MODUL MATERI KULIAH B-3

PENGENALAN ANALISA STRUKTUR METODE MATRIKS

Tujuan Pembelajaran Umum
Mahasiswa mampu menyelesaikan analisa struktur dengan cara Analisa Struktur
Metode Matriks (ASMM)

3.1

Pendahuluan Analisa Struktur Metode Matriks (ASMM)

Tujuan Pembelajaran Khusus

Mahasiswa mengerti tentang Metode Kekakuan yang meliputi penurunan rumus
kekakuan, deformasi, dan derajat kebebasan

ANALISA STRUKTUR METODE MATRIKS (ASMM)

Analisa Struktur Metode Matriks (ASMM) adalah suatu metode untuk menganalisa
struktur dengan menggunakan bantuan matriks, yang terdiri dari : matriks kekakuan,
matriks perpindahan, dan matriks gaya. Dengan menggunakan hubungan :
{P}= [K]{U}
dimana :
{ P } = matriks gaya
[K]

= matriks kekakuan

{ U } = matriks perpindahan
Salah satu cara yang digunakan untuk menyelesaikan persamaan di atas, yaitu
dengan menggunakan Metode Kekakuan.

Pada Metode Kekakuan, variable yang tidak diketahui besarnya adalah :

perpindahan titik simpul struktur (rotasi dan defleksi)

sudah tertentu/pasti.

Jadi jumlah variable dalam metode kekakuan sama dengan derajat ketidaktentuan
kinematis struktur.

Metode Kekakuan dikembangkan dari persamaan kesetimbangan titik simpul yang

ditulis dalam : Koefisien Kekakuan dan Perpindahan titik simpul yang tidak
diketahui .

3.2

Metode Kekakuan Langsung (Direct Stiffness Method)

Tujuan Pembelajaran Khusus
Mahasiswa mengerti tentang Metode Kekakuan Langsung, untuk mencari matriks
kekakuan elemen dan global, serta penentuan deformasi dan gaya pada ujung aktif

METODE KEKAKUAN LANGSUNG

matriks kekakuan
U 1, P1

U2 , P 2
1

U 3, P3

U4 , P 4

P1
P2

P3
P4

{P} =[K]{U}
gaya

K11

K12

K13

K14

U1

K21

K22

K23

K24

U2

K31

K32

K33

K34

U3

K41

K42

K43

K44

U4

P1 = K11 . U1 + K12 . U2 + K13 . U3 + K14 . U4

perpindahan

Kesetimbangan gaya
di arah U1

P2 = K21 . U1 + K22 . U2 + K23 . U3 + K24 . U4

Kesetimbangan gaya
di arah U2

P3 = K31 . U1 + K32 . U2 + K33 . U3 + K34 . U4

Kesetimbangan gaya
di arah U3

P4 = K41 . U1 + K42 . U2 + K43 . U3 + K44 . U4

Kesetimbangan gaya
di arah U4

Jika U1 = 1

dan

P1 = K11

P2 = K21

U2 = U3 = U4 = 0 , maka :

Jika U2 = 1

dan

P1 = K12

P2 = K22

dan

P1 = K13

P2 = K23

P4 = K41

Lihat Gambar (a)

P3 = K32

P4 = K42

Lihat Gambar (b)

U2 = U3 = U4 = 0 , maka :

Jika U4 = 1

dan

P1 = K14

P2 = K24

P3 = K31

U2 = U3 = U4 = 0 , maka :

Jika U3 = 1
;

P3 = K33

P4 = K43

Lihat Gambar (c)

U2 = U3 = U4 = 0 , maka :
;

P3 = K34

P4 = K44

Lihat Gambar (d)

Gb. A

K21 =

6EI
L2

K31 =

-12EI
L3

K11 =

12EI
L3

K41 =

6EI
L2

U1 = 1

P1 = K11
P2 = K21

U'1 = 1

P3 = K31

L , EI

P4 = K41
K22 =

Gb. B

4EI
L

K42 =

U1 = 1

2EI
L

P1 = K11
P2 = K21

U'2 = 1

6EI
L2

K12 =

K32 =

-6EI
L2

P3 = K31
P4 = K41

K23 =

Gb. C

-6EI
L2

K43 =

U1 = 1

-6EI
L2

P1 = K11
P2 = K21

U'3 = 1

K13 =

-12EI
L3

K33 =

P3 = K31

12EI
L3

P4 = K41
U1 = 1
K24 =

Gb. D

2EI
L

K44 =

P1 = K11

4EI
L

P2 = K21

U'4 = 1

K14 =

6EI
L2

K34 =

P3 = K31

6EI
L2

P4 = K41

K11

K12

K13

K14

K21

K22

K23

K24

K31

K32

K33

K34

K41

K42

K43

K44

12 EI
L3

6 EI
L2

12 EI
L3

6 EI
L2

6 EI
L2

4 EI
L

6 EI
L2

2 EI
L

Matriks Kekakuan

Gambar

12 EI
L3

6 EI
L2
(a)

6 EI
L2
2 EI
L
(b)

12 EI
L3
-

6 EI
L2
(c)

6 EI
L2
4 EI
L

(d)

Jika pada batang bekerja gaya aksial :

U1,P1

U2,P2

L, EA

EA
L

K11 =

K21 =

U1= 1

K12 = -

K22 =

EA
L

EA
L

EA
L

U2= 1

U1, P1

U2, P2
1

U3, P3

U4, P4

Matriks kekakuan elemen dengan melibatkan gaya aksial :

K
6x6

EA
L

EA
L

12 EI
L3

6 EI
L2

6 EI
L2

4 EI
L

EA
L

12 EI
L3
6 EI
L2

12 EI
L3

6 EI
L2

6 EI
L2

2 EI
L

EA
L

6 EI
L2

12 EI
L3

2 EI
L

6 EI
L2

6 EI
L2
4 EI
L

q
2

1
L, EI

Kinematis tidak tentu orde 1

Kinematis tertentu

Struktur primer
1 q L2
12

1 q L2
12

(Restrained structure)

4 EI
L

Sistem sekunder

4 EI
L

q
2

Kondisi awal : M2 = 0
M2 = M2q + M22 = 0

1 2 4 EI
2 = 0
qL +
L
12

qL
48 EI

2 =

qL3
48 EI

1 2
qL
2 = 12
4 EI
L
M12 = M12q +
=

4 EI
2 EI
1 +
2
L
L

1 2
2 EI q L3
1
qL + 0 +
= q L2
12
L 48 EI
8

M12 = M21q +
=

4 EI
2 EI
2 +
1
L
L

4 EI q L3
1 2
qL +
+0 = 0
L 48 EI
12

3.3

Elemen Balok 2 Dimensi

Tujuan Pembelajaran Khusus

Mahasiswa mampu menyelesaikan struktur statis tak tentu elemen balok 2

dimensi dengan cara Metode Kekakuan langsung

Contoh 1 Analisa struktur pada balok dengan cara Metode Kekakuan Langsung
Dengan memperhatikan deformasi akibat translasi dan rotasi.

Sebuah balok statis tak tentu seperti pada gambar

q
1

L, EI

L, EI

Menentukan keaktifan ujung-ujung elemen

0

2
2

Menentukan matriks tujuan

0

DOF : 2

2 rotasi

Matriks kekakuan struktur

[ Ks ] 2 x 2
[ Ks ] = [ K1 ] + [ K2 ]

Membuat matrik kekakuan elemen :

Elemen 1
0

K1

12 EI
L3

6 EI
L2

12 EI
L3

6 EI
L2

6 EI
L2

4 EI
L

6 EI
L2

2 EI
L

6 EI
L2

4 EI
L

12 EI
L3

6 EI
L2

6 EI
L2
2 EI
L

12 EI
L3
-

6 EI
L2

Matriks Tujuan { T1 } = { 0

[ K1 ] =
2x2

4 EI
L

1 }T

Elemen 2
0

K2

1
6 EI
L2

12 EI
L3

6 EI
L2

6 EI
L2

4 EI
L

6 EI
L2

2 EI
L

6 EI
L2

4 EI
L

12 EI
L3

6 EI
L2
Matriks Tujuan { T2 } = { 0

[ K2 ] =
2x2

12 EI
L3

4 EI
L
2 EI
L

6 EI
L2
2 EI
L

12 EI
L3
-

6 EI
L2

2 }T

2 EI
L
4 EI
L

Matriks Kekakuan Global Struktur

[ Ks ] = [ K1 ] + [ K2 ]

[ Ks ] =
2x2

4 EI
L

+
0

4 EI
L

2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L

8 EI
L

2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L

Untuk mendapatkan deformasi ujung-ujung aktif struktur, maka digunakan

hubungan :
{ Us } = [ Ks ]-1 { Ps }

{ Ps } = [ Ks ] { Us }
dimana :
Us

deformasi ujung-ujung aktif

Ks

kekakuan struktur

Ps

gaya-gaya pada ujung aktif elemen akibat beban luar (aksi)

Untuk contoh di atas, maka :

q

Ps =

1
q L2
12

1
q L2
12

1
q L2
12

Menghitung invers matrik kekakuan global [ Ks ]-1

[ Ks ] =

[ Ks ]-1 =

8 EI
L

2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L

- 2
L
=

8
28 EI

1
L 4
8 . 4 - 2 . 2 EI - 2

Jadi : { Us } = [ Ks ]-1 { Ps }

Us =

L 4 - 2
28 EI - 2 8

1
q L2
12

1
q L2
12

4 - 2
- 2 8

1
q L2
12

Us

L
28 EI

1
4
q L2 + q L2
6
6

3 q L3
168 EI

Rotasi di joint 2

5 q L3
168 EI

Rotasi di joint 3

Us

1
1
q L2 - q L2
3
6

Deformasi untuk masing-masing elemen

Elemen 1

Elemen 2

U1

U2

U1 1
U1 2
U1 3
U1 4

U2 1
U2 2
U2 3
U2 4

0
0
0

3 q L3
168 EI

0
3 q L3

168 EI
0
5 q L3
168 EI

Reaksi akibat beban luar :

q
1
q L2
12

qL
2

PR2

qL
2

0
0

1
q L2
12

qL
2
1
q L2
12

0
PR1

1
q L2
12

qL
2

Gaya akhir elemen :

Elemen 1

P1 =

{ P1 } = [ K1 ] + { PR1 }

12 EI
L3

6 EI
L2

12 EI
L3

6 EI
L2

6 EI
L2

4 EI
L

6 EI
L2

2 EI
L

6 EI
L2

12 EI
L3

6 EI
L2

2 EI
L

12 EI
L3

6 EI
L2

6
qL
56
2

q L2
56
6
qL
56

P2 =

4 EI
L

6 EI
L2

12 EI
L3

6 EI
L2

6 EI
L2

4 EI
L

6 EI
- 2
L

2 EI
L

6 EI
L2

12 EI
L3

2 EI
L

6 EI
- 2
L

6 EI
L2

2
q L2
28

12 EI
L3

12 EI
L3

3 q L3
168 EI

{ P2 } = [ K2 ] + { PR2 }

4
q L2
56

Elemen 2

6 EI
L2

3
qL
28
1

q L2
28
3
qL
28

P1

6 EI
L2
4 EI
L

qL
2

3 q L3
168 EI

0
5 q L3
168 EI

1
q L2
12

qL
2

1
q L2
12

32
qL
56
4
q L2
56

P2

16
qL
28
2
q L2
28
12
qL
28

24
qL
56

Free Body Diagram :

1
q L2
28

2
q L2
28

3
qL
28

3
qL
28

2
q L2
28

12
qL
28

16
qL
28

Menggambar gaya-gaya dalam :

16
qL
28

Bidang D :

3
qL
28

Bidang M :

3
qL
28

12
qL
28

2
q L2
28

+
1
q L2
28

Contoh 2 Analisa struktur pada balok dengan cara Metode Kekakuan Langsung
Dengan hanya memperhatikan deformasi akibat rotasi saja.

Sebuah balok statis tak tentu seperti pada gambar

q
1

L, EI

L, EI

Menentukan keaktifan ujung-ujung elemen

0

2
2

Menentukan matriks tujuan

DOF : 2

Matriks kekakuan struktur

2 rotasi

[ Ks ] 2 x 2
[ Ks ] = [ K1 ] + [ K2 ]

Membuat matrik kekakuan elemen akibat deformasi rotasi saja :

Elemen 1

K1

=
2x2

0
4 EI
L

1
2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L

Matriks Tujuan { T1 } = { 0

[ K1 ] =
2x2

4 EI
L

1 }T

Elemen 2

K2

=
2x2

1
4 EI
L

2
2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L

4 EI
L

2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L

Matriks Tujuan { T2 } = { 1

[ K2 ] =
2x2

4 EI
L
2 EI
L

2 }T

2 EI
L
4 EI
L

Matriks Kekakuan Global Struktur

[ Ks ] = [ K1 ] + [ K2 ]

[ Ks ] =
2x2

4 EI
L

8 EI
L

2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L

Untuk mendapatkan deformasi ujung-ujung aktif struktur, maka digunakan

hubungan :
{ Us } = [ Ks ]-1 { Ps }

{ Ps } = [ Ks ] { Us }
dimana :
Us

deformasi ujung-ujung aktif

Ks

kekakuan struktur

Ps

gaya-gaya pada ujung aktif elemen akibat beban luar (aksi)

Untuk contoh di atas, maka :

q

1
q L2
12

1
q L2
12

Ps =

1
q L2
12

1
q L2
12

Menghitung invers matrik kekakuan global [ Ks ]-1

[ Ks ] =

[ Ks ]-1 =

8 EI
L

2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L
- 2
L 4 - 2
=

8
28 EI - 2 8

L 4
1
8 . 4 - 2 . 2 EI - 2

Jadi : { Us } = [ Ks ]-1 { Ps }
L 4 - 2
Us =
28 EI - 2 8

Us

L
28 EI

1
q L2
12

1
q L2
12

1
1
q L2 - q L2
6
3
4
1
q L2 + q L2
6
6

3 q L3
168 EI

Rotasi di joint 2

5 q L3
168 EI

Rotasi di joint 3

Us

Deformasi untuk masing-masing elemen

U1 1
Elemen 1

Elemen 2

U1

U2

0
=

U1 2

3 q L3
168 EI

U2 1

3 q L3
168 EI

5 q L3
168 EI

U2 2

Reaksi akibat beban luar :

q

1
q L2
12

0
PR1

PR2

=
0

1
q L2
12

1
q L2
12

1
q L2
12

Gaya akhir elemen :

Elemen 1

P1

4 EI
L

2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L

3 q L3

168 EI

P1

{ P1 } = [ K1 ] + { PR1 }

2
q L2
56
4
q L2
56

1
q L2
28
2
q L2
28

0
+
0

Hasil perhitungan
hanya momen saja

Elemen 2

P2

P2

{ P2 } = [ K2 ] + { PR2 }

4 EI
L

2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L

5 q L3
168 EI

4
q L2
56

3 q L3
168 EI

1
q L2
12
1
q L2
12

2
q L2
28

Hasil perhitungan
hanya momen saja

=
0

Free Body Diagram :

1
q L2
28

3
qL
28

2
q L2
28

Dihitung lagi

3
qL
28

2
q L2
28

16
qL
28

12
qL
28

Dihitung lagi

Menggambar gaya-gaya dalam :

16
qL
28

Bidang D :

3
qL
28

3
qL
28

12
qL
28

Bidang M :

2
q L2
28

1
q L2
28

Contoh 3 Analisa struktur pada balok dengan cara Metode Kekakuan Langsung,
dengan hanya memperhatikan deformasi akibat rotasi saja untuk
kekakuan balok yang tidak sama.

Sebuah balok statis tak tentu seperti pada gambar

q
1

L, EI

L, 2EI

Menentukan keaktifan ujung-ujung elemen

0

0
3

2
2

Menentukan matriks tujuan

1
0

1
1

DOF : 2

2
2

2 rotasi

Matriks kekakuan struktur

[ Ks ] 2 x 2
[ Ks ] = [ K1 ] + [ K2 ]

Membuat matrik kekakuan elemen akibat deformasi rotasi saja.

Elemen 1

K1

=
2x2

0
4 EI
L

1
2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L

1
8 EI
L

2
4 EI
L

4 EI
L

8 EI
L

8 EI
L

4 EI
L

4 EI
L

8 EI
L

Matriks Tujuan { T1 } = { 0

[ K1 ] =
2x2

4 EI
L

1 }T

Elemen 2

K2

=
2x2

Matriks Tujuan { T2 } = { 1

[ K2 ] =
2x2

8 EI
L
4 EI
L

2 }T

4 EI
L
8 EI
L

Matriks Kekakuan Global Struktur

[ Ks ] = [ K1 ] + [ K2 ]

[ Ks ] =
2x2

4 EI
L

12 EI
L
4 EI
L

4 EI
L
8 EI
L

Untuk mendapatkan deformasi ujung-ujung aktif struktur, maka digunakan

hubungan :
{ Us } = [ Ks ]-1 { Ps }

{ Ps } = [ Ks ] { Us }
dimana :
Us

deformasi ujung-ujung aktif

Ks

kekakuan struktur

Ps

gaya-gaya pada ujung aktif elemen akibat beban luar (aksi)

Untuk contoh di atas, maka :

q

Ps =

1
q L2
12

1
q L2
12

1
q L2
12

1
q L2
12

Menghitung invers matrik kekakuan global [ Ks ]-1

[ Ks ] =

[ Ks ]-1 =

4 EI
L

12 EI
L
4 EI
L

8 EI
L

1
L 8
12 . 8 - 4 . 4 EI - 4

-4
L
=

12
80 EI

Jadi : { Us } = [ Ks ]-1 { Ps }

Us =

L 8
80 EI - 4

-4
12

1
q L2
12

1
q L2
12

8
- 4

-4
12

Us

L
80 EI

Us

1
2
q L2 - q L2
3
3

3
1
q L2 + q L2
3
3

1 q L3
80 EI

Rotasi di joint 2

1 q L3
60 EI

Rotasi di joint 3

Deformasi untuk masing-masing elemen

U1 1
Elemen 1

Elemen 2

U1

U2

0
=

U1 2

1 q L3
80 EI

U2 1

1 q L3
80 EI

1 q L3
60 EI

U2 2

Reaksi akibat beban luar :

q

1
q L2
12

0
PR1

PR2

=
0

1
q L2
12

1
q L2
12

1
q L2
12

Gaya akhir elemen :

Elemen 1

P1

4 EI
L

2 EI
L

2 EI
L

4 EI
L

P1

P2

1 q L3

80 EI

4
q L2
80

2
q L2
80

Elemen 2

P2

{ P1 } = [ K1 ] + { PR1 }

1
q L2
40

Hasil perhitungan
hanya momen saja

2
q L2
40

{ P2 } = [ K2 ] + { PR2 }

8 EI
L

4 EI
L

4 EI
L

8 EI
L

1 q L3
80 EI
1 q L3
60 EI

2
q L2
40

1
q L2
12
1
q L2
12

1
q L2
20

Hasil perhitungan
hanya momen saja

=
0

Free Body Diagram :

1
q L2
40

3
qL
40

2
q L2
40

Dihitung lagi

3
qL
40

2
q L2
40

22
qL
40

Dihitung lagi

18
qL
40

Menggambar gaya-gaya dalam :

22
qL
40

Bidang D :

3
qL
40

3
qL
40

Bidang M :

18
qL
40

2
q L2
40

1
q L2
40

Contoh 4 Analisa struktur pada balok dengan cara Metode Kekakuan Langsung
Dengan memperhatikan deformasi akibat translasi dan rotasi.

Sebuah balok statis tak tentu seperti pada gambar

q = 1 t/m
1

P=2t
2

L = 4 m, EI

L = 2 m, EI

Menentukan keaktifan ujung-ujung elemen

0

0
1
0

2
1

2
3

2
3

Menentukan matriks tujuan

DOF : 3
0

0
1
0

1 dilatasi

2 rotasi

Matriks kekakuan struktur

2
3

[ Ks ] 2 x 2
[ Ks ] = [ K1 ] + [ K2 ]

Membuat matrik kekakuan elemen :

Elemen 1

K1

=
2x2

0
4 EI
4

1
2 EI
4

2 EI
4

4 EI
4

Matriks Tujuan { T1 } = { 0

[ K1 ] =
2x2

4 EI
4

1 }T

Elemen 2
0

K2

12 EI
23

6 EI
22

12 EI
23

6 EI
22

6 EI
22

4 EI
2

6 EI
22

2 EI
2

6 EI
22

4 EI
2

12 EI
23

2 EI
2

6 EI
22
Matriks Tujuan { T2 } = { 0

6 EI
22

2 }T

12 EI
23
-

6 EI
22

[ K2 ] =
3x3

2 EI
2
6 EI
4
4 EI
2

6 EI
4
12 EI
8
6 EI
4

4 EI
2
6 EI

4
2 EI
2

Matriks Kekakuan Global Struktur

[ Ks ] = [ K1 ] + [ K2 ]

[ Ks ] =

4 EI
L

2x2

6 EI
2
6 EI

4
2 EI
2

6 EI
4
12 EI
8
6 EI
4

4 EI
2
6 EI

4
2 EI
2

2 EI
2
6 EI
4
4 EI
2

6 EI
4
12 EI
8
6 EI
4

= EI

2 EI
2
6 EI
4
4 EI
2

-1,5

-1,5

1,5

-1,5

-1,5

Untuk mendapatkan deformasi ujung-ujung aktif struktur, maka digunakan

hubungan :
{ Ps } = [ Ks ] { Us }

{ Us } = [ Ks ]-1 { Ps }

dimana :
Us

deformasi ujung-ujung aktif

Ks

kekakuan struktur

Ps

gaya-gaya pada ujung aktif elemen akibat beban luar (aksi)

Untuk contoh di atas, maka :

P=2t

q =1 t/m

1
q L2
12

1
q L2
12
1
q L2
12

Ps

1,33
=

-P

-2
0

Menghitung invers matrik kekakuan global [ Ks ]-1

[ Ks ] = EI

[ Ks ]-1 =

1
EI

-1,5

-1,5

1,5

-1,5

-1,5

6,67

Jadi : { Us } = [ Ks ]-1 { Ps }

Us

1
EI

1,33

6,67

-2

-2,67

Rotasi di joint 2

-10,67

Translasi di joint 3

-6,67

Rotasi di joint 3

Deformasi untuk masing-masing elemen

U1 1
Elemen 1

U1

=
-2,67

U1 2

Elemen 2

U2

U2 1
U2 2
U2 3
U2 4

- 2,67

-10,67
- 6,67

Reaksi akibat beban luar :

P=2t

q =1 t/m

1
q L2 = 1,33
12

1
q L2 = - 1,33
12

0
1,33
PR1

PR2

-1,33
0
Gaya akhir elemen :
Elemen 1

EI

P1

EI
2

{ P1 } = [ K1 ] + { PR1 }

EI
2

EI

2,67

1,33
+
-1,33

0
P1

Hasil perhitungan
hanya momen saja

=
-4

Elemen 2

P2 =

{ P2 } = [ K2 ] + { PR2 }

12 EI
8

6 EI
4

12 EI
8

6 EI
4

6 EI
4

4 EI
2

6 EI
4

2 EI
2

- 2,67

6 EI
4

12 EI
8

6 EI
4

-10,67

2 EI
2

4 EI
2

- 6,67

12 EI
8

6 EI
4

6 EI
4

2
4
P2

=
0
0

Free Body Diagram :

0

q =1 t/m

P=2t

2
0

Menggambar gaya-gaya dalam :

Bidang D :
1

3
Bidang M :
4