POPULASI DAN SAMPEL PENELITIAN

PENELITIAN PENDIDIKAN
Dosen: Suyud, M.Pd

Disusun oleh: 1. Nurul Kusuma Dewi 2. uli !unarsih ". #loria A$us%ina 4. &aroh Nurlail' ). *a%na Arini Dewi (08111241002) (08111241004) (08111241012) (0811124102() (081112410"1)

PENDIDIKAN #+*+ PENDIDIKAN ANAK +!IA DINI ,AK+LTA! IL-+ PENDIDIKAN +NI.E*!ITA! NE#E*I /# AKA*TA 2010

BAB I PENDAHULUAN
Peneli%ian a0alah 1en'elesaian masalah melalui me%o0e2me%o0e ilmiah 'an$ 0a1a% 0i1er%an$$un$3awa45an. !e0an$ 1en0i0i5an sen0iri se1er%i 'an$ %er6an%um 0alam un0an$2 un0an$ no.20 %ahun 200" %en%an$ !is%em Pen0i0i5an Nasional a0alah usaha se6ara sa0ar 0an %eren6ana un%u5 mewu3u05an suasana 4ela3ar 0an 1roses 1em4ela3aran a$ar 1eser%a 0i0i5 se6ara a5%i7 men$em4an$5an 1o%ensi 0irin'a un%u5 memili5i 5e5ua%an s1iri%ual 5ea$amaan8 1en$en0alian 0iri8 5e1ri4a0ian8 5e6er0asan8 a5hla5 mulia ser%a 5e%ram1ilan 'an$ 0i1erlu5an 0irin'a 8 mas'ara5a%8 4an$sa 0an ne$ara. 9a0i 1eneli%ian 1en0i0i5an a0alah 1en'elesaian masalah 'an$ 4er5ai%an 0en$an sis%em 1en0i0i5an 'an$ meli1u%i seluruh 5om1onen 0i 0alamn'a melalui me%o0e2me%o0e ilmiah 'an$ 0a1a% 0i1er%an$$un$3awa45an. Peneli%ian 1en0i0i5an ini 0i%em1uh oleh mahasiswa se4a$ai a6uan 0alam men$er3a5an %u$as a5hir 1eneli%ian a%au s5ri1si mau1un 0alam mela5u5an 1eneli%ian %en%an$ masalah2 masalah 1en0i0i5an 'an$ a0a 0i se5i%ar a$ar 0a1a% 0i6ari 1en'elesaiann'a se6ara ilmiah. Dalam ma%a 5uliah ini 0i4ahas men$enai 5onse1 0asar 1eneli%ian8 masalah 1eneli%ian8 o43e5 0an :aria4el8 5a3ian %eori8 hi1o%esis 1eneli%ian8 1o1ulasi 0an sam1el 1eneli%ian8 me%o0e 1en$um1ulan 0a%a 0an ins%rumen 1eneli%ian8 analisis 0a%a8 1eneli%ian %in0a5an 5elas8 0an 1en'usunan 1ro1osal 1eneli%ian. Dalam ma5alah ini a5an 0i 4ahas men$enai 1o1ulasi 0an sam1el 1eneli%ian 'an$ 1em4ahasann'a meli1u%i 1en$er%ian8 3enis23enis 1o1ulasi8 %e5ni5 sam1lin$8 0an u5uran sam1el. Dihara15an 0en$an ma5alah %en%an$ 1o1ulasi 0an sam1el 1eneli%ian ini mahasiswa 0a1a% memahami 1o1ulasi 0an sama1el 1eneli%ian sehin$$a a5an le4ih memu0ah5an 5e%i5a nan%i mela5u5an 1eneli%ian 0an 0a1a% menen%u5an sam1el 'an$ %e1a% 4ai5 0alam 5uan%i%as meu1un 5uali%asn'a. Den$an 1enen%uan sam1el 'an$ %e1a% hasil 0ari 1eneli%ian 'an$ 4eru1a se4uah 1en'elesaian masalah 0a1a% le4ih a5ura%. Pem4ahasan 'an$ le4ih lan3u% %en%an$ 1o1ulasi 0an sam1el 1eneli%ian a5an 0i4ahas 0alam 4a4 selan3u%n'a.

BAB II PEMBAHASAN
A. PENGERTIAN POPULASI DAN SAMPEL
1. Populas Po1ulasi a0alah wila'ah $eneralisasi 'an$ %er0iri a%as o4'e5; su4'e5 'an$ mem1un'ai 5uali%as 0an 5ara5%eris%i5 %er%en%u 'an$ 0i%e%a15an oleh 1eneli%i un%u5 0i1ela3ari 0an 5emu0ian 0i%ari5 5esim1ulann'a (). 9a0i 1o1ulasi 4u5an han'a oran$8 %e%a1i 3u$a o4'e5 0an 4en0a24en0a alam 'an$ lain. Po1ulasi 3u$a 4u5an se5e0ar 3umlah 'an$ a0a 1a0a o4'e5;su4'e5 'an$ 0i1ela3ari8 %e%a1i meli1u%i seluruh 5ara5%eris%i5;si7a% 'an$ 0imili5i oleh su4'e5 a%au o4'e5 'an$ 0i%eli%i i%u. Dalam 1eneli%ian 1o1ulasi 0i4e0a5an men3a0i 2 (Nana !'ao0ih !u5ma0ina%a8 200<)8 'ai%u: Po1ulasi se6ara umum 0an 1o1ulasi %ar$e% ( target population). Po1ulasi %ar$e% a0alah 1o1ulasi 'an$ men3a0i sasaran 5e%er4ela5u5an 5esim1ulan 1eneli%ian 5i%a (Nana !'ao0ih !u5ma0ina%a8 200<). =on%oh: 2 Po1ulasi umum a0alah seluruh 0osen ne$eri 0i o$'a5ar%a 2 Po1ulasi %ar$e%n'a a0alah seluruh 0osen -IPA 0i o$'a5ar%a 2 -a5a hasil 1eneli%ian 5i%a %i0a5 4erla5u 4a$i 0osen 0iluar ,a5ul%as -IPA /ran$8 4en0a8 lem4a$a8 or$anisasi8 0s4. an$ men3a0i sasaran 1eneli%ian

meru1a5an an$$o%a 1o1ulasi. An$$o%a 1o1ulasi 'an$ %er0iri 0ari oran$2oran$ 4iasa 0ise4u% 0en$an su43e5 1eneli%ian8 se0an$5an an$$o%a 1eneli%ian 'an$ %er0iri 0ari 4en0a24en0a a%au 4u5an oran$ serin$ 0ise4u% 0en$an o43e5 1eneli%ian. !. Sa"pel !am1el a0alah se4a$ian 0ari 3umlah 0an 5ara5%eris%i5 'an$ 0imili5i oleh 1o1ulasi %erse4u% (). !am1el a0alah 5elom1o5 5e6il 'an$ se6ara n'a%a 0i%eli%i 0an 0i%ari5 5esim1ulan (Nana !'ao0ih !u5ma0ina%a8 200<). Peneli%ian 0en$an men$$una5an sam1el le4ih men$un%un$5an 0i4an0in$5an 0en$an 1eneli%ian men$$una5an 1o1ulasi8 5arena 1eneli%ian 0en$an men$$una5an sam1el le4ih men$hema% 4ia'a8 wa5%u 0an %ena$a. Dalam

menen%u5an sam1el lan$5ah awal 'an$ harus 0i%em1uh a0alah mem4a%asi 3enis 1o1ulasi a%au menen%u5an 1o1ulasi %ar$e%. A0a 4e4era1a 5e5eliruan 'an$ men$5i4a%5an 4ias 0alam 1enari5an sam1el (Nana !'ao0ih !u5ma0ina%a8 200<)8 an%ara lain: a. 0alam menen%u5an 1o1ulasi %ar$e% =on%oh: 1o1ulasi %ar$e% 0alam 1eneli%ian a0alah $uru IPA !-A Ne$eri8 %a1i 0alam 1enari5an sam1el han'a 0ila5u5an 1a0a $uru 4iolo$i sa3a. 4. 5ara5%eris%i5 sam1el 'an$ 0iam4il %i0a5 mewa5ili 5ara5%eris%i5 1o1ulasi %ar$e% =on%oh: 1eneli%iann'a a0alah 1rese1si 1ara siswa %erha0a1 1em4erian la'anan >K 0ise5olah8 %a1i an$5e%n'a 0i4eri5an 5e1a0a seluruh siswa %ermasu5 siswa 'an$ 4elum men0a1a%5a la'anan >K 0i se5olah. 6. salah 0alam menen%u5an wila'ah =on%oh: 1o1ulasi %ar$e% a0alah seluruh DI 8 %a1i 0alam 1enari5an sam1el han'a 0ila5u5an 0i 0aerah 1e0esaan sa3a. 0. 3umlah sam1el 'an$ %erlalu 5e6il8 %i0a5 1ro1orsional 0en$an 3umlah 1o1ulasin'a e. 5om4inasi 0ari 4e4era1a 5e5eliruan 0ia%as

B.

#ENIS$#ENIS POPULASI
Po1ulasi memili5i 1arame%er 'a5ni 4esaran %eru5ur 'an$ menun3u55an 6irri 0ari

1o1ulasi i%u. Di an%ara 'an$ 5i%a 5enal 4asar24esaran : ra%a2ra%a8 4en%en$an8 ra%a2ra%a sim1an$an8 :ariansi8 sim1an$an 4a5u se4a$ai 1areme%er 1o1ulasi. Parame%er sua%u 1o1ulasi %er%en%u a0alah %e%a1 nilain'a8 4ila nilain'a i%u 4eru4ah8 ma5a 4eru4ah 1ula 1o1ulasin'a. Po1ulasi a0alah 5eseluruhan o43e5 1eneli%ian 'an$ %er0iri 0ari manusia8 4en0a24en0a8 hewan8 %um4uh2%um4uhan8 $e3ala2$e3ala8 nilai %es a%au 1eris%iwa21eris%iwa se4a$ai sum4er0a%a 'an$ memili5i 5ara5%eris%i5 %er%en%u 0i0alam sua%u 1eneli%ian (?a0ani Nawawi8 1<8": 141). Kai%an'a 0en$an 4a%asan %erse4u%8 1o1ulasi 0a1a% 0i4e0a5an men3a0i 0ua 'ai%u: a. Po1ulasi %er4a%as a%au 1o1ulasi %erhin$$a8 'ai%u 1o1ulasi 'an$ memili5i 4a%asan 5uan%i%a%i7 se6ara 3elas 5arena memili5i 5ara5%eris%i5 'an$ %er4a%as. -isaln'a

).000.000 oran$ $uru !-A 1a0a awal %ahun 1<8)8 0en$an 5ara5%eris%i5@ masa 5er3a 2 %ahun8 lulusan 1ro$ram !%ara 18 0an lain2lain. 4. Po1ulasi %a5 %er4a%as a%au 1o1ulasi %a5 %erhin$$a8 'ai%u 1o1ulasi 'an$ %i0a5 0a1a% 0i%emu5an 4a%asan'a 8 sehin$$a %i0a5 0a1a% 0in'a%a5an 0alam 4en%u5 3umlah se6ara 5uan%i%a%i7. -isaln'a8 $uru 0i In0onesia8 'an$ 4erar%i 3umlahn'a harus 0i hi%un$ se3a5 $uru 'an$ 1er%ama a0a sam1ai se5aran$ 0an 'an$ a5an 0a%an$. Dalam 5ea0aan se1er%i i%u 3umlahn'a %i0a5 0a1a% 0ihi%un$8 han'a 0a1a% 0i$an4ar5an sua%u o43e5 se6ara 5uali%as 0en$an 5ara5%eris%i5 'an$ 4ersi7a% umum 'ai%u oran$2oran$8 0ahulu8 se5aran$ 0an 'an$ a5an men3a0i $uru. Po1ulasi se1er%i ini 0ise4u% 3u$a 1arame%er. A0a 2 ma6am 1o1ulasi (Nana !'ao0ih !u5ma0ina%a8 200<)8 'ai%u: a. Po1ulasi Tar$e% Po1ulasi %ar$e% a0alah 1o1ulasi 'an$ 0en$an alasan 'an$ 5ua% (reasonable) memili5i 5esamaan 5ara5%eris%i5 0en$an 1o1ulasi %eru5ur. 4. Po1ulasi Teru5ur (accessable population) Po1ulasi %eru5ur a0alah 1o1ulasi 'an$ se6ara ril 0i3a0i5an 0asar 0alam 1enen%uan sam1el 0an se6ara lan$sun$ men3a0i lin$5u1 sasaran 5e4erla5uan 5esim1ulan. =on%oh: 2 Po1ulasi %eru5urn'a a0alah 5emam1uan 4ahasa ana5 usia ) %ahun 0i 5a4u1a%en >a%ul. Karena %in$5a% 5e6er0asan8 5ema%an$an 4er4ahasa8 usia8 lin$5un$an 0an s%a%us sosial e5onomi8 ana52ana5 0i 5a4u1a%en >a%ul sama 0en$an 0i o$'a5ar%a. 2 Po1ulasi %ar$e%n'a a0alah 1o1ulasi ana5 usia ) %ahun 0i o$'a5ar%a 2 Kesim1ulann'a a0alah 5emam1uan 4er4ahasa ana5 usia ) %ahun 0i 5a4u1a%en 4a%ul 4erla5u un%u5 1ro1insi o$'a5ar%a

!elain i%u8 1o1ulasi 0a1a% 0i 4e0a5an men3a0i 2 (-ar$ono8 1<<A)8 'ai%u:

a. Po1ulasi %eori%is (Theoritical population)8 'ai%u se3umlah 1o1ulasi 'an$ 4a%asan'a 0i%e%a15an se6ara 5uan%i%a%i7. 4. Po1ulasi 'an$ %erse0ia (Accessible population)8 'ai%u se3umlah 1o1ulasi 'an$ se6ara 5uan%i%a%i7 0a1a% 0in'a%a5an 0en$an %e$as Po1ulasi 'an$ %erse0ia (Accessible population)8 'ai%u se3umlah 1o1ulasi 'an$ se6ara 5uan%i%a%i7 0a1a% 0in'a%a5an 0en$an %e$as.

%.

TEHNI& SAMPLING
Tehni5 sam1lin$ meru1a5an %ehni5 0alam 1en$am4ilan sam1lin$ (). Pa0a 0asarn'a

%ehni5 sam1lin$ 0i5elom1o55an men3a0i 2 (!u5ar0i8 200")8 'ai%u: 1. P'o(a( l )y Sa"pl n* Pro4a4ili%' sam1lin$ a0alah %ehni5 sam1lin$ 'an$ mem4eri5an 1eluan$ a%au 5esem1a%an 'an$ sama 4a$i se%ia1 unsur (an$$o%a) 1o1ulasi un%u5 0i1ilih men3a0i an$$o%a sam1el (). Pemilihan sam1el 0en$an 6ara 1ro4a4ili%as (1ro4a4ili%') ini san$a% 0ian3ur5an 1a0a 1eneli%ian 5uan%i%a%i7. Dalam Pro4a4ili%' sam1lin$8 a0a 4 ma6am %ehni5 'an$ 0a1a% 0i$una5an (!u5ar0i8 200")8 an%ara lain: a. Sa"pl n* a+a, -'ando" sa"pl n*. !am1lin$ a6a5 a0alah sam1lin$ 0imana eleman2eleman sam1eln'a 0i%en%u5a a%au 0i1ilih 4er0asar5an nilai 1ro4a4ili%as 0an 1emilihann'a 0ila5u5an se6ara a6a5 (!u1ran%o8 1<<8). !am1lin$ a6a5 ini mem1un'ai 5elemahan (Nasu%ion8 200")8 an%ara lain: sam1lin$ 3enis ini su5ar a%au suli%8 a0a 5alan'a %i0a5 mun$5in mem1eroleh 0a%a len$5a1 %en%an$ 5eseluruhan 1o1ulasi. !e0an$5an 6iri sam1lin$ a6a5an 'ai%u8 se%ia1 unsure 0ari 5eseluruhan 1o1ulasi mem1un'ai 5esem1a%an 'an$ sama un%u5 0i1ilih (Nasu%ion8 200"). Dalam 1eneli%ian hal 1en%in$ 'an$ harus 0i1erha%i5an un%u5 men0a1a%5an res1on0en 'an$ a5an 0i3a0i5an sem1el8 ma5aa 1eneli%i harus men$e%ahui 3umlah

res1on0en 'an$ a0a 0alam 1o1ulasi. Tehni5 memilih sam1lin$ a6a5 ini 0a1a% 0ila5u5an 0en$an 4e4era1a 6ara (!u5ar0i8200")8 an%ara lain: 1. =ara manual a%au %ra0isional =ara manual a%au %ra0isional ini 0a1a% 0iliha% 0alam 5um1ulan i4u2i4u arisan. =ara ini 0a1a% 0ila5u5an 0en$an 4e4era1a lan$5ah8 'ai%u: Ten%u5an 3umlah 1o1ulasi 'an$ 0a1a% 0i%emui Da7%ar semua an$$o%a 0alam 1o1ulasi 0an masu55an 0alam 5o%a5 'an$ 0i4eri lu4an$ 1enari5an Ko6o5 5o%a5 %erse4u% 0an 5eluar5an lewa% lu4an$ 1en$eluaran 'an$ %elah 0i4ua% Nomor an$$o%a 'an$ 0i5eluar5an a0alah mere5a 'an$ 0i%un3u5 se4a$ai sam1el 1eneli%ian La5u5an %erus sam1ai 3umlah 'an$ 0iin$in5an 0a1a% 0i6a1ai

2. -en$$una5an %a4el ran0om !am1lin$ a6a5an 0en$an men$$una5an %a4el ini mu0ah 0ila5sana5an8 selain i%u sam1el 'an$ 0i1eroleh 6u5u1 1resen%a%i7 asal 1o1ulasi 'an$ sesun$$uhn'a %elah 0i5e%ahui. Lan$5ah2lan$5ah 'an$ 0i$una5an un%u5 memilih sam1el8 (!u5ar0i8 200") 'ai%u: I0en%i7i5asi 3umlah %o%al 1o1ulasi Ten%u5an 3umlah sam1el 'an$ 0iin$in5an Da7%ar semua an$$o%a 0en$an nomor 5o0e 'an$ 0imin%a Pilih se6ara a6a5 0en$an men$$una5an 1enun3u5 1a0a an$$a 'an$ a0a 0i0alam %a4el Pa0a an$5a2an$5a 'an$ 0i1ilih8 liha% han'a an$5a 0i$i% 'an$ %e1a% 'an$ 0i1ilih 9i5a an$5a 0i5ai%5an 0en$an an$5a %er1ilih un%u5 in0i:i0ual 0alam 1o1ulasi men3a0i in0i:i0u 0alam 0alam sam1el

#era5an 1enun3u5 0alam 5olom a%au an$5a8 ulan$i %erus hin$$a 3umla3 sam1el 'an$ 0iin$in5an %er6a1ai -em4a$i 0alam 5elom1o5 5on%rol 0an 5elom1o5 1erla5uan sesuai 0en$an 4en%u5 0esain 1eneli%ian

Lan$5ah2lan$5ah

0alam

1enari5an

sam1el

a0alah

mene%a15an

6irri26iri

1o1ulasi'an$ men3a0i sasaran0an a5an 0iwa5ili oleh sam1el 0i 0alam 1en'eli0i5an. Penari5an sam1el 0alam 1eneli%ian 4er%u3uan un%u5 mem1eroleh in7ormasi men$enai 1o1ulasi %erse4u%. Dalam %e5ni5 a6a5 ini a0a 4e4era1a ma6am sam1lin$ a6a5 (Nana !'ao0ih8 200<)8 'ai%u: 1. Sa"pl n* A+a,an yan* Sede'/ana -Simple random sampling. Dalam 1en$am4ilan a6a5an se0erhana -Simple random sampling) seluruh in0i:i0u 'an$ men3a0i an$$o%a 1o1ulasi memili5i 1eluan$ 'an$ sama 0an 4e4as 0i1ilih se4a$ai an$$o%a sam1el. !e%ia1 in0i:i0u memili5i 1eluan$ '$ sama un%u5 0iam4il se4a$ai sam1el8 5rena in0i:i0u2in0i:i0u %erse4u% memili5i 5ara5%eris%i5 'an$ sama. !e%ia1 in0i:i0u 3u$a 4e4as 0i1ilih 5arena 1emilihan in0i:i0u2in0i:i0u %erse4u% %i0a5 a5an mem1en$aruhi in0i:i0u 'an$ lain. !. Sa"pl n* A+a,an den*an S)'a) 0 ,as -Stratified random sampling. Po1ulasi 4iasan'a 1erlu 0i$olon$5an menuru% 6iri (s%ra%i7i5asi) %er%en%u un%u5 5e1erluan 1eneli%ian. -issal8 men3a0i5an 4uruh sua%u 1a4ri5 4esar se4a$ai 1o1ulasi 0an 1o1ulasi ini 0is%ra%i7i5asi5an menuru% usia B20 %ahun8 212"0 %ahun8 "12 40 %ahun8 412)0 %ahun8 0an C)0 %ahun. +n%u5 le4ih se0erhana8 0a1a% 0ia%ur %ia1 3umlah $olon$an a%au 5a%e$ori sehin$$a 4er3umlah 1000 oran$8 se0an$5an 1ro1orsi 0i1ilih se4an'a5 100 oran$ a%au 10 1ersen. Us a Bu'u/ B 20 %ahun 2022< %ahun "02"< %ahun #u"la/ 100 200 "00 P'opo's sa"pel 10D 20D "0D Sa"pel 10 20 "0

4024< %ahun )0 a%au le4ih 9umlah

"00 100 1000

"0D 10D 100D

"0 10 100

!e%elah 5i%a mela5u5an s%ra%i7i5asi a%au 1en$$olon$an menuru% 6irri 4aru 5emu0ian 5i%a menen%u5a sam1el se%ia1 $olon$an se6ara a6a5 1. Sa"pl n* a+a,an se+a'a p'opo's onal -Proportionate stratified random sampling. 2. Sa"pl n* a+a,an se+a'a )a, p'opo's onal "enu'u) s)'a) 0 ,as

-disproportionate stratified random sampling. !am1lin$ ini ham1ir sama 0en$an sam1lin$ s%ra%i7i5asi8 4e0an'a 1ro1orsi su45a%e$ori25a%e$orin'a %i0a5 0i0asar5an a%as 1ro1orsi 'an$ se4enarn'a 0alam 1o1ulasi. ?al ini 0ila5u5an 5arena su45a%e$ori %er%en%u %erlam1au se0i5i% 3umlah sam1eln'a. -isal8 5i%a men$am4il 1o1ulasi %ena$a 1en$a3ar 'an$ %er0iri a%as $uru 4esar8 le6%or 5e1ala8 le6%or8 le6%or mu0a8 0an asis%en. !am1el 0a1a% 0iam4il se6ara mera%a 'a5ni un%u5 masin$2masin$ 5a%e$ori 1;) a%au 20 1ersen. -a5a 1eneli%i menen%u5an sam1el a%as 1er%im4an$an 1ro1orsi 'an$ 0ian$$a1n'a le4ih re1resen%a%i7 misaln'a: #uru 4esar Le5%or 5e1ala Le5%or Le5%or mu0a Asis%en 10D 20D 2)D 2)D 20D

>ila 3umlah sam1el 6u5u1 4esar8 ma5a 5e1in6an$an sam1lin$ 0en$an sen0irin'a %era%asi. !am1lin$ ini %i0a5 mema5an 4an'a5 wa5%u 0i4an0in$5an 0en$an sam1lin$ se6ara 1ro1orsional. !e0an$5an 5elemahan sam1lin$ 3enis a0alah 1ro1orsi %ia1 5a%e$ori 'an$ se4enarn'a menuru% 1o1ulasi 3a0i %er$an$$u.

3. Sa"pl n* A+a, &las)e'$Be's)'a)a -stratified-cluster. *an0om ini meru1a5an $a4un$an a%au 1er1a0uan 0ari 6ara 1en$am4ilan sam1el a6a5 4ers%ra%a 0en$an sam1el a6a5 6lus%er. !e%ia1 1o1ulasi memili5i 5ara5%eris%i5 'an$ 4er4e0a. Po1ulasi 'an$ memili5i s%ra%a sa3a %er3a0i 5arena 1eneli%i sen0iri su0ah mem4a%asi 1o1ulasin'a 1a0a 5las%er %er%en%u %a1i 5las%er ini masih 6u5u1 luas. =on%oh: 1era3in ro%an8 1e%ani 'an$ memili5i sawah 0an !-A 0i 1er5o%aan. !e0an$5an 1o1ulasi 'an$ memili5i 5las%er sa3a 5arena 1eneli%i %elah mem4a%asi 1a0a s%ra%a %er%en%u. =on%oh: 1o1ulasi $uru2$uru lulusan D" a%au !1 sa3a. Pen$am4ilan sam1el se6ara a6a5 5las%er24ers%ra%a harus %e%a1 mem1erha%i5an s'ara% a6a5 a%au 5ara5%eris%i5 'an$ sama.

(. Te/n , &lase'4Sa"pl n* Dae'a/4A'ea sa"pl n* -Cluste' sampling. Area sam1lin$ ini meru1a5an sam1lin$ menuru% 0aerah a%au 1en$elom1o5ann'a (Nasu%ion8 200"). Tehni5 5laser ini memilih sam1le 4er0asar5an 1a0a 5elom1o58 0aerah8 a%au 5elom1o5 su43e5 se6ara alami 4er5um1ul 4ersama. Lan$5ah2lan$5ah 0alam men$$una5an %e5ni5 5laser (!u5ar0i8 200")8 'ai%u: I0en%i7i5asi 1o1ulasi 'an$ hen0a5 0i$una5an 0alam s%u0i Ten%u5an 4esar sam1el 'an$ 0i$una5an Ten%u5an 0asar lo$i5a un%u5 menen%u5an 5laser Per5ira5an 3umlah ra%a2ra%a su43e5 'an$ a0a 1a0a se%ia1 5laser Da7%ar semua o43e5 0alam se%ia1 5laser 0en$an mem4a$i an%ara 3umlah sam1el 0en$an 3umlah 5laser 'an$ a0a !e6ara ran0om8 1ilih 3umlah an$$o%a sam1el 'an$ 0iin$in5an un%u5 se%ia1 5laser 9umlah sam1el a0alah 3umlah 5laser 0i5ali5an 3umlah an$$o%a 1o1ulasi1er 5laser Te5ni5 5laser a%au 'an$ serin$ 0ise4u% 0en$an area sam1lin$ ini mem1un'ai 4e4era1a 5eun%$un$an 0an 5elemahan (Nasu%ion8 200")8 an%ara lain:

Keun%un$an: 1. %e5ni5 ini 0a1a% 0i$una5an 1eneli%i 'an$ meli4a%5an 3umlah 1o1ulasi 'an$ 4esar 0an %erse4ar 0i0aerah 'an$ luas8 2. 1ela5sanaan'a le4ih mu0ah8 4ia'a 'an$ 0i$una5an le4ih murah 5erana 4er1usa% 1a0a 0aerah 'an$ %er4a%as8 ". $eneralisasi 'an$ 0i1eroleh 4er0asar5an 1eneli%ian 0aerah20aerah %er%en%u 0a1a% 4erla5u 1a0a 0aerah20aerah 0iluar sam1el.

Kelemahan: 3umlah in0i:i0u 0alam se%ia1 0aerah %i0a5 sama

+. Te,n , se+a'a s)'a) 0 ,as Te5ni5 s%ra%i7i5asi ini harus 0i$una5an se3a5 awal8 5e%i5a 1eneli%i men$e%ahui 4ahwa 5on0isi 1o1ulasi %er0iri a%as 4e4era1a an$$o%a 'an$ memili5i s%ra%i7i5asi a%au la1isan 'an$ 4er4e0a an%ara sa%u 0en$an lainn'a. Ke%e1a%an %e5ni5 s%ra%i7i5asi 0a1a% 0i%in$5a%5an 0en$an men$$una5an 1ro1orsional 4esar 5e6iln'a an$$o%a la1isan 0ari 1o1ulasi 0i%en%u5an oleh 4esar 5e6iln'a 3umlah an$$o%a 1o1ulasi 0alam la1isan 'an$ a0a. Te5ni5 s%ra%i7i5asi ini mem1un'ai 4e4era1a lan$5ah (!u5ar0i8 200")8 'ai%u: I0en%i7i5asi 3umlah %o%al 1o1ulasi Ten%u5an 3umlah sam1el 'an$ 0iin$in5an Da7%ar semua an$$o%a 'an$ %ermasu5 se4a$ai 1o1ulasi Pisah5an an$$o%a 1o1ulasi sesuai 0en$an 5ara5%eris%i5 la1isan 'an$ 0imili5i Pilih sam1el 0en$an men$$una5an 1rinsi1 a6a5 se1er%i 'an$ %elah 0ila5u5an 0alam %e5ni5 ran0om 0ia%as La5u5an lan$5ah 1emilihan 1a0a se%ia1 la1isan 'an$ a0a8 sam1ai 3umlah sam1el 'an$ a0a d. Te,n , se+a'a s s)e"a) s -sys)e"a) + sa"pl n*. Te5ni5 1emilihan sam1el ini men$$una5an 1rinsi1 1ro1orsional8 0en$an 6ara menen%u5an 1ilihan sam1el 1a0a se%ia1 1;5 0imana 5 a0alah sua%u an$5a 1em4a$i 'an$

%elah 0i%en%u5an (misal: )8( a%au 10). Pa0a %e5ni5 se6ara sis%ema%is ini mem1un'ai 4e4era1a lan$5ah 0alam memilih sam1el (!u5ar0i8 200")8 an%ara lain: I0en%i7i5asi %o%al 1o1ulasi 'an$ a5an 0i$una5an 0alam 1roses 1eneli%ian Da7%ar semua an$$o%a 1o1ulasi >eri5an nomor 5o0e un%u5 se%ia1 an$$o%a 1o1ulasi Ten%u5an 4esarn'a 3umlah sam1el 'an$ a0a Ten%u5an 1ro1orsional sis%ema%is 5 'an$ 4esarn'a sama 0en$an 3umlah 1o1ulasi 0i4a$i 0en$an 3umlah sam1el -ulai 0en$an men$a6a5 an$$o%a 1o1ulasi Am4il se%ia1 5 %er1ilih un%u5 men3a0i an$$o%a 6u1li5an8 sama1i 3umlah %o%al %er1enuhi !. Non P'o(a( l )y Sa"pl n* Tehni5 non 1ro4a4ili%' sam1lin$ meru1a5an 6ara 1en$am4ilan sam1el 'an$ 1a0a 1rinsi1n'a men$$una5an 1er%im4an$an %er%en%u 'an$ 0i$una5an oleh 1eneli%i. Tehni5 ini 0a1a% 0ala5u5an 0en$an mu0ah 0alam wa5%u 'an$ san$a% sin$5a%. Ta1i 5elemahan %ehni5 ini a0alah hasiln'a %i0a5 0a1a% 0i%erima 0an 4erla5u 4a$i seluruh 1o1ulasi8 5arena se4a$ian 4esar 0ari 1o1ulasi %i0a5 0ili4a%5an 0alam 1eneli%ian (Nasu%ion8 200"). Dalam %ehni5 non 1ro4a4ili%' sam1lin$ ini a0a 4 ma6am %ehni5 memilih sam1el (Nasu%ion8 200")8 'ai%u: a. Te/n , "e" l / sa"pel se+a'a ,e(e)ulan -accidental sampling. Tehni5 ini 0i5a%a5an se6ara 5e4e%ulan 5arena 1eneli%i meman$ sen$a3a memilih sam1el 5e1a0a sia1a1un 'an$ 0i%emui 1eneli%i a%au 4' a66i0en% 1a0a %em1a%8 wa5%u8 0an 6ara 'an$ %elah 0i%en%u5an (!u5ar0i8 200"). !am1el a5si0en%al a0alah sam1el 'an$ 0iam4il 0ari sia1a sa3a 'an$ 5e4e%ulan a0a (Nasu%ion8 200"). -isal8 menan'a5an se%ia1 oran$ 'an$ 0i3um1ai 0i%en$ah 3alan un%u5 memin%a 1en0a1a% mere5a %en%an$ 5enai5an har$a. Te5ni5 ini 3u$a mem1un'ai 5ele4ihan8 me%o0e ini san$a% mu0ah8 murah8 0an 6e1a% un%u5 0ila5u5an. !e0an$5an 5e5uran$an %e5ni5 ini a0alah sam1el ini sama se5ali %i0a5 re1resen%a%i7 %en%u sa3a %a5 mun$5in 0iam4il sua%u 5esim1ulan 'an$ 4ersi7a% $eneralisasi.

Te5ni5 ini mem1un'ai 5e5uran$an 0an 5ele4ihan8 5ele4ihan 0ari %ehni5 ini a0alah mu0ah un%u5 0ila5u5an 0an mu0ah mem1eroleh in7ormasi 'an$ 0iin$in5an8 se0an$5an 5e5uran$an 0ari %ehni5 ini 3i5a oran$ 'an$ lewa% 4u5an oran$ 'an$ 0ihara15an 0i1ilih sa4a$ai sam1el8 sehin$$a a5an %er3a0i 4ias res1on0en 0an 4ias in7ormasi. -isal8 seoran$ 1eneli%i 4er0iri 0i0e1an 1in%u $er4an$ se5olah 0an menan'ai se%ia1 siswa 'an$ 5e4e%ulan lewa% 1in%u %erse4u% an%ara 3am 08.00210.00 1a$i 0an 0ila5u5an 4erulan$2ulan$ 4e4era1a hari sam1ai a5hirn'a in7ormasi 'an$ 0i6ari %elah %er6a1ai. (. Te,n , Sa"pl n* s s)e"a) s !am1lin$ sis%ema%is 'ai%u memilih sam1el 0ari sua%u 0a7%ar menuru% uru%an %er%en%u (Nasu%ion8 200"). -isal8 %ia1 in0i:i0u 'an$ 5e210 a%au 5e2n 0alam an$$o%a 1er5um1ulan 4uruh. =ara menen%u5an 0a7%ar in0i:i0u8 'ai%u: Ten%u5a 4esar sam1el 'an$ 0iin$in5an !ili0i5i 3umlah 1o1ulasi8 'ai%u nama a%au 0a%a 1a0a 0a7%ar i%u +n%u5 menari5 nama 1er%ama 6a4u% sua%u nomor se6ara a6a5an !e4a$ai :ariasi 0a1a% 5i%a la5u5an se4a$ai 4eri5u%8 se%elah mem1eroleh se3umlah in0i:i0u %er%en%u8 5i%a am4il la$i sua%u nomor 4aru se6ara a6a5 un%u5 memilih 3umlah oran$ 4eri5u%n'a 0an se%erusn'a sam1ai %er6a1ai 3umlah sam1el 'an$ 0iin$in5an. !am1lin$ sis%ema%is ini mem1un'ai 5eun%un$an 0an 5e5uran$an (Nasu%ion8 200")8 'ai%u: Keun%un$an8 6ara ini mu0ah 0alam 1ela5sanaann'a 0an 6e1a% 0iselesai5an ser%a 5esalahan %en%an$ memilih in0i:i0u mu0ah 0i5e%ahui 0an %i0a5 mem1en$aruhi hasil Keru$ian8 4ahwa in0i:i0u 'an$ 4era0a 0ian%ara 'an$ 5ese5ian 0an 5ese5ian 0i5esam1in$5an8 sehin$$a 6ara ini %i0a5 se4ai5 sam1lin$ a6a5an. +. Me" l / sa"pel den*an )e/n , (e')u5uan -purposive sampling.

Peneli%ian %er%en%u 0ila5u5an se6ara in%ensi7 un%u5 mem1eroleh $am4aran u%uh %en%an$ sua%u 5asus. Tehni5 ini 4iasan'a 0ila5u5an 0alam 1eneli%ian 5uali%a%i78 1eneli%ian ini 4er%u3uan mem1ela3ari 5asus25asus %er%en%u. -isal8 1ara 1eneli%i memilih 1ara 1e0a$an$ %er%en%u un%u5 mem1eroleh in7ormasi %en%an$ ma6am2ma6am har$a 4aran$. Te5ni5 ini mem1un'ai 4e4era1a 5ele4ihan 0an 5e5uran$an8 (Nasu%ion8 200")8 'ai%u: Kele4ihan8 E !am1el ini 0i1ilih se0emi5ian ru1a8 sehin$$a rele:an 0en$an 0esain 1eneli%ian E =ara ini rela%i7 mu0ah 0an murah un%u5 0ila5sana5an E !am1el 'an$ 0i1ilih a0alah in0i:i0u 'an$ menuru% 1er%im4an$an 1eneli%ian 0a1a% 0i0e5a%i Kel5uran$an8 E Ti0a5 a0a 3aminan se1enuhn'a 4ahwa sem1el i%u re1resen%a%i7 se1er%i haln'a 0en$an sam1el a6a5an a%au ran0om E !e%ia1 sam1lin$ 'an$ a6a5an a%au ran0om 'an$ %i0a5 mem4eri5an 5esem1a%an 'an$ sama un%u5 0i1ilih 5e1a0a semua an$$o%a 1o1ulasi E Ti0a5 0a1a% 0i1a5ai 1en$$olon$an s%a%is%i5 $una men$am4il 5esim1ulan d. Me" l / sa"pel den*an ,uo)a a)au 5a)a/ -Quota sampling. !am1lin$ 5uo%a ini meru1a5an me%o0e memilih sam1el 'an$ mem1un'ai 6iri2 6iri %er%en%u 0alam 3umlah a%au 5uo%a 'an$ 0iin$in5an (Nasu%ion8 200"). -isaln'a8 1eneli%i in$in men$e%ahui 5iner3a sua%u 4a0an 'an$ 0i4en%u5 oleh 1emerin%ah. Te5ni5 ini 3u$a mem1un'ai 5e5uran$an 0an 5ele4ihan (Nasu%ion8 200")8 'ai%u: Kele4ihan8 6 Dalam 1ela5sanaann'a mu0ah8 murah8 0an 6e1a% 6 ?asiln'a 4eru1a 5esan25esan umum 'an$ masih 5asar 'an$ %a5 0a1a% 0i1an0an$ se4a$ai $eneralisai umum 6 Dalam sam1el 0a1a% 0en$an sen$a3a 5i%a masu5an oran$2oran$ 'an$ mem1un'ai 6iri26iri 'an$ 5i%a in$in5an Ke5uran$an8

E 5e6en0erun$an memilih oran$ 'an$ mun$5in 0i0e5a%i 4ah5an 'an$ 0e5a% 1a0a 5i%a 'an$ mun$5in a0a 4iasan'a E memili5i 6iri 'an$ %i0a5 0imili5i 1o1ulasi 0alam 5eseluruhann'a e. Me" l / sa"pel den*an +a'a 7*e)o, )ula'7 -snowball sampling. !am1lin$ ini 0i$una5an un%u'5 men'eli0i5i hu4un$an an%ar manusia 0alam 5elom1o5 'an$ a5ra4 a%au men'eli0i5i 6ara26ara in7ormasi %erse4ar 0i5alan$an %er%en%u (Nasu%ion8 200"). -isal8 0o5%er men$e%ahui %en%an$ 1ema5aian o4a%. !am1lin$ ini mem1un'ai 5ele4ihan 0an 5e5uran$an (Nasu%ion8 200")8 'ai%u: Kele4ihan8 E !am1lin$ ini 0i$una5an un%u5 meneli%i 1en'e4aran in7ormasi %er%en%u 0i5alan$an 5elom1o5 %er4a%as sam1lin$ seru1a ini san$a% 4erman7aa% Ke5uran$an8 E Dalam 1enen%uan 5elom1o5 4ermula a0a unsur su4'e5%i7 8 3a0i %i0a5 0i1ilih se6ara ran0om a%au a6a5 E Penan$anann'a su5ar se5ali 0i5en0ali5an 3i5a 3umlah sam1el mele4ihi 100 oran$ 0. Sa"pl n* 5enu/ dan pada) !am1lin$ 0i5a%a5an 3enuh (%un%as) 4ila seluruh 1o1ulasi 0i3a0i5an sam1el (Nasu%ion8 200"). -isal8 semua $uru 0isua%u se5olah. !e0an$5an 0i5a%a5an 1a0a% 4ila 3umlah sam1el le4ih 0ari se%en$ah 0ari 1o1ulasi (Nasu%ion8 200")8 misaln'a 2)02"00 oran$ 0ari 1o1ulasi )00 oran$. !am1lin$ 3enuh 4ai5 0i$una5an 3i5a 3ulah 1o1ulasin'a 0i4awah 1000 oran$. %a1i8 a1a4ila 3umlah sam1lin$n'a le4ih 0ari 1000 oran$ ma5a sam1lin$ 3enuh %i0a5 1ra5%is la$i 0i5arena5an 4ia'a 0an wa5%u 'an$ 0i$una5an san$a% 4an'a5.

D.

U&URAN SAMPEL
1. Pe') "(an*an

Ke%e1a%an 3enis 0an 3umlah an$$o%a sam1el 'an$ 0iam4il a5an san$a% mem1en$aruhi 5e%erwa5ilan (representativeness) sam1el %erha0a1 1o1ulasi. Ke%erwa5ilan 1o1ulasi a5an san$a% menen%u5an 5e4enaran 5esim1ulan 0ari hasil 1eneli%ian. !ema5in 4esar u5uran sam1el a5an sema5in mewa5ili 1o1ulasi (Nana !'ao0ih !u5ma0ina%a8 200)). >iasan'a 1ara 1eneli%i in$in 4e5er3a 0en$an sam1el se5e6il mun$5in8 5arena sema5in 4esar 3umlah sam1el 'an$ 0i$una5an ma5a a5an sema5in 4esar 1ula 4ia'a 'an$ a5an 0i5eluar5an8 ma5in 4an'a5 %ena$a 'an$ 0i$una5an 0an sema5in lama wa5%u 'an$ 0i1erlu5an. Dalam 1en$am4ilan sam1el 0i4u%uh5an se4uah 1er%im4an$an 0ari 4er4a$ai as1e5 0ia%as8 sehin$$a sam1el 'an$ 0i$una5an 0a1a% mewa5ili 1o1ulasi 'an$ 0i%eli%i 0an le4ih e7isien. =on%oh u5uran sam1el melalui 1er%im4an$an8 an%ara lain: Dalam 1eneli%ian 5orelasional 3umlah sam1el (n) se4an'a5 "0 in0i:i0u %elah 0i1an0an$ 6u5u1 4esar8 Dalam 1eneli%ian 5ausal 5om1era%i7 0an e5s1erimen%al8 1) in0i:i0u un%u5 se%ia1 5elom1o5 'an$ 0i4an0in$5an 0i1an0an$ su0ah 6u5u1 mema0ai Dalam 1eneli%ian sur:ei8 sam1el se4an'a5 100 in0i:i0u un%u5 seluruh sam1el 4aru 6u5u1 mema0ai !. &e(u)u/an Sa"pel Besa' a. # ,a )e'dapa) se5u"la/ 8a' a(el yan* ) da, ( sa d ,on)'ol. Dalam :aria4el 'an$ %i0a5 0a1a% 0i5on%rol8 1ara 1eneli%i men$a%asin'a 0en$an sam1el 4esar (Nana !'ao0ih su5ma0ina%a8 200<). =on%oh: Peneli%ian %en%an$ 0am1a5 1em4ela3aran 0en$an men$$una5an we4si%e %eha0a1 1en$em4an$an 5rea%i7i%as siswa !-A. Dalam 1eneli%ian %erse4u% meneli%i 0am1a5 0ari ma6am2ma6am 5e$ia%an 1em4ela3aran 0en$an men$$una5an we4si%e8 1en$em4an$an 5e$ia%an 0an 1enemuan hal 4aru. Dari 4e4era1a 5e$ia%an 1em4ela3aran 0en$an men$$una5an we4si%e a5an %erli4a% 4e4era1a 7a5%or a%au :aria4el lain se1er%i: 5e6er0asan8 5ema%an$an8 3enis 5elamin8 la%ar 4ela5an$ sosial e5onomi80ll. 1eneli%ian 0en$an sam1el 4esar memun$5in5an men$a0a5an analisis 'an$ 4er5enaan 0en$an 7a5%or27a5%or %erse4u%.

(. # ,a dala" penel ) an )e'an) s pas adanya /u(un*an a)au pe'(edaan yan* ,e+ l. A0an'a 1er4e0aan a%au hu4un$an 'an$ 5e6il 4isa %era4ai5an 3i5a u5uran sam1eln'a 5e6il. Den$an men$$una5an sam1el 4esar8 1er4e0aan a%au hu4un$a2 hu4un$an 'an$ 5e6il 0a1a% %eru5ur 5e4erma5naann'a (si$ni7i5ansin'a). =on%oh: 1eneli%ian %en%an$ 1er4e0aan 1en$aruh 1en$$unaan me0ia %erha0a1 1res%asi 4ela3ar 1ara siswa 0i !-P. 9i5a sam1eln'a 5e6il %i0a5 a5an 0i%emu5an a0an'a 1er4e0aan 1en$aruh8 %a1i 3i5a men$$una5an sam1el 4esar 5emun$5inan a5an 0i%emu5an a0an'a 1er4e0aan. +. # ,a dala" penel ) an d (en)u, ,elo"po,$,elo"po, ,e+ l. Dalam 4e4era1a 1eneli%ian e5s1erimen%al8 %u3uan 1eneli%ian %i0a5 han'a 0iarah5an 1a0a 1en$u3i 1er4e0aan 1en$aruh 0ari 4e4era1a 1erla5uan 'an$ 0i4eri5an %a1i8 3u$a men$u3i 1er4e0aan 1en$aruh sa%u a%au le4ih 1erla5uan %erse4u% %erha0a1 4e4era1a 5elom1o5 'an$ 4er4e0a (Nana !'ao0ih !u5ma0ina%a8 200<). d. Men*/ nda' penyusu)an Dalam 1roses 1eneli%ian serin$ %er3a0i 1en'usu%an 3umlah sam1el. -a5in 1an3an$ masa 1eneli%ian 4erlan$sun$ 5emun$5inan %er3a0in'a 1en'usu%an 3umlah sam1el sema5in 4esar. +n%u5 men$hin0ari 0am1a5 1en'usu%an %erse4u% ma5a 0i1erlu5an 3umlah sam1el 'an$ 4esar. +1a'a un%u5 men$uran$i 1en'usu%an an%ara lain: %e5an5an 1a0a su43e5 sam1el 4ahwa mere5a 3an$an sam1ai mun0ur 0i %en$ah 3alan %e$as5an 1en%in$n'a 1eneli%ian se4elum mulai 4er1ar%isi1asi min%alah 5ese0iaan mere5a un%u5 i5u% sam1ai %un%as. a0a5an 5on%a5 se6ara %era%ur un%u5 memelihara hu4un$an 0an mina% mere5a

e. # ,a d /a'ap,an sya'a)$sya'a) ,ea(sa/an se+a'a s)a) s) , d penu/ . Dalam analisis s%a%is%i5 1en$u3ian ins%rumen 0an 1en$u3ian hi1o%esis 0i%un%u% %in$5a% 5e1er6a'aan %er%en%u minimal <)D a%au al1ha )D %a1i le4ih 4ai5 5alau

5e1er6a'aan <<D a%au al1ha 1D. +n%u5 i%u 0alam men6a1ai %in$5a% 5e1er6a'aan %erse4u% 0i%un%u% sam1el 'an$ 4esar. 0. # ,a dala" penel ) an d /adap,an pada populas yan* san*a) /e)e'o*en Dalam 1eneli%ian 0ihara1a5an 1o1ulasi 'an$ he%ero$en sehin$$a sam1el a6a5 'an$ se0erhana 0a1a% se$era 0i%emu5an. =on%oh: 1o1ulasi siswa8 5i%a a5an 4erha0a1an 0en$an 1er4e0aan 3enis se5olah8 %in$5a% 5elas8 3urusan8 usia8 3enis 5elamin8 %in$5a% 5e0er0asan8 mina%8 ho4i 80ll. 1en$$unaan sam1el 'an$ 4esar mem4eri5an 5emun$5inan un%u5 0a1a% mem1erha%i5an 1er4e0aan 0alam :aria4el2:aria4el %erse4u% (Nana !'ao0ih !u5ma0ina%a8 200<). *. # ,a 'el a( l )as da' 8a' a(el (e(as ) da, )e'5a" n Dalam 1eneli%ian %i0a5 selalu relia4ili%as a%au 5e%e1a%an hasil 1eneli%ian i%u 4isa 0i3amin. ?al ini 0i5arena5an 5ara5%eris%i5 :aria4el i%u sen0iri. +n%u5 men$uran$ii 0am1a5 relia4ili%as 'an$ ren0ah 0ari :aria4el %erse4u% 0i1erlu5an sam1el 4eru5uran 4esar.

DA,TA* P+!TAKA
Nasu%ion. 200". -e%o0e *esear6h (Peneli%ian Ilmiah). 9a5ar%a: PT >umi A5sara. -ar$ono. 1<<A. -e%o0olo$i Peneli%ian Pen0i0i5an. 9a5ar%a: *ine5a =i1%a !u5ar0i. 200". -e%o0elo$i Peneli%ian Pen0i0i5an. 9a5ar%a: PT >umi A5sara. !u1ran%o.1<<8. Te5ni5 !am1lin$ un%u5 !ur:ei 0an E5s1erimen. 9a5ar%a: PT *ine5a =i1%a. Nana !'ao0ih !u5ma0ina%. 200<. -e%o0e Peneli%ian Pen0i0i5an. >an0un$: PT *ema3a *os0a5ar'a /77se%.