=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
buah
biji
batang
butir
besar
Gelas ( 240 ml )
gram
kecil
potong
sedang
Sendok makan
Sendok teh
Karibang
Konba ( bentul )
Singkong
Suweg
Talas
Tepung singkong
Ubi putih
Ubi kuning
Ubi kemanyung
Ubi manis
1 bj sdg
1 bj sdg
1 ptg sdg
1 bj sdg
1 bj besar
8 sdm
1 bj sdg
1 bj sdg
1 bj sdg
1 bj besar
150
200
100
200
200
40
150
150
150
200
4 5 gram protein
1 100 mg Kalium
Bahan Makanan
GOLONGAN I
SEREALIA & UMBI-UMBIAN
Bubur beras
Krakers*
Makaroni
Mie basah
Mie kering
Nasi
Nasi beras merah
Nasi tim
Roti putih bergaram*
Roti putih tak bergaram
Tepung terigu
URT
Berat (gram)
2 gelas
1 bh besar
gelas
1 gelas
1 gls
gls
gls
1 gls
4 iris
4 iris
8 sdm
400
50
50
200
50
100
100
200
80
80
50
A. 1 Satuan penukar
mengandung
1 4 g protein
1 100 mg kalium
Bahan Makanan
URT
Berat (gram )
Maizena
Sukun
Tepung sagu
Tepung hunkue
8 sdm
1/6 biji besar
7 sdm
8 sdm
40
200
40
40
1 4 gram protein
URT
Berat ( gram )
gelas
1 bj sdg
1 bh besar
gelas
50
200
175
150
4 5 gr protein
Bahan Makanan
Biskuit meja*
Havermout
Nasi jagung
Kentang
Tepung beras
URT
Berat (gram)
4 bh
6 sdm
gls
2 bj sdg
8 sdm
50
50
100
200
50
6 10 gram protein
0 mg Natrium / tidak ada data
0 mg Kalium
Bahan Makanan
Hati biri-biri
Hati ayam
Hati kambing
Daging angsa
Daging katak
Ikan mas
Berat (gram)
50
URT
Berat ( gram )
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
50
50
50
50
50
50
6 10 gr protein
30 - 90 mg Natrium
50 150 mg Kalium
URT
Berat (Gram)
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 butir
1 ptg sdg
50
50
50
50
50
50
50
6 10 gram protein
40 60 mg Natrium
200 - 250 mg Kalium
URT
Berat ( gram )
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
50
50
50
50
50
6 10 gram protein
90 180 mg Natrium
150 - 250 mg Kalium
Bahan Makanan
Kerang
60
60
50
50
GOLONGAN III
KACANG-KACANGAN & BIJI-BIJIAN
A. 1 satuan penukar mengandung
1.5 5 gram protein
0 2 mg Natrium
100 - 250 mg Kalium
Bahan Makanan
URT
Berat ( gram )
Kacang hijau
Kacang merah
Kacang tanah
Kacang kedelai
2 gls
2 gls
2 gls
2 gls
25
25
25
25
GOLONGAN IV SAYURAN
Daging ayam
Daging kerbau
Hati anak sapi
Hati sapi dewasa
Cumi-cumi
Telur ayam
Otak sapi
Daging sapi
Hati Babi
Ikan lele
Ikan air tawar
Ikan sardin
1 butir
1 butir
1 ptg sdg
1 ptg sdg
A. 1 Satuan penukar
Bahan Makanan
Bahan Makanan
GOLONGAN II
IKAN, TELUR DAN KERANG-KERANGAN
A. 1 satuan penukar mengandung
URT
Ikan gurame
1 ptg sdg
B. 1 satuan penukar mengandung
6 10 gr protein
0 mg Natrium
Bahan Makanan
URT
Berat ( gram )
gelas
50
mengandung
0 2 g protein
2 80 mg Natrium
200 500 mg Kalium
Bahan Makanan
URT
Berat (gram )
Caisin
Bit
Daun waluh
Kol Putih
Labu waluh
Nangka muda
Paria
Selada
Selada air
Terong
Tomat
Wortel
1 gls
2 gls
1 gls
1 gls
1 gls
1 gls
1 gls
1 gls
1 gls
1 gls
2 bh
1 gls
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
B. 1 Satuan penukar
mengandung
0 2 g protein
3 100 mg Natrium
> 500 mg Kalium
Bahan Makanan
URT
Berat (gram )
Jantung pisang
Gambas ( oyong )
1 gls
1 gls
100
100
C. 1 Satuan penukar
mengandung
2 3 g protein
1 10 mg Natrium
50 - 200 mg Kalium
2 3 g protein
5 85 mg Natrium
> 500 mg Kalium
Bahan Makanan
Bahan Makanan
URT
Berat (gram )
Buncis
Kacang kapri
Rebung
1 gls
gls
1 gls
100
50
100
Bayam
Daun Ubi Jalar
Daun talas
Daun pakis
Tauge, kacang kedelai
Baligo
Daun bawang
Ketimun
Labu siam
Lobak
Okra
seledri
1 gls
2 bh sdg
1 gls
1 bh sdg
1 btg kecil
Berat (gram )
100
100
100
100
100
100
10
mengandung
2 3 g protein
1 50 mg Natrium
200 - 500 mg Kalium
Bahan Makanan
Bunga kol
Daun kacang panjang
Daun koro
Daun labu siam
Daun singkong
Kangkung
Kecipir
Kacang panjang
Kucai
Papaya muda
Sawi
Tauge
Petai
Daun kelor
F 1 Satuan penukar
URT
Berat (gram)
1 gls
1 gls
1 gls
3/4 gls
1 gls
1 gls
1 gls
1 gls
1 gls
1 gls
1 gls
3 bj
1/2 gls
100
100
100
75
100
100
100
100
100
100
100
100
10
50
mengandung
100
100
100
50
50
Anggur
Apel merah
Durian
Jambu biji
Hambu bool
Jeruk bali
Jeruk manis
Kedongdong
Lontar
Mangga
Semangka
Sawo
URT
Berat (gram )
10 bj
3 bj
1 bh bsr
bh sdg
1 ptg sdg
2 bh sdg
1 bh bsr
1 ptg bsr
1 ptg bsr
1 bh sdg
75
50
100
75
100
100
100
200
50
150
50
B 1 Satuan penukar
75
75
50
100
URT
Berat (gram )
gls
gls
4 sdm
gls
100
100
20
100
Bahan Makanan
URT
Berat (gram )
Alpukat
Apel hijau
Belimbing
Campedak
Duku
Jambu air
Nangka masak
Nenas
Papaya
Pisang ambon
Pisang raja sereh
bh bsr
bh sdg
1 bh bsr
1 bj
15 bh
2 bh sdg
3 bj
1/6 bh sdg
1 ptg sdg
1 bh sdg
2 bh kcl
50
75
125
25
75
100
50
75
100
50
50
sdm
1 ptg kcl
5 sdm
gls
sdm
sdm
5
30
30
50
5
5
B. 1 Satuan penukar
mengandung
7 g protein
50 - 100 mg Natrium
250 400 mg Kalium
Bahan Makanan
Yoghurt ( sebagian Skim )
Susu Kambing segar
Susu sapi segar
Tepung susu ( whole )
Susu kental manis (whole)
URT
Berat (gram)
1 gls
1 gls
1 gls
5 sdm
gls
200
200
200
25
100
C. 1 Satuan penukar
mengandung
0 1 g protein
100 150 mg Kalium
Mentega
Kelapa
Kelapa parut
Santan
Minyak ikan
Minyak kacang
7 g protein
80 - 100 mg Natrium
100 250 mg Kalium
Bahan Makanan
mengandung
0 1 g protein
50 100 mg Kalium
Bahan Makanan
8 bh
gls
1 bh sdg
1 ptg sdg
GOLONGAN VI SUSU
A. 1 Satuan penukar mengandung
A. 1 Satuan penukar
E 1 Satuan penukar
Berat (gram)
GOLONGAN V
BUAH-BUAHAN
D 1 Satuan penukar
mengandung
0 2 g protein
2 50 mg Natrium
70 - 200 mg Kalium
Bahan Makanan
URT
URT
1 gls
1 gls
1 gls
1/2 gls
1/2 gls
Rambutan
Sirsak
Srikaya
Melon
mengandung
6 g protein
50 - 100 mg Natrium
> 250 mg Kalium
Bahan Makanan
URT
Berat (gram)
Susu Kedelai
1 gls
100
0 g protein
5 mg Natrium
150 mg Kalium
Bahan Makanan
Margarin
URT
Berat (gram)
sdm
DAFTAR
PENUKAR
BAHAN
MAKANAN
RENDAH
KALIUM
INSTALASI GIZI
RUMAH SAKIT Dr. HASAN SADIKIN
BANDUNG
APRIL 2006
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Buah
Biji
batang
butir
besar
Gelas ( 240 ml )
gram
kecil
potong
sedang
Sendok makan
Sendok teh
GOLONGAN I
SUMBER KARBOHIDRAT
1 Satuan Penukar = 175 kalori, 4 gr protein, 40 gr
karbohidrat
Bahan Makanan
Bengkuang
Bihun
Bubur beras
Biskuit
URT
Berat
(gram )
Ket
2 bj bsr
gls
2 gelas
4 bh bsr
320
50
400
40
S++
Havermout
Jagung
Kentang
Krakers
Makaroni
Mie kering
Mie basah
Nasi
Nasi tim
Roti putih
Singkong
Sukun
Talas
Tape beras ketan
Tape singkong
Tepung Sago
Tepung tapioka
Tepung hunkwe
Tepung singkong
Tepung terigu
Tepung maizena
Tepung beras
Ubi
Krupuk udang/
ikan
5 sdm
3 bj sdg
2 bh sdg
5 bh bsr
gls
1 gls
2 gls
gls
1 gls
3 iris
1 ptg
3 ptg sdg
bj sdg
5 sdm
1 ptg sdg
8 sdm
8 sdm
10 sdm
5 sdm
5 sdm
10 sdm
8 sdm
1 bj sdg
5 bj sdg
45
125
210
50
50
50
200
100
200
70
120
150
125
100
100
50
50
50
50
50
50
50
135
50
S+
S++
K+
Na+
PNa+
Na+ P-
Na
K+ S+ PS++
S+
S++, PP+
K P-
PS++, P-
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ekor kcl
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
gls
1 sdm
5 ekorsdg
40
40
45
35
35
15
40
90
15
35
Ko Pr
Ko+
Ko+
Pr+
Ko+ Pr+
Ko+
Ko+ Pr+
Bahan Makanan
URT
Berat
(gram )
Ket
1 ptg sdg
1 ptg sdg
3 ekor kcl
3 sdm
1 ptg sdg
ptg sdg
ptg
4 btr
1 btr
1 ptg sdg
55
45
50
45
50
35
50
45
55
40
Ko+
Pr+
Bahan Makanan
Na+ Pr+
Kacang hijau
Kacang kedelai
Kacang merah
Kacang mente
Kacang tanah
Kacang tolo
Keju kcg tanah
Pete segar
Tahu
Tempe
Saridele bubuk
URT
Berat
(gram )
2sdm
2 sdm
2 sdm
1 sdm
2 sdm
1 sdm
1 sdm
gls
1 bj bsr
2 ptg sdg
2 sdm
Na+
Ko+
Pr+
Na++
Ko+
Ko+
20
25
20
15
15
20
15
55
110
50
25
Ket
++
S
S+
S+
Tj+
S+ Tj+
Tj+
S+
Baligo
Gambas / Oyong
Jamur kuping sgr
Ketimun
Labu air
URT
Berat
Ket
Sayuran A
S
S++
S+ K+
S+
S++
S+ K+
S+
Lettuce
Lobak
Slada
Slada air
Tomat
Sayuran B
1 satuan penukar 1 gls ( 100 gram ) = 25 kalori, 1 g protein, 5 g
Karbohidrat
Bahan Makanan
Bayam
Bit
Buncis
Brokoli
Caisim
Daun pakis
Daun Waluh
Genjer
Jagung muda
Jantung pisang
Kol
Kembang kol
Kapri muda
K+
K+
S++
S+
S++
S++
Kangkung
Kucai
Kacang panjang
Kecipir
Labu siam
Labu waluh
Pare
Papaya muda
Rebung
Sawi
Toge kacang hijau
Terong
Wortel
S+
S+
S+ K+
S++ K+
K+
S+
S+
S+
S+
K+
S++
S+
S+ K+
S+
S+ K+
S++
S+
Sayuran C
1 satuan penukar 1 gls ( 100 gram ) = 50 kalori, 3 g protein, 10 g
Karbohidrat
Bahan Makanan
Bayam merah
Daun katuk
Daun melinjo
Daun papaya
Daun singkong
Daun tales
S+ K+
S+
S++
K+
Kacang kapri
Kluwih
Melinjo
Nangka muda
Toge kacang kedelai
S+ K+
GOLONGAN V
BUAH DAN GULA
1 Satuan penukar = 50 kalori, 12 gr karbohidrat
Bahan Makanan
GOLONGAN IV
SAYURAN
170
35
40
30
35
55
55
50
2. Lemak Sedang
Na+
10 bj sdg
1 ptg sdg
1 ptg sdg
1 bh sdg
1 ptg sdg
1 btr
5 btr
1 ptg bsr
7 gr karbohidrat
Na+
Ko+
Bakso
Daging sapi
Daging kambing
Hati ayam
Hati sapi
Telur ayam
Telur puyuh
Usus sapi
3. Tinggi Lemak
GOLONGAN III
SUMBER PROTEIN NABATI
1 Satuan penukar = 75 kalori, 5 g protein, 3 g lemak,
GOLONGAN II
SUMBER PROTEIN HEWANI
1. Rendah Lemak
1 Satuan penukar = 50 Kalori, 7 g protein, 2 g lemak
Bahan Makanan
URT
Berat
Ket
(gram)
Ayam tanpa kulit
Babat
Cumi-cumi
Daging Kerbau
Lidah sapi
Ikan asin
Ikan segar
Kerang
Teri kering
Udang segar
(gram )
Anggur
Apel merah
URT
Berat
(gram )
Ket
20 bh sdg
1 bh kcl
165
85
S++ K+
S+
Ka+
S+
Apel malang
Arbei
Belimbing
Blewah
Cempedak
Duku
Durian
Gula
Jambu air
Jambu biji
Jambu bol
Jeruk manis
Kolang kaling
Kurma
Kiwi
Lychee
Madu
Mangga
Manggis
Markisa
Melon
Nangka
Nenas
Peach
Pear
Pepaya
Pisang ambon
Pisang raja sereh
Rambutan
Sawo
Salak
Semangka
Sirsak
Srikaya
Stroberry
1 bh sdg
6 bh sdg
1 bh bsr
1 ptg sdg
7 bj sdg
9 bh sdg
2 bj bsr
1 sdm
2 bh bsr
1 bh bsr
1 bh kcl
2 bh sdg
5 bj sdg
3 bh
1 bh
10 bh
1 sdm
bh bsr
2 bh sdg
bh sdg
1 ptg bsr
3 bj sdg
bh sdg
1 bh kcl
bh sdg
1 ptg bsr
1 bh kcl
2 bh kcl
8 bh
1 bh sdg
2 bh sdg
2 ptg sdg
gls
2 bh bsr
4 bh bsr
75
135
140
70
45
80
35
13
110
100
90
110
25
15
110
75
15
90
80
35
190
45
95
115
85
110
50
40
75
55
65
180
60
50
215
S+
K+
++ +
S K
S+
S++
K+
S+
K+
S+
K+
S++
S++
S++
S+
S++
++
S
S++
S+ K+
K+
K+
1 gls
4 sdm
2/3 gelas
K+
K+
K+
200
20
120
Keju
Susu kambing
Susu kental tdk mns
Susu sapi
Yoghut susu penuh
1 ptg kcl
gls
gls
1 gls
1 gls
Ket
Na++ Ko+
K+
K+
K+
K+
35
165
100
200
200
gls
6 sdm
S+
+
S
S+
S++
Ket
Agar agar
Air kaldu
Air mineral
Cuka
Gelatin
Ket
K+
K Ko+
100
30
Ko+
Tinggi kolesterol
P-
Rendah protein
S+
Serat 3 6 gr
S++
2. Lemak jenuh
Bahan Makanan
Tj+
+
60
10
5
20
5
5
5
5
5
URT
Berat
(gram )
Gula
alternatif:
Kecap
Kopi
Teh
Na++
Ka
Alpukad
Kacang almond
Margarin jagung
Mayonnaise
Myk bunga mthri
Minyak jagung
Minyak kcg tanah
Mnyk kcg kedelai
Minyak zaitun
1 ptg kcl
2 sdm
1 ptg kcl
1 sdt
1 sdt
1 sdt
1/3 gls
1ptg kcl
K+
15
15
5
5
5
5
40
K+
Aspartam
Sakarin
Pr
Serat > 6 gr
Sayuran > 50 kalori
Sumber lemak tidak jenuh tunggal
++
DAFTAR
PENUKAR
Tinggi kalium
Tinggi purin
Ket
S
Keterangan :
Na+
Natrium 200 400mg
Kelapa
Kelapa parut
Lemak babi / sapi
Mentega
Minyak kelapa
Myk inti klp sawit
Santan
Keju krim
GOLONGAN VIII
MAKANAN TANPA KALORI
GOLONGAN VII
MINYAK
GOLONGAN VI
SUSU
1. Susu tanpa Lemak
1 Satuan Penukar= 75 kalori, 7 gr protein,
10 gr karbohidrat
Bahan Makanan
URT
Berat
(gram )
BAHAN
+ +
Tj K
S+
Tj
Tj+
Tj+
Ket
MAKANAN
= buah
= biji
= batang
= butir
= besar
= gelas
= gram
= kecil
= potong
= sedang
= sendok makan
= sendok teh
50
URT
Berat
Ket