung adat ini adalah
keturunan Eyang Dalem Abdul Manaf yang datang dari negeri Arab
sambil menggenggam tanah. Segenggam tanah tadi diletakkan di
kawasan rawa, yang konon angker, di pinggir Sungai Citarum.
Segenggam tanah itulah yang kini menjadi lokasi Kampung Mahmud itu.
Menurut cerita dari mulut ke mulut, peristiwa tersebut terjadi kurang
lebih pada abad XV.

Masih menurut cerita dari mulut ke mulut, Eyang Dalem Abdul


Manaf adalah keturunan raja Cirebon. Beliau termasuk penyebar
agama Islam di Bandung. Sesudah Eyang Dalem mendirikan rumah (di
Kampung Mahmud tersebut), orang-orang juga berdatangan
mendirikan rumah di sana.
Kampung Mahmud memiliki sejumlah adat istiadat yang masih
dipegang teguh. Di antara adat-istiadat tersebut adalah pemali-pemali
(pantangan) seperti tidak boleh ada bangunan berdinding tembok,
rumah beratap genting barong, dan berkaca. Selain itu, juga tidak boleh
ada tabuhan beduk dan gong besar. Tidak boleh pula ada binatang
semacam angsa atau kambing, dan sejumlah pemali yang lain. Jika
pemali-pemali tersebut dilanggar, konon akan menimbulkan bencana.

Kampung (gede kasepuhan) cipta gelar

Letak kampung ini berada di wilayah Kampung Sukamulya, Desa


Sirnaresmi, Kecamatan Cisolok, Kabupaten Sukabumi. Nama Kampung
Gede Kasepuhan Ciptagelar (selanjutnya disebut Ciptagelar)
sebenarnya merupakan nama baru untuk Kampung Ciptarasa.

Tepatnya, semenjak tahun 2001 (lebih kurang sekitar bulan Juli)


Kampung Ciptarasa yang berasal dari Desa Sirnarasa melakukan ”hijrah
wangsit” ke Desa Sirnaresmi. Di desa baru inilah (tepatnya Kampung
Sukamulya, Desa Sirnaresmi, Kecamatan Cisolok, Kabupaten Sukabumi)
pimpinan masyarakat adat memberikan nama baru, yaitu Ciptagelar.
Nama pimpinan warga masyarakat adat tersebut adalah Abah Anom
atau Bapa Encup Sucipta.
Kampung (Gede Kasepuhan) Ciptagelar memiliki ciri khas dalam
hal lokasi dan bentuk rumah serta tradisi yang masih dipegang kuat.
Mungkin hal ini bisa dipahami dari pengertian ”kasepuhan” yang berarti
adat kebiasaan tua atau adat kebiasaan nenek moyang.

Kampung pulo

Letak kampung adat seluas 10,5 ha ini berada di tengah Situ


(danau) Cangkuang, Desa Cangkuang, Kecamatan Leles, Kabupaten
Garut. Menurut keyakinan masyarakat setempat, warga kampung adat
ini merupakan keturunan Embah Dalem Arif Muhammad. Konon,
sejarah Embah Dalem sendiri, konon merupakan salah satu pemimpin
pasukan Mataram yang diutus Sultan Agung untuk menyerang Batavia
(abad XVII).

Seperti diketahui, penyerangan pasukan Mataram mengalami


kegagalan. Embah Dalem pun tidak berani pulang ke Mataram.
Kemudian, beliau menetap Sekaligus menyebarkan agama Islam di
daerah yang kini disebut sebagai Kampung Pulo itu.

Kompleks Kampung Pulo hanya terdiri atas enam buah rumah


tinggal dan sebuah musala (penambahan bangunan tidak
diperkenankan di kampung adat ini). Konon, jumlah bangunan rumah
tinggal ini ada kaitannya dengan jumlah anak Embah Dalem Arif. Embah
Dalem memiliki enam orang anak, yaitu lima perempuan dan seorang
laki-laki (yang meninggal dunia waktu kecil). Setiap anaknya menempati
satu rumah tinggal dam berjejer menghadap utara dan selatan.
Bangunan musala menjadi perlambang anak laki-laki satu-satunya yang
meninggal sewaktu akan dikhitan.Salah satu pemali dalam kampung
adat ini adalah memelihara binatang besar berkaki empat. Pemali ini
mungkin berkaitan dengan keterbatasan lahan kampung adat itu
sendiri, karena terletak di tengah-tengah situ atau danau kecil, yaitu
Situ Cangkuang.

Kampung urug

Secara administratif, Kampung Urug termasuk wilayah Desa


Kiarapandak, Kecamatan Sukajaya, Kabupaten Bogor. Kampung ini
dialiri oleh tiga buah sungai, yakni Ciapus, Cidurian, dan anak Sungai
Ciapus. Di kampung ini para warganya merupakan keturunan Prabu
Siliwangi (seuwu siwi Siliwangi). Menurut para kololot (pemimpin
masyarakat adat), waktu Prabu Siliwangi di Kadu Jangkung, konon
beliau berkata bahwa pada suatu saat Kampung Urug akan menjadi
daerah pertanian.Dalam bertani tingkah laku masyarakat Kampung
Urug tidak lepas dari legenda:

Nyi Sari Pohaci, atau lebih dikenal dengan sebutan Dewi Sri.
Sebagai contoh, Dewi Sri mendapat haid pertama hari Senin, maka bagi
masyarakat Urug hari tersebut merupakan pantangan untuk mengurus
padi, sedangkan pada hari Jumat, darah menstruasinya disiram dengan
air dan jatuh ke bumi. Hari Jumat itulah yang merupakan pantangan
bagi warga Kampung Urug untuk pergi ke sawah. Bagi masyarakat
kampung ini Dewi Sri diyakini sebagai putri Prabu siliwangi yang
meninggal saat belum menikah.Salah satu keunikan kampung ini adalah
adanya leuit (lumbung padi) di seluruh rumah. Kampung ini juga
termasuk salah satu masyarakat yang masih menjaga budaya Sunda
Buhun dari para karuhun (nenek moyang).

BAB 3
NOVEL

Novel mangrupakeun sala sahiji genre sastra sunda nu datangna tina


sastra bangsa deungeun, lain asli pituin sastra Sunda. Novel nya éta
carita rékaan nu rélatif panjang dina wangun prosa sarta miboga alur,
carita, jeung karakter anu kompéks.

Ku lantaran panjang, novel biasana mah sok mangrupa buku. Novel


Sunda nu mimiti medal nya éta Baruang Kanu Ngarora nu ditulis ku D.K.
adiwinata dina taun 1914, dipedalkeun ku Balai Pustaka.

Novel Sunda ogé lain di pangaruhan tina sastra Indonesia, sabab


novel dina basa Indonesia mah kakarak aya dina taun 1920 dina judul
novel Azab dan sengsara, karya Merani siregar.
Jenis-jenis novel

Unsur-unsur nu aya dina sastra novél sarua baé jeung dina genre
sastra lianna kayaning téma, alur, latar, penokohan, sudut pandang,
jeung amanat. Carita dina novél biasana mah sok dipasing-pasing dina
bab atawa bagian.

Dumasar kana caritana, novel bisa dipasing-pasing mun ditilik tina


wanguna aya sababaraha jenis-jenis novel sunda dumasar kana umur
jeung kana eusina, diantarana jenisna nyaeta:

A. Jenis novel dumasar umur

1. novel barudak

2. novel rumaja

3. novel dewasa

B. Jenis novel dumasar kana eusina

1. Novel silih asih

2. Novel kulawarga

3. Novel sosial

4. Novel misteri
5. Novel sajarah

6. Novel jiwa

Judul novel sunda jeung pangarangna

Dihandap ieu aya sababaraha conto judul novel bahasa sunda


jeung pangarangna nu pernah ditulis dina karya sastra novel basa sunda
daintarana nya éta:

Judul Novel Ngaran Pangarangna

Baruang kanu Ngarora D.K. adiwinata

Carios Agan Permas Joehana


Pangéran Kornel R.Memed Sastrahadiprawira

Perang bubat Yosef Iskandar

Unsur carita novel basa sunda

Sapertos nu tos disebutkeun diluhur yén novel oge miboga unsur nu


sarua jeung sastra lianna nya éta téma, alur, latar, penokohan, sudut
pandang, jeung amanat.

1. Téma

Nya éta inti pikiran atawa puseur implengan tina carita novel.

2. Alur

Mangrupakeun leunjeuran carita atawa lumangsungna carita. alur


carita novel dibagi tilu nya éta:Ngaguluyur: Nyaritakeun carita ti awal
nepi ka ahir Bobok tengah: Langsung kana masalah atawa ka tengah-
tengah carita Ti tukang: Nyaritakeun ti tungtung carita

3. Palaku

Bèda jeung palaku anu ngalalakon dina sastra buhun, palaku dina novel
mah umumna manusa. Salaku pribadi, palaku anu ngalalakon miboga
watek sewing-sèwangan. Demi watek anu ngancik dina diri palaku bisa
dièbrèhkeun ku sababaraha cara.Kahiji, ku tingkah lacuna. Kadua, ku
jalan pikiranana. Katilu, ku ucapanana anu dikedalkeun dina
paguneman. Kaopat, ku gambaran wujudna. Kaima, ku gambaran
langsung.Ngeunaan jumlahna, palaku anu ngalalakon tèh aya anu ngan
saurang jeung aya anu leuwih ti saurang. Palaku anu sifatna protagonist
nya èta palaku utama, sedengkeun palaku anu sifatna antagonis nya èta
palaku tambahan

• Palaku utama

• Palaku pembantu

• Palaku tambahan

4. Lattar atawa setting

Nya éta tempat kajadiana nu aya dina alur carita dina karya sastra
novel. Ieu istilah tèh mangrupa tarjamahan tina setting, maksudna
nuduhkeun waktu jeung tempat lumangsungna kajadian anu
dicaritakeun. Lian ti latar anu nuduhkeun waktu jeung tempat
lumangsungna kajadian anu dicaritakeun, ogè aya anu disebut latar
kaayaan atawa latar suasana. Maksudna, nya èta latar anu
ngèbrèhkeun kaayaan atawa kajadian anu karandapan ku palaku anu
ngalalakon.

5. Sudut pandang

Ngagunakeun “kuring”

Ngagunakeun ngaran tokoh atawa jalma


6. Amanat

Amanat naon waè anu dititipkeun ku pangarang ngaliwatan karyana.


Nu mangrupakeun hal atawa maksud nu rék ditepikeun ku pengarang
tina eusi eta carita novelna.

Ciri Ciri Novel Sunda

• Wanguna prosa (fiksi) panjang, jauh leuwih panjang batan carpon.


Keur ngagampangkeun, upama dicitak cukup keur sabukueun. Upama
dibaca nepi ka tamat moal cukup ku satengah jam.

• Ku sabab panjang, tokohna loba sarta kajadian nu dicaritakeunana


bisa rupa-rupa (ngarancabang)

• Jejer eusina nyaritakeun kahirupan sapopoè

Unsur Intrinsik Novel Sunda

a. Tèma

• Tèma tèh mangrupa poko karangan nu ditepikeun ku pangarang dina


hasil karyana.

b. Galur

• Ieu istilah mangrupa tarjamahan tina plot. Sakapeung mah sok


pabeulit ngaartikeun plot jeung jalan carita. Sabenerna plot tèh lain
jalan carita, sanajan antara plot jeung jalan carita henteu bisa
dipisahkeun. Plot nya èta dasar anu nimbulkeun jalan carita.

Hiji kajadian bakal èbrèh dina jalan carita, tapi naon sababna bet timbul
èta kajadian, tah ieu aya dina lilinggeran plot. Plot nyokot kana sabab
musabab timbulna kajadian, sedengkeun jalan carita mah mangrupa
runtuyanana.

Tina katerangan di luhur ècès yèn nu dimaksud galur tèh nya èta
runtuyan jeung patalina kajadian anu dicaritakeun ku pangarang ti
mimiti nepi ka pungkasan carita. Lamun dipasing-pasing, galur tèh bisa
dibagi jadi 3 golongan.

3 Golongan Galur Dina Novel

• Galur mèrèlè

Nu dimaksud galur mèrèlè nya èta runtuyan jeung patalina kajadian


anu dicaritakeun ku panagarang sacara mèrèlè. Di mimitian ku mangkat
carita, ditèma ku nyaritakeun lalakon, nepi ka pungkasanana.

• Galur Mobok Tengah


Karangan anu make galur mobok tengah mah umumna sok langsung
nyaritakeun penggelan carita anu dianggap pangramèna. Bèda jeung
karangan anu make galur mèrèlè, karangan anu make galur mobok
tengah mah tara kungsi ngawanohkeun kaayaan palaku jeung tempat
lumangsungna kajadian sacara papanjangan.

• Galur ti heula pandeuri

Karangan anu make galur ti heula pandeuri nya èta karangan anu
ngamimitian nyarita tina “buntut”-na heula, tuluy maju ka tengah, nepi
kana pungkasanana. Cindekna nu dimaksud galur ti heula pandeuri tèh
sabalikna tina galur mèrèlè.

BAB 4
PEKEMAN BASA SUNDA

Pakeman basa dina basa sunda nya éta basa atawa kékécapan anu geus
matok, angger, sarta miboga harti nu husus.pakeman bahasa ini seperti
misalnya paribasa, babasan, cacandraan, kila-kila, dan kapamalian yang
akan dilengkapi juga beserta contoh dan artinya.

1. Paribasa
2. Babasan

3. Cacandraan

4. Uga

5. Rakitan lantip

6. Caturangga

7. Candrasangkala

8. Repok

1. Paribasa

Babasan jeung paribasa mangrupakeun salah sahiji karya para karuhun


jeung bujangga Sunda nu mibanda sistem ajen-inajen aktual tur relevan
sarta teu laas ku kamajuan jaman.

Paribasa jeung babasan ditilik tina tingkata budaya kaasup kana tingkat
karsa, anu eusina ngandung rupa-rupa maksud enggoning ngahontal
kadamean, katengtreman, kaadilan, panyalindungan dina nyorang
parobahan budaya ti mangsa ka mangsa.

Nilik kana eusina, paribasa sunda bisa dibagi jadi tilu kelompok,
diantarana nyaéta wawaran luang, pangjurung laku hadé, jeung
panyaram lampah salah.
Conto:

Pakeman wawaran luang

Pakeman Sunda panyaram lampah salah Pakeman Bahasa Sunda


pangjurung laku hade

Pedaran lengkepna ngenaan paribasa, conto kalimah jeung hartina:


Pribahasa Bahasa Sunda Lengkap 200+ Contoh Dan Artinya

2. Babasan

Bédana jeung paribasa, aru babasan mah ngawangun frasa atawa kecap
kantétan anu susunana geus matok sarta ngandung harti injeuman.

Pakeman bahasa Babasan

Salengkepna ngenaan materi babasan saperti ciri-ciri, papasingan


babasan bisa ditingali du materi ieu: Babasan bahasa sunda arti jeung
contona lengkap.

3. Cacandran

Cacandraan merupakan cerita-cerita dari orang tua sunda terdahulu


(karuhun) yang menggambarkan akan keadaan di jaman yang sudah
dialami atau (penataan dengan sifat atau karakter tempat secara tidak
langsung, dengan maksud atau perkara tersebut).
“Cacandran nya éta caritaan karuhun nu ngagambarkeun kaayaan
nagara jaga atawa dina jaman anu kasorang (panataan kana pasipatan
tempat, anu dibalibirkeun).”

CONTO CACANDRAN JULUKAN NGARAN KOTA

1) Bandung heurin ku tangtung

2) Sukapura ngadaun ngora

3) Sumedang ngarangrangan

4) Cianjur katalanjuran

5) Galunggung ngadeg tumenggung

6) Pangandaran andar-andaran

7) Wanayasa macangkrama

8) Banagara sor katengah

CONTO CACANDRAN NU BEDA JEUNG JUJULUKAN KOTA

1. Bandung kota kembang

2. Bogor kota hujan

3. Cirebon kota udang


4. Karawang kota lumbung padi, jsb.

4. Uga

Kata Uga dikenal sebagai obrolan atau ucapan yang isinya merupakan
ramalan bahwa dalam satu waktu akan ada suatu kejadian, baik itu
kejadian yang menggembirakan ataupun kejadian yang menyedihkan.

Contoh Uga :

1) jaga mah barudak, sajajalan disaungan, nya buktina aya karéta api.

2) Gancang carita béja, mun geus aya balabar kawat, nya buktina aya
telegram.

3) Jaga mah, barudak, batu turun keusik naék, nya buktina aya anak
somah naék pangkat, anak ménak teu naék pangkat.

4) Jaga mah, barudak, nganteuran ka nu di gawé mawa kéjo dina iteuk,


nandakeun angker gawé nya buktina aya nu dagang di pagawéan.

5. Kapamalian

Kata pamali sering diartikan sebagai larangan dari orang tua sunda
terdahulu atau larangan dari sesepuh sunda. Pamali maksudnya bahwa
kita tidak boleh melakukan suatu hal atau pekerjaan pada situasi
tertentu, karena konon akan ada akibat yang kurang baik nantinya.
Contoh kapamalian Sunda dan artinya

1) Ulah nambulan uyah, pamali bisi potong peujit (Jangan (makan tanpa
nasi/cemilan) garam, nanti patah ususnya)

2) Ulah cicing dina lawang panto, pamali bisi hésé menang jodo (Jangan
berdiam diri di depan pintu, karena nanti akan susah mendapatkan
jodoh)

3) Ulah maké baju bari leumpang, pamali bisi teu kalaksanakeun cita-
cita (Jangan menggunakan pakaian sambil berjalan, karena nanti cita-
citanya tidak terlaksanakan)

4) Ulah mandi pabeubeurang, bisi téréh péot (Jangan mandi siang-


siang, takut nanti cepat keriput)

5) Ulah lila teuing cicing dikamar mandi, pamali bisi gancang kolot
(Jangan terlalu lama berdiam diri dikamar mandi, takut nanti cepat tua)

6) Ulah dipapayung dijero imah, pamali bisi aya nu numpang maot, aya
maung, jsb (Jangan menggunakan payung di dalam rumah, nanti takut
ada yang numpang meninggal, ada maung, dan sebagainya)

6. Kila-Kila

Kila-kila adalah tanda-tanda alam yang dipercaya sebelumnya pada


apa-apa yang akan terjadi dikemudian hari.

“Kila-kila nya éta totondén atawa tanda-anda alam, kana naon-naon


anu bakal kajadian engkena.”
Masyarakat sunda dulu percaya bahwa sebelumnya akan ada tanda-
tanda alam dengan apa yang akan terjadi di hari selanjutnya. Namun,
pengertian serta arti dari setiap tempat dari kila-kili ini bisa berbeda-
beda pendapat atau kepercayaan.

Conto Kila-kila dan Artinya

1) Mun aya kukupu hiber dijéro imah, tandana arék aya tamu datang
(Jika ada kupu-kupu yang terbang di dalam rumah, tandanya akan ada
tamu yang datang)

2) Lamun ngimpi néwak lauk, tandana arék menang rejeki/duit (Kalau


bermimpi menangkap ikan, tandanya akan mendapat rejeki/uang)

3) Lamun kekenudan panon kenca, tandana arék manggih kasedih


(Kalau mata kanan kenudan tandanya akan mendapat kesedihan)

4) Lamun kekenudan panon katuhu, tandana arék manggih kabagjaan


(Lamun mata kiri kenudan tandanya akan menang kebahagiaan)

5) Lamun murag bulu mata, tandana aya nu sono ka urang (Jika jatuh
bulu mata, tandanya ada yang sedang rindu kepada kita)

6) Lamun ceuli ngahieung, tandana aya anu ngomongkeun urang (Kalau


kuping berdengung, tandana ada yang membicarakan kita)

7) Lamun aya sora manuk wikwik (uncuing), tandana bakal aya nu maot
(Kalau ada suara burung wikwik tandanya akan ada yang meninggal)
8) Lamun aya sora manuk bebencé, tandana aya bangsat keur
kukulampangan néangan palingeun (Kalau ada suara burung puyuh
jantan, tandanya sedang ada maling yang sedang berkeliaran)

9) Lamun aya sora hayam kongkorongok tengah peuting, tandana aya


parawan nubhamil tiheula (Jika ada suara ayam berkokok di tengah
malam, tandanya ada perawan yang hamil duluan)

10) Lamun aya sora toké, tandana bakal aya rejeki (Kalau ada suara
tokek, tandanya akan ada rejéki)

11) Lamun aya sora soang tipeuting, tandana bakal aya jurig (kalau ada
suara angsa malah hari, tandnaya akan ada setan)

12) Lamun dijalan kacegat ucing, tandana bakal manggih kasial (Jika
dijalan dihadang kucing, tandanya akan menemukan kesialan)

13) Lamun dampal leungeun karasa ateul, tandana bakal nampa duit
(Jika telapak tangan terasa gatal, tandanya akan mendapat uang)

14) Lamun aya cakcak bodas, tandana aya jalma nu ngadengekeun


omongan urang (Jika ada cikcak putih, tandanya ada orang yang
mendengarkan obrolan kita)

15) Lamun aya cakcak ragrag tandana aya jurig (Jika ada cikcaj jatuh
tandanya ada hantu)

BAB 5
DRAMA

1. Perkara Drama

Kecap Drama Asalna Tina Basa Yunani, Dramoi Nu Hartina Niru Atawa
Niron- Niron. Nurutken Kamus Lb55, Drama ( Basa Walanda) Nyaeta:
(1) Carita Sandiwara Nu Matak Sedih , Jeng (2) Carita Nu Matak
Kukurayen Jeng Matak Pikasedihen. Jadi Nisa Dicindekkeun Yen Drama
Teh Nyaeta Karya Sastra Dina Wangun Paguneman (Dialog) Di Antara
Para Palakuna, Kalawan Di Barengan Ku Katerangan-Katerangan Sejena
Nu Di Butuhkeun Piken Kaperluan Pintonan ( Pagelaran)

2.Ciri Drama

Drama Mibanda Ciri Pangutamana, Nyaeta Ayana Konflik Atawa Emosi


Nu Husus Di Susun Piken Pertunjukan Reater. Drama Oge Kaasup Kana
Sastra Lalakon,Sabab Nu Di Gambarkeun Dina Drama Mah Paripolah
Palaku. Para Palaku Teh Langsung Maen (Lahir Jeng Batina) , Sarta Dina
Paguneman (Dialog), Atawa Ngomong Jeng Dirina Sorangan(Monolog).

Jeng Carita Pantun, Anu Dima Nepikeun Paripolah Palaku Ku Jalan Di


Caritakeun Ku Nu Lian, Nyaeta Ku Juru Catur. Ari Dina Drma Mah Eta
Teh Di Lampah Ken Jeng Di Omngkn Ku Palakuna Sorangan. Paripolah
Palaku Ngurung Paripolah Jasmani Jeng Rohani.Eta Paripolah Teh Aya
Nu Di Tulis Ku Pangarang , Nyaeta Pituduh Laku. Contohna:( Nini Uti
Ngider Ngadaggangkeun Sorabina , Bari Sakeudeung Sakeudeung Ngilik-
Ngilik Cepuk Pamanggih Di Sisi Gang. Bangun Kacida Hayang Na Muka,
Tapi Teu Wani)

Wiyaga 1: “Teu Acan Seep Nini, Surabi Ninii?”

Nini Uti :” Teu Acan Nun Mangga Atuh Barade Surabina , Ararancep,
Ararendeng ,Baradel ,Raos Geura Surabi Nini Mah!”

Lian Ti Mangrupa Paguneman, Aya Omongan Nu Di Tujuken Kadirina


Sorangan, Anu Si Sebut Monolog( Sosilokoi) . Tina Omngan Gerentes
Hate, Urang Bisa Neleuman Kana Naon Anu Jadi Eusi Ning Batin
Palaku.Tina Paguneman Jeng Omngan Ka Sorangan, Urang Teh Bisa
Nyho Kana Kajadian, Boh Nu Geus Kaliwat Jeng Nu Ker Kalampahan,
Boh Anu Baris Kasorang.Tidinya Bakal Kanyahoan Sifat Palaku Jeng
Suasana Latar. Kitu Dei Pikiran Katut Amanat Pangarang Oge Ku Urang
Kasurti Tina Paguneman. Jadi Tetela Paguneman Teh Dina Drama Mah
Loba Mangfaatna.*

Paripolah Palaku Tindakan Demi Tindakan Dina Latar Jeung Runtuyan


Waktu , Ngawangun Kajadian- Kajadian , Sarta Sababaraha Kajadian
Ngawangun Peristiwa. Runtuyan Kajadian Demi Kajadian, Kitu Deui
Peristiwa Demi Peristiwa , Dipatalikeun Ku Rupa-Rupa Hal, Kanyaning
Palaku, Runtuyan Waktu,Jeng Sabab Akibat. Runtuyan Kajadian Atawa
Peristiwa Anu Mangrupa Sabab Akibat Di Sebut Na Galur (Plot) . Dina
Maca Drama Mah Urang Kudu Bisa Ngaguar Eta Galur Sangkan Urang
Bisa Mere Makna Kana Rupa-Rupa Paripolah Atawa Kajadian, Anu
Sabrehan Mah Bisa Jadi Jiga Taya Patalina.

Paripolah Katut Kajadian Dina Drama Teh Kawatesanan Ku Panjang Na


Karangan Jadi Hente Sagala Rupa Kajadian Dimuat Dina
Drmaa .Geuning Sok Di Sebutken Yen Karangan Drama Aya Awal Jeng
Akhirna

A. Sacara Lahiriah Dina Wujud Naskah Drama Aya Hal Hal Anu Geus
Maranti

Kayaning ; Patelaan Palaku, Anu Ngaberendelkeun Ngaran Jeng


Katerangan Ngeunaan Palaku. Sok Sanajan Aya Oge Drama Anu Henteu
Make Partelaan Para Palakuna ;

B. Babak Jeng Adegan

Anu Ngabagi Karangan Drama Dina Hiji Babak Lalakonkeun Kajadian-


Kajadian Di Hiji Tempat Dina Saruntuyan Waktu. Unggal Babak Di Bagu
Jadi Sababaraha Adegan Nurutkeun Robahna Kajadian Ku Datang Atawa
Indit Na Palaku.

C.Candraan Dina Awal Babak

Nerangkeun Kaayaan Latar,Suasana,Palaku,Kajadian,Jeung


Lainnya.Biasana Teh Ukur Saperluna Pisan,Henteu Mangrupa
Gambaran Anu Wincik.Lain Ti Dina Awal Babak Nyaeta Samemehna
Paguneman Ge Sok Aya Pituduh Pondok Ngeunaan Paripolah Palaku
Candraan Dina Awal Babak Jeung Tuduh Laku Teh Di Tulisna Ku Aksara
Condong (Kursif),Beda Jeung Paguneman Anu Di Tulisna Ku Aksara Ajeg.

D. Paguneman

Nyaeta Kalimah Langsung Para Palaku Anu Silih Tempas.Mimiti Di Tulis


Ngaran Palaku.Di Tema Ku Titik Dua,Tidinya Di Tulis Omongan Eta
Palaku.Gegedena Tina Karangan Drama Mah Ayana Paguneman
Tagesna,Paguneman Teh Mangrupa Lulugu Tina Karangan Drama

E. Prolog Jeung Epilog

Loba Drama Anu Henteu Make Prolog Jeung Epilog.Prolog Teh Di Tulis
Dina Awal Drama,Jadi Manggala Sastra,Di Eusi Ku Katerangan Atawa
Pamanggih Pangarang Mingeunaan Lalakon Anu Baris
Disuguhkeun.Beunang Di Bandingkeun Jeung Rajah Pamungkas Dina
Carita Pantun.Epilog Di Tulis Dina Panutup Drama,Di Eusi Ku Kacindekan
Lalakon Jeung Nasehat Pangarang Beunang Di Bandingkeun Jeung Rajah
Pamungkas (Panutup) Dina Carita Pantun.

Disawang Tina Ulikan Sastra,Drama Teh Kaasup Kana Sastra Lalakon Di


Sebut Kitu,Sabab Karangan Drama Teh Ngebrehkeun Paripola
Palaku,Nyaeta Palaku Teh Eusina Langsung Meta,Boh Lahirna Boh
Batinna,Sarta Sina Maguneman Jeung Palaku Lianna Atawa Sina
Ngomong Sorangan.Tapi Drama Dina Tradisi Urang Sunda Mah Henteu
Sakawasna Kitu,Lantaran Aya Hal Hal Anu Mibanda Ciri Has.Upamana
Dina Longser Jeung Sandiwara,Aya Sawatara Bagian Nu Euweuh Dina
Drama Modern,Kayaning,Tatalu,Selingan (Di Eusian Ku
Ngigel,Bobodoran,Ngawih,Jeung Nyarayuda).

3.Wangun Drama

Dimasak Kana Wanguna, Drama Bisa Di Pasing Pasing Jadi Wangun


Lancaran Jeung Wangun Ugeran. Drama Wangun Lancaran Dibaca Na
Atawa Diucapkeun Dina Wirahma Basa Lancaran Sok Sanjana Bisa Jadi
Cara Rineken Contona: Lenggang Kancanna Kalenting Kuning
Mundunglaya Di Kusumah Jeung Jalak Harupat Beunang M.A Salmun
Mundiglaya Saba Langit Intrn Dewata Galunggung Ngadeng
Temenggung Jeung Nyi Rambut Kasih Beunang Wahyu Wibisana: Si
Kabayan Jeung Aki Nini Balangantrang Beunang Wahyu Wibisana Jeung
Mang Kokok;Leuwi Sipa Tahunan (1954) Saiji Jeung Adinda (1964)
Dakwan(1954) Bubat (1955) Jalan Lempeng Beunang Raf. Cahaya
Maratan Waja (1964) Tukang Polkan (1966) Ngadagoan Si Jabang
(1987) Beunang Yus Rusyana, Kredit

Ari Dina Wangunan Ugeran, Panguneman Teh Di Wangun Dina Basa


Ugeran,Boh Mangrupa Sajak Bebas Boh Nu Mangrupa Sajak Teu
Bebas.Paguneman Anu Mangrupa Sajak Bebas Biasana
Dideklamasikeun.Paguneman Dina Sajak Teu Bebas Nyaeta Paguneman
Dina Wangun Pupuh.Macana Ge Ditembangkeun.Drama Anu
Pagunemanana Ditembangkeun Di Sebut Gending
Karemen.Contona:Ciung Wanara (1924) Anonim,Sarkam Jeung Sarkim
(1928) Beunang R.Machyar Angga Kusumahdinata.

4.Tatakrama Matakeun Drama

Kiwari Istilah Pagelaran Teater Leuwih Sohor Batan Istilahpagelaran


Drama . Nu Sidik Pagelaran Drama Atawa Teater Teh Di Jorong Ku
Sawatara Unsur, Di Antarana : Pamaen, Sutradara, Produser, Panata
Musik, Panata Lampu , Panata Rias, Jeung Seksi Seksi Kepanitiaan
Sejena, Mun Urang Rek Ngagarap Pintonan Teater Di Skola , Sakurang
Kurang Na Kudu Ngataharkeun Hal – Hal Ieu Di Handap

A. Nyusun Kapanitiaan ;

B.Nangtukeun Para Pamaen , Sutradara , Jeng Jadwal Latihana ;

C. Unggal Pamaen Kudu Latihan Vokal, Lantaran Aktor Teater Mah


Vokalna Kudu Ngoncrang

D.Unggal Pamaen Kudu Latihan Ngolah Paroman (Mimik) Jeung


Rengkak (Ekpresi Tubuh);

E. Dina Prugna Pagelaran , Kudu Kompak Tur Tertib.

Anda mungkin juga menyukai