WWWANGUN KALIMAH

A. Kalimah Salancar
Kalimat yaitu bagian terkecil dari wacana atau omongan nu ngbrhkeun
pikiran kalawan gemblengan. Dumasar kana wangunna, kalimah teh aya kalimah
salancar jeung kalimah ngantt.
Kalimah salancar nyata kalimah anu diwangun ku hiji jejer (subyk) jeung
hiji caritaan (prdikat), boh diwuwuhan obyk henteu, boh diwuwuhan katerangan
boh henteu.
Kalimah salancar bisa dibagi deui jadi (1) kalimah salancar basajan jeung (2)
kalimah salancar jembar.
a. Kalimah Salancar Basajan
Perhatikeun conto kalimah di handap!
(1) Nng Azka dangdan.
(2) Mang Karsim melak jagong.
Upama ditengetan, kalimah di luhur th diwangun ku hiji jejer jeung hiji caritaan.
Ngan aya nu diwuwuhan ku obyk aya nu henteun. Obykna og nu hiji aya nu
dua, aya nu diwuwuhan ku kecap pangantn deuih.
Geura urang rucat hiji-hiji dumasar fungsi kecap dina kalimah.
(1) Nng, Azka / dangdan.
Jejer
+ caritaan
(2) Mang Karsim / melek / jagong.
Jejer
+ caritaan + obyk.
Dumasar ka dinya, urang bisa nyebutkeun, yn kalimah salancar basajan th
nyata kalimah nu diwangwun ku hiji jejer jeung hiji caritaan (mangrupa
galeuh kalimah), boh diwuwuhan ku obyk boh hanteu. Jadi, anu poko dina
kalimah salancar bahasajan mah nyata ngan aya hiji jejer jeung hiji caritaan.
Contoh Sjenna :
(1) Kuring dipangmeulikeun baju ku bapa.
(2) Neng Azka geulis.
b. Kalimah Salancar Jembar
Upama kalimah salancar basajan diwuwuhan ku katerangan (waktu, tempat,
tujuan, alat, jsb)., jangglk ba robahjadi kalimah salancar jembar.
Perhatikeun conto kalimah di handap!
(1) Kamari kuring lalajo manbal.
(2) Manhna ngadagoan kuring diGedong Merdka.
Tina conto kalimah diluhur, ttla ba yn kalimah salancar jembar th nyata
kalimah anu diwangun ku hiji jejer hiji caritaan, boh diwuwuwhan oby k boh henteu,
anu ditambahan ku katerangan.
Geura urang rucat conto kalimah di luhur.
(1) Kamari

/ Kuring

/ lalajo

/ manbal.

Keterangan waktu
(2) Manhna / ngadagoan
Jejer
+ caritaan

+ jejer
/ kuring
+ obyk

+ caritaan
+ obyk
/ di Gedong Merdka.
+ katerangan waktu

Upama ku urang dititnan, ttla deui ba, yn katerangan th loba rupana. Ku

kituna, ku urang bisa digolongkeun dumasar kana naon anu diterangkeunana.
1. Katerangan Waktu
Katerangan waktu nyata anu nerangkeun waktu lumangsungna hiji kajadian
atawa kaayaan.
- Katerangan waktu kecap asal: kamari, ayeuna, pagto, mangkukna, ayeuna,
barto, basa, ciknh, jeung sajabana.
- Katerangan waktu kecap rundayan: isukan, pasosor, pabeubeurang,
sammh, sabada, sanggeus, jeung sajabana.
- Katerangan waktu mak kecap pangantt: ti subuh, ti Agustus, jeung sajabana.
- Katerangan waktu gabungan kecap: po ieu, bulan hareup, taun tukang,
sareureuh budak, wanci pecat sawed, tengah potengah peuting, bada asar,
jeung sajabana.
2. Katerangan Tempat
Katerangan tempat nyata anu nerangkeun tempat lumangsungna kajadian
atawa kaayaan.
- Katerangan tempat nu mangrupa gabungan kecap pangantt jeung kecap nu
mibanda ciri tempat: di dinya, ti dieu, ti dinya, ka ditu, nepi ka dinya, jeung
sajabana.
- Katerangan tempat nu mangrupa gabungan kecap pangantt jeung kecap
barang nu mibanda ciri ngandung harti tempat: di Banjar, ti Tasik, ka
Sukabumi, nepi ka Bogor, di jambatan, di walungan, ti sawah, nepi ka nomber
tilu jeung sajabana.
- Katerangan tempatnu mangrupa kecap rundayan: luhureun, handapeun,
tukangeun, kalreun, kncaeun, jeung sajabana. Bisa og dipiheulaan ku kecap
pangantt jadi: dina luhureun, tina handapeun, di gigireun, jeung sajabana.
3. Katerangan Tujuan
Katerangan tujuan nyata katerangan anu nuduhkeun tujuan atawa
maksud hiji
kalakuan atawa kajadian. Katerangan tujuan umumna dipiheulaan ku kecap
pangantt demi, pikeun, enggoning, keur.
Contona:
- Demi bangsa jeung nagara.
- Pikeun ngeusian kamerdkaan.
- Enggoning ngabla lemah cai.
- Keur kapentingan nu leuwih ged.
4. Katerangan Cara

Katerangan cara nyata anu ntlakeun cara-cara lumangsungna hiji kajadian

(peritiwa). Kaasup ka dieu di antarana cara nurutkeun mindeng-heunteuna, lobasaeutikna, sikep, jeung sajabana.
- Katerangan cara wangun dasar, di antarana: kungsi, mindeng, osok, ayakalana,
kadangkala, kalan-kalan, biasana, umumna, jeung sajabana. Biasana
nyicingna tempat di awal jeung ahir kalimah, saperti: sakumna,
sagemblengna, sabenerna, jeung sajabana.
- Katerangan cara kecap pangantt ku, kalawan, sacara nu dituturkeun ku kecap
barang: kalawan sumanget, sacara duduluran, ku babadamian, sacara tinulis,
jeung sajabana.
- Katerangan cara kecap pangantt dituturkeun ku kecap sipat: kalawan tandes,
sacara tegas, ku lemah-lembut, jeung sajabana.
- Katerangan cara kecap turunan: sagancang-gancangan, saloba-lobana,
lalaunan, bbakan, satahap-satahap, jeung sajabana.
5. Katerangan Alat
Katerangan alat nyata katerangan anu ntlakeun alat nu dipak enggoning
ngalakukeun hiji pagawan. Pangartian di dieu teu kudu nu mangrupa barang
kongkrit ba. Katerangan akat biasana ngagunakeun kecap pangantt ku jeung
kana nu ngandung harti mak, jeung kecap pangantt tanpa.
Contona:
- Ku kampak.
- Kana beus.
- Ku ukuran Barat.
- Tanpa bantuan usaha.
6. Katerangan Sabab
Katerangan sabab nyata katerangan anu nuduhkeun sabab-musabab atawa
alesan lumangsuna hiji kajadian, kaayaan, atawa pagawan. Wujud ieu katerangan
sok ngagunakeun kecap pangantt sabab, lantaran.
Contona:
- Sabab gering
- Lantaran kalakuanna
7. Katerangan Babandingan
Katerangan babandingan nyata katerangan anu ntlakeun sasaruan atawa
mh saruan antara hiji kaayaan, kajadian, sarta kalakuan jeung kaayaan, kajadian,
sarta kalakuan sejnna. Ieu katerangan th sok dipiheulaan ku kecap pangantt
saperti, kawas, jiga, ibarat,cara.
Contona:
- Saperti kolot ba.
- Jiga nu keur mabok.
8. Keterangan Panyarta
Keterangan panyarta nyata katerangan anu nuduhkeun aya henteuna jalma
anu marengan (ngabaturan) dina migaw hiji kalakuan. Ieu katerangan th
diwangun ku ngagabungkeun kecap kanttan jeung, tanpa, atawa babarengan
jeung kecap atawa frasa anu tangtu. ta kecap atawa frasas th kudu mangrupa
barang nyawaan atawa anu dianggap boga nyawa.

Contona:
- Jeung pangiringna.
- Babarengan jeung rahayat.
Perhatikeun conto kalimah di handap. Kabhanana mangrupa kalimah satara
jembar.
- Pa Hamid ngadagoan anakna ti subuh.
- Rina meuli cau di pasar.
B. Kalimah Ngantt
a. Kalimah Ngantt Satata
Upama dua kalimah salancar atawa leuwih dirndonkeun, hasilna th kalimah
ngant satata (kalimat majemuk). Demi hasilna aya nu disebut kalimah ngantt
satata (kalimah majemuk sederajat) jeung kalimah ngantt slr-sumler (kalimah
bertingkat).
Ayeuna urang pedar kalimah ngantt satata. Kalimah ngantt satata nyata
rndonan (gabungan)dua kalimah salancar atawa leuwih, anu sadarajat atawa
satata. Maksudna satata di dieu, satata kalungguhunana dina kalimah, lain
mangrupa gabungan kalimah luluguh jeung kalimah slr. Duanana mangrupa
lulugu.
Perhatikeun conto kalimah di handap!
(1) Manhna dahar, nginum, jeung ngaroko.
(2) Tanahna lega sarta subur.
Kalimah diluhur th mangrupa kalimah ngantt satata. Sammhna tiluanana
og mangrupa dua kalimah atawa leuwih anu misah. Terus dirndonkeun bari
ngagunakeun kecap pangrdon, anu biasana mangrupa kecap pangantt atawa
frasa pangantt. Geura urang rucat rucat kalimah pawitna.
(1) Manhna dahar, nginum, jeung ngaroko.
a. Manhna dahar
b. Manhna nginum.
c. Manhna ngaroko.
Dirndonkeun jadi sakalimah mak kecap pangrdon: jeung.
(2) Tanahnasubur jeung lega
a. Tanahna subur.
b. Tanahna lega
Dirndonkeun jadi sakalimah mak kecap pangrdon: sarta.
Tangtu ba dina ngarndonkeun kalimah th lain ngan ukur diselapan kecap
pangrdon (kecap pangantt) ba. Salian ti ta, aya bagian kalimah anu
dileungitkeun. Saenyana mah lain dileungitkeun, tapi diaworkeun. Bagian anu
diaworkeunana th, bisa bagian palaku, pagawan, cara migawan,
katerangan tewmpat, katerangan waktu, jeung sajabana. Dina conto di luhur
bagian anu diaworkeunana th, nyata bagian palaku. Dina conto di handap
mah, anu diaworkeunana th bagian sjn. Geura tengetan!
4). a. Zaki maraban hayam.
b. Zaki maraban meri.
c. Zaki maraban ntog.
Dirndonkeun mak pangrdon jeung:

d.Zaki maraban hayam, meri jeung ntog.

5). a. Zaki diajar jaipongan.
b.Azka diajar jaipongan.
Dirndonkeun mak pangrdon jeung:
c. Zaki jeung Azka diajar jaipongan.
Dina conto kalimah di luhur, nu jadi pangrdonna kecap pangantt jeung jeung
tapi. Sabenerna mah lain ta ba, jeung masing-masing mibanda pancn
ngajntrkeun sipat hubungan antara bagian kalimah nu anyar ta. Dumasar ka
dinya, kecap pangrdon th bisa dibagi, antarana jadi:
1. Hubungan Tambah
Hubungan tambah nyata hubungan anu ntlakeun tambah, jumlah, atawa
gabungan kagiatan, kaayaan, kajadian, jeung pross. ta hubungan th dicirian ku
pangrdon jeung, sarta, atawa boh...boh... Aya kalana ta pangrvdon th bisa
dileungitkeun.
Contona dina kalimah:
1) Manhna mukakeun panto bari seuri sarta nitahasup kka kuring.
2) Kang Dadan mahh rajin maca. Boh keur jadi mahasiswa knh boh
ayeuna sanggeus jadi guru di Sumendang.
2. Hubungan Lalawanan
Nu dimaksud hubungan lalawanan di dieu nyta hubungan nuduhkeun yn
naon-naon anu dittlakeun dina bagian kalimah kahiji lalawanan, atawa tteu
sarua, jjeung naon-naon anu dittlakeun dina bagian kalimah kadua. Pangrdon
biasana dicirian ku kecap tapi: lain ... ba, tapi ... deuih; lain nngan ... wungkuyk,
tapi ...
Contona:
1) Geus lila manhna kawin tapi can boga anak knh ba.
2) Anu hran th lain kuring ba, tapi sakumna nu aya di ta gedong deuih.
3) Dongng th lain ngan ngabobodo budak ngng wungkul; tapi mibada
ajn atikan deuih.
3. Hubungan Pilihan
Hubungan nyata hubungan nu ntlakeun pilihan di antara dua kamungkinan
nu dittlakeun ku bagian-bagian kalimah anu dihubungkeunana. Pangrdon anu
dipakna nyata atawa.
Contona:
1) Manhna th bogoh ka Nng Enok atawa ka Nng Tati?
2) Kuring teu nyaho naha manhna th rk milu atawa moal.
b. Kalimah Ngantt Slr Sumlr
Kalimah ngantt slrsumlr nyata gabungan kalimah anu hanteun satata.
Maksudna kieu: Aya dua kalimah atawa leuwih. Terus digabungkeun dina hiji
kalimah. Tah, kalimah-kalimah anu digabungkeun th henteun mibanda
kalungguhan anu sarua dina kalimah anyar. Jadi, salahsahiji aya nu jadi bagian
tina kalimah sjnna. Kalimah anu jadi bagian tina kalimah sjn, urang sebut ba
kalimahslr. Ari anu jadi kalimah utamana, urang sebut kalimah lulugu.
Kalimah slr pancnna ngaganti atawa nu digantian og bisa bagian mana ba.
Bisa jejerna, bisa caritaanana, bisa obykna, bisa og kateranganana.
Geura titnan conto kalimah di handap!

(1) Lalaki nu mak baju beureum th meuli buku.

(2) Manhna th keur diajar basa aya tabrakan hareupeun imahna.
Ciri kalimah ngantt slr sumlr th nyata ayana panylr. Naon ari
panylr th? Upama dina kalimah ngantt satata aya pangrndon (tina
koordinasi), anu jadi pananda, pangantt slr sumlr mah gaya panylr
(tina subordinasi), anu jadi pananda, pangantt, jeungpangwangun kalimah
ngantt slr sumlr. Jadi lain ngan saukur pangantt wungkul.ngantt slr
sumlr. Jadi lain ngan di luhur dumasar kana kalimah pangwangunna:
(1) Lalaki nu mak baju beureum th meuli buku.
a) Lalaki th mak baju beureum.
b) Lalaki th meuli buku.
Kalimah a mangrupa kalimahslr, ari kalimah b mangrupa kalimah lulugu. Dirndonkun
mak panylr nulanu. Hasilna, kalimah a jadi karangan tina jejer (subyk) kalimah ngantt
slr sumlr (1). Hartina, bagian tina kalimah b. Upama dirucat dumasar kana fungsi
kecapna mah, kieu:
Lalaki nu mak baju beureum th/ meuli/ buku.
Jejer

+ caritaan + obyk
(2) Manhna th keur diajar basa aya tabrakan hareupheun imahna.
a. Manhna keur diajar.
b. Aya tabrakan hareupeun imahna.

Kalimah a kalimah lulugu, ari kalimah b kalimah slr. Dikanttkeun ku

penylr basa, ngandung harti kajadian dina kalimah slr babarengan waktuna jeung
kajadian dina kalimah lulugu.
Upama dirucat dumasar kena fungsi kecapna, kieu :

Manhna th/ keur diajar/ basa aya tabrakan hareupeun imahna.

Jejer

+ caritaan + keterangan waktu

(3) Kang Dadan indit katempat nu ngranna Kutawingin.
a. Kang Dadan indit ka ta tempat.
b. ta tempat ngaranna Kutawinangun.

Kalimah a kalimah lulugu, kalimah b kalimah slr. Dirndonkeun ku panylr

nulanu. Kalimah b jadi bagian tina kalimah a mangrupa katerangan tempat.
Upama diruncat kecapnajadi kieu :
Kang Dadan / indit /katempat nu ngranna Kutawaringin.
Jejer + caritaan + keterangan tempat.

Sangkan leuwih ttla, perhatikeun conto di handap nu mangrupa pross ngawangun kalimah
ngett slr-sumlr.
(1) a. ta lalaki mak BMW.
b. ta lalaki dirktur pabrik bata.
Dirndonkeun mak penylr nu, jadi:
c. ta lalaki nu mak BMW th dirktur pabrik bata.
(2) a. Manhna kakaraya engeuh.
b. Sapdah manhna aya nu maling.
Dirndonkeun mak penylr nu, jadi:
c. Manhna kakara engeuh, yn sapdahna aya nu maling.
(3)a. Lanceuk kuring imahna di Pameungpeuk.
b. Lanceuk kuring kamari maot.
(4) a. Manehna nyarita ka kuring.
b. Manehna rk ulin ka Cikajang.
Dirndonkeun ku panylr yn, jadi:
c. Manehna n yarita ka kurin, yn rk ulin ka Cikajang.
Kecap panyler og bisa ngebrhkeun rupa-rupa hubungan harti antara bagian kalimah anu
jadi pangwangunan, di antarana:

1. Hubungan Waktu
Di dieu kalimah slma nuduhkeun waktu lumangsungna kajadian atawa kaayaan anu
dittlakeun dina kalimah lulugu.
Kecap panylr nu dipakna di antarana: ti mimiti,basa, bari, salila, waktu, sammh,
sanggeus, sabada,sarngsna, nepi kana, saprak.
Contona:
(1) Saprak pindah ka dieu, kuring can kungsi deui patepung jeung manhna.
(2) Azka ngajaga adina nepi ka indungna balik ti kantor.
2. Hubungan Sarat

Hubungan sarat aya dina kalimah ngantt anu kalimah slma ntlakeun sarat-sarat
kalaksanakeunana naon-naon anu disebut dina kalimah luluguna. Panylr anu dipakna, di
antarana: saupama, lamun seug, asal, upama.
(1) Ari sakola mah, asal junun, moal burung tamat.
(2) Upama hayanglulus ujian, kudu dak diajar jeung ngapalkeun.
3. Hubungan Tujuan
Hubungan tujuan aya dina kalimah nu kalimah slma nuduhkeun tujuan atawa
harepan tina naon-naon nu disebut dina kalimah lulugu, panylr nu biasa dipak nyata
sangkan, supaya, ambh.
Contona:
(1) Manhna digaw pah poso th supaya bisa nyakolahkeun anak-anakna nepi ka
paguron luhur.
(2) Ngahaja ulangan th moal dibjaan heula ambh maranh siap salilana.
4. Hubungan Babandingan
Hubungan babandingan ngbhkeun (1) sasaruan antara nu dittlakeun dina kalimah
lulugu jeung kalimah slma, (20 anggapan yn eusi kalimah lulugu leuwih had batan eusi
kalimah slr. Panyler nu biasa dipak nyata saperti, ibarat, kawas, sakumaha, tibatan,
semu-semu.
Contona:
(1) Tibatan nganggur kitu mah, leuwih had ngabatuan kolot di kebon.
(2)Geus sababaraha po manhna henteu hegar cara sasari, semu-semu nu ngandung
kabingung.

5. Hubungan Sabab
Hubungan sabab ayana dina kalimah nu kalimah slrna nerangkeun sabab-musabab
atawa alesan hiji kajadian nu diterangkeun dina kalimah lulugu. Panyler nu biasa dipakna
nyata sabab, lantaran, ku sabab, ku lantaran, alatan.
Contona:
(1) Nyi Siti th ngagantung manh, lantaran ngarasa putus pangharepan.
(2) Abdi kapaksa nampik anjeunna ku margi abdi tos aya nu gaduh.
6. Hubungan Akibat

Hubungan akibat nyata anu kalimah slrna ntlakeun akibat tina naon-naon nu
dittlakeun dina kalimah luguna. Panylr anu biasa dipak di dieu nyata nepi ka, nu
matak, akibatna.
(1) Geringna kacida pamana, nepi ka harta bandana bak dipak uubar.
(2) Kuring teu satuju kana putusanana, nu matak ayeuna kuring prots.
7. Hubungan Cara
Hubungan cara aya dina kalimah anu kalimah slrna ntlakeun cara-cara
ngalaksanakeun naon-naon nu disebutkeun dina kalimah luluguna. Panylr anu dipakna ku
cara, kalawan, bari.
(1) Persib bisa nglhkeun Bandung Raya ku cara dibawa man pondok jeung cepet.
(2) Nu ngaronda th nitip bangsat bari leungeunna henteu lsot tina prah bedog.
8. Hubungan Kanyataan
Di dieu mah kalimah slrna ntlakeun kenyataan anu lalawanan jeung eusi kalimah
luluguna. Panylr anu dipakna nyata padahal, ari, sedengkeun.
(1) Manhna api-api teu nyaho, padahal manhna pisan anu ngalakukeuna th.
(2) Kuring keur ngapalkeun, ari adi kuring kalah rrngknkan.
9. Kalimah Hasil
Kalimah slrna nuduhkeun hasil tina kalakuan atawa kaayaan anu dittlakeun dina
kalimah luluguna. Panylr anu dipakna nu matak.
(1) Nu ngetrok panto th jelema pikasieunan, nu matak kuring rada humar-hemir.
(2) Atuda tadi beurang mijah teuing, nu matak ayeuna rwl.

10. Hubungan Pangjntr

Kalimah slrna ngajntrkeun naon-naon anu dittlakeun ku kalimah lulugu.
Panyler nu mindeng dipakna nyata yn.
Contona:
(1) Tina omonganana og katangn, yn Manhna th lain jalama jor-jor.
(2) Bangsa kapir mah boga pamadegan, yn karya sastra teu kudu dipatalikeun jeung
agama.
11. Hubungan Atributif

Kalimah slrnuduhkeun hiji kaayaan atawa pagawn nu dialaman atawa dipigaw ku

palaku atawa pangrandap dina kalimah lulugu. Panylr anu dipakna nyata nu atawa
anu, jeung nu ...-na.
Contona:
(1) Aww nu mak kabaya beureum th kabogoh Kang Dadang.
(2) Parapagaw nu gajihna leutik teu kudu mr sumbangan.
12. Hubungan Konssif
Hubungan konssif aya dina kalimah anu kalimah slrna ngamuat pedaran anu moal
ngarobah naon-naon anu geus dittlkeun dina kaimah lalugu. Panyler anu dipakna:
sapanjang, sakumaha ... og, saha ba og, naon ba og, kalah kumaha ba og, sanajan, jst
Contona:
(1) Sanajan aya di langit ping pitu, ku kuring moal welh diudag.
(2) Manhna mah tara ngangluh, sakumaha ripuhna og ku pagawan.