KELOMPOK 3
REVISI KE-0
TRIGONOMETRI
Oleh:
Choirotun Nisa (NIM:140210101018)
Hanifah Nur Rohma (NIM:140210101026)
Yoan Febrianto (NIM:140210101047)
2017DAFTAR ISI
Daftar Isii
Daftar Gambarii
Daftar Tabeliii
A. PERBANDINGAN TRIGONOMETRI............................................................1
1.Sudut positif dan sudut negatif......................................................................1
B. IDENTITAS TRIGONOMETRI.......................................................................3
1.Aturan sinus...................................................................................................8
2.Aturan kosinus.............................................................................................11
E. Luas segitiga...................................................................................................13
F. Rumus trigonometri untuk jumlah dua sudut dan selisih dua sudut...............15
1
FORMAT MAKALAH 2017
DAFTAR GAMBAR
Gambar 11
Gambar 21
Gambar 31
Gambar 41
Gambar 52
Gambar 63
Gambar 75
Gambar 85
Gambar 95
Gambar 105
Gambar 116
Gambar 127
Gambar 137
2
FORMAT MAKALAH 2017
Gambar 148
Gambar 158
Gambar 169
Gambar 1710
Gambar 1811
Gambar 1912
Gambar 2013
DAFTAR TABEL
Tabel 15
Tabel 25
Tabel 36
3
FORMAT MAKALAH 2017
4
FORMAT MAKALAH 2017
A. PERBANDINGAN TRIGONOMETRI
1. Sudut positif dan sudut negatif
Gambar 1 menunjukkan sudut positif . Sudut positif adalah sudut
(+ )
yang diukur berlawanan arah jarum jam dari sumbu X positif. Gambar 2
Gambar 1 Gambar 2
(theta), maka:
BAC =
(i). BC disebut sisi siku-siku di depan sudut ,
(ii). AB disebut sisi siku-siku di samping sudut
(iii). ,
1
FORMAT MAKALAH 2017
Gambar 4
Perbandingan trigonometri dalam segitiga siku-siku BC (lihat gambar 4)
didefinisikan sebagai berikut:
sin sisi depan BC
=
hipotenusa AC
cos sisi samping AB
=
h ipotenusa AC
tan sisi depan BC
=
s isi samping AB
Contoh:
2
FORMAT MAKALAH 2017
3
sin CAB=
5
hitunglah:
a.
sin DEA
b. Panjang EB
Penyelesaian:
a. Dalam , b. Dalam
ADE ABC ,
DE BC
tan DAE= sin CAB=
AD AC
4 DE 3 6
= =
3 3 cm 5 AC
DE=4 cm AC=10 cm
2 2 2
AE = AD + DE 2 2 2
2 2 2 AB = AC BC
AE =3 + 4 2 2 2
2 AB =10 6
AE =25 cm
AE=5 cm AB 2 =64 cm
Jadi,
AB=8 cm
AD 3 Jadi, panjang EB = AB-AE
sin DEA= = =8 cm 5 cm = 3 cm
AE 5
B. IDENTITAS TRIGONOMETRI
1. atau
sin =
y y=r sin
r
atau
x x=r cos
cos =
r
Berdasarkan teorema Phytagoras: , maka:
2 2 2
x + y =r
2 2 2
( r cos ) + ( r sin ) =r
r 2 ( cos 2 +sin 2 )=r 2
Jadi,
cos 2 +sin2 =1
3
FORMAT MAKALAH 2017
2. dan
sin cos
tan = cot =
cos sin
3. (kedua ruas dibagi dengan )
2 2 2
cos +sin =1 cos
2
sin 1
1+ 2
= 2
cos cos
sin 2 2
1
1+ ( ) ( )
cos
=
cos
2
1+tan 2 =( sec )
Jadi,
2
1+tan 2 =( sec )
4. (kedua ruas dibagi dengan )
2 2 2
cos +sin =1 sin
sin2 1
2
+1= 2
cos sin
cos 2
( )
sin
+1=( csc )2
2
cot2 +1=( csc )
Jadi,
2
cot2 +1=( csc )
5.
y r
sin csc = =1
r y
atau
sin csc =1 1
csc=
sin
x r
cossec = =1
r x
4
FORMAT MAKALAH 2017
atau
cos sec=1 1
sec=
cos
y x
tan cot = =1
x y
atau
tan cot =1 1
cot =
tan
5
FORMAT MAKALAH 2017
y y y y
sin
(positif) r (positif) r (negatif) r (negatif) r
x x x x
cos
(positif) r (negatif) r (negatif) r (positif) r
(positif)
y y y
tan
(positif) x y y
(negatif) x (negatif) x
x x
2. Menentukan perbandingan trigonometri untuk sudut
lebih dari 90 ke sudut lancip
sin sin(180 ) sin
Kuadran II cos cos(180 ) cos
tan tan(180 ) tan
sin sin(180 ) sin
Kuadran III cos cos(180 ) cos
tan tan(180 ) tan
sin sin(360 ) sin
Kuadran IV cos cos(360 ) cos
tan tan(360 ) tan
Tabel 3
Contoh:
Nyatakan dalam sudut-sudut lancip!
a. c.
cos95 sin 276
b.
tan 252
Penyelesaian:
cos (35 )
a.
cos95 =cos (180 85 )=cos 85
b.
tan 252 =tan(180 +72 )=tan 72
c.
sin 276 =sin(360 84 )=sin 84
d.
cos (35 )=cos(36035 )=cos35
3. Perbandingan trigonometri untuk sudut khusus
a. untuk sudut sama dengan atau
0 90
Perhatikan Gambar 11. Jika maka:
=0 ,
6
FORMAT MAKALAH 2017
dan , sehingga:
y=0 x=r
y 0
sin 0 = = =0
r r
x r
cos 0 = = =1
r r
y 0
tan 0 = = =0
x r
Perhatikan kembali Gambar 11 . Jika maka:
=90,
dan , sehingga:
x=0 y=r
y r
sin 90 = = =1
r r
x 0
cos 90 = = =0
r r
y r
tan 90 = = =
x 0
b. untuk sudut sama dengan atau
30,45 , 60
Gambar 12 di samping menunjukkan
siku-siku sama kaki, dan
ABC A =B=45 AC=BC =1
satuan, maka:
|AB|2 =|AC|2+|BC|2
satuan. 45
|AB|= 1+1= 2 2
Berdasarkan tersebut, kita
ABC
dengan mudah menentukan nilai- 45
nilai berikut:
y 1 1
sin 45 = = sin 45= 2
r 2 2
x 1 1
cos 45= = cos 45 = 2
r 2 2
y 1
tan 45= = =1
x 1
Gambar 13 di samping menunjukka n
siku-siku di C dengan
ABC
3
7
FORMAT MAKALAH 2017
3 = 1 3 1
sin 60 = sin 30 =
2 2 2
cos30 = = 3
1 3 1
cos60 =
2 2 2
1 1
tan 60 = =3
3 tan 30 = = 3
1 3 3
8
D. Aturan sinus dan kosinus
1. Aturan sinus
9
atau BD = a sin C ...(5)
BD
sin C=
BC
Berdasarkan (4) dan (5), c sin A = a sin C (masing-masing ruas dibagi sin
A sin C)
...(6)
c sin A a sin C c a
= =
sin A sin C sin A sinC sin C sin A
Berdasarkan (3) dan (6), diperoleh:
a b c
= =
sin A sin B sin C
Gambar 16 menunjukkan bukti aturan
sinus untuk segitiga tumpul, dengan
90< <180
A
a sin B = b sin A
...(3)
a b
=
sin A sin B
Pada
BDA,
AD = c sin B ...(4)
Pada CDA,
AD = b sin C ...(5)
10
(4) = (5)
c sin B = b sin C
...(6)
b c
=
sin B sinC
(3) dan (6) memenuhi sifat transitif, maka diperoleh :
a b c
= =
sin A sin B sin C
Dalam ,
ACD AC b
sin = =
AD 2r
...(1)
b
2 r=
sin
Dalam BAE,
AB c
sin = =
BE 2 r
...(2)
c
2 r=
sin
Serta, ( ) ...(3)
a BAC =
2 r=
sin
Jadi,
11
a b c
= = =2 r
sin sin sin
1=
2=
3=
2. Aturan kosinus
2 13
Gambar 18
Perhatikan Gambar 18 di atas. Pada diketahui AB = 9 cm, BC = 5
ABC
= 52 81 + 18x x2
12
90 cos B = 54
54
cos B= =0. 6
90
Jadi, besar sudut B = 53,13o
Ternyata kita memerlukan rumus baru untuk mempermudah perhitungan
2 2 2
a =b +c 2 bc cos A
2 2 2
b =a +c 2 ac cos B
Bukti:
c 2 =a2 + b2 2 ab cos A
(i) (ii)
Gambar 19
Pada Gambar 19 (i) dan (ii). ABC segitiga lancip CD AB
Misalkan AD = x, maka BD = ( c x )
Pada ADC;
CD2 = b2 x2 ...(1)
Pada BDC;
CD2 = a2 ( c x )2 = a2 c2 + 2cx x2 ...(2)
Berdasarkan (1) dan (2)
b2 x2 = a2 c2 + 2cx x2
b2 = a2 c2 + 2cx
atau
a2 = b2 + c2 - 2cx ...(3)
dalam ADC;
a ...(4)
cos A= x=b cos A
b
Berdasarkan (3) dan (4)
13
2 2 2
a =b +c 2 bc cos A
Jadi, a2 = b2 + c2 2bc cos A
Dengan cara yang serupa dapat kita buktikan pula bahwa :
b2= a2 + c2 2ac cos B dan c2= a2 + b2 2ab cos C
jadi, aturan kosinus dalam ABC secara lengkap adalah sebagai berikut,
a2 = b2 + c2 2bc cos A
b2= a2 + c2 2ac cos B
c2= a2 + b2 2ab cos C
aturan kosinus dapat digunakan langsung jika urutan yang diketahui adalah
(ss, ss, ss), (sd, sd, sd), dan (ss, sd, ss). Adapun, aturan kosinus di atas
E. Luas segitiga
Dalam sembarang ABC berlaku rumus luas (L) sebagai berikut
(i)
(ii)
Gambar 20
14
Perhatikan Gambar 20 (i) diatas, pada ABC;
CD = b sin A ...(2)
180 - A
DAC=
CD = b sin
DAC
CD = b sin (180 - A)
CD = b sin A ...(3)
Berdasarkan (1) dan (3):
b = 2r sin B; c = 2r sin C
15
L ABC = 1 2r sin B . 2r sin C .sin A
2
F. Rumus trigonometri untuk jumlah dua sudut dan selisih dua sudut
1. Rumus untuk dan
cos(a+b ) cos(ab)
Berdasarkan rumus jarak , maka
2 2 2
r =x + y
AC 2=( xC -x A )2 +( y C -y A )2
={cos(a+b)-1}2 +{sin(a+b )}2
cos 2 (a+b )-2 cos(a+b )+1+sin 2 (a+b )
{cos 2 ( a+b)+sin 2 ( a+b)}+1-2 cos(a+b )
1+1-2 cos(a+b)
2 -2 cos( a+b)
BD 2=( x D -x B )2 +( y D -y B )2
=(cosb-cosa )2 +(-sinb-sina )2
2 2 2
cos 2 b-2 cosa cosb+cos a+?sin b+2 sina sinb+sin a
2 2 2 2
(cos a+sin a )+(cos b+sin b )-2 cosa cosb+2 sina sinb
1+1-2 cosa cosb+2 sina sinb
2-2 cosa cosb+2 sina sinb
Pada gambar dan kongruen sehingga AC=BD..
AOC BOD
Berdasarkan persamaan tersebut, maka:
16
AC=BD
AC 2 =BD 2
2-2 cos (a+b )=2-2 cos a cos b+2 sin a sin b
-2 cos (a+b )=-2 (cos a cos b-sin a sin b )
cos(a+b )=cos a cos b-sin a sin b
Jadi, diperoleh:
cos (a+b )=cos a cos b-sin a sin b
Dengan memandang bahwa maka dari rumus
a-b=a+( -b),
kita dapat menentukan rumus sebagai berikut:
cos (a+b ) cos (a-b)
cos (a-b)=cos (a+(-b))
=cos a cos (-b)-sin a sin(-b)
=cos a cos b-sin a (1-sin b )
=cos a cos b+sin a sin b
17
(sin a cos b+cos a sin b)
=
(cos a cos bsin a sin b )
(sin a cos b) (cos a sin b )
+
(cos a cos b ) (cos a cos b )
=
(cos a cos b) (sin a sin b )
(cos a cos b ) ( cos a cos b )
sin a sin b
+
cos a cos b
=
sin a sin b
1-
cos a cos b
(tan a+tan b )
=
(1-tan a tan b )
Jadi diperoleh:
tan a+tan b
tan (a+b )=
1-tan a tan b
Dengan memandang
a-b=a+(-b )
tan (a-b)=tan (a+(-b ))
tan a+tan (-b)
=
1-tan a (-tan b )
(tan a-tan b)
=
(1+tan a tan b )
Jadi,
(tan a-tan b)
tan (a-b )=
(1+tan a tan b )
18
=cos a cos a-sin a sin a
=cos 2 a-sin 2 a
=cos2 a-(1-cos2 a )
=2 cos2 a-1
Jadi,
2
cos 2a=2 cos a-1
Atau
2 2
cos 2a=(1-sin a )-sin a
2
=1-2 sin a
Jadi,
cos 2a=cos2 a-sin2 a
2
cos 2a= 2 cos a-1
cos 2a= 1-2 sin 2 a
3. Rumus untuk
tan 2a
tan 2a=tan ( a+a )
(tan a+tan a )
=
(1-tan a tan a )
(2 tan a)
= 2
(1-tan a )
Jadi, diperoleh
( 2 tan a)
tan 2a=
(1-tan2 a )
4. Rumus dan
1 1
sin a cos a
2 2
a. Rumus
1
sin a
2
cos 2a=1-2 sin 2 a
1 1
( )
cos 2 a =1-2 sin2 a
2 2 ( )
1
cos a=1-2 sin 2 a
2 ( )
1 1 1
( )
sin2 a = cos a
2 2 2
19
sin ( ) (
1
2
1 1
a = cos a
2 2 )
b. Rumus
1
cos a
2
cos 2a=2 cos 2 a-1
1 1
( )
cos 2 a =2 cos2 a -1
2 2( )
1
( )
cos a=2 cos 2 a -1
2
1 1 1
2 ( )
cos 2 a = + cos a
2 2
cos
1
2 ( )
1 1
a = + cos a
2 2
20
2 sin a cos b=sin (a+b )+sin (a-b)
b. Rumus
2 cos a sin b
sin (a+b)=sin a cos b+cos a sin b
sin (a-b)=sin a cos b-cos a sin b
sin (a+b) -sin (a-b)=2 cos a sin b -
Jadi diperoleh
2 cos a sin b=sin (a+b ) -sin (a-b )
21
DAFTAR PUSTAKA
Koko Martono, dkk. 2007. Matematika dan Kecakapan Hidup untuk SMA Kelas
XI untuk Program IPA. Jakarta:Ganeca Exact.