Modul 3
Bahasa Jawa
Dyah Hanggraheni Purnamawati, S.Pd
1 4
Mingkar mingkuring angkara, Si pengung nora nglegawa,
Akarana karanan mardi siwi, Sangsayarda deniro cacariwis,
Sinawung resmining kidung, Ngandhar-andhar angendhukur,
Sinuba sinukarta, Kandhane nora kaprah,
Mrih kretarta pakartining ngelmu luhung saya elok alangka longkanganipun,
Kang tumrap neng tanah Jawa, Si wasis waskitha ngalah,
Agama ageming aji. Ngalingi marang si pingging.
3 6
Nggugu karsaning priyangga, Urip sepisan rusak,
Nora nganggo peparah lamun angling, Nora mulur nalare ting saluwir,
Lumuh ing ngaran balilu, Kadi ta guwa kang sirung,
Uger guru aleman, Sinerang ing maruta,
Nanging janma ingkang wus waspadeng semu Gumarenggeng anggereng
Sinamun ing samudana, Anggung gumrunggung,
Sesadon ingadu manis Pindha padhane si mudha,
Prandene paksa kumaki
Mengikuti kemauan sendiri,
Bila berkata tanpa dipertimbangkan (asal bunyi), Hidup sekali saja berantakan
Namun tak mau dianggap bodoh, Tidak berkembang, pola pikirnya carut marut.
Selalu berharap dipuji-puji Umpama goa gelap menyeramkan,
(sebaliknya) Ciri orang yang sudah memahami Dihembus angin,
(ilmu sejati) tak bisa ditebak Suaranya gemuruh menggeram,
berwatak rendah hati, selalu berprasangka baik. berdengung
Seperti halnya watak anak muda
masih pula berlagak congkak
7 Bergurulah secara tepat
Kikisane mung sapala, Yang sesuai dengan dirimu
Palayune ngendelken yayah wibi, Ada juga peraturan dan pedoman bernegara,
Bangkit tur bangsaning luhur, Menjadi syarat bagi yang berbakti,
Lha iya ingkang rama, yang berlaku siang malam.
Balik sira sarawungan bae durung
Mring atining tata krama, 11
Nggon anggon agama suci. Iku kaki takok-eno,
marang para sarjana kang martapi
Tujuan hidupnya begitu rendah, Mring tapaking tepa tulus,
Maunya mengandalkan orang tuanya, Kawawa nahen hawa,
Yang terpandang serta bangsawan Wruhanira mungguh sanyataning ngelmu
Itu kan ayahmu ! Tan mesthi neng janma wredha
Sedangkan kamu kenal saja belum, Tuwin mudha sudra kaki.
akan hakikatnya tata krama
dalam ajaran yang suci Itulah nak, tanyakan
Kepada para sarjana yang menimba ilmu
8 Kepada jejak hidup para suri tauladan yang
Socaning jiwangganira, benar,
Jer katara lamun pocapan pasthi, dapat menahan hawa nafsu
Lumuh asor kudu unggul, Pengetahuanmu adalah senyatanya ilmu,
Semengah sesongaran, Yang tidak harus dikuasai orang tua,
Yen mangkono keno ingaran katungkul, Bisa juga bagi yang muda atau miskin, nak !
Karem ing reh kaprawiran,
Nora enak iku kaki. 12
Sapantuk wahyuning Alah
Cerminan dari dalam jiwa raga mu, Gya dumilah mangulah ngelmu bangkit,
Nampak jelas walau tutur kata halus, Bangkit mikat reh mangukut,
Sifat pantang kalah maunya menang sendiri Kukutaning jiwangga,
Sombong besar mulut Yen mengkono kena sinebut wong sepuh,
Bila demikian itu, disebut orang yang terlen Lire sepuh sepi hawa,
Puas diri berlagak tinggi Awas roroning atunggil
Tidak baik itu nak !
Siapapun yang menerima wahyu Tuhan,
9 Dengan cermat mencerna ilmu tinggi,
Kekerane ngelmu karang, Mampu menguasai ilmu kasampurnan,
Kekarangan saking bangsaning gaib, Kesempurnaan jiwa raga,
Iku boreh paminipun, Bila demikian pantas disebut “orang tua”.
Tan rumasuk ing jasad, Arti “orang tua” adalah tidak dikuasai hawa
Amung aneng sajabaning daging kulup, nafsu
Yen kapengok pancabaya, Paham akan dwi tunggal (menyatunya sukma
Ubayane mbalenjani. dengan Tuhan)
TEMBUNG GARBA
Tembang macapat ing Serat Wedhatama iku saliyane mawa paugeran uga nggunakake bas rinengga
satemah kapenak ditembangake apadene dirungokake. Basa rinengga kuwi bas kang digawe endah. Dene
endahing bas kasebut ing antarane bisa katitik saka panganggone tembung garba ing rakitaning ukara.
Tembung garba yaiku tembung loro utawa luwih kang didadekake siji kanthi ngurangi cacahe wanda
(suku kata). Tembung garba ing tembang, kajaba ndadekake supaya luwih endah uga kanggo ngepasake
cacahing wanda ing saben gatra.
Tembung kang kena digarba (didadekake siji) iku mung tembung-tembung kang pungkasane aksara
swara (huruf vokal) karo tembung kang wewatone nggarba. Ing antarane kaya tuladha iki :
1. a+ a a, tuladha = sedya + arsa sedyarsa
2. a+i e, tuladha = suka + ing sukeng
3. a+o o, tuladha = lunga + oncat lungoncat
4. a+u o, tuladha = nara + utama narotama
5. i+i i, tuladha = siti + inggil sitinggil
6. i+a ya , tuladha = lagi + antuk lagyantuk
7. u+a wa , tuladha = ratu + aji ratwaji
8. u+i we, tuladha = tumuju + ing tumujweng
TEMBANG MACAPAT
Lelagon utawa tembang macapat iku bisa diarani endah lan kepenak dirungokake menawa leres lan
laras. Lire, diarani leres menawa tembange pas guru gatra, guru lagu, guru wilangan. Dene diarani laras
menawa anggone nglagokake wis pas lan jumbuh karo titi laras gamelan Jawa. Kajaba iku becike uga
mangreteni istilah-istilah ing tembang macapat iki :
1. Cakepan, yaiku tetembungan (lirik/syair) utawa unen-unen kang dianggo sajroning tembang
2. Laras , yaiku rasaning swara thinthingane gamelan. Sing dianggo ngrasakake iku kuping. Laras
diperang dadi 2, yaiku laras pelog lan laras slendro
3. Titi laras (notasi), yaiku angka-angka kang minangka lelirune utawa gegantine wilahan gamelan kang
uga nggambarake swaraning siji-sijine wilahan gamelan. Titi laras kaperang dadi loro,
a. Titi laras slendro iku angka-angkane 1, 2, 3, 5, 6, 1
b. Titi laras pelog iku angka-angkane 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7
4. Pathet, yaiku tebane utawa panganggone titi laras. Utawa endhek dhuwure swara kanggo lelagoning
gendhing.
5. Irama , yaiku ukuran rindhik-rikating penabuhe gamelan. Irama kaperang dadi loro
a. Irama Lamba, yaiku irama rikat (cepet), irama lancaran utawa irama siji
b. Irama Rangkep, yaiku irama alon, utawa irama wilet
6. Pedhotan, yaiku andhege, lerene gendhing nalika gong suwuk. Dipedhot kanggo leren sedhela
7. Bawa lan buka, diarani bawa yaiku tembang kang kanggo miwiti utawa murwakani gendhing. Dene
sing diarani buka yaiku tetabuhan gamelan kang kanggo miwiti gendhing
8. Sindhenan, iku lelagoning pesindhen kang karo swarane gendhing lan gamelan.
9. Cengkok, yaiku lak-luking swara kang kanggo nglagokake tembang. Cengkok mujudake gaya utawa
style
TUGAS