KERJA KURSUS PENDEK BAHASA MELAYU

PROGRAM PERSEDIAAN IJAZAH SARJANA MUDA (PPISMP)

2008
ALAT-ALAT ARTIKULASI DAN PENGHASILAN BUNYI VOKAL

JABATAN BAHASA MELAYU

INSTITUT PERGURUAN SULTAN MIZAN
22200 BESUT
TERENGGANU

SENARAI KANDUNGAN

PERKARA

MUKA SURAT

HALAMAN JUDUL
HALAMAN PENGAKUAN
PENGHARGAAN
SENARAI KANDUNGAN
SOALAN

i
ii
iii
iv
v

1.0

PENDAHULUAN

2.0

ALAT-ALAT ARTIKULASI
2.1
Fungsi Alat-Alat Artikulasi
2.2
Bunyi
2.2.1 Vokal
2.2.2 Bunyi Vokal
2.3
Penghasilan Bunyi Vokal
2.2.3 Vokal Hadapan
2.2.3.1 Vokal Hadapan Sempit
2.2.3.2 Vokal Hadapan Separuh Sempit
2.2.3.3 Vokal Hadapan Separuh Luas
2.2.3.4 Vokal Hadapan Luas
2.2.4 Vokal Belakang
2.2.4.1 Vokal Belakang Sempit
2.2.4.2 Vokal Belakang Separuh Sempit
2.2.4.3 Vokal Belakang Separuh Luas
2.2.5 Vokal Tengah
2.2.5.1 Vokal Tengah Pendek
2.2.5.2 Vokal Tengah Panjang

3.0

REFLEKSI

2
6
8

10

12

BIBLIOGRAFI
LAMPIRAN

14

iv

SOALAN
Organ artikulasi ialah organ yang berperanan menghasilkan bunyi bahasa dan
cara menghasilkan bunyi tersebut.
TUGASAN
1. Anda dikehendaki melukis dan melabelkan alat-alat artikulasi yang
menghasilkan bunyi bahasa sama ada bunyi vokal,konsonan dan diftong.
2. Jelaskan alat-alat artikulasi yang terlibat dan cara-cara menghasilkan bunyibunyi vokal.
3. Jawapan anda hendaklah disertakan dengan contoh-contoh perkataan yang
terdapat dalam Bahasa Melayu.
ARAHAN
1. Tugasan yang anda laksanakan hendaklah menggunakan ICT dengan
paparan grafik yang menarik, disertakan dengan contoh-contoh yang jelas.
2. Tugasan hendaklah diserahkan dengan bertaip komputer menggunakan font
arial, bersaiz 12 dan dilangkau 1.5.
3. Sumber atau buku autentik hendaklah disertakan bersama-sama di bahagian
lampiran.
4. Bahagian kulit luar tugasan hendaklah dilengkapkan dengan maklumat seperti
nama ahli kumpulan, nombor kad pengenalan, kumpulan atau unit dan nama
pensyarah pembimbing.
5. Melampirkan borang kolobrasi sebagai bukti berlakunya interaksi antara ahli
kumpulan dan pensyarah.
6. Menyediakan catatan refleksi hasil daripada tugasan yang diberi.
7. Menyenaraikan sumber rujukan /bibliografi.

v
3

PENDAHULUAN
Bidang fonologi adalah bidang yang mengkaji salah satu daripada aspek yang
terpenting di dalam bahasa, turut dikenali sebagai bidang fonetik. Bidang fonetik
mengkaji fenomena bunyi atau pertuturan manusia sejagat (the study of speech
as a universal human phenomenon) sementara bidang fonologi mengkaji system
bunyi-bunyi yang tertentu (selected speech sound) dalam petuturan, khusus bagi
sesuatu bahasa.
Menurut Henderson, bidang fonologi ini perlu diasingkan daripada bidang
fonetik memandangkan bidang fonetik tidak mungkin dapat merangkumi
pemerian seluruh bunyi yang dihasilkan oleh manusia. Sebagaimana yang
dinyatakan, bahawa bidang fonetik adalah bidang yang mengkaji fenomena
bunyi bahasa manusia sejagat, maka pada teori dan praktiknya, bidang ini
mengkaji bunyi dari segi sifat bunyi itu, cara pengeluarannya, dan aspek
pendengarannya.
Bidang fonetik dibahagikan kepada tiga iaitu fonetik auditori, fonetik akustik
dan fonetik artikulasi. Fonetik artikulasi adalah fonetik yang mengkaji bagaimana
bunyi-bunyi bahasa itu dihasilkan atau dikeluarkan.Bunyi-bunyi itu terhasil
daripada udara yang keluar daripada paru-paru(udara sebenarnya keluar masuk
paru-paru semasa seseoran itu bernafas) kemudian lalu pada pta suara yang
boleh menentukan keadaan bunyi itu sama ada nyaring,kuat,perlahan atau
sebagainya ,kemudia udara itu keluar melalui rongga,iaitu ronga tekak,rongga
mulut atau rongga hidung untuk mewujudkan gema.

ALAT-ALAT ARTIKULASI
Alat-alat artikulasi adalah alat-alat atau organ-organ yang mempunyai peranan
untuk berfungsi dalam mengeluarkan bunyi-bunyi bahasa. Alat-alat artikulasi
dapat dilihat seperti yang berikut :
ALAT-ALAT ARTIKULASI DAN FUNGSINYA

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Bibir atas
Bibir bawah
Gigi atas
Gigi bawah
Gusi
Lelangit keras
Lelangit lembut
Anak tekak
Hujung lidah
Hadapan lidah

11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

Tengah lidah
Belakang lidah
Akar lidah
Epiglotis
Pita suara
Rongga tekak
Rongga Hidung
Rongga mulut
Rahang
Tenggorok

FUNGSI-FUNGSI ALAT ARTIKULASI

1. Lidah
Lidah ialah alat artikulasi yang terpenting dan paling aktif dalam penghasilan
bunyi bahasa. Bahagian lidah terbahagi empat bahagian, iaitu hujung lidah,
tengah lidah, hadapan lidah, dan belakang lidah. Selain itu, bahagian hadapan
lidah, tengah lidah dan belakang lidah memainkan peranan yang penting dalam
penghasilan bunyi-bunyi vokal, iaitu bunyi vokal hadapan, tengah dan belakang.

Hujung lidah merupakan bahagian yang paling berperanan dan boleh digerakkan
ke mana-mana bahagian mulut untuk membuat penyekatan udara. Hal ini
membolehkan lidah dapat membuat deskripsi pelbagai jenis penghasilan bunyi
dengan adanya pembahagian-pembahagian ini.
2. Gigi
Gigi juga mempunyai peranan yang penting dalam penghasilan bunyi bahasa
tetapi peranannya pasif dan tidak aktif. Kedudukan gigi hanyalah statik dan
kebiasaannya digunakan sebagai penampan aliran udara dalam penghasilan
bunyi. Penampan aliran udara inilah yang telah menghasilkan bunyi.
3. Bibir Atas dan Bibir Bawah
Bibir adalah alat artikulasi yang terletak pada bahagian luar daripada rongga
mulut. Bibir terdiri daripada otot-otot kenyal yang boleh dibundarkan dan
dihamparkan dan juga berperanan mengeluarkan bunyi yang berbagai-bagai.
Bibir juga menjadi sempadan paling luar daripada rongga mulut. Kedua-dua bibir
(atas dan bawah) dapat digerakkan, dihamparkan dan dibundarkan. Misalnya,
untuk menghasilkan bunyi b, w dan v. Apabila membunyikan bunyi [ i ] misalnya
keadaannya menjadi terhampar, manakala jika menyembunyikan bunyi [ u ] bibir
menjadi bundar. Bibir juga berfungsi dalam membuat sekatan kepada udara
yang keluar daripada rongga mulut, untuk menyembunyikan bunyi [ m ] misalnya,
udara disekat di bibir.
4. Gusi
Gusi merupakan bahagian yang terletaka di antara gigi dan lelangit keras.
Rupanya cembung dan menurun dari gigi ke bahagian dalam rongga mulut.
Organ ini digunakan sebagai daerah sebutan. Gusi memainkan peranan dalam
penghasilan bunyi-bunyi seperti bunyi [ t ], [ d ], [ l ] dan sebagainya dengan
bantuan hujung lidah yang berfungsi membuat penyekatan.
5. Lelangit

Lelangit dapat dibahagikan kepada dua bahagian, iaitu lelangit lembut dan
lelangit keras. Lelangit lembut menganjur dari sempadan lelangit keras hingga ke
akhir rongga mulut. Lelangit keras bermula dari sempadan gusi di bahagian
hadapan atas rongga mulut dapat diturun naikkan untuk menutup atau membuka
saluran rongga tekak terus ke rongga hidung. Apabila dinaikkan, rongga mulut
akan terbuka dan udara akan keluar melalui rongga mulut dan apabila
diturunkan, rongga mulut akan tertutup dan udara terpaksa keluar melalui rongga
hidung. Justeru itu, alat artikulasi ini amat penting bagi menentukan sama ada
bunyi yang dikeluarkan itu bunyi sengau ataupun tidak. Apabila lelangit lembut
diturunkan, bunyi yang keluar adalah sengauan manakala jika dinaikkan, bunyi
yang keluar bukanlah bunyi sengau.
6. Tulang rahang
Tulang rahang juga terlibat dalam penghasilan bunyi-bunyi bahasa dalam
menentukan kedudukan gigi dan bibir. Tulang rahang memainkan peranan utama
kerana mulut akan terbuka luas jika rahang dibuka dan tertutup jika rahang
ditutup.
7. Anak tekak
Lokasi anak tekak terletak di bahagian belakang rongga mulut dan
berhampiran dengan lelangit lembut (anak tekak bersambungan dengan lelangit
lembut). Anak tekak berperanan sebagai alat artikulasi bersama dengan lelangit
lembut khususnya dalam menentukan sama ada sesuatu bunyi yang hendak
dikeluarkan itu bunyi sengau atau tidak. Di samping itu, anak tekak juga boleh
digerak-gerakkan sama ada dinaikkan atau diturunkan.
8. Rongga Hidung

Terletak di atas rongga mulut yang dipisahkan oleh lelangit. Rongga

hidung boleh dibuka atau ditutup, bergantung kepada keadaan sama ada anak
tekak dan lelangit lembut dinaikkan atau tidak.
9. Pita Suara
Peta suara terletak dalam ruang tenggorok (halkum) dan amat penting
dalam penghasilan bunyi. Dalam peti suara, terdapat otot-otot selaput nipis yang
dikenali sebagai pita suara. Pita suara terdiri daripada dua keping selaput yang
boleh terbuka dan tertutup. Ruang di antara kedua-dua selaput digelar glotis.
Apabila kedua-dua selaput itu dirapatkan, glotis akan menjadi sempit atau
tertutup dan apabila diregangkan, ia menjadi luas.
Sewaktu pernafasan biasa, pita suara direnggangkan supaya arus udara
boleh melalui tanpa sekatan. Makna kata, dalam pernafasan biasa, glotis
terbuka. Jikalau glotis dirapatkan serapat-rapatnya dan tekanan udara dari paruparu yang kuat menyebabkan rapatan itu dilepaskan serta merta, terjadilah bunyi
letupan pita suara.
Tambahan lagi, jika glotis dirapatkan tetapi tidak menutup keseluruhan ruang,
maka udara dari paru-paru dapat lalu. Jika laluan udara itu menggetarkan pita,
bunyi yang dihasilkan disebut bunyi bersuara, misalnya [ a ]. Manakala jika pita
suara tidak bergetar, bunyi yang dihasilkan dikatakan bunyi yang tidak bersuara,
misalnya [s].

BUNYI
Bunyi adalah gelombang-gelombang udara yang keluar daripada kedua
belah paru-paru, seterusnya melalui pita suara, menuju ke rongga tekak dan
akhirnya keluar terus melalui rongga mulut atau rongga hidung. Ketika udara itu
melalui rongga tekak dan rongga mulut, udara itu mungkin mengalami gangguan
atau sekatan atau juga mungkin tidak. Jadi, udara yang keluar itu akan mengenai
bahagian gegendang telinga dan akhirnya didengar sebagai bunyi.
Bunyi-bunyi bahasa Melayu dikelas kepada tiga golongan
1. Vokal

2. Diftong

3. Konsonan

Vokal
Vokal adalah bunyi-bunyi bahasa yang bersuara yang ketika menghasilkannya,
udara dari paru-paru keluar berterusan menerusi rongga tekak dan rongga mulut
tanpa sebarang gangguan dan sekatan.

Selain itu, bunyi-bunyi vokal mempunyai ciri-ciri kelantangan dan kepanjangan

dalam kata lain, bunyi itu dapat didengar dengan jelas itu lebih panjang daripada
bunyi-bunyi konsonan.
Terdapat enam jenis vokal dalam Bahasa Melayu:
Lambang fonetik

Contoh perkataan

[a]

apa, nanah, ada

[]

ela, elak, sate

[i]

syiling, pita, sari

[e]

ketul, emak, emas

[o]

orang, otak, logo

[u]

ujar, hutan, laku

Nota

Tidak terdapat di hujung

perkataan

Bunyi Vokal
Bunyi vokal terhasil apabila udara keluar daripada rongga mulut tidak
mengalami sekatan atau himpitan. Bunyi vokal juga dipengaruhi oleh pengaruh
lidah, keadaan rongga mulut dan bentuk bibir itu sendiri.
Kedudukan vokal-vokal dapat dilihat seperti berikut:

Kedudukan vokal dalam Bahasa Melayu

10

PENGHASILAN BUNYI VOKAL

VOKAL HADAPAN
Vokal Hadapan Sempit (i)
Untuk mengeluarkan bunyi vokal ini, hadapan lidah dinaikkan hingga hampir
menyentuh lelangit keras, sementara hujung lidah didekatkan pada gusi. Lelangit
lembut diangkat untuk menutup rongga hidung. Udara dari paru-paru melalui
rongga mulut sambil menggetarkan pita suara tanpa sekatan, halangan atau
himpitan yang boleh menyebabkan geseran kedengaran. Bibir berada dalam
keadaan terhampat. Pita suara dirapatkan supaya udara yang keluar dapat
menggetarkan selaput udara.
Contoh:
[ikan]

[lari]

[kiri]

[tilik]

[lihat]

[topi]

Vokal Hadapan Separuh Sempit (e)

Hadapan lidah dinaikkan tetapi lebih rendah dari bunyi vokal [i ] tadi, iaitu kirakira 1/3 daripada kedudukanya semasa menghasilkan vokal depan sempit [i] dan
lidah tidak menyekat arus udara dari paru-paru.Bibir dihampar dan glottis
dirapatkan.Lelangit lembut dinaikkan.Udara ditekan keluar dari paru-paru dan
pita suara bergetar.
Contoh:
[kole]

[tauge]

[bendi]

[elak]

[ekar]

[segak]

Vokal Hadapan Separuh Luas [ ]

Untuk menghasilkan vokal depan separuh luas [e], hujung diturunkan kira-kira
2/3 daripada kedudukan semasa menghasilkan vokal depan sempit (i) dan udara
tidak menyekat arus udara dari paru-paru. Bibir dihamparkan dan glotis diratkan.

11

Seterusnya, lelangit lembut dinaikkan, udara ditekan keluar dari paru-paru dan
pita suara bergetar.Vokal ini hadir dalam beberapa dialek.
Contoh:
[blot]

[blon]

[tauk

[glk]

[gsk]

[grk]

Vokal Hadapan Luas (a)

Untuk mengeluarkan bunyi vokal depan luas (a), bahagian depan lidah
diturunkan serendah-rendahnya. Lelangit lembut berkeadaan terangkat rapat ke
belakang tekak dan menutup rongga hidung. Kedudukan alat pertuturan lain
adalah sama seperti menghasilkan vokal (i) dan (e).
Contoh:
[apa]

[pandai]

[landai]

[anting]

[siapa]

VOKAL BELAKANG
Vokal Belakang Sempit (u)
Dihasilkan dengan menaikkan belakang lidah setinggi-tinggi yang mungkin,
tetapi tidak menyekat arus udara dari paru-paru. Bibir dibundarkan, glotis
dirapatkan dan lelangit lembut dinaikkan. Udara ditekan keluar dari paru-paru
dan pita suara bergetar
Contoh:
[ubat]

[ulat]

[undang]

[udang]

[ulang]

[ular]

Vokal Belakang Separuh Sempit ( o )

Dihasilkan dengan menurunkan belakang lidah 1/3 di antara tempat yang
paling tinggi dan tempat yang paling rendah. Lidah tidak menyekat arus udara
dari paru-paru. Bibir dibundarkan, glotis dirapatkan dan lelangit lembut dinaikkan.
Udara ditekan keluar dari paru-paru dan pita suara bergetar.

12

Contoh:
[obor]

[solo]

[polo]

[toko]

[orang]

[boleh]

Vokal Belakang Separuh Luas

Dihasilkan apabila belakang lidah diturunkan 1/3 daripada kedudukan separuh
sempit dan bentuk bibir turut dibundarkan. Lidah tidak menyekat arus udara dari
paru-paru. Glotis dirapatkan dan lelangit lembut di naikkan. Udara di tekan keluar
dari paru-paru dan pita suara bergetar. Vokal ini hadir dalam dialek-dialek dan
bahasa baku merupakan kelainan bagi vokal (o), misalnya (oleh). Vokal ini tidak
terdapat dalam bahasa Melayu.
VOKAL TENGAH
Vokal Tengah Pendek []
Bahagian tengah lidah dinaikkan ke arah pertemuan antara lelangit keras dan
lelangit lembut. Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan untuk menutup rongga
hidup, pita suara dirapatkan supaya semasa udara keluar melaluinya, pita suara
dirapatkan supaya semasa udara keluar melaluinya, pita suara akan bergetar.
Contoh:
[mpat]

[ppt]

[knduri]

[prahu]

[tmpat]

( Vokal ini hanya terdapat di awal dan di tengah suku kata sahaja)
Vokal Tengah Panjang
Vokal ini hampir-hampir sama dengan vokal tengah pendek hanya ia lebih
rendah

dan

dari

segi

bunyi

ia

lebih

tegas

dan

panjang.

Cara

menyembunyikannya ialah, tengah lidah dinaikkan lebih tinggi dari keadaannya

semasa menghasilkan vokal separuh sempit, lelangit lembut dan anak tekak
dinaikkan untuk menutup rongga hidung, pita suara dirapatkan supaya bunyi

13

yang keluar itu bersuara. Umumnya vokal ini hanya terdapat pada akhir
perkataan.
Contoh:
[dia]

[kereta]

[saja]

[manja]

14

REFLEKSI

Pertama sekali kami sangat bersukur kerana dapat kami menyiapkan tugasan
ini dengan jayanya. Apa yang dapat kami gambarkan semasa menerima tugasan
ini ialah halangan-halangan yang terpaksa kami hadapi sama ada dari segi
kewangan,masa serta sumber. Namun setelah diberi penerangan daripada ole
para pensyarah Bahasa Melayu, kami dapat memahami serta memudahkan
kami merangka setiap proses untuk melaksanakan tugasan ini.
Sepanjang proses kami menyiapkan kerja kursus ini,kami dapati bahawa
setiap yang kami pelajari selama ini bukan mudah untuk difahami.Sebagai
contoh, sebelum ini kami kurang memahami tentang fonologi. Namun begitu
setelah kami mengkaji serta mencari maklumat mendalam tentang perkara
tersebut bagi tugasan ini, kami dapat memahami subjek ini dengan lebih
mendalam.
Kami dapat memahami bahawa fonologi ini merupakan sesuatu yang indah
unuk dipelajari sebagai seorang manusia yang dicipta oleh ALLAH s.w.t di muka
bumi ini. Hal ini mengajar kami supaya lebih menghargai setiap satu kelebihan
serta kelemahan kami.
Walaupun sepanjang proses melaksanakan tugasan ini kami terpaksa
berkorban sama ada dari segi masa, tenaga, kewangan dan sebagainya, kami
tetap berpuas hati kerana hasil kerja keras kami dapat juga kami menyiapkan
tugasan ini. Apa yang paling membuat kami teruja apabla kami dapat
mengetahui pelbagai bunyibunyi bahasa yang indah yang selama ini kami
langsung tidak mengetahui.

15

Akhir kata, kami begitu bersyukur serta gembira kerana dapat juga kami
siapkan kerja kursus ini dengan jayanya walaupun pelbagai halangan terpaksa
kami hadapi sepanjang proses melaksanakan tugasan ini.

16

BIBLIOGRAFI

Indirawati Zahid, Mardian Shah Omar (2006), Fonetik dan Fonologi, PTS
Professional Publishing Sdn Bhd
Lubis, A. Hamid Hasan. 1994. Glosarium Bahasa dan Sastra. Bandung:
Penerbit Angkasa
Nor Hashimah Jalaludin (2000) Asas Fonetik, Dewan Bahasa dan Pustaka.
Kuala Lumpur
Prof Emeritus Dr Abdullah Hassan (2006), Fonetik dan Fonologi PTS
Professional Publishing Sdn Bhd (Kuala Lumpur)
Anonim. 2007, Sistem Fonologi.
http://ms.wikipedia.org/wiki/Bahasa_Melayu.html
Anonim. 2007. Bunyi Bahasa Melayu.
http://www.tutor.com.my/stpm/fonologi/Fonologi.html

17