Elmuning Sora PDF

ELMUNING SORA
BASA SUNDA
Dr. Yayat Sudaryat, M.Hum.
Penerbit Pustaka Luang Bandung
RIWAYAT HIRUP
ELMUNING SORA BASA SUNDA

Drs. Yayat Sudaryat, M.Hum.
Pamedal
Alamat
Lay out/setting
Gambar jilid
Citakan kahiji
Citakan kadua
: Pustaka Luang
: KoJl. Dr. Setiabudhi No. 229 Bandung
Telp. (022) 2013163 ext. 2407
: Tim Pustaka Luang
: Tim Pustaka Luang
: Juli 1989
: 2007
YAYAT SUDARYAT lahir di Tasikmalaya, 10 Pbruari 1963. Tamat

SD (1975), SMP (1978), SMA (1982), S-1 IKIP (1986), S-2 UNPAD (1994), S3 UNPAD (1994-), dan S-3 UPI (2004-).
Kungsi ngajar di SMP-SMA Yayasan Atikan Sunda (1985-1994), FKIP
Unsil, Universitas Maranatha, STBA Yapari, jeung UNSUR Cianjur. Ti taun
1986 jadi dosen maneuh di Jurusan Pendidikan Bahasa Darah (Sunda) FPBS
UPI. Mata kuliah anu diapingna Linguistik Umum, Fonologi, Wacana, Smantik,
jeung Psikolinguistik. Kungsi nyekel kalungguhan jadi Pupuhu Widang Basa
LBSS (1994-99), Sekretaris Jurusan Bahasa Darah FPBS UPI (1999-2003),
jeung Pupuhu Widang Pengajaran LBSS (Resapel 2004-2005; 2006--2011).
Sawatara tulisanana nyaeta Pedaran Basa Sunda (GS, 1985), Ulikan
Smantik Sunda (GS, 1994; meunang Hadiah Basa LBSS, 2003), Ulikan
Wacana Basa Sunda (GS, 1994), Fonologi Bahasa Indonsia (Dirjn Dikti,
1997), Model Pangajaran Kompetensi Basa Sunda (Pamulang, 2004), Elmuning
Basa Sunda (Walatra, 2004), Kamus Istilah Elmuning Basa (Karya Iptek, 2004),
Kamus Sunda-Indramayu-Cirebon-Indonesia (SUCI) (Karya IPTEK, 2004),
Murba Basa SMP (Karya IPTEK, 2005), Waruga Basa SMA (Karya IPTEK,
2006), Miwanoh Basa TK/RA (Karya IPTEK, 2006), Banda Basa Sunda SD
(Mutiara Ilmu, 2006).
Sawatara buku nu ditulis babarengan, di antarana bae, Pendidikan
Bahasa Darah (Andira, 1992), Kamekaran, Adegan, Kandaga Kecap Basa
Sunda (GS, 1994), Padika Pangajaran Basa Sunda (Dinas P & K Jabar, 1995),
Modl Bahan Pangajaran Basa Sunda (Dinas P & K, 1996), Satpel Basa Sunda
SD (GS, 1987), Piwulang Basa SD (GS, 1994), Basa Sunda Urang SMP (GS,
1994), Pelajaran Bahasa dan Sastra Sunda SLTP (GS, 1995), Pedoman KBK
Basa Sunda (GS, 2003), Pedoman Pengembangan Silabus dan Sistem Penilaian
Bahasa dan Sastra Sunda SD/MI dan SMP/MTs (GS, 2004), Pangrumat Basa
Sunda (Erlangga, 2006), Wasita Basa Sunda (Walatra, 2006), Luang Basa SMP
(Pamulang, 2006), Wengku Basa SD (Pamulang, 2006), Wisesa Basa SMP
(Pamulang, 2006).
Mindeng midangkeun makalah dina sawatara acara seperti:
(a) Penyuluhan Guru-guru SD, SMP, SMA sa-Jawa Barat (Disdik), (b) Seminar
Bahasa dan Sastra (UNSIL, UPI), (c) Konfrnsi Internasional Budaya Sunda
(2000), (d) Temu Sastra dan Budaya se-Indonsia (2002), (e) Artikel-artikel dina
Jurnal FPBS UPI jeung Jurusan.
HAK CIPTA DITANGTAYUNGAN KU UNDANG-UNDANG
Elmuning Sora Basa Sunda
99
Samsuri. 1994. Analisis Bahasa: Memahami Bahasa secara

Ilmiah. Jakarta: Erlangga.
Sudaryanto. 1974. Fontik: Ilmu Bunyi yang Penyelidikannya dari Sudut Parole.
Sudaryat, Yayat. 1989. Ulikan Fonologi Basa Sunda.
Bandung: Jurusan Sunda FPBS IKIP.
Sudaryat, Yayat. 1991. Pedaran Basa Sunda. Bandung: Geger Sunten.
Verhaar, J.W.M. 1982. Pengantar Linguistik. Yogyakarta:
UGM Press.
Yudibrata, Karna. 1981. Perbandingan Struktur Bahasa Sunda-Bahasa Indonesia. Bandung: FKSS.
Yusuf, Suhendra. 1998. Fontik dan Fonologi. Jakarta: Gramedia.
PANGJAJAP
Ieu buku th dijudulan lmuning Sora Basa Sunda. Ari

eusina diwangun ku 10 bab kayaning: Bab I
Asalna mah ieu buku th mangrupa bahan pangdeudeul
kuliah fonologi di Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah FPBS
UPI. Ku lantaran ra dongsokan ti rupining pihak, anu
mikabutuh pedaran anu leuwih lengkep dina wujud buku, nya
disusun ieu buku th.
Ieu buku th moal biasa ngajanggelek tanpa pangrojong
katut pangdeudeul ti sakumna pihak. Hatur nuhun ka
sadayana.
Tangtu wae eusi tina ieu buku teh masih knh ra
hngkrna. Perkara ta mah moal rk disumpumputsalindungkeun, da geus nembrak ieuh. Ku kituna, panyawad
katut saran ti para mitra sadaya pikeun nyampurnakeun ieu
buku pohara dianti-antina.
Panutup catur, pamungkas carita, muga-muga ba ieu
buku anu basajan th aya mangpaatna pikeun urang
sadayana. Cag, ah!
Bandung, Oktober 2005
Panyusun
98
ELmuning Sora Basa Sunda
iii
Ladefoged, Peter. 1973. Preliminaries to Linguistic Phonetics. Chicago and London: The University of Chicago Press.
Lapoliwa, Hans. 1981. Dasar-Dasar Fontik. Penataran
Linguistik Umum Tahap 1, Jakarta: Pusat Pembinaan
dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan
dan Kebudayaan.
Malmberg, Bertil. 1963. Phonetics. New York: Dover Publications.
Matthews, P.H. 1978. Morphology: An Introduction to the
Theory of Word Structure. London: Morrison & Gibb, Ltd.
Parera, Jos Daniel. Pengantar Linguistik Umum: Fonetik dan
Fonemik. Ende: Nusa Indah.
Pike, K.L. 1971. A Technique for Reducing Language to
Writing. Ann Arbot: Th Michigan Press.
Pike, Kenneth L. 1947. Phonemics A technique for Reducing Languages to Writing. Ann Arbor. University of Michigan Press.
Prawirasumantri, Abud, spk. 1990. Kamekaran, Adegan,
jeung Kandaga Basa Sunda. Bandung: Geger Sunten.
Ramlan, M. 1987. Morfologi: Suatu Tinjauan Deskriptif. Yogyakarta: Karyono.
Robins, R. H. 1989. Linguistik Umum: Sebuah Pengantar
(terjemahan: Soenarjati Djajanegara). Yogyakarta: Kanisius.
Rosmana, Iyos Ana. 2000. Pross Morfofonmik dalam Bahasa Sunda dalam Bahtera (Jurnal Bahasa dan Sastra
Program Pascasarjana Pendidikan Bahasa Universitas
Negeri Jakarta) No. 1 tahun 2000.
Elm
DAPTAR EUSI
DAFTAR PUSTAKA
Bloch, Bernard & George L. Trager. 1942. Outline of Linguistics Analysis. Baltimore, Md: Linguistics Society of America.
Bronstrin, Arthur J. & Beatrice F. Jacoby. 1967. Your Speech
and Voice. New York: Random House.
Crystal, David. 1985. Dictionary of Linguistics and Phonetics.
New York: Basil Blackwell.
Elson, Benjamin & Velma Pickett. 1962. Introduction to
Morphology and Syntax. Santa Ana, Calofornia: Summer
Institute of Linguistics.
Halim, Amran. 1974. Intonation in Relation to Syntax in Bahasa Indonesia. Proyek Pengembangan Bahan dan Sastra Indonesia dan Daerah Departemen Pendidikan dan
Kebudayaan-Djambatan.
International Phonetic Association. 1970. The Principles of
the International Alphabeth and the Manner of using it,
Illustrated by the Text in 51 Languages. London: Departement of Phonetics, University College.
Jones, Daniel. 1958. Thr Pronunciation of English. Fourth
Edition, Cambridge, Great Britain at the University Press.
Keraf, Gorys. 1980. Tatabahasa Indonesia. Ende: Nusa Indah.
Kridalaksana, Harimurti. 1987. Kamus Linguistik. Jakarta:
Gramedia.
96
PANGJAJAP ................................................................
DAPTAR EUSI .............................................................
iii
v
1. BUBUKA ..................................................................
1.1. Kalungguhan Fonologi ......................................
1.2. Watesan jeung Ambahan Fonologi ...................
1.3. Kagunaan Diajar Fonologi .................................
2. FONTIK ..................................................................
2.1. Watesan Fontik ...............................................

2.2. Warna Fontik ...................................................
2.2.1. Fontik Organis .....................................
2.2.2. Fontik Akustis ......................................
2.2.3. Fontik Auditoris ...................................
2.3. Pross Ngawangun Sora Basa .........................
4
4
4
5
5
6
3. PAKAKAS UCAP .....................................................
4. SORA BASA ............................................................

4.1. Papasingan Sora Basa .....................................
4.1.1. Sora Vokal, Konsonan, jeung SmiVokal .....................................................
4.1.2. Sora Nasal jeung Oral ...........................
4.1.3. Sora Bnts (Fortes) jeung Alon (Lenes)
4.1.4. Sora Panjang jeung Pondok .................
4.1.5. Sora Rangkepan jeung Salancar .........
4.1.6. Sora grsif jeung Ingrsif ...................
4.1.7. Gminat Jeung Homorgan ...................
17
1
2
3
17
17
18
18
18
18
19
20
4.2. Cara Ngawangun Fonm Basa Sunda .............

4.2.1. Cara Ngawangun Vokal .........................
4.2.2. Cara Ngawangun Konsonan .................
4.2.3. Cara Artikulasi ......................................
4. 3. Ciri Fontis Sora Basa ....................................
20
20
25
27
37
5. VARIAN SORA BASA .............................................

5.1. Varian Kauger (Alofon) .....................................
5.1.1. Varian Kauger (Alofon) Vokal ...............
5.1.2. Varian Kauger (Alofon) Konsonan ........
5.2. Varian Bbas (altrnan) ...................................
5.2.1. Varian Bbas (Alternan) Vokal ..............
5.2.2. Varian Bbas (Altrnan) Konsonan .......
5.3. Pangaruh Sora Basa ........................................
5.3.1. Pross Asimilasi ....................................
5.3.2. Pross Disimilasi ...................................
5.3.3. Pross Artikulasi Panyarta ....................
5.4. Sora Suprasgmntal .......................................
5.4.1. Tekenan ................................................
5.4.2. Jangka ..................................................
5.4.3. Wirahma ...............................................
5.4.4. Randegan .............................................
39
39
40
44
48
49
50
50
51
51
51
52
53
53
54
55
6. TRANSKRIPSI JEUNG TRANSLITERASI ..............

6.1. Transkripsi .........................................................
6.2. Transliterasi .......................................................
57
57
60
7. WATESAN JEUNG KAMEKARAN FONMIK ........

7.1. Watesan Fonmik .............................................
7.2. Kamekaran Fonmik .........................................
61
61
62
8. FONMISASI ..........................................................
8.1. Fonm ...............................................................
64
64
vi
Ulikan fonologi th ged gunana pikeun ahli basa, nu diajar basa, jeung guru basa. Ari sababna, fonologi baris mr
gambaran kumaha carana sora-sora basa diucapkeun tur dipolakeun kalawan bener tur mrnah. Ku ngulik fonologi,
masarakat basa Sunda moal matukeurkeun antara ucapan /f/
jeung ucapan /p/, kecap Fatimah upamana, moal diucapkeun
Patimah ku lantaran /f/ bda ucapanana jeung /p/ dumasar
kana analisis:
/f/ mangrupa fonm: labio dental, frikatif, teu soraan
/p/ mangrupa fonm: bilabial, mandeg, teu soraan
Balukar ayana pangaruh basa deungeun atawa kosta,
basa Sunda mikawanoh fonm /f/, /v/, /x/, /o/, jeung /z/. Ieu
pangaruh th nimbulkeun rupa-rupa masalah jahan (grafologis), contona wa, ucapan /f/ jeung /v/ sok robah jadi /p/
atawa dipacorokeun, saperti anu kapanggih dina kecapkecap: fakultas, fonm, folklor, film, filsafat, tv, universitas,
vaksinasi, varitas, virus, video, valid, jste. Teu saeutik sok
diucapkeun kieu: pakultas, ponem, polklor, pilm, pilsapat, tipi,
unipersitas, paksinasi, paritas, pirus, pideo, palid, jste.
Ucapan sora /z/ sok robah jadi /j/ atawa /s/ saperti anu kapanggih dina kecap izin jadi ijin, zaman jadi jaman, inza sok
diucapkeun inja, atawa insa.
Nurutkeun Djajasudarma (1980:20-22) cara ngajarkeun
ucapan atawa lafal, fonm basa Sunda th bisa ku jalan nyebutkeun vokal nu aya, tapi mangrupa kalimah, saperti ieu di
handap:
a) Aa, Ii, Ee,, Uu, jeung Eueu nyebutkeun eueut basa ua
Ai ngadunga th.
b) Atawa ku cara ngucapkeun sababaraha kali bari digancangkeun, ngucapkeun vokal /eu/ dina kalimah kieu:
Laleur mapay areuy.
95
Metode
/motode/
/metode/
(b) Sakur engang ahir anu muka atawa mangrupa vokal,
ku panyatur BS mah condong diucapkeun glotis /?/,
contona:
/kota/
/kota?/
/kota/
/saat/ /sa?at/
/saat/
(c) Sakumana fonm BI aya dina BS, malah varian-varian
fonm BS leuwih loba batan varian-varian fonm BI.
Ku kituna, mungkin wa panyatur BS anu keur ngucapkeun BI milampah substitusi over diferensi. Contona, fonm-fonm BI kayaning:
/f, v/ condong diucapkeun /p/
/sy, z/ condong diucapkeun /s/
(d) Transfer ucapan BS kana BI th henteu ngan tumerap
kana fonm sgmntal wa, tapi baris tumerap kana
fonm suprasgmntal deuih kayaning: tekenan, wirahma, jeung randegan.
13.2. Problematika Pangajaran Fonologi Basa Sunda
Tujuan pangajaran basa Sunda th dina enas-enasna
sangkan siswa mibanda pangaweruh ngeunaan basa Sunda,
mibanda kamahran ngagunakeun basa Sunda, jeung mibanda sikep nu had kana basa Sunda. Pikeun ngahontal
ta tujuan, tinangtu wa kudu binarung ku bahan atawa materi pangajaran anu lengkep, metode anu mrnah, media
anu cocog, jeung pangajn (valuasi) nu keuna. Ayana bahan ajarkeuneun th mangrupa salah sahiji sarat anu salawasna kudu katedunan. Bahan ajarkeuneun th kaitung loba,
diantarana wa bahan pangajaran fonologi anu tujuanana
sangkan siswa mibanda gambaran sistem sora basa nepi ka
bisa ngunikeunana kalawan bener tur mrnah, atuh ahirna
mah bisa ngalambangkeun atawa nuliskeun ta sora ta luyu
jeung sistem jahan basa Sunda.
94
8.2. Padika Maluruh Fonm ....................................

8.2.1. Kadah Fonemik ..................................
8.2.2. Prosdur Awal (Peliminary Procedures)
8.2.3. Prosdur Analisis (Analytical Prosdures)
8.3. Prinsip Komutasi .............................................
64
65
65
65
67
9. FONOTAKTIK .........................................................
69
10. DISTRIBUSI FONM ..............................................
71
10.1. Distribusi vokal ..............................................

10.2. Distribusi Konsonan ......................................
71
72
11. GUNDUKAN FONM ..............................................
74
11.1. Gundukan Vokal .............................................

11.2. Gundukan Konsonan ......................................
11.3. Adegan Engang ..............................................
11.3.1. Pola Engang ......................................
11.3.2. Wangunan engang .............................
74
76
82
82
82
12. PROSS MORFOFONMIK/MORFOFONOLOGI

BASA SUNDA ........................................................
84
12.1. Watesan Pross Morfofonmik .....................

12.2. Papasingan Pross Morfofonmik Nurutkeun
Paraahli .............................................................
12.3. Papasingan Pross Morfofonmik dina Basa
Sunda ................................................................
12.3.1. Pross Gantina Fonm ......................
12.3.2. Pross Leungitna Fonm ...................
12.3.3. Pross Tambahna Fonm ..................
12.3.4. Pross Pindahna (Luncatna) Fonm ..
12.3.5. Pross Aworna Fonm .......................
84
85
86
86
86
88
90
90
vii
13. IMPLEMENTASI PANGAJARAN FONOLOGI ......

13.1. Babandingan Basa Sunda jeung Basa Indonesia ..............................................................
13.2. Problematika Pangajaran Fonologi Basa
Sunda ............................................................
92
DAFTAR PUSTAKA ......................................................

RIWAYAT HIRUP ..........................................................
96
99
viii
92
94
dah BS. ta kajadian th lumangsung lantaran sistem sora

BI diinterprtasikeun dumasar kana sistem sora BS.
Sabada dibandingkeun, ttla aya masalah antara sistem sora BS jeung sistem sora BI. Yudibrata (1981:40-42)
ngbrhkeun masalah-masalah antara sistem sora BS jeung
sistem sora BI th sarupa kieu:
a) Sakabh fonm anu aya dina BI, dina BS og aya, balukarna mudir-murid anu basa indungna BS diduga henteu
meunang bangbaluh dina ngaregepkeun jeung ngucapkeun BI.
b) Ciri-ciri fontis tina varian-varian BS mirip jeung varianvarian BI, balukarna murid-murid anu basa indungna BS
moal loba meunang bangbaluh dina ngucapkeun fonmfonm BI iwal dina perkara distribusi fonm.
c) Lamun fonm-fonm dianggap mirip tapi nyatana mibanda varian anu bda. Tinangtu baris muncul masalah anu
anyar, contona
(e) Fonm BI /d/ di ahir kecap nu diucapkeun /t/, ku panyatur BS mah diucapkeun tetep /d/.
(f) Fonm BI /b/ di ahir kecap nu diucapkeun /p/, ku panyatur BS mah tetep /b/.
(g) Fonm BI /g/ di ahir kecap nu diucapkeun /k/, ku panyatur BS mah tetep /g/.
(h) Fonm BI /k/ di ahir kecap nu diucapkeun /?/, ku panyatur BS mah tetep /k/. Ku kituna, para panyatur BS
baris ngucapkeun kecap-kecap th kieu:
tekad
/tekad/
/tekat/
lalap
/lalab/
/lalap/
bedug
/bedug/
/bedug/
anak
/anak/
/anak/
Ucapan sora /e/ tetep diucapkeun /e/, tapi ku panyatur
basa Sunda mah condong diucapkeun //, contona:
Mode
/mode/
/kota/
93
13. IMPLEMENTASI
PANGAJARAN FONOLOGI
13.1. Babandingan Basa Sunda jeung Basa Indonesia
Tujuan ngabandingkeun sistem sora antara dua basa
atawa leuwih nya ta sangkan bisa manggihan sasaruaan
atawa bdana di antara ta dua sistem sora basa ta. Basa
Sunda jeung basa Indonesia th sarungkun knh, ku kituna
basa Sunda jeung basa Indonesia mibanda sasaruaan jeung
aya bdana. Pola-pola anu mh sarua biasana leuwih babari
dipaluruhna batan pola-pola nu bda.
Basa Sunda (BS) bisa dianggap basa indung, basa kahiji; ari basa Indonesia (BI) mangrupa basa nu kadua. Nurutkeun Robert Lado (1957) basa indung th pohara mangaruhanana pross diajar ngajar basa kadua. Ku kituna, murid-murid umumna mibanda kamampuh pikeun ngalakukeun transper adegan, harti, jeung distribusi fonologi basa indung kana
basa kadua anu diulikna, boh lumangsung kalawan aktif boh
lumangsung kalawan pasif.
Balukar tepungna jeung dalitna hubungan antara BS
jeung BI, nya muncul interferensi waktu panyatur BS ngagunakeun BI. Interferensi th nya ta makna panyatur anu
bilingal tur sifatna pribadi dina ngagunakeun basa indungna.
Dina ta omongan th baris muncul masalah-masalah mngparna ngagunakeun kadah BI balukar ayana pangaruh ka92
1. BUBUKA
1.1. Kalungguhan Fonologi
Basa th hiji sistem lambang sora nu arbitrr nu dipak
ku masarakat manusa pikeun tujuan komunikasi minangka
fnomna nu ngadumaniskeun dunya mana jeung dunya
sora. Basa boga tilu subsistem nya ta subsistem fonologis,
subsistem gramatikal, jeung subsistem lksikal. ta tilu subsistem th tumali jeung aspk-aspk smantis. Hubungan
ta tilu subsistem basa th bisa digambarkeun saperti ieu di
handap.
Gambar 1.1.
Hubungan Tilu Subsistem Basa
Basa
Fonologi
Sintaksis
Semantik
Subsistem fonologis ngawengku jihat sora basa, boh nu

tumali jeung unsur artikulatoris, akustis, jeung auditoris nu
ditalungtik ku fontik, boh nu tumali jeung fungsina dina komunikasi nu ditalungtik ku fonmik. Subsistem gramatikal
ngawengku kecap, babagian kecap (morfm), jeung kawangunna kecap nu ditalungtik ku morfologi; susunan kecap
saperti frasa, klausa, kalimah, jeung wacana nu ditalungtik

ku sintaksis. Subsistem lksikal ngawengku kandaga kecap
(lksikon) nu ditalungtik ku lksikologi. Subsistem fonologi,
gramatikal, jeung lksikal tumali jeung aspk-aspk smantis
atawa harti nu ditalungtik ku smantik.
1.2. Watesan jeung Ambahan Fonologi
Istilah fonologi asalna tina basa Yunani phone = sora,
logos = lmu. Pihartieunana, fonologi th nya ta lmu
sora.
Fonologi th bagian tina lmu basa nu maluruh sora, boh
nu diucapkeun (etik, parole) boh nu aya dina pikiran knh
(emik, langue). Objk ulikan fonologi anu kahiji maluruh sora
omongan (fon) disebut tata sora (fontik), ari nu kadua maluruh fonm disebut tata fonm (fonmik).
Cindekna, fonologi nya ta bagian tina lmu basa anu
maluruh jeung medar sora-sora basa, prossna, selang surupna katut parobahanana. Fonologi maluruh sora basa kalawan umum tur fungsional.
Objk garapan fonologi th ngawengku dua perkara nya
ta (1) fontik jeung (2) fonmik.
a) kondur
b) wewengkon
-----
ka- + undur
R-an + wengku
3) Pross Aworna Fonm /ia/ jadi//

Runtuyan fonm /ia/ tina dua morfm nu digabungkeun
tur ngawangun hiji kecap sok aya nu awor jadi // upama
morfm ka--an atawa pa--an digabungkeun kana wangun
anu ditungtungan ku fonm /i/, contona:
a) kabupatn --ka--an + bupati
b) kasaktn
--ka--an + sakti
c) pasantrn --ka--an + santri
Gambar 1.2.
Objk Garapan Fonologi
Basa
Fonologi
Fontik
Sintaksis
Semantik
Fonmik
91
12.3.4. Pross Pindahna (Luncatna) Fonm

Pross pindahna/luncatna fonm nu kapanggih tina data
nu dianalisis th nya ta fonm /ar/ nu asalna tina morf /-ar-/
robah /ra/ upama morfm -ar- dikanttkeun kana wangun dasar nu dimimitian ku vokal, contona:
a) arangkat
---ar- + angkat
b) arembung
---ar- + embung
c) arindit
---ar- + indit
d) aroyag
---ar- + oyag
12.3.5. Pross Aworna Fonm
Pross aworna fonm nya ta ngahijina/leburna dua
fonm tina dua morfm jadi hiji fonm.
1) Pross Aworna Fonm /aa/ jadi /a/
Runtuyan fonm /aa/ tina dua morfm nu ngahubungkeun tur ngawangun hiji kecap sok aya nu awor jadi /a/. Ieu
hal th dilantarankeun ku ngagabungna morfm ka--an, pa-an, R--an kana wangun dasar nu ditungtungan ku fonm /a/,
contona:
a) babasan
--R-an + basa
b) kamulyan
--ka--an + mulya
c) paseban
--pa--an + seba
1.3. Kagunaan Diajar Fonologi

Aya sajumlahing alesan ngeunaan gunana diajar fonologi, di antarana wa nya ta:
a) mibanda pangaweruh jeung kaparigelan dina nganalisis
sora basa --boh basa nu geus kacangking, boh basa nu
asing-- lantaran nyaho kana struktur jeung pakakas alat
ucap;
b) bisa medar parobahan jeung variasi basa, contona: parobahan fonologis dina pijinisasi jeung krolisasi hiji basa;
c) wanoh kana kumaha carana budak nyangking kamampuh fonologi hiji basa (language acquisition);
d) mantuan pross pangajaran basa nu fktif ku cara ngajarkeun ngucapkeun sora basa;
e) mahr ngajarkeun kaparigelan basa dina hubunganana
ngaregepkeun, ngucapkeun, jeung nuliskeun sora basa.
2) Pross Aworna Fonm /ua/ atawa /au/ jadi /o/

Runtuyan fonm /ua/ atawa /au/ tina dua morfm digabungkeun tur ngawangun hiji kecap sok aya nu awor jadi /o/
upama morfm ka--an atawa R--an ngagabung kana wangun dasar nu ditungtungan ku fonm /u/ atawa morfm tea
kana wangun dasar nu dimimitian ku fonm /u/, contona:
c) bebendon
--R--an + bendu
d) karaton
--ka--an + ratu
e) kocap
--ka- + ucap
90
2. FONTIK
2.1. Watesan Fontik
Istilah fontik asalna tina basa Inggris phonetics hartina
lmu anu nalungtik sora-sora tanpa nitnan fungsina pikeun
ngabdakeun harti (Verhaar, 1982:12; Marsono, 1986:1).
Fontik maluruh sora basa tina jihat ucapan atawa omongan
(parole) (Sudaryanto, 1974:1).
Cindekna, fontik nya ta bagian tina fonologi anu maluruh jeung medar sora basa tina jihat ucapan, kumaha cara
ngawangunna nepi ka jadi geteran hawa sarta bisa ditarima
ku panguping.
2.2. Warna Fontik
Nilik jihat sora basa anu dipaluruhna, fontik bisa dibagi
tilu warna (Bloch & Trager, 1942:11; Verhaar, 1982:2) nya
ta: (1) fontik organis, (2) fontik akustis, jeung (3) fontik
auditoris.
2.2.1. Fontik Organis
Fontik organis (artikulatoris, fisiologis) nya ta fontik
anu maluruh jeung medar cara mkanisme alat-alat ucap
anu aya dina awak manusa ngahasilkeun sora basa
(Gleason, 1955:239). Fontik organis medar cara sora basa
diwangun jeung diucapkeun, tur dipasing-pasing nurutkeun
artikulasina. Ieu fontik th gegedna asup widang garapan
1) Pross Tambahna Fonm /a/

Pross tambahna fonm /a/ bisa dilantarankeun ku dua
hal, nya ta:
(1) tepungna morfm N- jeung wangun dasar nu dimimitian ku fonm /b, d, g, h, j, l, m, r, w, y/, contona:
a) ngabanda
--- N- + banda
b) ngadadak
--- N- + dadak
c) ngagalura
--- N- + galura
d) ngahaja
--- N- + haja
e) ngalahun
--- N- + lahun
f) ngamusuh
--- N- + musuh
g) ngarasa
--- N- + rasa
h) ngawadul
--- N- + wadul
i) ngayakinkeun --- N- + yakinkeun
(2) tepungna morfm {-na} jeung wangun dasar nu geus
dirarangknan -an atawa -eun, contona:
a) ajianana
--- -an + ajian
b) diadegkeunana
--- -na + diadegkeun
c) tiluanana
--- -na + tiluan
2) Pross Tambahna Fonm //
Fonm // sok muncul dina hiji wangun kompleks upama
wangun dasarna dirajek (konfiks R--an) sarta ta wangun th
nuduhkeun harti diversitas/imitatif, contona:
a) bongborosan
--- R-an + boros
b) cngclngan
--- R-an + clng
c) dangdaunan
--- R-an + daun
3) Pross Tambahna Fonm /na/
Fonm /na/ sok muncul dina hiji wangun katatabasaan
anu husus upama hiji wangun dasar dirarangkenan -na,contona:
a) duanana --- -na + dua
b) tanana --- -na + ta
89
(nasal). Alomorf anu muncul dina ieu pross th nya ta {m},

contona:
a) mahan --- N- + pahan
b) majar --- N- + pajar
c) maju
--- N- + paju
6) Pross Leungitna Fonm /s/.
Fonm /s/ nu aya di awal hiji wangun dasar sok leungit
upama ta wangun dasar th dikanttkeun kana morfm N(nasal). Alomorf anu muncul dina ieu pross th nya ta {ny-}
contona:
a) nyalindung --- N- + salindung
b) nyambat
--- N- + sambat
c) nyanghulu --- N- + sanghulu
7) Pross Leungitna Fonm-Kadua tina Engang Kahiji
Lantaran Dirajk
Fonm kadua tina engang munggaran hiji wangun komplk leungit sabab dirajk. Data nu kapanggih th nya ta
wangun iinditan ===> R-an + indit
8) Pross Leungitna Fonm-Katilu tina Engang Munggaran Wangun-wangun nu Ngalaman Pross Rduplikasi
Fonm katilu tina engang munggaran wangun komplks
sok leungit upama ta wangun th ngalaman pross rduplikasi, contona:
a) papanggungan --- R-an + panggung
b) rerempagan
--- R-an + rempag (badami)
c) tatangkalan
--- R-an + tangkal
linguistik. Ku kituna, ku para linguistik diasupkeun kana widang linguistik tioritis. Ieu pedaran fontik og, utamana mah
bakal medar fontik organis.
2.2.2. Fontik Akustis
Fontik akustis nya ta fontik anu maluruh jeung medar
sora basa dumasar kana aspk-aspk fisikna salaku geteran
hawa (Malmberg, 1963:5). Sora basa dipaluruh frkunsi geteranana, amplitudo, intnsitas, katut timbrena. Ieu fontik
th raket patalina jeung fisika, atawa mangrupa lmu antardisiplin antara linguistik jeung fisika. Fontik akustis ged gunana pikeun kaperluan praktis kayaning nyieun telepon, rkaman piringan hitam, cassette recorder, jst.
2.2.3. Fontik Auditoris
Fontik auditoris nya ta fontik anu maluruh jeung medar cara mkanisme panguping narima sora-sora basa salaku geteran hawa (Bronstein & Jacoby, 1967:70-72). Ieu fontik th gegedna asup kana widang neurologi (kedokteran),
atawa mangrupa lmu antardisiplin antara linguistik jeung kedokteran. Hubungan antara tilu fontik tadi bisa katingal dina
ieu gambar.
Gambar 2.1.
Papasingan Fontik
12.3.3. Pross Tambahna Fonm

Pross tambahna fonm nya ta pross munculna hiji
fonm balukar tepungna dua morfm atawa leuwih.
(Verhaar, 1977: 12)
88
Dina prakna nganalisis sora basa, aya pamarekan anu

bisa digunakeun, nya ta pamarekan paramtris. Ieu pamarekan th nyawang omongan salaku sistem fisiologis tunggal
kalawan variabel-variabel artikulasi dina saluran sora nu terus obah sarta silihlengkepan dina dimnsi waktu pikeun
ngahasilkeun sora basa anu engkna bakal disadap ku paregep.
2.3. Pross Ngawangun Sora Basa
Geus dittlakeun yn fontik (artikulatoris) th maluruh
cara ngawangun sora-sora basa. Ari sumber kakuatan utama
pikeun ngawangun sora basa th nya ta hawa nu kaluar tina bayah (paru-paru). Hawa ta diseuseup ku bayah, terus
dikaluarkeun deui bari ngambekan. Waktu kaluarna hawa tina bayah sarta liwat kana tikoro, aya nu lancar tanpa panghalang, aya og nu meunang panghalang.
Dina prakna ngawangun jeung ngucapkeun sora, prossna lumangsung dina hiji kontinuum. Dina analisis sorasora nu fungsional, arus sora nu kontinuum th biasa dipasing-pasing nurutkeun ruas atawa sgmn nu tangtu. Najan
kitu, aya og sora nu teu bisa dipasing-pasing jadi sgmnsgmn nu tangtu anu sok disebut sora suprasgmntal. Ku
kituna, sora basa th sok dibagi jadi (1) Sora sgmntal,
jeung (2) sora suprasgmntal.
Pross kawangunna sora basa gurat badagna aya 4 rupa, nya ta: (1) pross kaluarna sora tina bayah, (2) pross
fonasi, nya ta liwatna sora dina tikiro, (3) pross artikulasi
nya ta pross ngawangun sora ku artikulator jeung, (4) pross oro-nasal, pross kaluarna sora ngaliwatan sungut atawa irung. Sangkan leuwih jntr pross kawanguna sora basa, bisa dititnan dina ieu gambar.
a) mabuk
--b) males
--c) malik
--Alomorf nu muncul
ta {m}.
N- + babuk
N- + bales
N- + balik
tina ieu pross morfofonmik th nya
2) Pross Leungitna Fonm /c/

Fonm /c/ nu aya di awal hiji wangun dasar sok leungit
upama ta wangun dasar th dikanttkeun kana morfm N(nasal). Sarta morf N- th robah jadi alomorf (ny), contona:
a) nyaangan --- N- + caangan
b) nyabak --- N- + cabak
c) nyarita
--- N- + carita
3) Pross Leungitna Fonm /k/
Fonm /k/ nu aya di awal hiji wangun dasar sok leungit
upama ta wangun dasar th dikanttkeun kana morf N-(nasal). Alomorf anu muncul dina ieu pross th nya ta {ng-},
contona:
a) ngalng --- N- + kalng
b) ngaput --- N- + kaput
c) ngidul
--- N- + kidul
4) Pross Leungitna Fonm /t/
Fonm /t/ nu aya di awal hiji wangun dasar sok leungit
upama ta wangun dasar th dikanttkeun kana morfm N(nasal). Alomorf anu muncul dina ieu pross th nya ta {n-},
contona:
a) nak
--- N- + tak
b) nambut --- N- + tambut
c) nampik --- N- + tampik
5) Pross Leungitna Fonm /p/
Fonm /p/ anu aya di awal hiji wangun dasar sok leungit
upama ta wangun dasar th dikanttkeun kana morfm NElmuning Sora Basa Sunda
87
a) pross penambahan fonm, jeung

b) pross hilangnya fonm.
Prawirasumantri, spk. (1990:34-35) jeung Sudaryat
(1991:60-64) ngawincik pross morfofonmik jadi lima rupa,
nya ta:
a) pross robah atawa gantina fonm,
b) pross tambahna fonm,
c) pross leungitna fonm,
d) pross uncatna fonm, jeung
e) pross aworna fonm.
Gambar 2.2.
Pross Kawangunna Sora Basa
12.3. Papasingan Pross Morfofonmik dina Basa Sunda

Dina basa Sunda, papasingan pross morfofonmik
th bisa dipasing-pasing kieu.
12.3.1. Pross Gantina Fonm
Pross gantina fonm nya ta digantina hiji fonm ku
fonm sjn. Fonm /r/ diganti ku fonm /l/ upama infiks -ardigabungkeun jeung wangun dasar nu dimimitian ku fonm
/l/, ditungtungan ku fonm /r/ atawa ngandung fonm /r/ dina
runtuyan klusterna, contona:
a) aludur
--- -ar- + udur
b) lalebet
--- -ar- + lebet
c) saleueur
--- -ar- + seueur
d) calipruk
--- -ar- + cipruk
12.3.2. Pross Leungitna Fonm
Pross leungitna fonm nya ta pross leungitna hiji
fonm ku sabab tepungna dua morfm atawa leuwih.
1) Pross Leungitna Fonm /b/
Fonm /b/ nu aya di awal wangun dasar sok leungit upama ta wangun th dikanttkeun kana morfm N- (nasal),
contona:
86
3. PAKAKAS UCAP
Saperti anu geus dittlakeun sammhna yn kawangunna sora basa th diwangun ku opat rupa, nya ta:
(1) hawa anu kaluar tina bayah ngaliwatan tikoro, (2) artikulator, bagian pakakas ucap anu bisa diusar-sr, (3) artikulasi,
bagian pakakas ucap anu jadi puseur tujuan atikulator, jeung
(4) oro-nasal, jalan kaluarna hawa nu mangrupa sungut
atawa irung (Ladefoged, 1973:2-3).
Ku sabab kakara gurat badagna, tetep urang can meunang gambaran kumaha fungsi pakakas ucap nu sabenerna.
Ku kituna, sammh ngajntrkeun fungsi-fungsi pakakas
ucap, bakal diwincik heula sakumna babagian awak nu raket
patalina dina ngawangun sora basa.
1) Bayah (lungs)
2) Genggerong (trachea)
3) Puhu genggerong (larynx)
4) Pita sora (vocal cords)
5) Krikoid (Cricoid)
6) Tiroid (Tyroid) atawa gondok laki
7) Aritnoid (Arythenoid)
8) Rohangan elak-elakan (pharynx)
9) Epiglotis (epiglottis)
10) Akar ltah (root of tangue)
11) Tonggong ltah (dorsum)
12) Tengah ltah (medium)
bahna fonm balukar tepungna dua morfm atawa leuwih

sarta ayana dina wangun katatabasaan nu geus ngalaman
pross morfologis.
Sakumaha nu geus dittlakeun tadi, pross morfofonmik th mangrupa pross nu muncul balukar ayana pross
morfologis. Pross morfologis nu geus jinek dina basa Sunda ngawengku tilu rupa, nya ta: (1) ngararangknan (afiksasi), (2) ngarajk (reduplikasi), (3) nganttkeun (komposisi).
Pross morfofonmik bisa kawangun ku sabab pross
afiksasi, reduplikasi, jeung komposisi. Anu ilahar mah munculna th ku sabab pross afiksasi jeung reduplikasi.
12.2. Papasingan Pross Morfofonmik Nurutkeun Paraahli
Nida (1978:200) ngbrhkeun yn pross morfofonmik
th dipasing-pasing jadi genep rupa, nya ta:
a) assimilation,
b) dissimilation,
c) reduction of cluster,
d) tone perturbation,
e) loss of final vowel,
f) patalization, jeung
g) nasalization.
Elson jeung Pickett (1962:40-45) nataan lima rupa pross morfofonmik, nya ta:
a) assimilation,
b) loss of phonemes,
c) tone parturbation,
d) methatesis, jeung
e) reduplication.
Ramlan (1987:83) ngabagi pross morfofonmik jadi tilu
rupa nya ta:
a) pross perubahan fonm,
85
Gambar 3.1.
Pakakas Ucap Manusa
12. PROSS MORFOFONMIK/

MORFOFONOLOGI BASA SUNDA
12.1. Watesan Pross Morfofonmik
Nida (1987:200) mr katerangan yn "all allomorphic alternation should be filed in the morphophonemic section of
the file." Sakabh gantina alomorf bisa diasupkeun dina bagian morfofonmik. Ku kituna, Ramlan (1987:83) ntlakeun
yn morfofonmik th maluruh parobahan-parobahan fonm
nu muncul balukar tepungna morfm jeung morfm. Pon kitu
deui, Samsuri (1987:201) negeskeun yn studi ngeunaan parobahan-parobahan dina fonm-fonm nu dilantarankeun ku
hubungan dua morfm atawa leuwih sarta mr tanda-tanda
disebut morfofonmik.
Fonm-fonm anu muncul balukar tepungna dua morfm
atawa leuwih ta ku Elson & Pickett (1962:39) dibr ngaran
pseudophonemes.
Morfofonmik th satemenna mah gabungan ulikan antara tata basa (grammar) jeung fonologi (Crystal, 1985:39). ta
ulikan th ngawengku asimilasi jeung disimilasi, sarta ku
Mathews (1979:196-198) dibr ngaran sandhi.
Prawirasumantri, spk. (1990:34) jeung Sudaryat (1991:
60) mr watesan nu ampir sarua jeung paraahli basa sjnna yn pross morfofonmik th mangrupa pross parobahan fonm balukar tepungna dua morfm atawa leuwih.
Tina sababaraha katerangan nu geus dipedar di luhur,
bisa dicindekeun yn morfofonmik th mangrupa pross ro-
84
(Verhaar, 1977: 13)
13)
14)
15)
16)
17)
18)
19)
20)
21)
22)
23)
24)
25)
Daun ltah (lamina)

Tungtung ltah (apex)
Elak-elakan (uvula)
Lalangit hipu (velum)
Lalangit teuas (palatum)
Gugusi (alveolum)
Huntu luhur (dentum)
Huntu handap (dentum)
Biwir luhur (labium)
Biwir handap (labium)
Sungut/cangkem/baham (mouth)
Rohangan sungut (mouth cavity)
Rohangan irung (nasal cavity)
b)
c)
d)
e)
f)
VK : an-cin, ing-kig, un-cal, n-tog, jste.

KV : kon-ci, ca-i, ba-pa, na-on, r-a, jste.
KVK : buk-ti, tun-duh, kon-ci, n-tog, jste.
KKV : bru-bro, ge-bro, ti-bra, nyong-clo, jste.
KKVK : nga-jleng.
Jaba ti ta, ku aya pangarung basa kosta, basa Sunda,
mikawanoh wangunan engang kieu.
a) VKK : ons, ks.
b) KVKK : teks, kon-tks
c) KKVKK : komplks
d) KKKV : stra-t-gi, stra-ta
e) KKKVK : struk-tur, in-struk-si
f) KVKKK : korps
Pakakas ucap (alat ucap) th mibanda fungsi husus tur

swang-swangan. Saterusna dipedar kalawan ringkes sawatara fungsi pakakas ucap.
1) Bayah (Lungs)
Bayah mibanda fungsi pikeun ngambekan. Enas-enasna
mah ngambekan th ngaliwatan dua pross, nya ta: (1)
engap, nya ta pross nyeuseup sora atawa hawa kana
bayah, nu disebut oksign (O2) ta; jeung (2) ngarnghap,
nya ta pross ngaluarkeun hawa tina bayah, nu disebut karbondioksida (CO2).
Salila kumelendang di ieu dunya, paru-paru manusa salawasna engap-engapan. ta bayah th mibanda fungsi pikeun ngaluarkeun hawa nu jadi sumber ngawangun sora
omongan ta (Pike, 1974).
2) Puhu Genggerong (Larynx)
Puhu genggerong th nya ta rohangan dina tungtung
solobong pernapasan. Ieu puhu genggerong th diwangun
10
83
11.3. Adegan Engang

Adegan engang nya ta wangun engang disawang tina
susunan fonm anu jadi pangwangunna. Adegan engang
mangrupa vokal, atawa pabaurna vokal jeung konsonan dina
ngawangun engang (silaba). Jadi, adegan engang th raket
patalina jeung pola katut wangunan engang.
11.3.1. Pola Engang
Pola atawa sistem engang basa Sunda anu nyoko dina
kecap biasa dirumuskeun kieu.
a) Kecap-kecap asal dina basa Sunda aya nu diwangun ku:
(a) Saengang (ekasuku): /jeung/
(b) Dua engang (dwisuku): /bapa/
(c) Tilu engang (trisuku): /kalapa/
(d) Opat engang (catursuku): /andalemi/
(e) Lima engang (pancasuku): /murukusunu/
b) Vokal dina basa Sunda bisa madeg mandiri jadi engang,
contona: /a-ki/, /e-ma/, /i -eu/ .
c) Konsonan dina basa Sunda teu bisa madeg mandiri jadi
engang.
d) Konsonan ngantet (kluster) basa Sunda salawasna nyicingan posisi di awal kecap, taya nu nyicingan posisi ditungtung kecap iwal nu mangrupa pangaruh basa deungeun, contona: -ks dina kecap /kompleks/.
e) Konsonan kadua dina runtuyan konsonan ngantt umumna mangrupa konsonan /l/, /r/, /w/, jeung, /y/; sok sanajan
nu dituturkeun ku /w/ jeung /y/ mah pohara saeutikna.
11.3.2. Wangunan Engang
Wangunan engang mangrupa susunan vokal atawa pabaurna vokal jeung konsonan dina hiji engang. Wangunan
engang atawa pola kanonik basa Sunda th kieu.
a) V : a-ya, i-mah, u-ba, -cng, e-ma, eu-weuh.
82
ku opat komponn, nya ta: (1) tulang rawan krikoid, (2) tulang rawan aritnoid, (3) sapasang pita sora, jeung (4) tulang
rawan tiroid (Malmberg, 1963:22).
Genggerong (larynx), rohangan elak-elakan (pharinx), pita sora (vocal cords), jeung elak-elakan (uvula). Genggerong
mibanda fungsi pikeun liwatna hawa tina bayah, rohanganana bisa muka atawa nutup. Upama rohangan tikoro muka
bakal ngawangun sora vokal, sabalikna upama rohangan tikoro nutup bakal ngawangun sora konsonan. Tangtuna wa,
kahanan pita sora kacida pentingna dina ngahasilkeun sora.
Pedaran ngeunaan fungsi pita sora dittlakeun ieu di handap.
3) Rohangan Elak-elakan (Pharynx)
Rohangan elak-elakan aya di antara puhu tikoro jeung
rohangan sungut katut rohangan irung. Gunana pikeun solobong hawa anu bakal ngageter bareng jeung pita sora. Ari
sora nu dihasilkeunana disebut sora faringal.
4) Pita Sora (Vocal Cords)
Pita sora th sora th diatur ku sistem otot Aritnoid. Pita
sora bagian hareup ngait kana tulang rawan tiroid, ari pita
sora bagian tukang ngait kana tulang rawan aritenoid. Pita
sora th bisa muka lega atawa nutup, gunana mangrupa kelp anu ngatur jalanna hawa tina bayah waktu liwat kana tikoro.
Balukar muka jeung nutupna pita sora, ahirna muncul
lolongkrang di antara pita sora anu disebut glotis. Posisi glotis th aya opat rupa: muka lega, muka, nutup, jeung nutup
rapet. Pross ngageterkeun pita sora th disebutna pross
fonasi. ta pross th bisa digambarkeun saperti kieu.
11
Gambar 3.2.
Pross Muka-Nutupna Glotis
/-gl-/ saperti dina kecap /seglong/

/-jl-/ saperti dina kecap /gajleng/
/-pl-/ saperti dina kecap /gaplok/
b) Gundukan konsonan mandeg ditambah konsonan geter
/r/:
/-br-/ saperti dina kecap /gabrug/
/-cr-/ saperti dina kecap /gecruk/
/-gr-/ saperti dina kecap /segruk/
/-jr-/ saperti dina kecap /gejrt/
/-kr-/ saperti dina kecap /bakrik/
/-pr-/ saperti dina kecap /keprok/
c) Gundukan konsonan mandeg jeung geser ditambah konsonan palatal /y/:
/-by-/ saperti dina kecap /gebyar/
/-hy-/ saperti dina kecap /sanghyang/
/-py-/ saperti dina kecap /kopyok/
Posisi Glotis th bakal mangaruhan kana kawangunna

sora basa. Lamun posisi glotis muka bakal ngahasilkeun sora tanyoara, sabalikna lamun posisi glotis nutup bakal ngahasilkeun sora nyoara. Ieu di handap dijntrkeun sikep pita
sora waktu ngawangun sora basa.
(1) Sikep pita sora waktu ngambekan
Waktu ngambekan pita sora muka lega nepi ka hawa nu
kaluar tina bayah liwat kana tikoro taya nu ngahalangan.
Sikep pita sora kieu th umumna ngahasilkeun sora vokal jeung sora [h p,t,s k].
Rupa-rupaning sikep pita sora bisa leuwih jntr dititnan dina gambar ieu di handap.
12
Jaba ti ta, dina basa Sunda kluster-kluster a), b), jeung

c) di luhur bisa dikanttkeun jeung konsonan N(asal), contona:
/-pl-/ -- /-mpl-/ saperti dina kecap /tamplok/
/-kl-/ -- /-nkl-/ saperti dina kecap /ngangkleung/
/-bl-/ -- /-mbl-/ saperti dina kecap /gamblung/
/-jl-/ -- /-njl-/ saperti dina kecap /geunjleung/
/-cl-/ -- /-ncl-/ saperti dina kecap /kencling/
/-pr-/ -- /-mpr-/ saperti dina kecap /semprot/
/-kr-/ -- /-kr/ saperti dina kecap /nongkrong/
/-br-/ -- /-mbr-/ saperti dina kecap /gambrng/
/-jr-/ -- /-njr-/ saperti dina kecap /genjring/
/-dr-/ -- /-ndr-/ saperti dina kecap /gandrung/
/-tr-/ -- /-ntr-/ saperti dina kecap /kentrong/
81
/-lc-/
/-lk-/
/-lb-/
/-ld-/
/-lj-/
/-ls-/
/-lh-/
/-lm-/
/-rp-/
/-rt-/
/-rc-/
/-rk-/
/-rb-/
/-rd-/
/-rj-/
/-rg-/
/-rs-/
/-rh-/
/-rw-/
/-ry-/
/-rm-/
/-rn-/
/-rl-/
saperti dina kecap

saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
/culcel/
/polka/
/bolbol/
/kaldo/
/juljol/
/sals/
/ilham/
/jalma/
/garpuh/
/harti/
/arca/
/perkara/
/perbawa/
/perdana/
/sarjana/
/margi/
/kersa/
/gerhana/
/purwa/
/karya/
/darma/
/warna/
/lurlar/
Gambar 3.3.
Rupa-Rupaning Posisi Glotis
Tina brndlan di luhur, gundukan konsonan anu disebut kluster, nya ta gundukan dua kecap atawa leuwih nu diucapkeun babarengan sarta aya dina hiji engang mah kawilang saeutik. Geura titnan ieu di handap!
Katerangan: 1 = glotis (rohangan, liang pita sora)

2 = pita sora
a) Gundukan konsonan mandeg ditambah konsonan lateral

/l/:
/-bl-/ saperti dina kecap /geblug/
/-cl-/ saperti dina kecap /aclok/
(2) Sikep pita sora ngageter

Lamun pita sora ngageter, bagian luhurna sok muka saeutik nepi kawangun sora [b,d,g,m,r]. Lamun pita sora
teu ngageter, bakal nghasilkeun sora [p,t,c,k,f,h,s].
80
(Ladefoged, 1973: 6)
13
(3) Sikep pita sora waktu ngedalkeun letupan glotal

Waktu ngucapkeun konsonan glotal, pita sora nutup nepi
ka sora nu liwat kana tikoro th eureun sakeudeung, sarta ngahasilkeun sora hamzah [?].
(4) Sikep pita sora waktu ngaharwos
Posisi pita sora waktu ngaharwos bagian handapna nutup saeutik, hawa nu kaluarna og ngurangan nepi ka
sorasora basa th henteu cs kadngna.
5) Lalangit Hipu (Velum) jeung Elak-elakan (Uvula)
Lalangit hipu (velum) katut bagian tungtungna nya ta
elak-elakan (uvula) dina ngahasilkeun sora basa, bisa turun
atawa nak. Dina kaayaaan ngambekan normal lalangit hipu
jeung elak-elakan th turun, nepi ka hawa bisa laluasa ngaliwatan irung, kaasup waktu ngawangun sora nasal. Dina
waktu ngahasilkeun sora nonnasal atawa heuay, lalangit hipu jeung elak-elakan th nak nutup lolongkrang irung. Sora
basa nu dihasilkeun ku lalangit hipu th disebutna sora vlar,
ari sora anu dihasilkeun ku cara ngahalangkeun elak-elakan
disebutna sora uvular.
6) Lalangit Teuas (Palatum)
Lalangit teuas mangrupa susunan tutulangan. Bagian
hareupna ti mimiti lalangit cekung ka luhur, terus dituturkeun,
ku bagian tukang anu hipu. Dina ngahasilkeun sora basa,
lalangit teuas th jadi artikulator pasif, ari artikulator aktifna
mah tungtung ltah jeung tengah ltah. Sora anu dihasilkeun
ku lalangit teuas th disebutna sora palatal, sora anu dihasilkeun ku tungtung ltah (apex) disebutna sora apical, ari sora
anu dihasilkeun ku panghalang tengah ltah (mdium) disebut sora mdial. ta sora-sora th sok digabungkeun jadi
apikopalatal jeung mdio-palatal (Bloch & Trager, 1942:15).
Posisi elak-elakan jeung lalangit th bakal leuwih jntr
dina gambar ieu.
14
/-hr-/
/-yh-/
/-mp-/
/-mc-/
/-mb-/
/-mj-/
/-ms-/
/-mh-/
/-my-/
/-ml-/
/-mr-/
/-np-/
/-nt-/
/-nc-/
/-nk-/
/-nd-/
/-nj-/
/-ns-/
/-p-/
/-t-/
/-c-/
/-k-/
/-b-/
/-d-/
/-j-/
/-g-/
/-s-/
/-h-/
/-y-/
/-l-/
/-r-/
/-lp-/
/-lt-/
saperti dina kecap

saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
/muhrim/
/hareuyheuy/
/tampa/
/camcau/
/tamba/
/jamjam/
/samsu/
/jamhur/
/omyang/
/amleng/
/amrin/
/tanpa/
/huntu/
/nanceb/
/hunku/
/tanda/
/nanjak/
/tansah/
/pingpin/
/tangtu/
/cangcut/
/nangka/
/bangbung/
/dangdan/
/kangjeng/
/ganggu/
/langsung/
/cnghar/
/dangyang/
/mangle/
/cangra/
/alpuket/
/tultel/
79
/-dm-/
/-dn-/
/-dl-/
/-dr-/
/-jl-/
/-jr-/
/-gd-/
/-gj-/
/-gy-/
/-gm-/
/-gl-/
/-gr-/
/-sp-/
/-st-/
/-sk-/
/-sb-/
/-sh-/
/-sw-/
/-sm-/
/-sl-/
/-sr-/
/-hp-/
/-ht-/
/-hk-/
/-hb-/
/-hd-/
/-hg-/
/-hs-/
/-hw-/
/-hm-/
/-hn-/
/-h-/
/-hl-/
78
saperti dina kecap

saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
saperti dina kecap
/padmi/
/noldnad/
/lodlod/
/ledrek/
/gejlok/
/gejrt/
/dugdeg/
/jagjag/
/mugyag/
/melegmeg/
/liglag/
/segruk/
/waspada/
/wasta/
/saniskara/
/asbak/
/mashur/
/waswas/
/tasma/
/asli/
/asri/
/rampohpoy/
/tahta/
/kahkh/
/bihbul/
/dahdir/
/gahgar/
/ihsan/
/tawhwoh/
/brahma/
/nahnay/
/ngohngor/
/ahli/
Gambar 3.4.
Posisi Lalangit jeung Elak-elakan dina Posisi Turun
7) Gugusi (Alveolum)
Gugusi mangrupa tempat cicingna huntu. Gugusi bisa disebut darah suku huntu. Dina ngawangun sora basa, gugusi th jadi artikulator aktifna, artikulator pasifna mah tungtung
ltah. Sora anu dihasilkeun ku gugusi disebut sora alvolar.
Jaba ti ta, gugusi bisa babarengan jeung daun ltah (lamina) dina ngawangun sora basa th, nepi ka ngahasilkeun sora laminal. Gabungan ta dua sora th sok disebut sora lamino-alvolar.
8) Huntu (Dentum)
Huntu th dibagi dua, nya ta huntu luhur jeung huntu
handap. Dina ngawangun sora basa, huntu anu ged peranna th nya ta huntu luhur. Huntu luhur biasana babarengan
jeung biwir handap atawa tungtung ltah. Sora basa anu dihasilkeun ku huntu luhur jeung huntu handap disebut sora
dntal, sora basa anu dihasilkeun ku huntu luhur jeung biwir
handap disebut sora labio-dntal, ari sora basa anu diwangun ku huntu luhur jeung tungtung ltah disebut sora apikodntal.
15
9) Biwir (Labium)
Biwir dibagi jadi dua nya ta biwir luhur jeung biwir handap. Dina ngawangun sora basa, biwir luhur mibanda fungsi
jadi artikulator pasif babarengan jeung biwir handap jadi artikulator aktif. Sora anu dihasilkeun ku dua biwir th disebut
sora bilabial
10) Ltah
Ltah dina ngawangun sora basa mibanda peranan aktif
jadi artikulator. Ltah bisa dibagi lima bagian: akar ltah
(root), puhu ltah (dorsum), tengah ltah (mdium), daun ltah (lamina), jeung tungtung ltah (apx). Lamun akar ltah
babarengan jeung lolongkrang tikoro bakal ngahasikeun sora
radiko-faringal, puhu ltah babarengan jeung lalangit hipu
bakal ngahasilkeun sora dorso vlar, tengah ltah babarengan jeung lalangit teuas bakal ngahasilkeun sora mdio-palatal, tungtung ltah babarengan jeung lalangit teuas bakal
ngahasilkeun sora apiko-palatal, tungtung ltah babarengan
jeung gugusi ngahasilkeun sora apiko-alvolar, lamun jeung
huntu luhur ngahasilkeun apiko-dntal.
16
Conto runtuyan konsonan dina kecap bisa dititnan ieu

di handap.
/-pt-/ saperti dina kecap /tuptp/
/-pg-/ saperti dina kecap /gupgap/
/-ps-/ saperti dina kecap /napsu/
/-ph-/ saperti dina kecap /haphap/
/-py-/ saperti dina kecap /karapyak/
/-pl-/
saperti dina kecap /gaplh/
/-pr-/ saperti dina kecap /aprak/
/-tp-/ saperti dina kecap /putpet/
/-tb-/ saperti dina kecap /butbet/
/-td-/ saperti dina kecap /randutdut/
/-tw-/ saperti dina kecap /satwa/
/-tm-/ saperti dina kecap /atma/
/-tr-/
saperti dina kecap /atra/
/-cl-/
saperti dina kecap /acleng/
/-cr-/ saperti dina kecap /kecrot/
/-kp-/ saperti dina kecap /pokpk/
/-kt-/
saperti dina kecap /taktak/
/-kc-/ saperti dina kecap /ckcok/
/-kb-/ saperti dina kecap /bukbak/
/-kd-/ saperti dina kecap /takdir/
/-kg-/ saperti dina kecap /gukgok/
/-ks-/ saperti dina kecap /paksa/
/-kw-/ saperti dina kecap /dakwa/
/-k-/ saperti dina kecap /nyaraknyak/
/-bd-/ saperti dina kecap /sabda/
/-bh-/ saperti dina kecap /halabhab/
/-by-/ saperti dina kecap /gebyar/
/-bl-/
saperti dina kecap /jemblog/
/-br-/ saperti dina kecap /gebrug/
/-dh-/ saperti dina kecap /hodhod/
/-dy-/ saperti dina kecap /kadya/
77
kal sjnna kayaning /i /, /i/, /e/, /o/, /u/, /ei/, /e/, /e/,
/eo/, /eu/, /oe/, /o/, /ue/, /uo/, jeung /ae/.
11.2. Gundukan Konsonan
Gundukan konsonan nya ta runtuyan datar tina dua
konsonan atawa leuwih bari teu kaselapan ku vokal, boh nu
biasa, boh nu mangrupa kluster. Indks vertikal nuduhkeun
komponn kahiji, ari indks horizontal nuduhkeun komponn
kadua. Sangkan leuwih jntr bisa dititnan dina tabl ieu di
handap.
Tabel 11.2.
Gundukan Konsonan
p
t
c
k
?
b
d
J
g
s
h
w
y
m
n
l
r
76
p
tp
kp
sp
hp
mp
np
p
lp
rp
t
pt
kt
st
ht
nt
t
lt
rt
c
kc
mc
nc
c
lc
tr
k
sk
hk
nk
k
lk
rk
?
-
b
tb
kb
sb
hb
mb
b
lb
rb
d
td
kd
bd
gd
hd
nd
d
ld
rd
j
gj
mj
nj
j
lj
rj
g
pg
kg
hg
g
rg
s
ps
ks
hs
ms
ns
s
ls
rs
h
ph
bh
dh
sh
yh
mh
h
lh
rh
w
tw
kw
sw
hw
rw
y
py
by
dy
gy
my
y
ly
ry
m
tm
dm
gm
sm
hm
lm
rm
n
dn
hn
rn
k
-
h
-
l
pl
cl
kl
bl
dl
jl
gl
sl
hl
ml
l
rl
r
pr
tr
cr
kr
br
dr
jr
gr
sr
hr
mr
r
-
4. SORA BASA
4.1. Papasingan Sora Basa
Sora basa bisa dipasing-pasing jadi (1) vokal, konsonan,
jeung smivokal (Jones, 1958:12), (2) nasal jeung oral
(Hyman, 1974: Bab 2), (3) panjang jeung pondok (Jones,
1958:136), (4) bnts jeung halon (Malmberg, 1963:51-52),
(5) rangkepan jeung salancar (Jones, 1958:22), (6) grsif
jeung ingrsif (Ladefoged, 1973:23), jeung (7) gminat jeung
homorgan (Robins, 1980, Bab 8).
4.1.1. Sora Vokal, Konsonan, jeung Smivokal
Sacara umum, sora basa th kabagi kana tilu rupa, nya
ta vokal, konsonan, jeung smivokal (Jones, 1958:12). Ieu
papasingan th dumasar kana aya heunteuna hahalang (pross artikulasi) dina pakakas ucap. Hahalang dina pita sora
tara disebut artikulasi.
Ari nu disebut sora vokal (vokoid) nya ta sora basa anu
dihasilkeun ku hawa nu kaluar tina bayah sarta waktu liwat
kana tikoro teu meunang panghalang. Panghalang pikeun
sora vokal ngan dina pita sora wungkul, sarta henteu biasa
disebut pross artikulasi. Demi sora konsonan (kontoid) nya
ta sora basa anu diwangun ku hawa anu kaluar tina bayah
sarta waktu liwat kana tikoro meunang panghalang. Ari sora
smivokal (smivokoid) nya ta sora basa anu praktisna kaasup kana konsonan, tapi ku lantaran waktu diartikulasikeun
17
cara ngawangun konsonan, aya digolongkeun husus. Sora

smivokal th nya ta [w] nu kaasup kana biodntal, jeung
[y] nu kaasup kana mdiopalatal.
4.1.2. Sora Nasal jeung Oral
Papasingan sora nasal jeung oral th dumasar kana kaluarna sora kalawan dibarengan ku hawa nu ngaliwatan rohangan irung. Ku kituna, anu disebut sora nasal nya ta sora
basa anu kaluarna atawa dibarengan ngaliwatan rohangan
irung, carana ku nurunkeun lalangit hipu katut elak-elakan.
Ari sora oral nya ta sora basa anu kaluarna ngaliwatan rohangna sungut, carana ku nakkeun lalangit hipu katut elakelakan nepi ka nutupan rohangan irung.
4.1.3. Sora Bnts (Fortes) jeung Alon (Lenes)
Papasingan sora bnts jeung alon th dumasar kana
rengkeng henteuna kakuatan hawa dina waktu hiji sora basa
diartikulasikeun (Malmberg, 1963:51-52). Sora bnts nya
ta sora basa anu diwangun ku cara ngalegaan rohangan
rsonansi saluran omongan, contona: [i, c, o, u]. Ari sora
alon nya ta sora basa anu diwangun ku cara ngaheureutan
rohangan rsonansi saluran omongan.
4.1.4. Sora Panjang jeung Pondok
Sora panjang nya ta sora anu waktu diartikulasikeunana lila, ari sora pondok nya ta sora anu waktu diartikulasikeunana sakeudeung (Jones, 1958:136). Tanda sora panjang biasana ngagunakeun tanda gurat pondok di luhureun
hiji sora; atawa ngagunakeun tanda titik dua di katuhueunana, contona: [a] panjang ditulis [] atawa [a: ].
4.1.5. Sora Rangkepan jeung Salancar
Sora rangkepan nya ta sora basa anu diwangun ku dua
sora atawa leuwih nu diucapkeun sawaktu. Rangkepan dua
18
b) Vokal // bisa ngaruntuy jeung vokal:

// saperti dina kecap [I?H]-/ih/
/o/ saperti dina kecap [koy]-/kong/
/a/ saperti dina kecap [Iyah]-/lah/
c) Vokal /e/ bisa ngaruntuy jeung vokal
/ee/ saperti dina kecap [he?eh]-/heeh/
d) Vokal /eu/ bisa ngaruntuy jeung vokal:
/i/ saperti dina kecap [lir]-/leuir/
/eu/ saperti dina kecap [s?l]-/seueul/
/a/ saperti dina kecap [tas]-/teuas/
e) Vokal /o/ bisa ngaruntuy jeung vokal:
/i/ saperti dina kecap [ko?id]-/koid/
// saperti dina kecap [kowr]-/kor/
/o/ saperti dina kecap [go?o]-/goong/
/u/ saperti dina kecap [so?un]-/soun/
/a/ saperti dina kecap [bowa?]-/boa/
f) Vokal /u/ bisa ngaruntuy jeung vokal:
/i/ saperti dina kecap [mu wih]-/muih/
// saperti dina kecap [kuwh]-/kuh/
// saperti dina kecap [cuwt]-/cueut/
/u/ saperti dina kecap [su?uk]-/suuk/
/a/ saperti dina kecap [kuwar]-/kuar/
g) Vokal /a/ bisa ngaruntuy jeung vokal:
/i/ saperti dina kecap [laIn]-/lain/
// saperti dina kecap [lar]-/laer/
/eu/ saperti dina kecap [sar]-/saeur/
/o/ saperti dina kecap [naon]-/naon/
/u/ saperti dina kecap [paUr]-/paur/
/a/ saperti dina kecap [sa?at]-/saat/
Tina bagan jeung conto di luhur, cs pisan kamungkinan ngaruntuyna vokal-vokal basa Sunda th aya 29 siki. Najan kitu, aya sawatara vokal anu teu bisa ngaruntuy jeung vo-
75
11. GUNDUKAN FONM

11.1. Gundukan Vokal
Anu dimaksud gundukan vokal nya ta runtuyan datar dina dua vokal atawa leuwih bari teu kaselapan ku konsonan.
Runtuyan vokal dina kecap asal basa Sunda th kawilang loba. Tabel gundukan vokal baris katingal di handap.
Indks vertikal nuduhkeun komponn kahiji, ari indks horizontal nuduhkeun komponn kadua.
Tabel 11.1.
Gundukan Vokal
Vokal
i
o
u
a
i
ii
i
oi
ui
ai
o
u
a
c
ic
cc
-
u
a
o
io
o
oo
ao
u
iu
ou
uu
au
Ieu di handap conto larapna dina kecap.

a) Vokal /i/ bisa ngaruntuy jeung vokal:
/i/ saperti dina kecap [si?ih]-/siih/
/e/ saperti dina kecap [ki yer]-/kier/
/eu/ saperti dina kecap [siyn]-/sieun/
/o/ saperti dina kecap [mi yos]-/mios/
/u/ saperti dina kecap [gi yun]-/giung/
/a/ saperti dina kecap [li yar]-/liar/
74
a
ia
a
a
oa
ua
aa
vokal, atawa vokal jeung smi vokal disebut sora diftong. Ciri diftong th nya ta posisi ltah waktu ngucapkeun sora vokal nu hiji jeung nu sjnna swang-swangan (Jones, 1958:
22). Ari rangkepan dua konsonan atawa leuwih nu diucapkeun sawaktu disebut kluster. Ciri kluster nya ta posisi katut
cara artikulasina swang-swangan, contona: blug, bray,
jeung jleng. Sora vokal rangkep disebut diftong, ari sora vokal salancar disebut monoftong.
4.1.6. Sora grsif jeung Ingrsif
Tujulna hawa dina ngawangun sora basa th bisa dibdakeun jadi dua rupa, nya ta grsif jeung ingrsif (Ladefoged, 1973:23). Kalolobanana basa dihasilkeun ku cara
ngaluarkeun hawa tina bayah. Sora nu diwangun ku hawa nu
kaluar tina paru-paru disebutna grsif, ari sora ingrsif nya
ta sora nu diwangun ku hawa diseuseup kana jero paru-paru.
1) grsif pulmonik nya ta ngawangun sora basa ku cara
ngaluarkeun hawa kalawan ngareunteutkeun otot bayah,
otot beuteung, jeung rohangan dada. Sora-sora basa nu
aya di nagara urang kabhanana kaasup kana golongan
ieu.
2) grsif glotalik nya ta ngawangun sora basa ku cara
ngaluarkeun hawa kalawan ngarapetkeun pita sora nepi
ka glotis nutup pisan. Demi sora nu dihasilkeunana disebut jktif, anu ditandaan ku tanda apostrof, contona [p,
t, k, s, ]. Anu mibanda sora saperti kieu th contona
basa-basa Kaukasus, Indian, jeung Afrika (Ladefoged,
1973:25).
3) Ingrsif glotalik nya ta ngawangun sora basa ku cara
nyeuseup hawa kalawan ngarapetkeun pita sora nepi ka
glotis nutup pisan. Demi sora nu dihasilkeunana disebut
implosif, anu ditandaan ku tanda melengkung ka katuhu
19
contona [b, d, g]. Anu mibanda sora saperti kieu th contona basa Sindhi, Swahili, Marwari, Ngadha, jeung Sawu
(Ladefoged, 1973:26).
4) Ingrsif vlarik nya ta ngawangun sora basa ku cara
nyeuseup hawa kalawan nakkeun puhu ltah kana lalangit hipu; bareng jeung ta dua biwir rapet; pon kitu
deui tungtung ltah dirapetkeun kana huntu/gugusi. Anu
mibanda sora saperti kieu th contona basa Khoisa,
Xhosa, jeung Zulu (Ladefoged, 1973:28-30).
4.1.7. Gminat Jeung Homorgan
Gminat nya ta runtuyan artikulasi anu sarua (idntik)
nepi ka nimbulkeun ucapan panjang dina ta sora ta, contona: Allah jeung assalamualaikum. Ari nu disebut Homorgan
nya ta sora-sora basa anu diwangun ku alat jeung darah
artikulasi anu sarua nepi teu idntik. Upamana wa konsonan alvolar: [t], [d], jeung [n]; konsonan bilabial [p], [b],
jeung [m]; konsonan palatal [c], [j], [n].
4.2. Cara Ngawangun Fonm Basa Sunda
Sora basa anu disebut fonm diwangun ku cara diartikulasikeun. Artikulator th nilik kana sifatna aya artikulator aktif
jeung aya artikulator pasif. Artikulator aktif biasana robah-robah ka ditu ka dieu pikeun nyungsi titik artikulasi geusan nyusun sora basa. Kaayaan patalina posisional antara artikulator
aktif jeung artikulator pasif disebut striktur (strictrure) (Lapoliwa, 1981:18). Ku lantaran vokal mah teu mibanda artikulasi,
strikturna th ditangtukeun ku longlongkrang antara ltah
jeung lalangit. Luyu jeung strikturna, ieu di handap dipedar
cara-cara ngawangun fonm, boh vokal boh konsonan.
4.2.1. Cara Ngawangun Vokal
Vokal (Vokoid) nya ta sora omongan anu diwangun ku
hawa nu kaluar tina bayah sarta waktu ngaliwatan tikoro
20
Sakabh konsonan dina basa Sunda biasa nyicingan posisi di awal, tengah, jeung ahir kecap, iwal konsonan c, j, ny
teu bisa nyicingan posisi di ahir kecap. Sangkan leuwih jntr bisa dititnan dina diagram ieu di handap.
Tabel 10.2.
DISTRIBUSI KONSONAN
Fonm
Konsonan
/b/
/c/
/d/
/f/*
/g/
/h/
/j/
/k/
/l/
/m/
/n/
/ng/
/ny/
/p/
/q/*
/r/
/s/
/t/
/v/*
/w/
/y/
Awal
/bantu/
/carang/
/datang/
/fitnah/
/gado/
/hayam/
/jarak/
/karang/
/lami/
/mata/
/noko/
/ngawin/
/nyarita/
/peda/
/quran/
/rasa/
/soh/
/tari/
/vokal/
/wanoja/
/yakin/
Posisi
Tengah
/sebut/
/kaca/
/peda/
/sifat/
/sugu/
/baha/
/baju/
/suku/
/salin/
/sami/
/sendal/
/indung/
/anyar/
/apal/
/furqan/
/karan/
/asup/
/atah/
/lava/
/hawa/
/kayas/
Ahir
/srab/
/---/
/ahad/
/saraf/
/bedug/
/rekah/
/---/
/rujak/
/bujal/
/haseum/
/bulan/
/karang/
/---/
/usap/
/---/
/pinter/
/teuas/
/suat/
/---/
/cewaw/
/ngacay/
*Kecap anu asalna tina basa kosta.
73
Tabel 10.1
DISTRIBUSI VOKAL
Fonm
Vokal
/a/
/i/
/u/
//
/o/
/eu/
/e/
Awal
/abah/
/imah/
/ubar/
/ra/
/oray/
/eurih/
/ema/
Posisi
Tengah
/paeh/
/bisa/
/rungseb/
/mja/
/boga/
/beuli/
/kecap/
Ahir
/suka/
/lami/
/sapu/
/sa/
/sado/
/sampeu/
/ -- /
Vokal-vokal basa Sunda bisa nyicingan posisi jadi puseur (nukleus) engang anu strukturna KVK, contona:
/a/ bak-ti
=>
/bakti/
/i/
pin-ter
=>
/pinter/
/u/ buk-ti
=>
/bukti/
// pk
=>
/pk/
/o/ o-sok
=>
/osok/
/eu/ beung-har
=>
/beunghar/
/e/ ker-ta
=>
/kerta/
10.2. Distribusi Konsonan
Distribusi konsonan nya ta sakumna posisi anu bisa dicicingan ku fonm konsonan dina engang atawa kecap. Konsonan dina basa Sunda th nya ta: /b, c, d, g, h, j, k, l, m, n,
ny, ng, p, r, s, t, w, y/. Balukar pangaruh basa kosta, dina
basa Sunda og sok kapanggih kecap-kecap anu mak
fonm konsonan /q, v, x, z/ saperti dina kecap:
Quran
=>
/Quran/
vokal
=>
/vokal/
xerox
=>
/seroks/
zakat
=>
/zakat/
72
meunang hahalang. Ajn (kualitas) vokal umumna ditangtukeun ku tilu hal, nya ta: (1) buleud-gepngna wangunan
biwir, (2) luhur-handap ltah, jeung (3) maju-mundurna ltah.
Ari vokal dina basa Sunda th jumlahna aya tujuh, nya ta:
[a], [i], [u], [], [o], [] jeung [c].
1) Posisi Biwir
Cara ngawangun vokal th gumantung kana posisi biwir,
runya-renyuna biwir waktu ngucapkeun sora, bisa buleud, bisa rata atawa gepng. Dumasar kana posisi biwir, vokal bisa
dibagi dua, nya ta: (1) vokal buleud, nya ta vokal anu diwangun ku cara biwir dibuleudkeun. Anu kaasup vokal buleud th nya ta [o] jeung [u]; jeung (2) vokal teu buleud, nya
ta vokal anu diwangun ku cara biwir diratakeun atawa digepngkeun. Anu kagolong vokal teu buleud th nya ta [a], [i],
[], [], jeung [c].
2) Maju-Mundurna Ltah
Nilik kana maju mundurna ltah waktu ngucapkeun sora,
vokal bisa dibagi tilu:
a) Vokal hareup nya ta vokal anu diwangun ku cara ltah
dideukeutkeun kana gugusi (alvolum). Anu kaasup vokal
hareup nya ta [i], [].
b) Vokal Puseur nya ta vokal anu diwangun ku cara ltah
dipundurkeun saeutik nepi ka aya di tengah-tengah. Anu
kaasup vokal puseur [a], [c], [].
c) Vokal tukang nya ta vokal anu diwangun ku cara ltah
dipundurkeun pisan sarta ditarik ka handap. Vokal tukang
th nya ta [u] jeung [o].
3) Luhur Handap Ltah
Nilik kana luhur handapna ltah waktu ngucapkeun sora,
vokal dina basa Sunda bisa dibagi tilu:
21
a) Vokal luhur nya ta vokal anu diwangun ku cara ltah

tungtung jeung ltah dikaluarkeun nepi ka antel kana lalangit, nya ta: [i], [], jeung [u].
b) Vokal tengah nya ta vokal anu diwangun ku cara ngangkat tungtung ltah, nya ta [], [c], jeung [o].
c) Vokal handap nya ta vokal anu diwangun ku cara tengah ltah rada diangkat, nya ta [a].
Sangkan leuwih jntr ieu di handap digambarkeun posisi
vokal.
10. DISTRIBUSI FONM
Distribusi fonm nya ta sakumna posisi anu dicicingan

ku fonm dina engang atawa kecap. Distribusi mangrupa sumebarna fonm di awal kecap, tengah kecap, atawa di tungtung kecap.
Nilik kana warnana, distribusi fonm biasa dibagi dua,
nya ta:(1) distribusi vokal, jeung (2) distribusi konsonan.
Gambar 4.1.
Posisi Vokal
10.1. Distribusi Vokal
[e]
[c]
[]
Distribusi vokal nya ta sakumna posisi anu bisa dicicingan ku fonm vokal dina engang atawa kecap. Vokal dina
basa Sunda th aya tujuh /a, i, u, , o, e, eu/. Sakabh vokal
dina basa Sunda bisa nyicingan posisi di awal, di tengah,
jeung di ahir kecap, iwal fonm /e/ teu biasa nyicingan posisi
di ahir kecap. Najan kitu, dina basa Sunda og sok kapanggih vokal /e/ nu di ahir kecap, tapi biasana sorana sok robah
jadi /eu/. ta kecap-kecap th lain asli basa Sunda, tapi pangaruh basa kosta, saperti:
akte
=>
/akteu/
kode
=>
/kodeu/
metode
=>
/metodeu/
mode
=>
/modeu/
Ngarah leuwih jntr perkara distribusi vokal, dina kaca
saterusna aya diagram distribusi vokal.
22
71
Katerangan:
O1,2 : Onset, awal kecap nu bisa dieusian ku konsonan naon
wa.
V:
Vokal naon wa.
R1,2: Rime atawa koda. R1 nya ta sora nasal homorganik
nu bisa nuturkeun sora stop randegan, sora [r] jeung
nu lianna. R2 nya ta konsonan naon wa iwal palatal
[-kontinuan] [].
C:
Sora [l,r] sanggeus sora stop.
( ): Opsional sgmn sora bisa muncul atawa henteu.
Diagram 4.1.
Vokal Basa Sunda
Hareup
Tengah
Tukang
[]
[u]
[c]
[o]
Luhur
[i]
Tengah
[]
Handap
[a]
Diagram vokal di luhur th disebutna Vokal Kardinal

(Jones, 1958: 21). Ngarah leuwih basajan, ta diagram th
bisa digambarkeun deui dina wangun jurutilu saperti ieu di
handap.
Diagram 4.2.
Vokal Basa Sunda anu Dibasajankeun
[i]
[]
[]
[c]
[u]
[o]
[a]
70
23
Cara ngawangun vokal katut warna vokalna, bisa og

digambarkeun dina wangun dnah ieu di handap.
Tabel 4.1.
Dnah Vokal Basa Sunda
Bagian Ltah
9. FONOTAKTIK
Maju Mundurna Ltah
Posisi Biwir
Luhur Handapna Ltah
Hareup
Tengah
tb
tb
Luhur
Tengah
Handap
Tukang
b
tb
u
Katerangan:
b: buleud
tb: teu buleud
Saterusna, pikeun leuwih ngajntrkeun cara ngawangun vokal, ieu di handap aya gambar posisi ltah waktu
ngucapkeun vokal.
Gambar 4.2.
Posisi Ltah Waktu Ngucapkeun Vokal Hareup [i, e]
Fonotaktik nya ta kadah anu ngatur cara ngaruntuykeun fonm anu aya dina hiji basa. Fonotaktik mangrupa
kadah struktur hiji basa. Ieu kadah th nuduhkeun yn dina hiji basa aya sistem nata runtuyan fonm-fonm, maksudna runtuyan fonm-fonm ta henteu sagawayah tapi nyoko
kana kadah anu tangtu. Fonm naon bisa nuturkeun fonm
nu mana baris dumasar kana karageman (konvensional) para panyatur ta basa. Upama wa, basa Sunda baris narima
runtuyan fonm saperti /-bl-/ dina kecap geblug, /-gr-/ dina
kecap segruk, jeung /-py-/ dina kecap kopyok. ta sababna
dina nyusun singgtan jeung akronim og henteu sagawayah jeung sakarep isun, tapi kudu madoman kana kadah
fonotaktik.
Kadah fonotaktik pisan sabenerna mah anu nyababkeun urang pamak basa bisa ngararasakeun kalawan
intuitif wangun basa mana anu kaasup kana basa Sunda,
wangun basa mana anu lain basa Sunda, najan urang sorangan can kungsi nempo atawa ngadng sammhna.
Aya kadah fonotaktik basa Sunda ti Cohn (1992) dina
Yusuf (1998:29) anu saperti kieu:
kecap
engang
[i]
24
[]
segmen
(O1)
(R1)
(O2)
(C)
(R2)
69
ta prinsip komutasi th disusun dumasar kana darah

artikulasina. Tangtu wa bisa disusun dumasar kana hal lian, upamana kahalangan henteuna hawa waktu kaluar, milu
henteuna pita sora ngageter, jste., anu contona saperti kieu.
Kelas Sora
Obstruen
Kontinuan
Nasal
Alir
Semivokal
Sora
p
b
t
d
k
g
c
j
s
z
f
v
m
n
l
r
w
y
Basa
Indonesia
paku
baku
tata
dada
kaya
gaya
curang
jurang
mamak
mana
menyapa
mengapa
lupa
rupa
awan
ayan
Basa
Sunda
parang
barang
tarang
datang
karang
garang
carang
jarang
miis
niis
nyewa
ngewa
leungit
reungit
sawang
sayang
Basa
Inggris
pat
bat
tip
dip
pick
pig
chug
jug
sip
zip
mesher
measure
thigh
thy
fat
vat
sum
sun
sung
leer
rear
wet
yet
(Yusuf, 1998: 16)
68
Gambar 4.3.
Posisi Ltah Waktu Ngucapkeun Vokal Puseur [, c, a]
[] [c]
[a]
Gambar 4.4.
Posisi Ltah Waktu Ngucapkeun Vokal Tukang [u,o]
[u]
[o]
4.2.2. Cara Ngawangun Konsonan
Konsonan (kontoid) nya ta sora omongan anu diwangun ku hawa nu kaluar tina bayah sarta waktu ngaliwatan
tikoro meunang hahalang. Ajn (kualitas) konsonan umumna
25
ditangtukeun ku tilu hal, nya ta: (1) kaayaan pita sora, (2)
wewengkon artikulasi, jeung (3) cara artikulasi.
Ari konsonan basa Sunda th aya 18 nya ta: [b], [c],
[d], [g], [h], [j], [k], [l], [m], [n], [], [], [p], [r], [s], [t], [w], [y].
Balukar pangaruh basa kosta dina basa Sunda og sok kapanggih konsonan [f], [v], [x], [z].
1) Kaayaan pita sora
Dumasar kana kaayaan pita sora atawa ngageter henteuna pita sora, konsonan dina basa sunda bisa dibagi dua:
a) Konsonan soraan nya ta konsonan anu diwangun
lamun pita sora ngageter, kayaning: [b, d, j, g, (z), (v), (z),
l, r, m, n, , , w, y].
b) Konsonan teu soraan nya ta konsonan anu diwangun
la-mun pita sora henteu milu ngageter, kayaning: [p, t, c,
k, ?, (f), s, (x), h].
2) Wewengkon Artikulasi
Dumasar kana wewengkon artikulasi, konsonan dina basa Sunda bisa dibagi jadi dalapan rupa, nyata:
a) Konsonan bilabial nya ta konsonan anu diwangun ku
cara nepungkeun dua biwir nepi ka duanana sakaligus jadi artikulator jeung artikulasi. Anu kaasup konsonan bilabial nya ta: [p, b, m].
b) Konsonan labiodntal nya ta konsonan anu diwangun
ku cara nepungkeun biwir handap salaku artikulator jeung
huntu luhur salaku artikulasi, hasilna konsonan: [(f),(v)].
c) Konsonan dntal alvolar nya ta konsonan anu diwangun ku cara ngsrkeun tungtung ltah salaku artikulator
kana huntu (dntum) atawa tungtung huntu (alvolum)
salaku artkulasi, hasilna konsonan [t, d, s, (z), l, r, n].
d) Konsonan palatal nya ta konsonan anu diwangun ku
cara ngangkat tengah-tengah ltah salaku artikultor nepi
26
/barang/ ------ /b/

/karang/ ------ /k/
/sarang/ ------ /s/
/tarang/ ------ /t/
/parang/ ------ /p/
/carang/ ------ /c/
/larang/ ------ /l/
/jarang/ ------ /j/
Sora /b, k, s, t, p, c, l, j/ mangrupa fonm lantaran sora basa
pangleutikna tur mibanda fungsi pikeun ngabdakeun harti
atawa kecap-kecap.
8.2. Prinsip Komutasi
Prinsip komutasi nya ta prinsip substitusi kontrastif tina
sababaraha fonm. Pasangan fonm anu dikontraskeun th
biasana disusun kalawan ngaruntuy nurutkeun wewengkon
artikulasina. Ieu th nuduhkeun yn sora-sora th kudu disungsi lalawanana katut alofonna.
Komutasi I, sora bilabial:
Komutasi II, sora apikodental:
Komutasi III, sora palatal:
Komutasi IV, sora velar:
barang
parang
/b/ /p/
datang
sarang
tarang
larang
/d/ /t/
/s/ /l/
jarang
carang
/j/ /c/
garang
karang
/g/ /k/
67
ta kadah jeung prosdur, saheulaanan bisa dicindekkeun saperti kieu.

a) Sora-sora anu nurutkeun fontik mh sarua kudu digolongkeun kana kelas-kelas sora atawa fonm-fonm anu
bda, lamun ngandung lalawanan dina lingkungan anu
sarua atawa mh sarua.
b) Sora-sora basa anu nurutkeun fontik mh sarua sarta
aya dina distribusi anu komplemntr kudu diasupkeun
kana golongan sora atawa fonm anu sarua.
Inventarisasi sora-sora basa anu kapanggih sacara fontis th henteu salawasna mibanda fungsi pikeun ngabdakeun harti. ta sababna, usaha fonmisasi dina hiji basa
mibanda tujuan pikeun (1) nangtukeun struktur fonmis hiji
basa, (2) nyungsi sora-sora basa nu fungsional nya ta sora
basa anu mibanda fungsi pikeun ngabdakeun harti, jeung
(3) ihtiar nyusun ortografi nu praktis atawa nyusun ejahan hiji
basa.
Pikeun nangtukeun sora-sora basa nu fungsional, biasana dipilampah ku cara mak kontras pasangan minimal (minimal pair, minimal differences). Anu dimaksud pasangan minimal th nya ta wangun-wangun basa pangleutikna tur
mibanda mana (biasana mangrupa morfm salancar) nu
mh sarua, bedana th ngan ku hiji sora. ta sora th patukang tonggong dina posisi atawa distribusi nu sarua. Geura
titnan conto ieu di handap!
/bata/ ------ /a/
/bati/ ------ /i/
/batu/ ------ /u/
ta tilu kecap th bda, boh wangunna boh hartina. Ari anu
ngabdakeunana sora /a/, /i/, jeung /u/. Ku kituna, sora /a, i,
u/ th disebutna fonm lantaran mangrupa sora basa pangleutikna sarta fungsional atawa mibanda fungsi pikeun ngabdakeun harti. Conto pasangan minimal sjna:
66
e) ka tepung kana lalangit teuas (palatum) salaku artikulasi,

hasilna konsonan: [c, j, , y].
f) Konsonan vlar nya ta konsonan anu diwangun ku
cara nepungkeun tungtung ltah (apx) salaku artikulator
kana lalangit hipu (vlum) salaku artikulasi, hasilna: [k, g,
(x), ].
g) Konsonan glotal nya ta konsonan anu diwangun ku cara ngarapetkeun pisan pita sora nepi ka hawa nu kaluar
tina bayah kapendet. Balukarna lolongkrang pita sora
(glotis) katutup, hasilna sora hamzah [?].
h) Konsonan laringal nya ta konsonan anu diwangun ku
cara mukakeun pita sora salega-legana, nepi ka hawa nu
kaluar th meunang gsrkan, hasilna konsonan [h].
4.2.3. Cara Artikulasi
Dumasar kana cara artikulasina, konsonan dina basa
Sunda bisa dipasing-pasing jadi genep rupa, nyata:
a) Konsonan mandeg (stop) nya ta konsonan anu diwangun ku hawa nu kaluar tina bayah waktu liwat kana tikoro meunang hahalang sagemblengna nepi ka sorana
mandeg, hasilna konsonan [p, c, k, t, ?, b, d, j, g].
b) Konsonan gsr (frikatif) nya ta konsonan anu diwangun ku hawa nu kaluar tina bayah sarta waktu liwatna
kana tikoro meunang gsrkan nepi ka sorana semu ngahos, hasilna konsonan [s, h, (f), (x), (v), (z)].
c) Konsonan sisi (lateral likuida) nya ta konsonan anu
diwangun ku cara ngangkat ltah nepi ka lalangit sarta
hawa th kaluarna ngaliwatan sisi ltah (lotus), hasilna
konsonan [l].
d) Konsonan geter (trill) nya ta konsonan anu diwangun
ku cara nepungkeun ltah kana tungtung huntu terus
mundur nepi ka sora nu kaluarna ngageter, hasilna konsonan [r].
27
e) Konsonan nasal nya ta konsonan anu diwangun ku

hawa nu ngaliwatan irung (nasal) hasilna konsonan [m],
[n], [] jeung [].
f) Smivokal nya ta fonm anu diucapkeun ku cara ngantelkeun dua biwir sarta tungtung ltah kana lalangit teuas
tapi henteu nepi ka ngahalangan sora anu kaluar tina bayah, hasilna sora [w] jeung [y].
Sangkan leuwih cs cara ngawangun konsonan dina
basa Sunda, bisa dititnan dnah konsonan ieu.
Tabel 4.2.
Dnah Konsonan Basa Sunda
Kaayaan Pita
Sora
Gsr
(Frikatif)
Lateral
Geter
Nasal
Smivokal
TS
S
TS
S
S
S
S
S
p
b
(f)
(v)
m
w
t
d
s
(z)
l
r
n
c
j
k
g
(x)
Glotal
Laringal
Vlar
Palatal
Dntal
Alvolar
Labiodntal
Bilabial
Cara
Artikulasi
Mandeg (Stop)
Wewengkon Artikulasi
?
h
Katerangan:
TS: Teu Soraan
S: Soraan
Saterusna, sangkan leuwih cs cara ngawangun konsonan dina basa Sunda, ieu digambarkeun posisi artikulator
jeung artikulasina.
28
sdur pikeun nyungsi fonm-fonm, inventarisasi fonm, pola-pola fonm dina patalina jeung fonm sjn, katut parobahanana. Ku kituna, fonmisasi raket patalina jeung kaidah,
prosdur, distribusi, jeung pola fonm hiji basa.
8.2.1. Kadah Fonmik
Dumasar kana pamanggih Pike (1971), fonmik mibanda
kadah, hukum, dalil, atawa prmis anu unina kieu:
a) Sounds tend to be modified by their environments.
b) Sound systems have a tendency toward phonetic
symmetry.
c) Sounds tend to fluctuate.
d) Characteristic sequences of sounds exert structural
pressure on the phonemic interpretation of suspicous
segments or suspicious sequences of segments.
8.2.2. Prosdur Awal (Peliminary Procedures)
Aya sawatara prosdur awal pikeun nangtukeun fonmfonm dina hiji basa, nya ta:
a) recording the data,
b) assuming the accuracy and completeness of the data,
c) making a phonetic chart,
d) listing suspicious pairs of sounds, jeung
e) listing nonsuspicious sounds.
8.2.3. Prosdur Analisis (Analytical Prosdures)
Prosdur analisis fonm aya tilu, nya ta:
IA: The phonemic separation of similar segments upon finding them in contrast in analogous environnments.
IB: The phonemic separation of similar segments upon finding them in contrast in identical environments.
IC: The phonemic uniting of similar segments upon finding
them in mutually exclusive environments.
65
8. FONMISASI
8.1. Fonm
Fonm nya ta minimum unit of distinctive sound feature (Bloomfield, 1933:79). Fonm mangrupa one of the
significant unit of sounds or a contrastive sound unit (Pike,
1962:63). Fonm mangrupa unsur sora pangleutikna. Ieu th
luyu jeung pamadegan Ladefoged (1975:23) yn fonm th
nya ta: the smallest segments of sound that (an be distinguished by their) contrast within words.
Tina katerangan di luhur bisa disebutkeun yn fonm th
nya ta sora basa pangleutikna anu mibanda fungsi pikeun
ngabdakeun harti antara kecap nu hiji jeung kecap nu lianna (il. Verhaar, 1982:36; Keraf, 1980:29; Sitindoan, 1984:
33).
Cindekna, fonm nya ta sora basa pangleutikna anu
fungsional atawa mibanda fungsi pikeun ngabdakeun harti.
Kacindekan di luhur nuduhkeun yn fonmik th mibanda sifat kieu:
a) Fonm mangrupa sora basa pangleutikna;
b) Fonm mangrupa sora basa pangleutikna anu fungsional
nya ta mibanda fungsi pikeun ngabdakeun harti.
8.2. Padika Maluruh Fonm
Sabada urang nyatet sora basa sacara fontis, lngkah
saterusna ngayakeun fonmisasi. Fonmisasi mangrupa pro64
1) Konsonan Mandeg (Stop, Plosives)

Konsonan mandeg th ngawengku konsonan mandeg bilabial, konsonan mandeg dntal-alvolar, konsonan mandeg
palatal, konsonan mandeg vlar, jeung konsonan mandeg
glotal.
Gambar 4.5.
Konsonan Mandeg Bilabial [p, b]
Katerangan:
(a) Lalangit hipu katut elak-elakan dikaluhurkeun, biwir handap ditekenkeun kana biwir luhur, balukarna hawa tina
bayah kapendet sawatara waktu.
(b) Biwir handap anu neken biwir luhur kalawan ngadadak
dibukakeun nepi ka sora kaluar tina sungut.
Gambar 4.6.
Konsonan mandeg Apiko-Dntal [t, d]
Katerangan:
(a) Lalangit hipu katut elak-elakan dikaluhurkeun, tungutng
ltah neken kana huntu luhur bagian jero atawa lalangit
teuas, balukarna hawa tina bayah kacandet sawatara
waktu.
29
(b) Tungtung ltah anu neken huntu luhur atawa lalangit hipu
th kalawan ngadadak diudar nepi ka hawa kaluar tina
sungut.
Gambar 4.7.
Konsonan Mandeg Mdio-Palatal [c, j]
Katerangan:
(a) Tengah-tengah ltah ditekenkeun kana lalangit hipu nepi
ka hawa teu bisa kaluar liwat rohangan irung, balukarna
hawa tina bayah kacandet sakeudeung.
(b) Tengah-tengah ltah anu neken kana lalangit hipu ta
kalawan ngadadak diudar nepi ka hawa kaluar tina sungut.
Gambar 4.8.
Konsonan Mandeg-Vlar [k,g]
a) Naon ari fonm th, jeung

b) Kumaha patalina antara fonm-fonm jeung variasi-variasina?
ta tilu pertanyaan th nuduhkeun ayana tarkah anu
kudu dilakonan pikeun ngabdakeun sora-sora basa anu mibanda fungsi pikeun ngabdakeun harti (fonm) jeung sorasora basa anu henteu fungsional (fon). Sabenerna, ieu perkara th kungsi dipedar ku Ferdinand de Saussure anu ngabdakeun antara langue jeung parole. Dina parole di catat
soal-soal fontis, ari dina langue dicatet soal-soal fonmis
(Parera, 1983:27).
Salah saurang linguis Praha, Troubetskoy, dina taun
1939 mekarkeun ide fonm dina bukuna Grundzuge der
Phonologie. Dina ta buku dipedar kumaha selang surupna
fonm, parobahan, katut kamekaranana.
Katerangan:
(a) Puhu ltah ditekenkeun kana lalangit hipu nepi ka hawa
tina bayah kacandet sakeudeung.
30
63
anu maluruh sora-sora basa nurutkeun fungsina pikeun ngabdakeun mana lksikal dina hiji basa (Verhaar, 1982:36).
Ari sora-sora basa pangleutikna anu mampuh nuduhkeun
kontras mana atawa mibanda fungsi pikeun ngabdakeun
mana disebutna fonm. Jadi, fonmik th nya ta lmu anu
maluruh fonm.
Fonmik bisa dianggap bagan tina lmu sora (fonologi).
Fonmik mangrupa lmu anu maluruh sora omongan dina
fungsina pikeun ngabdakeun harti (Keraf, 1980:29) atawa
maluruh sora basa anu fungsional (Sitindoan, 1984:33).
Fonmik mibanda fungsi pikeun ngadskripsikeun sistem
jeung sora-sora basa (Ladefoged, 1975:23), atawa (1) nangtukeun struktur fonmis hiji basa jeung (2) ihtiar pikeun nyusun ortografi nu praktis hiji basa nepi ka ngawujud hiji jahan
(Parera, 1983:28).
Cindekna, fonmik nya ta bagan tina fonologi anu maluruh jeung medar sora-sora basa nu fungsional atawa
fonm, selang surupna, sistem katut pola-polana, parobahan, jeung kamekaranana. Singketna, fonmik (tata fonm)
th bagan fonologi anu maluruh fonm, selang surupna,
parobahan, katut kamekaranana.
7.2. Kamekaran Fonmik
Kakara dina awal abad ka-20 paralinguis sadar yn sora
basa th ged gunana dina kahirupan, lain ngan sakadar dicatet wungkul sacara fontis. Pikiran-pikiran ngeunaan fungsi katut pola sora basa th ditaratas ku Kursrweski, tapi anu
terus mekarkeun ta ide th anu lian nya ta Boundouin de
Courttanay, Daniel Jones, Edward Sapir, jeung Andre Martinet. Ralisasi tina pamekaran ta ide th, dina taun 1928
Kongrs Linguistik di Den Haag Walanda aya masalah anu
kudu dijawab ku paralinguis, nya ta:
a) Kumaha patalina antara fonmik jeung fontik,
62
(b) Puhu ltah anu neken kana lalangit hipu th kalawan ngadadak diudar nepi ka hawa kaluar tina sungut.
Gambar 4.9.
Konsonan Mandeg-Glotal [?]
Katerangan:
(a) Pita sora dirapetkeun, elak-elakan dikaluhurkeun balukarna hawa tina bayah kacandet sakeudeung.
(b) Pita sora anu rapet th diudar nepi ka hawa kaluar kana
sungut.
2) Konsonan Nasal
Konsonan nasal ngawengku konsonan nasal-bilabial, nasal-alvolar, nasal-palatal, jeung nasal-vlar.
Gambar 4.10.
Konsonan Nasal-Bilabial [m]
Katerangan:
(a) Elak-elakan diturunkeun, biwir handap neken kana biwir
luhur, balukarna hawa liwat kana irung.
(b) Pita sora milu ngageter.
31
Gambar 4.11.
Konsonan Nasal-Alvolar [n]
7. WATESAN JEUNG
KAMEKARAN FONMIK
Katerangan:
(a) Elak-elakan diturunkeun, tungtung ltah ditekenkeun kana huntu, balukarna hawa liwat kana irung.
(b) Pita sora ngilu ngageter.
Gambar 4.12.
Konsonan nasal-palatal []
Katerangan:
(a) Elak-elakan diturunkeun, tengah-tengah ltah ditekenkeun kana lalangit teuas, balukarna hawa kaluar liwat
irung.
32
7.1. Watesan Fonmik

Istilah fonmik th ku paralinguis Eropah mah disebut
fonologi. Ieu istilah th nuduhkeun slr linguistik anu maluruh sora-sora dina hiji basa anu tangtu nu fungsina pikeun
ngabdakeun harti lksikal dina ta basa ta. Istilah fonmik
(phonemics) dipak di Amrika, ari istilah fonologi (phonology) dipak di Inggris. Dina ulikan basa Sunda istilah fonologi th ngurung fontik jeung fonmik. Jadi, fonmik mangrupa bagian tina fonologi.
Upama urang nitnan kecap dara jeung tara, bakal kapanggih yn ta dua kecap th bda hartina ku lantaran sora
/d/ jeung /l/. Ieu th mangrupa perbdaan pangleutikna (minimal diffferences) anu ngabalukarkeun bdana harti. ta perbdaan th ditalungtik ku slr linguistik anu disebut fonmik.
Dumasar pamanggih Pike (1971) fonmik th nya ta:
Provide a technique for processing through phonetic data in
order to discover the partinent units of sound and to symbolize them in an alphabet easy for the native to learn.
Fonmik bisa dihartikeun (1) sistem fonm hiji basa, (2)
prosdur pikeun nangtukeun fonm hiji basa, jeung (3) panalungtikan perkara sistem fonm hiji basa (Kridalaksana,
1987:56). Fonmik mangrupa widang husus tina linguistik
61
6. 2. Transliterasi
Transliterasi nya ta ngaganti aksara tina abjad nu hiji
kana abjad sjnna, tanpa nitnan ucapan sora kecapna.
Upamana transliterasi tina aksara Sunda buhun kana aksara
Latn, tina aksara Arab kana aksara Latn jst.
Gambar 4.13.
Konsonan nasal-vlar []
Katerangan:
(a) Elak-elakan diturunkeun,puhu ltah ditekenkeun kana lalangit hipu, balukarna hawa kaluar kana irung.
3) Konsonan Lateral
Gambar 4.14.
Konsonan lateral [l]
Katerangan:
(a) Elak-elakan dikaluhurkeun, tungtung ltah diadekkeun
kana gugusi, balukarna hawa nu liwat kana tengah-tengah sungut kacandet sakeudeung.
(b) Balukar hawa nu liwat kan tengah-tengah sungut kacandet, hawa th moncor kana sisi ltah anu teu paadu jeung
lalangit.
(c) Pita sora milu ngageter.
60
33
4) Konsonan Gsr
Konsonan gsr ngawengku konsonan gsr labiodntal, konsonan gsr alvolar, konsonan gsr vlar, jeung
konsonan gsr laringal.
Gambar 4.15.
Konsonan Gsr Labiodntal [f,v]
Katerangan:
(a) Elak-elakan dikaluhurkeun nepi ka hawa kaluar tina sungut
(b) Biwir handap ditekenkeun kana huntu luhur, balukarna jalanna hawa ngaheureutan sarta kaluar liwat lolongkrang
biwir jeung longlongkrang huntu.
Gambar 4.16.
Konsonan Gsr Alvolar [s,z]
34
Ieu di handap conto transkripsi fontis jeuung ortografis

anu sok dipak dina basa Sunda.
Lambang Ortografis
a: abdi
i: indit
u: udur
: ntog
o: orog
eu: eurih
e: ema
b: bibi
c: cabak
d: dahar
f: fiqih
g: gajah
h: hayam
j: jara
k: kord
l: lor
m: mana
n: nonjok
ny: nyarita
ng: karang
p: pasar
q: qori
r: rasa
s: suuk
t: tari
v: vokal
w: wayang
x: xport
y: mapay
z: zamzam
Lambang Fontis
/a/: [?abdi?]
/i/: [?indit?]
/u/: [?udur?]
//: [?ntog?]
/o/: [?orog?]
//: [?rih?]
/c/: [?cma?]
/b/: [bibi?]
/c/: [cabak?]
/d/: [dahar]
/f/: [fiqih ]
/g/: [gajah]
/h/: [hayam]
/j/: [jara?]
/k/: [kord?]
/l/: [lor?]
/m/: [mana?]
/n/: [nonjok]
//: [arita ?]
//: [kara?]
/p/: [pasar ]
/q/: [qori?]
/r/: [rasa?]
/s/: [su?uk]
/t/: [tari?]
/v/: [vokal]
/w/: [waya]
/ks/: [?kspor]
/y/: [mapay]
/z/: [zamzam]
59
basa Sunda mah sajaba ti perlu pikeun nangtukeun ucapan lulugu og apan urang kudu mak basa Sunda nu had tur mrnah. Taranskripsi fontis kabagi kana:
(1) Transkripsi imprsionistis (impressionistic transcription) nya ta transkripsi fontis mak lambang anu
saloba-lobana ku sabab kateuweruhan kana hiji sistem basa. Ieu transkripsi th dipak dina waktu mimiti wanoh kana hiji.
(2) Transkripsi kasar (broad transcriptiom) nya ta transkripsi fontis nu ngagunakeun linambang nu tangtu
dumasar kana analisis fonmis nu digunakeun salaku sistem aksara nu gampang dibaca.
(3) Transkripsi gemet (narrow transcrption) nya ta
transkripsi fontis kalawan gemet nu ngagambarkeun
kontinuum ungkara.
1) Transkripsi fonmis (phonemic transcription, phonemic
notation) nya ta transkripsi anu ngagunakeun hiji lambang pikeun ngagambarkeun (nuliskeun) hiji fonm kalawan teu merhatikeun perbdaan fontisna, biasana dicirian ku [...]. Contona, cara nuliskeun kecap ngaliang anu
kieu [alia] nu ngan ngagambarkeun fonm-fonm nu
aya.
2) Transkripsi ortografis nya ta transkripspi anu luyu jeung
kadah-kadah jahan nu dipak dina hiji basa, contona:
ngaliang
International Phonetic Alphabeth
Sistem tulisan atawa transkripsi fontis anu lumrah digunakeun nya ta ti International Phonetic Association (IPA).
Jaba ti ta, aya transkripsi fontis sjnna saperti nu kapanggih dina: Websters New Collegiate Dictionary, The
American College Dictionary, jeung The Thordike Barnhart
Dictionaries.
58
Katerangan:
(a) Elak-elakan dikaluhurkeun nepi ka hawa kaluar liwat sungut, balukarna hawa kacandet sakeudeung.
(b) Daun ltah jeung tungtung ltah ditekenkeun kana gugusi,balukarna hawa anu liwat kana longlongkrang daun ltah jeung gugusi teu ngagsr.
(c) Huntu luhur jeung handap rapet, sarta sungut muka lega.
Gambar 4.17.
Konsonan Gsr Vlar [x] (ks)
Katerangan:
(a) Elak-elakan dikaluhurkeun nepi ka hawa kaluar tina sungut, puhu ltah ditekenkeun kana lalangit hipu balukarna
rohangan antara puhu ltah jeung lalangit haheureutan
sarta sorana ngagsr.
(b) Pita sora henteu milu ngageter.
Gambar 4.18.
Konsonan Gsr Laringal [h]
35
(a) Hawa diengapkeun ka luar waktu glotis digsrkeun, posisi glotis muka tapi leuwih heureut.
(b) Pita sora henteu milu ngageter.
Gambar 4.19.
Konsonan Geter-Alvolar [r]
Katerangan:
(a) Elak-elakan dikaluhurkeun nepi ka hawa kaluar tina sungut.
(b) Ltah ngawangun lengkungan nu rapet jeung tungtung ltah nepi ka anggang tina gugusi tukang, balukarna jalanna hawa ngageter.
5) Smi Vokal
Smivokal ngawengku smi vokal labiodntal jeung smi
vokal palatal.
Gambar 4.20.
Smi Vokal Labiodn
36
6. TRANSKRIPSI JEUNG
TRANSLITERASI
6.1. Transkripsi
Transkripsi nya ta nuliskeun ucapan atawa ngarobah
tks geusan mr saran: ucapan sora, fonm, morfm, atawa tulisan luyu jeung jahan anu dipak dina basa sasaran
(Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, 1975:25 ).
Ari transkripsi th rupa-rupa, kayaning saperti ieu di handap:
1) Transkripsi fontis (phonetic transcription) nya ta nuliskeun nu sipatna ngagambarkeun sakumna sora basa kalawan gemet, biasana dicirian ku [. . .], contona: [aliya].
Ku kituna, ieu transkripsi th mangrupa transkripsi anu
pohara talitina, anu tujuanana nyatet kalawan gemet sakabh ciri ucapan dina ungkara anu kareungeu ku panyatetna. Sok sanajan kitu, moal mungkin bisa nyatet sorasora basa kalawan gemet pisan. Cindekna, moal sampurna pisan. Transkripsi fontis diperlukeun pikeun ngabdakeun kalawan gemet sawatara ucapan dialk-dialk jeung
alofon-alofon. Contona, kumaha ngucapkeun fonm [n]
dina kecap nanda [nanda?] jeung [n] dina kecap kancing
[kaci]. Transkripsi fontis diperlukeun dina pangajaran
basa, upamana dina pangajaran basa deungeun. Kitu
deui dina pangajaran basa Indonsia, transkripsi fontis
diprlukeun pikeun kasarageman ucapan baku. Ari dina
ka Bandung ka / Bandung
57
dina mja
di imah
dina / mja
di / imah
3) Sendi Rangkepan (//)

Sendi rangkepan nya ta randegan anu aya antara dua
fungsi unsur klausa atawa kalimah. Ukuran panjangna leuwih tina safonm, contona:
ta mah anu kuring.
ta mah // anu kuring.
Bapa mah nuju angkat. Bapa mah // nuju angkat.
Anjeunna th teu damang. Anjeunna th // teu damang.
(a) Elak-elakan dikaluhurkeun nepi ka hawa kaluar tina sungut, biwir handap dirapetkeun kana biwir luhur, puhu ltah dideukeutkeun kana lalangit hipu, balukarna hawa tina
bayah rada kacandet sakeudeung.
(b) Posisi biwir duanana rada geter, sarta pita sora milu
ngageter.
Gambar 4.21.
Smi Vokal Palatal [y]
4) Sendi Kpang Rangkepan (#)

Sendi kpang rangkepan nya ta anu aya sammh
jeung ahir kalimah gunana pikeun tanda yn ta kalimah th
geus pungkas. Ieu randegan th biasana babarengan jeung
nada turun (#), nada datar (#), jeung nada nak (#), contona:
a) Kuring
rk indit ka Bandung.
#[2] 3 //
b)
Korsi
#[2] 3 //
c)
[2] 3
[2] 31 #
manehna?
[2] 3 #
Indit!
#[2] 3 #
Conto-conto di luhur dilarapkeun kana (a) kalimah wawaran, (b) kalimah pananya, jeung (c) kalimah parntah.
Katerangan:
56
Katerangan:
(a) Elak-elakan dikaluhurkeun nepi ka hawa sabagian liwat
kana irung, sabagian deui kana sungut. Tengah ltah dideukeutkeun kana lalangit teuas, balukarna hawa tina bayah kacandet sakeudeung.
4.3. Ciri Fontis Sora Basa

Unggal sora basa (fon) th bakal ngagambarkeun sakumna polah nu dipilampah ku pakakas ucap. ta sababna,
sora basa th bisa dipasing-pasing tur dicirian dumasar kana
cara diwangunna. Tarkah ngagunduk-gunduk tur nyirian sora basa th mangrupa tarkah panghandapna dina nyusun
tata basa atawa kadah basa, sarta mangrupa garapan
fontik sistematik atawa fontik artikulatoris.
Ciri-ciri fontis sora basa th bisa digambarkeun dina
bagan kieu Halim (1974:170); Cairns & Cairns, (1976:73).
37
Ngarah babari nyirian kontur intonasi, nya ta pola gabungan

titinada, sok remen digunakeun gurat. Intonasi th sok digambarkeun kieu:
(1) Nada luhur pisan = 4
(2) Nada luhur = 3
(3) Nada sedeng = 2
(4) Nada handap = 1
Contona:
(1a) Dua.
#2 3 1 #
(2a) Ka mana?
#2 3 3 #
5.4.4. Randegan
Randegan (jeda, kesenyapan, persendian) mangrupa ciri
eureunna sora dina basa. Sora-sora basa sgmntal saperti
engang, kecap, frasa, klausa, jeung wacana; tinangtu wa dibarengan ku sora suprasgmntal randegan. Sora suprasgmntal anu mibanda ciri prosodi eureun luyu jeung engapan
anu disebut randegan, jda, kesenyapan, atawa persendian.
Nurutkeun tempatna randegan bisa dibagi opat:
1) Sendi Tambah ( )
Sendi tambah nya ta randegan anu aya antara dua
engang atawa leuwih dina kecap. Ukuran panjangna kurang
tina safonm, contona:
glo
g lo
piring
pi ring
raat
ra at
2) Sendi Tunggal (/)
38
55
Sendi tunggal nya ta randegan anu aya antara dua

kecap atawa leuwih dina frasa, ukuran panjangna safonm
Ih, teu
boo
ooo
ooga anu
kitu
(anu ditempatkeun dina skala balok not musik). Dina prakna

mah ngagunakeun angka th leuwih konomis. Tapi, hanjakalna th heunteu cs kumaha parobahan titinadana
mah!
Kecap boga sacara fontis bisa dicirian kieu: [bo:ga?]

atawa [bga?].
5.4.3. Wirahma
Wirahma atawa nada (pitch; aksn tonis) nya ta luhur
handapna sora omongan. Sora sgmntal anu dikedalkeun
kalawan frkunsi geteran luhur, tangtu ta sora th binarung jeung sora suprasgmntal nada luhur tur nak. Kitu
deui sabalikna, lamun sora suprasgmntal dikedalkeun kalawan frkunsi geteran beuki handap, tangtu ba nadana
og turun tur handap.
Nada biasana diwincik jadi tilu rupa; nyata:
a) Nada nak, nya ta nada anu sorana ngaluhuran, biasana dicirian ku tanda [. . . .^. . . . .]
b) Nada datar, nya ta nada anu sorana lempeng, biasana
dicirian ku tanda [. . . . .]
c) Nada turun, nya ta tanda anu sorana ngahandapan, ditandaan ku [. . . . . .].
Variasi nada anu marengan sora sgmntal dina kalimah
disebutna th lentong (intonasi). Intonasi museur kana nak
atawa turunna nada waktu ngomong atawa ngucapkeun kalimah. Ku kituna, intonasi mangrupa parobahan titinada dina
nyarita, malah sok dibrhkeun dina angka (1, 2, 3, jeung 4
anu ngalambangkeun titinada) atawa buleudan-buleudan
54
39
5. VARIAN SORA BASA

Varian th mangrupa bagian tina variasi atawa wujud tina
rupa-rupa manifstasi unsur-unsur basa dina kontks nu
tangtu. Variasi sora (vokal atawa konsonan) mangrupa wujud
sora anu baganti jeung sora sjnna waktu nyarita, biasana
teu ngarobah harti.
Contona sora [] dina kecap naeun mangrupa varian tina
sora [o]. Kitu deui sora [w] mangrupa varian tina sora [b] dina
kecap batu. Najan ucapan jeung wangunna bda, sora []
jeung sora [w] henteu dianggap sora anu mandiri lantaran
mangrupa varian tina sora [o] jeung [b]. Disebut varian lantaran ta sora th najan wangun jeung ucapanana bda, tapi
henteu ngabdakeun harti.
Nilik kana pasipatanana, varian sora basa th bisa dibagi
dua, nya ta (1) varian kauger (alofon) jeung (2) varian bbas (alternan).
5.1. Varian Kauger (Alofon)
Varian kauger atawa alofon nya ta variasi ngucapkeun
sora basa dina distribusi komplemntr (silihlengkepan), biasana ditangtukeun ku lingkunganana sarta tetep dina anggota sora basa anu sarua, contona:
a) Sora [o] dina kecap [no?o] (noong) bda jeung sora [O]
dina kecap (boboko). Najan sorana bda, tapi tetep dina
anggota sora anu sarua.
b) Sora [n] anu aya sammh atawa sabada vokal, bakal
bda sorana jeung [n] anu aya sammh [c, j], contona:
nanda ===> [nanda?] jeung lahun ===> [lahUn]
Bda jeung ucapan [n] dina kecap kancing ===> [kaci]
jeung panjang ===> [paja].
Sora [a] dina ucapan nanda jeung lahun diucapkeun

gembleng [n], tapi dina ucapan kancing jeung panjang diucapkeun semu sora [].
Varian sora basa bakal dibagi dua, nya ta: (1) varian
kauger vokal (alofon vokal) jeung (2) varian kauger konsonan
(alofon konsonan).
5.1.1. Varian Kauger (Alofon) Vokal
Varian kauger (alofon) nya ta variasi ucapan sora vokal
anu ditangtukeun ku lingkunganana sarta tetep aya dina vokal nu sarua tur teu ngabdakeun harti.
Vokal basa Sunda mibanda variasi kauger anu disebut
alofon (mik), sarta biasana dicirian ku [ ] (dua kurung siku).
Najan dina basa Sunda th bakal mibanda loba alofon lantaran diasistem, tapi ta alofon th tetep nyoko kana pola
anu matok: ltah anu aya dina posisi nu tangtu, ngsr ka luhur atawa ka handap nepi ka posisina ngadmpt jeung posisi vokal anu aya dina luhureun atawa handapeunana. Bagan variasi vokal th kieu:
Bagan 5.1.
Variasi Kauger Vokal Basa Sunda
[i]
[u]
[i]
[u]
[I]
[U]
5.4.1. Tekenan
Sora Basa Sunda
40 Tekenan (aksn; stress) nyaElmuning
ta tarik alonna sora waktu
nyarita. Pola nekenkeun kecap-kecap dina kalimah disebut
ritme. Ku kituna, tekenan th mangrupa cara ngedalkeun ke-
Elm
cap dina kalimah sarta salah sahiji engangna dikedalkeun

leuwih tarik atawa leuwih alon.
Tekenan tarik aya dina sora sgmntal anu cara ngucapkeunana dibdaskeun nepi ka amplitudona muka lbar, ari
tekenan alon aya dina sora sgmntal anu cara ngucapkeunana dialonkeun nepi ka amplitudo mukana heureut. Ieu conto
tekenan dina kalimah:
duh!
A
i!
Cing pangnyokotkeun ca
5.4.2 Jangka
Jangka atawa panjang (kuantitas; aksn tmporal) nya
ta nu nuduhkeun panjang pondokna sora diucapkeun atawa
nuduhkeun lilana sora diucapkeunana. Jadi, lamun aya sora
sgmntal anu diucapkeunana panjang, hartina ta sora
binarung jeung sora suprasgmntal jangka anu panjang.
Dina lmu basa tanda jangka th dicirian ku [. . : . . .]
(tanda titik dua di hareupeun sora sgmntal) atawa dicirian
ku [. . -. . .] (tanda gurat dina luhureun sora sgmntal). Panjangna sora th sok disebut mora saperti nu biasa dipak dina basa Jepang.
Jangka mangrupa cara ngedalkeun kecap sarta salah
sahiji engangna dikedalkeun leuwih panjang, contona:
Sora [o] dina kecap [boboko?] bakal bda jeung sora [o]
dina kecap [no?]. Ari bdana th balukar sora anu aya sammhna atawa satukangeunana.
Nurutkeun wewengkon artikulasina, pross artikulasi panyarta bisa dibagi jadi tilu rupa, nyata:
a) Labialisasi nya ta ngawangun buleudan biwir dina artikulasi primr nepi kadng sora [w] dina sora utama. Labialisasi bisa tumrap kana sakabh sora, iwal sora labial,
contona sora [t] dina kecap tujuan sok kadng muncul
jadi [t] atawa [t labialisasi].
b) Palatalisasi nya ta pross ngangkat daun ltah kana
deukeut lalangit teuas dina artikulasi primr. Palatalisasi
bisa tumrap kana sakabh sora, iwal sora palatal, contona: sora [p] dina kecap piara sok kadng muncul jadi [p]
atawa [p palatalisasi].
c) Glotalisasi nya ta pross panghalang dina glotis waktu
artikulasi primr diucapkeun. Vokal dina awal jeung ahir
kecap basa sunda kakeunaan ku glotalisasi. Contona
sora [a] dina kecap ark bakal diucapkeun kieu [?ark].
5.4. Sora Suprasgmntal
Sora-sora basa th aya nu ngawujud jeung aya nu tan
wujud. Fonm-fonm anu ngawujud saperti vokal jeung konsonan disebut fonm sgmntal. Jaba ti ta, aya sora-sora
basa anu tanwujud, tapi mangrupa panambah kana fonmfonm sgmntal. Fonm-fonm anu gunana pikeun marengan fonm-fonm sgmntal disebut fonm suprasgmntal.
Fonm-fonm suprasgmntal bisa dipasing-pasing nurutkeun ciri-cirna waktu ngucapkeun fonm sgmntal. Ciriciri fonm suprasgmntal disebut ciri suprasgmntal atawa
ciri prosodi (prosodic fatures). Ciri prosodi bisa mangrupa:
tekenan, jangka, nada, jeung randegan.
52
Elm
[]
[o]
[]
[o]
[]
[O]
Variasi kauger (alofon) vokal basa Sunda bakal didadarkeun nurutkeun warna, ucapan, katut ajnna.
1) Sora [i] mangrupa vokal luhur-hareup-teu buleud anu
mibanda varian kieu:
(1) [iY] mibanda palatalisasi mun dituturkeun ku vokal
[a,o,,e,u], contona: [tiYasa?]-/tiasa/, [miYos]-/mios/,
[liYr]-/lieur/, [riYcs]-/ries/, jeung [diYuk]-/diuk/.
(2) [] mibanda nasalisasi lamun dituturkeun ku konsonan
[m,n,,], contona: [mbit]-/imbit/, [ndu]-/indung/,
[ana?]-/inyana/, [kig]-/ingkig/.
(3) [] mibanda makron atawa sorana manjangan lamun
aya dina engang muka, tapi lain di tungtung kecap,
conto: [bibi?]-/bibi/, [kitu?]-/kitu/.
(4) [I] ngendoran sorana lamun aya dina engang nutup,
contona: [laIn]-/lain/, [salIn]-/salin/.
(5) [?i] mibanda glotalisasi awal lamun aya dina engang
awal anu muka, contona: [?idcr]-/ider/, [?ikig]-/ingkid/.
(6) [i?] mibanda glotalisasi ahir lamun aya dina engang
ahir anu muka atawa sabada sora [i], contona: [tadi?]/tadi/, [ki?ih]-/kiih/
2) Fonm [] mangrupa vokal tengah-hareup-teu buled, anu
(1) [] mibanda sora gembleng lamun aya di antara dua
konsonan upamana: [pnta?]-/pnta/, [ddk]-/dngdk/,
[gcgcdn]-/gegedn/.
(2) [?] mibanda glotalisasi awal lamun aya dina awal

engang anu muka contona: [?lh]-/lh/, [?ta]-/ta/.
(3) [?] mibanda glotalisasi ahir lamun aya dina ahir
engang anu muka contona: [cap?]-/cap/, [tmp?]/tmp/.
3) Fonm [c] mangrupa vokal tengah-puseur-teu buleud,
anu mibanda varian kieu:
(1) [c] mibanda sora gembleng lamun aya sabada konsonan atawa aya di antara dua konsonan, contona:
[gclcbcr]-/geleber/, [bclcgbcg]-/belegbeg/.
(2) [?c] mibanda glotalisasi awal lamun aya di awal kecap
anu engangna muka, contona: [?cmban]-/emban/,
[?cma?]-/ema/.
4) Fonm [o] mangrupa vokal tengah-tukang-buleud, anu
(1) [o] mibanda sora gembleng lamun aya dina engang
anu muka, contona: [boboko?]-/boboko/, [boloho?]/boloho/.
(2) [yo] mibanda palatalisasi lamun dipiheulaan ku vokal
[i,e], contona: [ciyos]-/cios/, [karyo?]-/karo/.
(3) [ow] mibanda labialisasi lamun dituturkeun ku vokal
[,a], contona: [kow t]-/kot/, [bowa?]-/boa/.
(4) [] mibanda nasalisasi lamun dituturkeun atawa dipiheulaan ku fonm nasal [m,n,,], contona: [?Omp]/ompong/, [mn]-/monyong/, [kcm]-/kmong/,
[m]-/ngomong/.
(5) [?o] mibanda glotalisasi awal lamun aya di awal
engang anu muka, contona: [?opak]-/opak/, [?orok]/orok/.
(6) [o?] mibanda glotalisasi ahir lamun aya di ahir engang
anu muka, contona: [gado?]-/gado/, [sato?]-/sato/.
5) Fonm [] mangrupa vokal luhur-pusr-teu buld, anu

ngawangun sora basa th silihpangaruhan, boh dina ngawangun sora anu miheulaan atawa sora anu aya sapandeuriElmuning Sora Basa Sunda
42
eunana.
Silihpangaruhan sora basa nya ta silihpangaruhan sorasora basa waktu ngucapkeunana, bisa dibagi kieu:
5.3.1. Pross Asimilasi
Pross asimilasi nya ta silihpangaruhan sora-sora basa
tanpa ngarobah idntitas fonm. Nilik kana posisina, asimilasi bisa dibagi dua:
2) Asimilasi progrsif nya ta asimilasi anu nyaruakeun
sora anu bda sarta aya di hareupeun sora anu
nyarukeunana. contona:
- kandaga ===> kanaga
- sambara ===> samara
- lambusir ===> lamusir
3) Asimilasi rgrsif nya ta asimilasi anu nyaruakeun sora
anu bda sarta aya sammh sora anu nyaruakeunana,
contona:
- alsalam ===> assalam
- inmoral ===> immoral
5.3.2. Pross Disimilasi
Pross disimilasi nya ta silihpangaruhan sora-sora basa
anu sarua jadi bda tanpa ngarobah idntitas fonm. Disimilasi ngarobah sora anu bda jadi sora anu sarua, contona:
- sajjana
===> sarjana
- neurneur ===> neuhneur
- maraymay ===> marahmay
5.3.2. Pross Artikulasi Panyarta
Pross artikulasi panyarta nya ta pross silihpangaruhan sora basa ku sora basa sjnna dina lingkungan anu sarua, sora basa naon ku sora basa mana anu mangruhanana.
5.2.2. Varian Bbas (Alternan) Konsonan
51
Varian bbas (altrnan) konsonan nya ta variasi ngucapkeun sora konsonan ku cara ngaganti konsonan nu hiji ku
konsonan sjnna tanpa ngarobah harti, contona:
[wcla]
[b]
-[w] : [bcla]
/belang/
/welang/
[rabut]
[b]
-[r]
: [babut]
[hanjat]
[b]
-[h] : [banjat]
[wariin]
[c]
-[w] : [cariin]
/caringin/
/waringin/
[jara]
[c]
-[j]
: [cara]
/carang/
/jarang/
[sg]
[h]
-[s]
: [hg]
/heug/
/seug/
[gumasp]
[k]
-[g] : [kumasp]
[wara]
[k]
-[r]
: [waka]
[kompa]
[p]
-[k]
: [pompa]
[cagap]
[r]
-[c]
: [ragap]
[iscd]
[r]
-[d] : [iscr]
[lcrcs]
[r]
-[l]
: [rcrcs]
Tangtu wa loba knh varian-varian bbas sjnna,
boh variasi bbas vokal boh variasi bbas konsonan. Anu
dibrndlkeun di luhur mah ngan sakadar conto wungkul.
5.3. Pangaruh Sora Basa
Dina prakna ngucapkeun sora-sora basa, sora anu hiji

teu bisa leupas tina pangaruh sora sjnna dina kontks nu
tangtu. Ari sababna, kagiatan alat ucap nu hiji raket patalina
jeung kagiatan alat ucap sjnna. Cindekna, alat ucap dina
(1) [] mibanda sora gembleng lamun aya sanggeus konsonan atawa aya di antara
dua konsonan, contona:
50
[brm]-/beureum/, [samp?]-/sampeu/.
(2) [] mibanda nasalisasi lamun dipiheulaan atawa dituturkeun ku fonm m, n, ny, ng, contona: [brm]/beureum/, [kajn]-/kajeun/, [?h]-/eunyeuh/, [bw]/beuweung/, [ryh]-/ngeureuyeuh/.
(3) [?] mibanda glotalisasi awal lamun aya di awal
engang anu muka atawa aya sanggeus sora [],
contona: [?wh]-/euweuh/, [h?h]-/heueuh/.
(4) [?] mibanda glotalisasi ahir lamun aya di ahir engang
anu muka, contona: [samp?]-/sampeu/, [?pl?]/eupleu/.
6) Fonm [a] mangrupa vokal handap-puseur-teu buleud,
(1) [] mibanda aksn sir komplks lamun aya sabada
konsonan atawa di antara dua konsonan, contona:
[dt]-/datang/, [psr]-/pasar/.
(2) [?a] mibanda glotalisasi awal lamun aya di awal
engang anu muka atawa sabada sora [a], contona:
[?asal]-/asal/, [ba?al]-/baal/.
(3) [a?] mibanda glotalisasi ahir lamun aya di ahir engang
anu muka, contona: [bapa?]-/bapa/, [mana?]-/mana/.
7) Fonm [u] mangrupa vokal luhurtukangbuleud, anu
(1) [U] mibanda sora anu gembleng lamun aya di antara
dua konsonan (KVK), contona: [rabUt]-[rabut], [wawUh]/wawuh/, [walUh]-/waluh/.
(2) [] mibanda aksn sir komplks lamun aya dina

engang muka, contona: [bk?]-/buku/, [wlk?]/wuluku/.
(3) [u] mibanda nasalisasi lamun aya sammh atawa
sabada fonm nasal [m,n,,], contona: [munta]-/
(4)
]-/muntang/,
[tumbila?]-/tumbila/,
[kuit]-/kunyit/,
43
[kuntu]-/kuntung/.
(5) [?u] mibanda gotalisasi awal lamun aya di awal
engang atawa sabada sora [u], contona: [?ulah]/ulah/, [su?uk]-/suuk/.
(6) [u?] mibanda glotalisasi ahir lamun aya di ahir engang
muka, contona: [suku?]-/suku/, [huntu?]-/huntu/.
(7) [uw] mibanda labialisasi lamun dituturkeun ku vokal
[i,e,a], contona: [kuwir]-/kuir/, [kuwh]-/kuh/, [kuwah]/kuah/.
5.1.2. Varian Kauger (Alofon) Konsonan
Varian kauger (alofon) konsonan nya ta variasi ucapan
sora konsonan anu ditangtukeun ku lingkunganana sarta tetep aya dina konsonan anu sarua tur teu ngabdakeun harti.
Teu bda jeung alofon vokal, alofon konsonan og dicirian
ku [ ] (dua kurung siku). Varian kauger (alofon) konsonan bakal didadarkeun nurutkeun warna, ucapan, katut ajnna konsonan. Ngarah leuwih jntr mah bisa dititnan pedaran di
handap.
1) Fonm [p] mangrupa konsonan mandeg-bilabial-tansoraan anu mibanda varian kieu:
(1) [p-] sorana kedal atawa lepas lamun dituturkeun vokal, contona: [pipi?]-/pipi/, [papan]-/papan/.
(2) [-p] sorana teu kedal lamun aya di tungtung kecap jadi
panutup sora, contona: [hilap]-/hilap], [hatp]-/hateup/.
2) Fonm [b] mangrupa konsonan mandeg-bilabial-soraan
nu mibanda varian kieu:
(1) [b-] sorana kedal lamun dituturkeun ku vokal, contona:

[bubu?]-/bubu/, [balabah]-/balabah/.
(2) [-b] sorana teu kedal lamun aya di tungtung kecap jadi
panutup sora, contona: [halabhab]-/halabhab/,
[ikab]-/nyingkab/.
bda, tapi hartina sarua, sarta aya dina lingkungan
44 artikulasi anu sarua.
2) Sora [o] dina kecap /soro/ jeung sora [u] dina kecap
/surung/. ta sora th silignti dina kecap anu wangunna
bda, tapi hartina sarua.
Nilik kana pasipatanana, varian bbas (altrnan) th bisa
dibagi dua: (1) varian bbas vokal, jeung (2) varian bbas
konsonan.
5.2.1. Varian Bbas (Alternan) Vokal
Varian bbas (alternan) vokal nya ta variasi ngucapkeun sora vokal ku cara ngaganti vokal nu hiji ku vokal sjnna tanpa ngarobah harti, contona:
[u]
--
[o]
[u]
--
[c]
[u]
[a]
[i]
----
[a]
[i]
[]
[]
--
[]
[a]
[]
- [u]
: [suru]
/surung/
: [pukur]
/pungkur/
: [sebut]
: [utama]
: [itu]
/itung/
: [hh]
/heueuh/
: [bcga]
[soro]
/sorong/
[pckcr]
/pengker/
[sebat]
[utami]
[ta]
/tang/
[h?h]
/hh/
[bcg] [bcgu]
[o]
--
[]
/begang/
: [notot]
/nongtot/
/begng/ /begung/
[ntt]
/nngtt/
jeung [z]. Najan ieu fonm th remen dipak, tapi dina basa
49
Sunda dianggap asing knh.
20) Fonm [f] mangrupa konsonan gsr-labiodntal-tansoraan anu mibanda variasi kieu:
(1) [f] sorana gembleng lamun aya sammh atawa sabada vokal, contona: [fonm]-/fonm], [?fktif]-/fktif/.
(2) [p] sorana patukeur kalawan bbas jeung sora [f],
upamana: [pikir]-/pikir/, [aktip]-/aktip/, [sipat]-/sipat/.
21) Fonm [v] mangrupa konsonan gsr labiodntal soraan
(1) [v] sorana gembleng lamun aya sammh atawa sabada vokal, contona: [vlid]-/vlid/.
(2) [f] sorana patukeur jeung sora [v], contona:
[konfnsional]-/konvnsional/.
(3) [p] sorana patukeur bbas jeung konsonan v, contona: [pokal]-/vokal/.
22) Fonm [x] mangrupa konsonan gsr-vlar-tansoraan
anu mibanda variasi saperti kieu:
(1) [ks] lamun aya dina tungtung engang anu nutup, contona: [komplks]-/komplks/, [sks]-/sks/.
(2) [-k] lamun aya dina tungtung engang anu nutup, contona: [tk]-/tk/, [klimak]-/klimak/.
23) Fonm [q] mangrupa konsonan mandeg-uvular-tansoraan mibanda variasi kieu: [q] lamun aya sammh atawa
sabada vokal, contona: [Quran]-/Quran/, [alfurqan]-/alfurqon/.
5.2. Varian Bbas (Alternan)

Varian bbas (altrnan) nya ta variasi ngucapkeun sora basa ku cara ngaganti sora basa ku sora basa sjnna dina distribusi komplemntr, biasana ditangtukeun ku lingkungan artikulasi nu sarua, tapi teu ngarobah harti, contona:
Sora [w] dina kecap /wata/ jeung sora [b] dina kecap
/batang/, ta sora th silignti dina kecap anu wangunna
3) Fonm [t] mangrupa konsonan mandeg-dntal-tansoraan
Sora ku
Basa
Sundaconto:
48 (1) [t-] sorana kedal lamun Elmuning
dituturkeun
vokal,
[tilu?]-/tilu/, [kitu?]-/kitu/.
(2) [-t] sorana teu kedal lamun aya ditungtung kecap
jadi panutup sora, contona: [koret]-/kort/, [kupat]/kupat/.
4) Fonm [d] mangrupa konsonan mandeg-dntal-soraan
(1) [d-] sorana kedal lamun dituturkeun ku vokal, conto:
[dukuh]-/dukuh/, [tadi?]-/tadi/.
(2) [-d] sorana teu kedal lamun aya ditungtung kecap,
contona: [?udud]-/udud/, [seked]-/sngkd/.
5) Fonm [c] mangrupa konsonan mandeg-palatal-tansoraan anu mibanda varian kieu: [] mibanda aksn sirkomplks lamun dituturkeun ku vokal, contona: [a?i]-/cai/,
[ngaruat]-/ngarucat/.
6) Fonm [] mangrupa konsonan mandeg-palatal-soraan nu
mibanda varian kieu: [] mibanda aksn sirkomplks lamun dituturkeun ku vokal, contona: [arami?]-/jarami/,
[bau?]-/baju/.
7) fonm [k] mangrupa konsonan mandeg-vlar-tansoraan
(1) [k-] sorana kedal lamun dituturkeun ku vokal, conto:
[kuku?]- /kuku/, [kalakay]-/kalakay/.
(2) [-k] sorana teu kedal lamun aya di tungtung engang

jadi panutup sora, contona: [marak]-/marak/, [ruksak]/ruksak/.
8) Fonm [g] mangrupa konsonan mandeg-vlar-soraan nu
(1) [g-] sora kedal lamun ditutrkeun vokal, contona:
[guguru]-/guguru/, [sugu]-/sugu/.
(2) [-g] sora teu kedal lamun aya dina tungtung engang
Elmuning salaku
Sora Basa
Sunda sora, conto: [murag]-/murag/, [arigig]45
panutup
/ngarigig/.
22) Fonm [?] mangrupa konsonan mandeg-glotal-tansoraan
(1) [?] sora kedal lamun dituturkeun ku vokal di awal kecap atawa aya di antara dua vokal nu sarua, contona:
[?abah]-/abah/, [?ya]-/yang/, [?ontrog]-/ontrog/,
[?cma]-/emang/, [?wh]-/euweuh/, [?imah]-/imah/,
[?umur]-/umur/, [ca?ah]-/caah/.
(2) [-?] Sora teu kedal lamun aya di tungtung engang anu
muka, contona: [bata?]-/bata/, [batu?]-/batu/, [bati?]/bati/, [samp]-/sampeu/, [kodc?]-/kode/, [bako?]-/bako/,
[kr?]-/kr/.
23) Fonm [s] mangrupa konsonan gsr-dntal-tansoraan
nu mibanda variasi kieu: [s] sorana gamblng mun aya
sammh atawa sabada vokal, contona: [saha?]-/saha/,
[?asup]- /asup/, [tas]-/teuas/.
24) Fonm [h] mangrupa konsonan gsr-glotal-tansoraan
nu mibanda variasi kieu: [h] sorana gamblng mun aya
sammh atawa sabada vokal, contona: [hayam]/hayam/, [walUh]-/waluh/.
25) Fonm [l] mangrupa konsonan lateral-dntal-soraan anu
mibanda variasi kieu: [l] sorana gamblng mun aya sa-
mmh atawa sabada vokal, contona: [lamun]-/lamun/,

[kadal]-/kada/.
26) Fonm [r] mangrupa konsonan geter-dntal-soraan anu
mibanda variasi kieu: [r] sorana gembleng mun aya
sammh atawa sabada vokal, contona: [rariwh]/rariweuh/, [watir]-/watir/, [margi]-/margi/.
27) Fonm [m] mangrupa konsonan nasal-bilabial-soraan
anu mibanda variasai kieu: [m] sorana gembleng lamun
aya sammh atawa sabada vokal, contona: [maga?]/mangga/, [samp?]-/sampeu/, [pclcm]- /pelem/.
28) Fonm [n] mangrupa konsonan nasal-dntal-soraan anu
46 mibanda variasi kieu:
(1) [n] sorana gembleng lamun aya sammh atawa sabada vokal, contona: [nanda?]-/nanda/, [lahUn]-/lahun/.
(2) [] sorana semu palatal lamun aya smmh konsonan [c] jeung [j] contona: [kaci]-/kancing/, [paja]/panjang/.
29) Fonm [] mangrupa konsonan nasal-palatal-soraan anu
mibanda variasi kieu: [] sorana gembleng lamun aya
sammh vokal, contona: [atu?]-/nyatu/, [naa?an]/nanyaan/, [oo?o]-/nyonyoo/.
30) Fonm [] mangrupa konsonan nasal-vlar-soraan anu
mibanda variasi kieu: [] sorana gembleng lamun aya sammh atawa sabada vokal, contona: [aon]-/ngangon/,
[cara]-/carang/, [buah]-/bungah/.
31) Fonm [w] mangrupa smivokal-bilabial-soraan anu mibanda variasi kieu:
(1) [w-] sorana kedal lamun dituturkeun vokal, contona:
[waya]-/wayang/, [wawUh]-/wawuh/.
(2) [-w], sorana teu kedal lamun aya di tungtung engang
salaku panutup sora, contona: [ccwaw]-/cewaw/,
[gatw]-/gateuw/.
32) Fonm [y] mangrupa smivokal-gsr-palatal soraan anu

mibanda variasi kieu:
(1) [y-] sorana kedal lamun aya sammh vokal, contona: [yuswa?]-/yuswa/, [payUs]-/payus/.
(2) [-y] sorana teu kedal lamun aya di tungtung engang
salaku panutup sora, contona: [tuluy]-/tuluy/, [lay]/nglay/, [l!ly]-/leuleuy/.
Jaba ti ta, balukar ayana pangaruh basa deungeun, dina basa Sunda kapanggih ucapan fonm [f], [v], [x], [q],
47

Elmuning Sora PDF

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Elmuning Sora PDF

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

ELMUNING SORA

Dr. Yayat Sudaryat, M.Hum.

Penerbit Pustaka Luang Bandung

ELMUNING SORA BASA SUNDA

YAYAT SUDARYAT lahir di Tasikmalaya, 10 Pbruari 1963. Tamat

HAK CIPTA DITANGTAYUNGAN KU UNDANG-UNDANG

Elmuning Sora Basa Sunda

Samsuri. 1994. Analisis Bahasa: Memahami Bahasa secara

Ieu buku th dijudulan lmuning Sora Basa Sunda. Ari

Bandung, Oktober 2005

ELmuning Sora Basa Sunda

Elmuning Sora Basa Sunda

Elmuning Sora Basa Sunda

2.1. Watesan Fontik ...............................................

3. PAKAKAS UCAP .....................................................

4. SORA BASA ............................................................

Elmuning Sora Basa Sunda

4.2. Cara Ngawangun Fonm Basa Sunda .............

5. VARIAN SORA BASA .............................................

6. TRANSKRIPSI JEUNG TRANSLITERASI ..............

7. WATESAN JEUNG KAMEKARAN FONMIK ........

Elmuning Sora Basa Sunda

Elmuning Sora Basa Sunda

Elmuning Sora Basa Sunda

8.2. Padika Maluruh Fonm ....................................

10. DISTRIBUSI FONM ..............................................

10.1. Distribusi vokal ..............................................

11. GUNDUKAN FONM ..............................................

11.1. Gundukan Vokal .............................................

12. PROSS MORFOFONMIK/MORFOFONOLOGI

12.1. Watesan Pross Morfofonmik .....................

Elmuning Sora Basa Sunda

13. IMPLEMENTASI PANGAJARAN FONOLOGI ......

DAFTAR PUSTAKA ......................................................

Elmuning Sora Basa Sunda

dah BS. ta kajadian th lumangsung lantaran sistem sora

Elmuning Sora Basa Sunda

Subsistem fonologis ngawengku jihat sora basa, boh nu

saperti frasa, klausa, kalimah, jeung wacana nu ditalungtik

3) Pross Aworna Fonm /ia/ jadi//

Elmuning Sora Basa Sunda

Elmuning Sora Basa Sunda

12.3.4. Pross Pindahna (Luncatna) Fonm

1.3. Kagunaan Diajar Fonologi

2) Pross Aworna Fonm /ua/ atawa /au/ jadi /o/

Elmuning Sora Basa Sunda

Elmuning Sora Basa Sunda

Elmuning Sora Basa Sunda

1) Pross Tambahna Fonm /a/

(nasal). Alomorf anu muncul dina ieu pross th nya ta {m},

12.3.3. Pross Tambahna Fonm

Elmuning Sora Basa Sunda

Elmuning Sora Basa Sunda

Dina prakna nganalisis sora basa, aya pamarekan anu

Elmuning Sora Basa Sunda

2) Pross Leungitna Fonm /c/

a) pross penambahan fonm, jeung

12.3. Papasingan Pross Morfofonmik dina Basa Sunda

Elmuning Sora Basa Sunda

Elmuning Sora Basa Sunda

Elmuning Sora Basa Sunda

bahna fonm balukar tepungna dua morfm atawa leuwih

Elmuning Sora Basa Sunda