I. NYEMAK
Standar Kompetensi : Mampu memahami dan menangapi
berbagai ragam wacana lisan tentang
bahasa, sastra dan budaya Jawa melalui
menyimak informasi dari media elektronik
maupun cerita yang disampaikan secara
langsung atau melalui rekaman.
Kompetensi Dasar : Menyimak dan menanggapi siaran dan
informasi dari media elektronik, tuturan
langsung atau pembacaan teks.
A. Nyemak wacan.
Salah siji siswa maca, liyane nyemak.
Cekak aose sakabehing tumindake wong urip ing alam donya kudu nganggo tata
krama, tansah nganggo deduga utawa pangati-ati. Sing gelem nindakake tata krama uripr
bakal tentrem, begja, tansah nemu keslametan ing sadhengah papan. Sapa sing bisa
migunakake tata krama kanthi becik bakal mundhak ajining dhirine, dikurmati, diajeni wong
liya lan dadi tuladha urip sing utama. ( Sudiyatmana, 1994).
B. Kawruh Basa
Apa tegese tembung kang kacithak miring ing ngisor iki ?
7. Apa perabot rumah tangga wis padha ditata ing omah anyar ?
10. Aja digebyah uyah, ora saben siswa ora duwe tata krama, isih akeh sing duwe
subasita.
C. Mangsuli Pitakon
a. ing sekolah
b. ing omah
II. MICARA
Standar Kompetensi : Mengungkapkan pikiran, pendapat, gagasan dan tanggapan dalam
berbagai bentuk wacana lisan dan non-lisan tentang bahasa, sastra dan
budaya Jawa dengan menggunakan santun bahasa atau unggah-
ungguh bahasa sesuai dengan konteks buaya Jawa.
Kompetensi Dasar : Memperkenalkan diri dan orang lain dengan sikap santun dan dengan
tingkat tutur yang tepat.
Indikator : * Melafalkan kalimat perkenalan berbahasa Jawa dengan tingkat tutur ngoko dan
atau krama dengan lancar dan intonasi yang sesuai denga konteks pembicaraan.
* Mengembangkan wicara perkenalan dengan menggunakan tingkat tutur ngoko
dan atau krama.
* Mengidentifikasi ungkapan-ungkapan dan perilaku sebagai penanda sikap
santun.
Materi : Pacelathon.
A. Pacelathon
Tindakna pacelathon iki !
Dina senin iku, dina sing wigati tumrap para siswa SMA Taruna Bakti sebab Masa
Pengenalan Sekolah diwiwiti. Sarampunge upacara pembukaan MPS, ana wektu kanggo leren
sawetara. Sinambi ngenteni kegiatan sabanjure, ana siswa kang mloka-mlaku karo kancane sing
wis kenal, ana sing mung lungguhan ing ngarep kelas, ana sing maca madding utawa koran ing
papan informasi.
Widada mung ijen ing SMA Taruna Bakti, ora ana kanca sing saka SMP sadurunge,
dheweke banjur nyedhaki bocah sing ana ing sisihe, karo ngulungake tangane, tembunge alon,
polatane grapyak lan sumanak.
Widada : “Kenalke, aku Widada kelas XB, yen kowe ?”
Andika : ”Andika, aku iya kelas XB, sajake aku wis tahu weruh kowe sadurunge, nanging
neng endi ya, aku kok lali.”
Widada : ”Lha neng endi, apa nalika ing kene njupuk formulir pendhaftaran, apa neng endi
coba eling-elingen?”
Andika : ”O, ya, apa kowe melu club basket, sajake tahu tandhing karo club basket karo
SMP ku biyen.”
Widada : “Bener, mula aku sajak wis tahu weruh kowe, omahmu ngendi An ?”
Andika : ”Desa Karangsari cedhak daleme Pak Lurah, yen kowe endi ?”
Widada : ”Yen omahku rada adoh saka kene, ing Perumahan Griya Mulya, kira-kira ya 8
km saka kene.”
Andika : ”Wah yen ngono budhalmu sekolah luwih esuk tinimbang aku ya, aku yen sekolah
mung mlaku lho.”
Widada : ”Kepenak kuwi, yen aku jam 6.15 wis kudu mangkat, ngepit alon-alon, kira-kira
jam 6.45 wis tekan.”
Andika : ”Mengko lungguhe jejer wae, kapan dolan omahku, apa mengko bali sekolah
mampir ?”
Widada : ”Ya kena wae, kae wis bel, ayo neng aula sekolah mesthine kegiyatan bakal
dibacutake.”
Andika : ”Ya ayo….”
B. Unggah-ungguh
Saka pacelathon antarane Widada lan Andika bisa kajupuk dudutan yen bocah loro iku
migunakake tata krama ingsrawunge. Sanajan migunakake basa Jawa ngoko sing prasaja, nanging
bocah loro iku tansah ajen-ingajenan. Ora migunakake tembung sing kasar sing bisa gawe seriking
ati. Tansah grapyak lan sumanak. Tembunge kepenak dirungokake lan gawe enaking ati sing
diajak srawung.
Pancen tetembunganwong guneman iku warna-warna. Ana sing mboseni utawa gawe gela
sebab tembunge nylekit, gawe serik. Tetembungan bisa ngraketake paseduluran, nanging bisa
methalake kekadangan. Yen ora ngeti-ati, tembung sakecap bisa gawe serik selawase urip.
Ana tembung sing bisa natoni utawa nyilakani wong liya. Ana tembung kang landhep,
landhepe ngungkuli pedhang. Mula diati-ati ing saben ucap, tembung lan gunem. Mung wae,
banjur aja wedi guneman. Becike guneman saperlune, lumrah lan sacukupe wae.
Sing kudu digatekake wong guneman :
2. Kapan wektune ?
C. Gawe Pacelathon
III. MACA
Standar Kompetensi : Mampu membaca dan memahami berbagai teks bacaan tentang bahasa,
sastra dan budaya serta menganalisis struktur dan isinya.
Kompetensi Dasar : Memahami dongeng atau cerita
Indikator : * Mengungkapkan ringkasan isi dongeng atau cerita wayang denga bahasa Jawa
tingkat tu-tur krama.
* Mengidentifikasi ungkapan-ungkapan yang mengandung nilai-nilai budi pekerti
dalam dongeng atau cerita wayang.
Materi : Membaca cerita wayang
A. Crita Wayang
SEMAR
Semar iku putrane Sang Hyang Wenang lan Dewi Wiranti. Sedulure Semar ana loro
yaiku Sang Hyang Antaga ( Togog) lan Sang Hyang Manikmaya ( Bathara Guru ).
Sedulur telu iku dumadi saka cahya putih kaya dene endhog. Kulite dadi Antaga, putihe
dadi Ismaya (Semar ) lan kuninge dadi Manikmaya ( Bathara Guru). Nalika Semar manggon
ing kahyangankanthi asma Sang Hyang Ismaya.
Sesebutan Semar liyane Ki Lurah Badranaya, Nayantaka, Janggan Asmaransanta,
Bogajati, Boga Sampir mapan ing Karang Kedhepel. Sadurunge dadi Semar, wujud BAthara
Ismaya sing bagus lan mapan ing kahyangan. Nanging banjur dadi Semar, cendhek,
mblendhung wetenge lan rembes mripate.
Critane mangkene :
Sedulur telu yaiku Antaga, Ismaya lan Manikmaya melu sayembara. Sapa bisa ngelu
jagad bakal dadi ratuning kahyangan. Sepisan Antaga nyoba, ora bisa malah suwek lambene
banjur salin wujud dadi Togog sing amba lambene. Semar bisa ngulu jagad, nanging ora bisa
ngetokake mula wetengedai gedhe. Sing bisa mung Manikmaya, mula banjur diangkat dadi
ratuning Dewa ing kahyangan kanthi sesebutan Bathara Guru.
Dening Sang Hyang Wenang, Ismaya kadhawuhan mudhun ing ngarcapada, donyaning
manungsa dadi pamomonge satriya, kalebu leluhure Pandhawa saanak turune. Semar duwe
anak telu yaiku Gareng, Petruk, Bagong. Banjur wong papat diarani Panakawan utawa
Punakawan (pana: ngerti, kawan: kanca).
Semar tansah paring wewarah marang bendara kang lagi susah atine. Negara sing kena
pageblug, katekan Semar bisa dadi tentrem, ayem lan mulya. Tumrap para satriya Pandhawa,
Semar dianggep pepundhene dewa ngejawantah, bisa ngerti sadurunge prakara dumadi ing
donya.
Sanajan ala wujude, Semar luhur bebudene, tata kramane ganep, sabar, ora tau nesu,
tresna asih marang sapadhane lan wicaksana. Yen lagi nesu , dewa utawa manungsa ora ana
sing bisa nandhingi, kajaba Sang Hyang Wenang.
Budi Pekerti :
1. Aja mbiji manungsa saka blegere awak, nanging saka tumindake. Wong becik rupane durung
mesthi luhur budine.
2. Abdi kudu setya lan bekti marang bendara.
3. Manungsa kudu bisa nampa pepesthening / takdire Gusti.
(Jatirahayu, 2002: Mutyara Rinonce, Budi Pekerti Ing Pewayangan)
B. Kawruh Basa
Tembung ing wacan iki golekana tegese !
5. Ing negara Ngamarta lagi ana pageblug, kawula lara esuk, sore mati.
10. Blegere Semar pancen ora sepiraa, nanging luhur bebudene, sekti mandraguna.
C. Mangsuli Pitakon
Kawangsulana nganggo basa karma !
D. Maca Jawa
Cobi seratan Jawi menika kawaosa kanthi leres !
1.Är[mai=g[wsepiai=pmºihmemyuayuni=bwn.
2.ÄzufilkuautmknQismPu/nai=bufi.
3. ÄallnBecikHikufumunu=anaw[kK[d[w.
4.Äspllimr=kbecikKnNi=liynHikuky[kwn¿,
5.ÄaucpHikubisffijlrnKbecikKnLnJlrnNi=pti.
6.ÄmultSlirtnSh[ali=lwnWsPf.
7.Äsi=spkulintuminFkHlbklCilkauri[pP.
8.ÄbegJbegJ[nk=lliaisihbegJk=[ali=lwnWsPf.
9.Äajrum=sbisnzi=bisarum=s.
10.Ä[ynFibecikKi[w=oliytulisSenHi=wtusupy[aorgmP=lli.
IV. NULIS
Standar Kompetensi : Mampu mengungkapkan pikiran, pendapat, dan gagasan tentang bahasa,
sastra, dan budaya Jawa dalam ragam tulis
Kompetensi Dasar : Menulis wacana beraksara Jawa..
Indikator : Mengalihaksarakan kata dan kalimat yang beraksara latin dalam aksara Jawa de-ngan
tepat.
Materi : Menulis aksara jawa
A. Intisarining Wacan
Cobi waosan Semar menika kaserata intisarinipun, utawi karingkes, lajeng dipunserat bab
ingkang pokok-pokok kemawon, kanthi basa ingkang sae !
B. Nulis Tata Krama
Ing mata pelajaran PKK mesthine para siswa wis tau oleh pamulangan bab tata kramane wong
mangan. Kajaba iku ing kulawarga mesthi diajari carane mangan kang becik utawa malah
duwe pengalaman tata kramane wong mangan ing omah, yen duwe tamu, utawa ing restoran.
Tugas
2. Bab-bab kang ora oleh katindakake nalika wong padha mangan bebarengan.
C. Nulis Jawa
Kaserata mawi aksara Jawi !
B. LKS 2
WULANGAN 2 : KASUSASTRAN
I. NYEMAK
Standar Kompetensi : Mampu memahami dan menanggapi berbagai ragam wacana
lisan tentang bahasa, sastra dan budaya Jawa melalui
menyimak informasi dari media elektronik maupun cerita yang
disampaikan secara langsung atau melalui rekaman.
Kompetensi Dasar : Menyimak dan menanggapi geguritan
Indikator : * Menceritakan kembali dengan kata-katanya sendiri mengenai isi
geguritan dalam bahasa jawa denga tingkat tutur krama.
* Mengidentifikasi ungkapan-ungkapan yang mengandung
nilai-nilai budi pekerti dalam geguritan.
Materi : Geguritan
A. Nyemak Geguritan
Geguritan menikasalah satunggaling wujud asiling kasusastran Jawi gagrag enggal
ingkang nggadhahi cakrik mirunggan. Nanging eman sanget boten kathah tiyang mliginipun
para anem ingkang nggatosaken. Kamangka, geguritan kathah ingkang ngemu suraos luhur,
ingkang mekaten wau saged kawastanan sastra adiluhung. Ing ngelmu kasusastran Yunani, bab
menika saged nggadhahi fungsi dulce (kaendahan) lan fungsi utile (kagunan/paedah).
Satunggaling asiling kasusastran kasebut endah lan sae yen fungsi kekalih wau saged nyawiji,
inggih menika endah yen kawaos lan migunani tumrap budi pekertining tiyang ingkang maos/
mirengaken.
Cobi geguritan menika kawaosa kanthi irama ingkang sae! Siswa sanesipun nyemak !
Uga mberat reretu kang ngaru biru warisan kang wiwit semrawut
( Nursinggih, 2005 )
B. Teges Tembung
Cobi kapadosana tegesipun tembung manika, saged ningali Kamus Basa Jawi.
1. Dhandhang 9. sungkawa
8. Dana
C. Mangsuli Pitakon
Kawangsulana ngangge basa ingkang sae !
D. Ngandharake Panemu
1. Menapa para siswa remen dhateng geguritan ? Yen remen menapa dhasaripun, yen boten
remen menapa sebabipun ?
2. Kajawi geguritan, ing kasusastran Jawi, menapa ingkang dipunmangertosi para siswa ?
3. Kadospundi pamanggihipun para siswa bab pamilihing tembung ing geguritan” Aja
Kuwatir Pahlawanku” ?
a. Gampil dipunpahami
b. Angel dipunpahami
II. Micara
Standar Kompetensi : Mengungkapkan pikiran, pendapat, gagasan dan
tanggapan dalam berbagai bentuk wacana lisan dan non- lisan tentang bahasa,
sastra dan budaya Jawa dengan menggunakan santun bahasa atau unggah-
ungguh bahasa sesuai dengan konteks budaya Jawa.
Kompetensi Dasar: Menceritakan berbagai pengalaman berbahasa Jawa sesuai
dengan konteksnya.
Indikator : * Menceritakan secara lisan pengalaman pribadi dan atau orang lain
(yang lucu, menyenangkan, mengharukan, dsb) dengan pilihan kata
dan ekspresi yang sesuai dalam bahasa Jawa tingkat tutur ngoko dan
atau karma.
* Menanggapi pengalaman yang diceritakan orang lain dengan bahasa
Jawa tingkat tutur ngoko dan atau krama
Materi : Dhiskusi bab geguritan
A. Geguritan
Ingkang kedah dipungatosaken nalika maos geguritan 4 W:
1. Wicara = pocapan / lafal
4. Wirasa = penjiwaan.
Katrangan :
Nalika maos geguritan , posapan kedah cetha, boten groyok, blero utawi mangu-mangu ( ragu-
ragu ). Kedah saged ngucapaken aksara kanthi leres, umpaminipun mbedakaken aksara a/o;
t/th; d/dh; è/ é/ ê, lsp.
Iramaning tiyang maos geguritan saged minangka pandudut (daya tarik) tiyang ingkang
mirengaken. Sora utawi boten iramanipun kalarasaken kaliyan isinipun geguritan. Geguritan
kanthi tema perjuwangan temtu anggenipun maos sora (banter), semangat. Beda kaliyan maos
geguritan isi kesusahan, kasmaran temtunipun pamaosipun langkung alon, sareh.
Ebahing badan lan pasuryan (rai) kedah dipungatosaken kedah luwes (ora kaku) lan sampun
ngantos ketingal kadamel-damel.
Wirasa kaetrepken kaliyan isining geguritan umpaminipun : nesu, gumbira, sisah, kejem,
wibawa, getun, lsp.
B. Dhiskusi.
Sawise para siswa nyemak wong / siswa / kanca maca geguritan banjur dhiskusi karo
kancamu, carane :
III. Maca
Standar Kompetensi : Mampu membaca dan memahami berbagai teks bacaan tentang
bahasa, sastra dan budaya serta menganalisis struktur dan isinya.
Kompetensi Dasar : 1. Membaca geguritan.
2. Melagukan dan memahami tembang Macapat
Indukator : 1. a. Membaca geguritan
b. Mengidentifikasi ungkapan-ungkapan yang mengandung nilai-nilai budi
pekerti dalam geguritan
2. a. Melagukan tembang macapat.
b. Mengidentifikasi ungkapan-ungkapan yang mengandung
nilai-nilai budi pekerti dalam tembang macapat
Materi : 1. Membaca geguritan
2. Melagukan tembang macapat
LAKU UTAMA
sunaring kabecikan
aruming kaendahan
PIWELINGE IBU
kesrimpung slendang
kesandhung gelung
kagubel kalung
C. Tembang Macapat
Tembang macapat kalebu asiling kabudayan Jawa. Lumrah diarani puisi terikat sebab anggone
gawe nuhoni aturan tertamtu: guru lagu, guru wilangan, guru gatra.
Coba tembang Gambuh iki tembangna ijen utawa bebarengan. Yen durung bisa, bisa
ngrungokake kaset tembang macapat, ngrungokake bapak/ ibu guru nembang, utawa nyuwun
priksa marang bapak/ ibu utawa sapa wae sing bisa nembang.
GAMBUH
65322355356
2161222223165
12223123
Be-cik ngu-pa – ya – a I – ku
356532312
Cakepan liyane :
♣ Ana pocapanipun
♣ Si kidang umbagipun
♣ sayekti : sanyatane
♣ kojur : cilaka
♣ ngupaya : golek
♣ esthi : gajah
♣ umbag : watak
2. Mangsuli Pitakon.
Sinten ingkang dados gegambaran gadhah watak adigang, adigung lan adiguna ?
Ingkang gadhah watak adigang, adigung, adiguna bakal cilaka, menapa buktinipun ?
Piwulang menapa ingkang saged kapendhet saking tembang Gambuh ing nginggil ?
1.Ä[w=obecikHikutnShwelsHsihlnSugihpzpurmr=spdpd.
2.ÄspllikbecikK[nNliynHi=te[mBauri[pPs_sr.
3.Ä[w=oautmbecikHi=bsalusHi=[solhbw.
4.Äsi=sugihzelM|bisg[wsen_[w=oliyaikuautm.
5.Äst(si=luwihsekTiaikufumunu=ai=ati[n[d[w.
6.Äspjuju/luau/becikKetitikHlketr.
7.Äsen_[w[whaiku[aorvebbH[kmLrt¿,
8.Ä[w=ofipe/cyam/gsktuminF[kK[d[w.
9.Ärekssaikimug-mugmul-ai=te[mBburi.
10.ÄspnnF|/zunD|hspaut=kufuby/.
IV. Nulis
Standar Kompetensi : Mampu mengungkapkan pikiran, pendapat, dan gagasan tentang
bahasa, sastra, dan budaya Jawa dalam ragam tulis.
Kompetensi Dasar : 1. Membaca gancaran ( prosa)
2. Membuat geguritan
Indikator : 1. Membuat gancara ( prosa) menggunakan bahasa yang sederhana.
2. a. Menentukan tema geguritan
b. Membuat geguritan
c. Memasukan ajaran moral atau nilai-nilai budi pekerti dalam geguritan yang
dibuat.
Materi : Membuat gancaran dan menulis geguritan.
A. Gancaran
Gancaran inggih menika prosa utawi andharan bebas, kados dene yen damel karangan.
Tugas
Sekar Gambuh ing nginggil ( 4 pada ) kadamela gancaran ngangge ukara prasaja.
B. Gawe geguritan.
Gefuritan saged kawastanan puiasi bebas, sebab langkung mardika ( cacahing tembung,
larik) boten kaiket paugeran tertamtu kados tembang. Sanajan ukaranipun kathah nanging
maknanipun kempel, manunggal lan runtut. Caranipun damel geguritan kanthi damel
cengkorongan ( kerangka) utawi boten. Urut-urutanipun damel umpaminipun :
1. Nemtokaken tema
2. Milih irah-irahan ( judul) ingkang sae, narik kawigatosaning pamaos, sokur yen cekak
aos/ mentes.
3. Milih tetembungan ingkangsae
4. Antawisipun irah-irahan la nisi, kedah wonten sambungipun
5. Saged migunakaken purwokanthi, basa lan susastra.
Kadamela geguritan ingkanng temanipun ing ngnadhap menika, saged milih salah setunggal :
1. Kabudayan / kesenian
2. Kaendahan
3. Katresnan
4. Perjuwangan.
C. LKS 3
WULANGAN 3 : KEBUDAYAAN
I. Nyemak
Standar Kompetensi: Mampu memahami dan menanggapi berbagai ragam wacana lisan
tentang bahasa, sastra dan budaya Jawa melalui menyimak informasi dari media
elektronik maupun cerita yang disampaikan secara langsung atau melalui rekaman.
Kompetensi Dasar: Menyimak dan menanggapi cerita wayang atau kethoprak.
Indikator : * Menceritakan kembali dengan kata-katanya sendiri mengenai isi geguritan
dalam bahasa jawa denga tingkat tutur krama.
* Mengidentifikasi ungkapan-ungkapan yang mengandung nilai-nilai budi
pekerti dalam geguritan
A. Crita Wayang
A. Intisarining Wacan
B. Budi Pekerti
Piwulang utawi budi pekerti menapa ingkang wonten ing cariyos Ramawijaya ?
Cobi kaserata :
a. Piwulang sae
b. Piwulang boten sae
Asiling seratanipun para siswa, saged kangge dhiskusi ing kelas.
C. Cariyos wayang
Wayang minangka kagunan (seni) lan kabudayan Jawi ingkang sampun pinten-pinten abad
laminipun. Wayang tuwuh nalika abad kaping 11 wonten ing kakawin Arjuna Wiwaha ing
jaman Prabu Airlangga. Wayang ugi kasebat ing Kitab Wreta Sancaya abad kaping 12, wayang
ugi kasebat ing Kitab Baratayudha karangan Empu Sedah taun 1157. Dados ngantos samenika
wayang sampun 10 abad laminipun. Kabudayan ingkang saged lestari ngantos 10 abad malah
kepara langkung mesthi gadhah kalangkungan ngedap-edapi.
Dhiskusi kanthi pitaken :
Menapa sebabipun wayang saged lestari ngantos pinten-pinten abad ?
II. Maca.
Standar Kompetensi : Mampu membaca dan memahami berbagai teks bacaan tentang
bahasa, sastra dan budaya serta menganalisis struktur dan isinya.
Kompetensi Dasar: Memahami dongeng atau cerita wayang
Indikator : a. Membaca cerita wayang
b. Mengidentifikasi ungkapan-ungkapan yang mengandung nilai-nilai budi pekerti dalam
cerita wayang
Materi : cerita wayang
A. Janturan
B. Upacara Adat
MANTU
Mantu ditegesi duwe gawe ngomah-omahake putra-putrine sing diwasa. Diarani
ngomah-omahake sebab nyawijekake putrine (prawan) karo jejaka, banjur manggon ana
sawijining panggonan/ saomah lan urip bebarengan ing madyaningmasyarakat.
Manunggaling prawan jejaka ana ing bebrayan bisa mawohake kabagyan, kamulyan lan
putra/ anak sing bakal nerusake keturunane.
Manut tata cara Jawa, sadurunge mantu, diwiwiti rerangkening tata cara , yaiku :
a. Lamaran
Lamaran iku rerangken tata cara nalika wong tuwane jejaka sowan ing wong
tuwane bocah wadon sing dituju dadi jodhone, sing arep padha bebesanan
rembugan bab sesambungan tresna para putrane disekseni kulawarga lan sanak
sedulur.
b. Paningset lan lambing kalpika (tukar cincin)
Yen lamaran wis ditampa, banjur calon besan nemtokake wektu kanggo tata cara
paningsetan kanthi lambing kalpika, lumrahe uga dikantheni piranti liyane
umpamane dhuwit, sandhangan (jarit/rok, klambi), mas-masan (gelang, kalung,
suweng lsp), jajanan (jadah, wajik, jenang, roti), who-wohan (gedhang, jeruk,
nanas, salak, apel, lsp), urip-urip (ayam, bebek, banyak, lsp). Kabeh mau minangka
lambing lan wujud tanggung jawab sing bakal ditindakake calon penganten kakung
marang calon garwane lan kulawargane, kudu nyukupi sandhang pangan lan
ubarampe kanggo panguripane, Sawise tata cara lamaran, banjur ditindakake tata
cara upacara mantu.
Tata cara upacara upacara mantu kayata:
a. Pasang tarub
Tarub, kerata basane ditata supaya katon murub. Maknane yen arep nampa tamu
lumrah nata panggonan supaya katon becik, diwenehi rerenggan supaya endah
lumrahe direnggani janur kuning. (janur = sejatine nur/ cahya).
b. Buwangan
Sing dibuwang takir (panjang ilang) isi kacang-kacangan, bumbon ( bumbu
pawon), rajangan daging, dhuwit receh. Kabeh mau minangka lambing mbuwang
sakabehing sukerta, lan pepalang supaya pakaryan sing ditindakake ora ana
alangan.
c. Pasang tuwuhan
Tuwuhan tegese maneka warna tanduran sing ditata ing tarub, wujude gedhang
suluh setundhun, cengkir gadhing, tebu, godhong (kluwih, alang-alang, ringin), pari
sawuli, lsp. Maknane supaya temanten bias nuwuhakeurip mulya, dadi tuladhaning
kulawarga.
d. Siraman
Siraman ditindakake sedina sadurunge upacara dhaup (nikah) ancase calon
penganten resik lair lan batine, ditindakake para sesepuhing temanten.
e. Midodareni
Midodareni saka tembung widadari, maknane supaya calon penganten endahing
warna kaya widadari, sadurunge upacara nikah. Sawise tata upacara iku
katindakake banjur ditindakake upacara pawiwahan utawa pahargyan. Pawiwahan
(ijab lan upacara panggih), menawa pahargyan (pesta). Ana ing tata cara Jawa
lumrahe ana adat penganten gagrag Ngayogyakarta lan Surakarta, sing mbedakake
ing paes penganten lan tata carane panggih. Bab iki bakal diandharake ing
kalodhangan candhake.
2. Ngandharake Panemu
a. Kepriye tata carane yen ana wong duwe gawe mantu ing panggonan sakiwa
tengenmu, apa uga nindakake tata cara adat Jawa ?
b. Apa para siswa uga nate kapatah minangka paraga ing upacara penganten.
Minangka paraga apa ?
c. Jaman saiki akeh wong duwe gawe mantu mligine pahargyan (pesta) ditindakake
ing gedhung. Kepriye panemumu ?
e. Kajaba upacara adat mantu, upacara adat apa wae sing kok ngerteni.
IV. Nulis
Standar Kompetensi : Mampu mengungkapkan pikiran, pendapat, dan gagasan tentang
bahasa, sastra, dan budaya Jawa dalam ragam tulis.
Kompetensi Dasar : Mengarang dengan tema bahasa, sastra dan budaya Jawa
Nindakake upacara adat padha karo salah sawijining cara nglestarekake kabudayan Jawa sing
adiluhung.
Coba gawea karangan, sing temane bisa milih andharan ing ngisor iki:
1. Nemtokake tema
2. Gawe irah-irahan (judul) cekak aos nanging bisa narik kawigatene wong liya.
3. Milih tetembungan sing becik, prasaja lan laras.
4. Migunakake ejaan kanthi bener ( bias mbedakake t/th, d/dh, a/o, lsp)
5. Sadurunge gawe karangan bisa kanthi cara gawe cengkorongan (kerangka).
6. Maca buku sing ana sambung rapete karo karangan sing bakal digawe.
B. Layang Jawa
Salah satunggaling sarana kangge sambung rembag/ komunikasi inggih menika serat.
Serat wujudipun prasaja, mirah, gampil anggenipun damel.
Serat menika atur dhateng tiyang sanes, supados tiyang ingkang dipunulemi
rawuh ing papan lan wekdal ingkanng sampun katemtokaken. Umpaminipun ing
adicara: mantu, syukuran, supitan, tanggap warsa (ulang tahun) lsp. Basanipun
karma, katata kanthi sae kangge ngaosi (ngajeni) tiyang ingkang dipunaturi ulem.
Serat menika isinipun cekak aos menapa perlunipun, dipunkintun lumantar pos.
c. Serat Lelayu
Serat menika isi kabar kematian utawi caos kabar sedanipun satunggaling
piyantun.
Isi kabar keslametan lan pandonga tumrap tiyang ingkang dipunkintuni serat.
f. Paprenahan
Tegesipun ingkang kintun serat kaprenah menapa kaliyan ingkang dipunkintuni serat
( putra, mitra, adhi, ponakan, lsp)
h. Nama
3. Tuladha Serat Jawi
a. Serat Kitir
Ing Semarang
Salam taklim,
Wiyose, aku ngaturi kabar panjenengan lan mbakyu menawa simbah gerah, saiki
mondhok ing R.S. Sardjito. Mula aku nganti-anti rawuh panjenengan sekaliyan, nuwun.
Ingkang rayi
Daniswari
b. Serat Lelayu
Lelayu
Ngaturi priksa, sampun katimbalan ing pangayunaning Gusti ing dinten Minggu
Pon, 20 Januari 2007 watawis tabuh 23.00 Ibu / Simbah Sarmini, kanthi kaparingan
yuswa 87 taun.
Layon badhe kasarekaken ing sasanalaya Karangsari, Jetis Bantul, ing dinten
Senen Wage, 21 Januari 2007 wanci tabuh 13.00.
Mugi sedherek kula sedaya ingkang priksa utawi mireng pawartos lelayu menika
kersa caos kabar dhateng sanak kadang lan tangga tepalih. Nuwun.
Sumardi sakaluwarga.
Sasampunipun maos tuladha serat Jawi ing nginggil, kapadosana tuladha utawi damela
serat :
I. Nyemak.
Standar Kompetensi : Mampu memahami dan menanggapi berbagai ragam wacana lisan tentang
bahasa, sastra dan budaya Jawa melalui menyimak informasi dari media
elektronik maupun cerita yang disampaikan secara langsung atau melalui
rekaman.
Kompetensi Dasar: Menyimak dan menanggapi Campursari
Indikator : * Menceritakan kembali dengan kata-katanya sendiri mengenai isi lagu campursari
dalam bahasa jawa denga tingkat tutur krama.
* Mengidentifikasi ungkapan-ungkapan yang mengandung nilai-nilai budi
pekerti dalam lagu campursari
Materi : lagu campursari
A. Lelagon Campursari
CAMPURSARI
Campursari bisa diarani lelagon, sebab anggone maca / nembang bisa kanthi cara
dilagokake (kanthi solah bawa). Campursari uga bias wujud macapat, gendhing, langgam lan
tembang liyane. Lelagon campursari iku ora duwe aturan sing baku utawa gumathok, sing
mesthi bias gawe gumyak lan seneng sing ngrungokake lan bias kanggo nglelipur ati.
Cakepane uga prasaja lan gampang diapalake, disenengi para mudha lan sepuh, malah kepara
disenengi bocah-bocah.
Sing ngiringi dumadi saka gamelan (instrument tradisional) kayata: kendhang, saron,
demung lsp, lan alat music kayata: gitar, bas, drum, organ, lsp; loro-lorone ditabuh bebarengan
kanthi laras lan kepenak dirungokake.
Penyanyi sing kondhang kayata: Manthous, Didi Kempot, Sunyahni, Sony Joss, Cak
Dikin lsp. Isine lelagon campursari bias manekawarna, umpamane nggambarake: katresnan,
papan wisata, susahing ati, lelucon ,lsp.
Coba tuladha lelagon campursari iki tembangna. Bisa kanthi ijen utawa bebarengan.
Yen durung bisa kanthi cara ngrungokake kaset campursari.
1. Wujud langgam
janji-janjiku eling,
Langgam
Yen ing tawang ana lintang cah ayu, rungokna tangising ati
Bawa tegese wong nembang ijen ( tanpa diiringi gamelan ), kanggo miwiti gendhing,
langgam. Sing nembang bias lanang utawa wadon.
Teges tembung:
Tyas : ati
Tawang : langit
Ingsun : aku
Prasapa : janji
CAPING GUNUNG
(Bawa Sekar Macapat Pangkur)
Langgam
CAPING NGGUNUNG
Dhek jaman berjuang njur kelingan anak lanang,
2. Wujud Lelagon
GETHUK
Sore-sore padhang mbulan
Rene-rene bebarengan
Kae-kae rembulane
Kaya-kaya ngelingake
Swarawati (*) : Dhuh Kangmas jane aku tresna lilakna aku lunga
Ati ra kuwat nandhang rasa, rasa keranta-ranta
Itu palsu
Swarawati+
Wiraswara : Cinta kita tak terpisahkan walau di akhir zaman ( wangsul (*))
B. Kawruh Basa
1. Dasanama
Panganggenipun tembung-tembung dasanama kedah trep kaliyan pilihan tembung
sanesipun. Menawi tembungipun dasanama ngoko, inggih tembung-tembung sanesipun
ugi, menawi karma, tembung sanesipun ugi karma, menawi dasanamanipun tembung
kawi, tembung sanesipun ugi dipuntambah kawi.
Conto :
2. Tembung Garba
Tembung garba utwi tembung sandi, inggih menika tembung kalih utawi langkung
kagandheng dados setunggal, kanthi nyuda cacahing wanda (suku kata), limrah pinanggih ing
tembang (utawi geguritan), kangge ngetrapaken cacahing guru wilangan.
Tuladha :
a. Wartanireki = warta + nira +iki
Warta = kabar
Nira = kowe
Tyas = ati
II. Micara
Standar Kompetensi : Mengungkapkan pikiran, pendapat, gagasan dan tanggapan
dalam berbagai bentuk wacana lisan dan non- lisan tentang
bahasa, sastra dan budaya Jawa dengan menggunakan santun
bahasa atau unggah-ungguh bahasa sesuai dengan konteks
budaya Jawa
Kompetensi Dasar : Menceritakan kembali dan menanggapi campursari
Indikator : * Mengemukakan pendapat secara lisan tentang lagu campursari dengan
pi-lihan kata dan ekspresi yang sesuai dalam bahasa Jawa
tingkat tutur ngoko dan atau krama.
* Menanggapi hasil dhiskusi yang diceritakan orang lain
dengan bahasa Jawa tingkat tutur ngoko dan atau krama
Materi : lagu campursari.
B. Ngandharake Panemu
Cobi kaandharaken pamanggihipun para siswa lajeng kawaos ing ngajeng, siswa sanesipun
saged suka pamanggih lan pamrayogi.
1. Kawontenan lagu campursari ing jaman samenika
2. Syair lan lagu campursari
3. Penyanyi lan pangripta campursari
4. Kadospudi pamanggihipun para siswa (pribadi) bab lelagon campursari ? Cobi kaandharna
dhasaripun !
5. Lelagon campursari kalebet asiling kabuidayan Jawi ingkang kedah dipunlestantunaken
(dilestarekake).
C. Mangsuli Pitakon
Wangsulana nganggo basa sing becik.
1. Sawise mangerteni tuladhane lelagon campursari (langgam, lagon), kira-kira apa isine
lelagon ?
a. Gethuk
b. CTT ( Cinta Tak Terpisahkan)
c. Yen Ing Tawang
d. Caping Nggunung
2. Kepriye pamilihe tembung-tembunge ing lelagon campursari ing wacan ?
3. Kajaba tuladha ing ndhuwur, apa ana lelagon campursari sing kok senengi lan sapa sing
nembang ?
4. Coba aranana music campursari kuwi apa ?
5. Apa sing dadi sebabe lelagon campursari disenengi wong ing jaman saiki, kabukten akeh
penyanyi campursari dadi kondhang manggung ing sadhengah papan, lan kaset campursari
uga laris diedol ?
III. Maca
Standar Kompetensi : Mampu membaca dan memahami berbagai teks bacaan tentang
bahasa, sastra dan budaya serta menganalisis struktur dan isinya.
Kompetensi Dasar: Melagukan dan memahami lelagon lan gendhing
Indikator : a. Membaca cerita wayang
b. Mengidentifikasi ungkapan-ungkapan yang mengandung nilai-nilai budi
pekerti dalam cerita wayang
Materi : Lelagon lan gendhing
A. Ajar Nembang
1. Lelagon
..6666.16...2356
..6532.23161312
..5555.65...2356
Ma, ma, ma, ma Ra – ma a-na ma-ling
..556.1.216532653
..6666.16...2356
..6532.23161312
..6666.16...2356
..56.1.216532356
Reff.
.3.2.3..6362.3.6
....1111.13166122
....123156121621
....111.113166533
....35.6.162162165
....55535656121621
Sing di – gon- dhol a – pa ni – ki sing ge-man-dhul ni – ki
....55535656121621
....555356131661312
.131661312
a – ti ku – la di-gon-dhol lu-nga
....55356.561221621
2. Gendhing
2727272735763276
2323232327656253
..56666623565765
. . 23 3 3 3 3 5 6 7 5 6 5 3 2
27272727..356666
.36763332765333
di-u-lang u-lung-a-ke mes-thi eng-gal ram-pung-e
.66666.66.55555.55
.33333.33.72653.22
IV. Nulis
Standar Kompetensi : Mampu mengungkapkan pikiran, pendapat, dan gagasan
tentang bahasa, sastra, dan budaya Jawa dalam ragam tulis.
Kompetensi Dasar: Mengarang dengan tema bahasa, sastra dan budaya Jawa
Indikator : 1. Mengalihbahasakan dari bahasa Jawa ngoko ke bahasa Jawa krama.
2. Mengemukakan pendapat tentang musik tradisional.
3. Membetulkan tata tulis dari lagu campursari
Materi : Alih bahasa Jawa dari bahasa Jawa ngoko ke krama.
A. Basa Krama
Ukara ingkang basanipun ngoko menika cobi kasalinana basa krama:
1. Simbah seneng ngrungokake keroncong lan langgam.
2. Aku tuku kaset campursari, sawise diwenehi dhuwit bapak.
3. Kasete dak tuduhake bapak banjur disetel.
4. Lelagon campursari iku disenengi wong tuwa lan enom.
5. Jaman saiki arang wong enom sing bisa nembang keroncong.
6. Wong ngrungokake nembang bisa kanggo nglelipur ati.
7. Keroncong iku asiling kabudayan Indonesia asli.
8. Sanajan bocah enom, aku uga seneng lelagon campursari.
9. Aja lali marang kabudayane dhewe sing adiluhung.
10. Wong manca uga akeh sing seneng tembang Jawa.
B. Ngandharake Panemu
1. Jinis music menapa ingkang para siswa remeni? Menapa sebabipun siswa remen jinis
menika?
2. Menapa siswa ugi remen musik tradisional?
3. Jinis musik tradisional kedah lestari. Menapa sebabipun?
4. Menapa lelagon campursari ugi isi pitutur?
5. Cobi kapadosana tuladha lelagon campursari, lajeng kaserata cakepanipun kanthi tata
tulis Jawa ingkang leres.
C. Tata Tulis
Cobi kaleresaken cakepan lelagon campursari menika, kanthi tata panyerat ingkang leres.
Gatosake bedanipun: a/o; t/th; d/dh.
OJO DIPLEROKI
Mas, mas, mas, ojo dipleroki
E. LKS 5
WULANGAN 5 : PARIWISATA
Kompetensi Dasar :
I. NYEMAK
A. Semakan
10. Apa untunge akeh warga sing mapan sakiwa tengene situs purbakala iku ?
C. Ngandharake panemu
Kaandharaken pamanggihipun para siswa adhedhasar pengalamanipun piyambak.
1. Taman Sari menika kalebet jinis wisata alam menapa buatan, menapa dhasaripun ?
2. Menapa sebabipun Taman Sari boten saged kapisahaken kaliyan Kraton
Ngayogyakarta ?
3. Kadospundi pamanggihipun para siswa bab wontenipun Taman Sari ing
Ngayogyakarta ? Menapa wonten ginanipun ?
4. Menapa untung lan ruginipun para warga mapan manunggal kaliyan Taman Sari?
5. Taman Sari kalebet situs purbakalaingkang kedah kajagi amrih lestari, kadospundi
caranipun njagi ?
D. Kawruh Basa
Araning Panggonan
Papan ing Taman Sari menika katerangna ginanipun :
E. Tegese Tembung
Menapa tegesipun tembung ing ngandhap !
1. taman 5. semedi
2. wisata 6. palereman
3. kraton 7. plengkung
4. umbul 8. gapura
II. MICARA
A. Dhiskusi
Wacanen lan gatekna andharan kanggo dhiskusi iki banjur pilihen salah siji saka
andharan iki. Gaweya klompok sing dumadi saka 4-5 siswa.
1. Kathah turis manca lan domestic ingkang dhateng ing Ngayogyakarta saperlu wisata,
kathah papan pariwisata ingkang kalebet asset budaya, nanging eman kathah asset
budaya ingkang risak. Kiranging kesadharan para wisatawan lan warga ing sakiwa
tengening papan wisata kangge njagi lestarining papan wau.
2. Kitha Ngayogyakarta kalebet gudhanging papan pariwisata wiwit saking wisata alam
lan wisata damelan. Ingkang kalebet wisata alam inggih menika wisata laut,
gunung, wisata budaya : candhi, museum, kraton, wisata damelan : kebon binatang,
taman, pasar seni.
Sawise dhiskusi banjur tulisen bab-bab sing wigati saka asile dhiskusi.
B. Crita Pengalaman
Critakna pengalamanmu kanthi basa sing becik ing sangerepe kancamu ing
ngarep kelas. Pengalaman sing kok critakake mau, bab anggonmu wisata ing sawijining
papan (papan wisata laut/segara, gunung, krajinan, wisata budaya lsp).
III. MACA
A. Crita Rakyat
1. Kawaosa kanthi premati
RADEN RANGGA
Sawijining dina, ing pendhapa Kraton Mataram, Kotagedhe Panembahan
Senopati didhep putrane.
“Apa sira ngerti, sebabe dak timbale Rangga ?” Pandangune Panembahan
Senopati.
“Boten rama, menapa wonten bab wigatos ingkang kula tindakaken
?””Sawengi aku ora bisa sare, sariraku krasa lungkrah, apa gelem mijeti
samparanku ?” Pandangune ingkang rama.
Raden Rangga nyembah, banjur wiwit mijet samparan ramane, sinambi
dipijeti, Panembahan Senopati nerusake pangandikane.
“Rangga, sira kudu sadhar, yen sing kok tindakake wingi dudu tumindak
sing becik, snajan sira ora mempan ketaman pusaka, saengga Tumbak Manggala
Tuban iku putung, lan sira males kanthi kepelan tangan sing ngremukake sirahe
utusan Sultan Hadiwijaya Pajang, uga kok ambali maneh marang utusan Banten.
Yentumindak mangkono iku kok terusake bisa tuwuh perdondi antarane aku lan
mitaku. Aku samar lan kuwatir yen tumindakmu iku bisa gawe cilakane awakmu
dhewe. Sira kudu ngerti yen gunung dhuwur, isih ana gunung liyane sing ngluwihi
dhuwure. Coba putungen drijiku iki yen sira rumangsa sekti.
Raden Rangga serik atine, rumangsa diice ramane, banjur nyoba mutung
drijine ramane, nanging ora bisa. Sanajan panas atine Raden Rangga banjur
nerusake mijeti samparane ramane.
“Rangga, paribasane Suradira Jayaningrat, lebur dening pangastuti,
sakabehing wujud tumindak ala lan angkara murka iku bakal sirna kanthi luhuring
budi lan tumindak utama, tumindakmu iku ora becik, kumalungkung, apa ta sing
sira goleki ing panguripan sira iku ? Uripe manungsa ora suwe, bakal abadi ing
alam sawise mati, becike sira singkiri tumindak sing ala lan seneng pamer iku.
Adhuh … Rangga kok apakake sikilku iki, rasane kok panas banget ?”
Samaparane ramane dipijet sarosane, minangka tandha yen Raden Rangga
ora seneng marang pangandikane ramane. Panembahan Senopati inggal nendhang
Raden Rangga nganggo samparane, saengga Raden Rangga mencelat metu nabrak
beteng kraton ngati jebol lan tiba ing desa Depokan (sing saiki mapan ing sisih
kidule Kraton Bonbin Gembira Loka).
Raden Rangga banjur mlayu ninggalake Mataram, dheweke ngerti yen
ramane duka banget, lungane tumuju ing Pati daleme pamane Wasis Jayakusuma.
Nalika iku sang paman lagi lenggah siniwaka diadhep para nayaka ing pendhapa
kadipaten. Adipati Wasis ngawe, supaya Raden Rangga nyedhak ing sajroning
pendhapa ana watu gedhe, sing ora bisa dipindhahake nalika pendhapa kabangun,
sebab ora ana dalan liyane. Raden Rangga nerjang watu gedhe iku saengga watu
iku ajur rata karo lemah. Kabeh sing ana ing kono padha gumun. Raden Rangga
banjur mapan sawetara ing Pati ndherek pamane.
Amarga wis sawetara ing Pati, Raden Rangga rumangsa kasepen, ora bisa
dolanan gatheng, watu bunder 50 kg, dheweke nimbali lan dadi bosen banjur takon
marang sawijining prajurit sing jaga regol :
“Paman, apa ana ing kene ana wong sing sekti ngluwihi aku ?”
“Wonten Raden, satunggiling pertapa ingkang sumendhe ing wit, lan elok,
wit asem wau dados garing lan pejah.”
Raden Rangga banjur diterake ing pertapa iku, banjur takon marang pertapa.
“He, sang atapa, jawaben pitakonku iki, apa sejatine tujuwane wong urip
iku, lan kepriye nasibku besuk ?”
Sarehne sing ditakoni meneng wae sang pertapa banjur ditendhang tba
klumah, sadurung tekaning pati, pertapa mangsuli lan sepata :
“He, bocah enom sing ora ngerti tata karma, wong urip iku mung bekti lan
ngawula marang Gustine, dene nasibmu ora bakal suwe uripmu, yen besuk ing
Mataram la ana ula gedhe sing gawe gendra yaiku sing bakal males tumindakmu
sing seneng milara.”
“Aku ora wedi, saiki kena, besuk ora dadi apa,“ wangsulane Raden Rangga
kumaki.
Kabeh kedadeyan sing dialami ing Pati dicritakake ramane ing Mataram.
Raden Rangga banjur kadhawuhan meguru ngaji marang eyange Ki Juru Martani,
supaya sampurna ngelmune. Sanajan ing sajroning ati ora seneng, Raden Rangga
nurut wae. Satekane ing daleme Ki Juru Martani, Raden Rangga nunggu Ki Juru
Martani lagi sholat luhur, sinambi mbolongi jun (wadhah banyu saka watu) karo
drijine. Banyune dadi mancur, Raden Rangga seneng atine. Ki Juru Martani priksa
banjur ngendika :
“Thole Rangga, apa drijimu ora lara, watu iki rak atos ?”
“Boten eyang, menika watu empuk sanget.”
“Atos, watu iku atos.” Ngendikane Ki Juru Martani. Sanalika watu dadi
atos, tangane Raden Rangga krasa lara. Raden Rangga rumangsa salah banjur
gelem meguru eyange, diwulang tata karma lan budi pekerti luhur lan ngelmu
utama.
Sawijining dina Rangga kadhawuhan nyingkirake ula gedhe sing nggaggu
warga ing Patalan Bantul. Ula sing nggubet awake bisa dikalahake, ula mati amarga
sirahe dikepak ajur dadi sawalang-walang. Raden Rangga ora ateges menang,
awake krasa lara, balunge remuk kaya dilolosi nalika digubet ula, wekasan Raden
Rangga seda, trep kaya sabdane sang atapa sing dipilara tanpa dosa.
(Mulyantara, 2000).
2. Mangsuli Pitakon
Wangsulana kanthi basa ingkang sae !
h. Sang pertapa ditendhang dening Raden Rangga, njalari patine. Geneya Raden
Rangga tumindak mangkono ?
3. Ngandharake Panemu
b. Sanajan putra ratu Raden Rangga duwe watak sing ora kena kanggo conto.
Wenehana katrangan sacukupe !
d. Kadadeyan apa sing njalari Raden Rangga sadhar tumindake sing ala ?
Tugas
Goleka crita rakyat liyane, banjur golekna budi pekertine ! Saben siswa saora-orane siji.
Asile banjur diklumpukake, dijilid bisa kanggo wacan bebarengan !
B. Tembang Macapat
1. Cobi sekar macapat kasekarna, saged kangge gladhen ing griya !
MIJIL Pelog Pathet Barang
356777776720
ku – du an – dhap a – sor
672356756532
722222232760
356666.0
56756532.0
2. Teges Tembung
Bapang = alangan
Simpangi = singkiri
3. Gancaran
Coba tembang Mijil iku gancarna nganggo ukaramu dhewe !
Carane :
IV. NULIS
A. Layang
Serat (layang) wujudipun maneka warni kados ingkang kaandharaken ing ngajeng,
umpaminipun :
4. Serat lelayu
Tuladha sawetawis :
1. Serat Prajanjen
Wujuding
2. Tuladha Serat Prajanjen
Serat
B. Karangan
Ngandharaken gagasan bisa maneka warna carane ing antarane kanthi wujud
karangan. Kanthi karangan gagasan wau bisa dingerteni/diwaca wong liya.
Wujude karangan :
1. Nemtokake tema
2. Milih irah-irahan (judul). Judul becike nganggo tembung sing becik, cekak aos, narik
kawigaten sing maca
4. Ukarane runtut (urut trep lakuning crita), yen ora runtut bisa gawe sing maca bingung,
ora ngerti karepe apa isine karangan.
Tugas
Gawea karangan bab papan wisata sing kok ngerteni, sokur yen siswa wis nate wisata ing
papan iku. Wujude karangan para siswa bias milih kaetrepake karo pilihanmu, basane
baku, manut ejaan basa Jawa sing bener lan migunakake unggh-ungguh basa sing becik.
C. Nulis Latin
Kawaosa lajeng kaserata latin !
1.Äai=[fovanlimsi=ka=ge[pW=otuwyaiku:.
1.Äsi=zuki/jiwrgmu.
2.Äsi=mitulu=ziskbebyautws_sr.
3.Äsi=[zo[pnNiNitnPanJlukPiwles¿,
4.Äsi=a[wh[zlM| lnKpinTe/rn¿,
5.Äsi=a[whszu[zlM| agm.
2.Äsupyl=g_psefulu/rnM|si=kufufig[tk[k.
1.Äajceqil¿,
2.Äsen_mitulu=zi.
3.Äsi=juju/aj[go[roh.
4.Äajg[wserik¿
5.ÄtnShz[jnNi.
3.ÄancrsupyauripM|mul-yaiku:.
1.ÄbekTimr=[w=otuw.
2.Ät}sNmr=sefulu/.
3.ÄmemP_zibfh.
4.Ä[aorweghan¿,
F. LKS 6
WULANGAN 6 : KASUSASTRAN
Kompetensi Dasar :
I. NYEMAK
A. Nyemak Wacan
WEDHATAMA
Serat Wedhatama anggitane KGPAA Mangkunegara IV klebu sawijining karya
sastra Jawa kang wigati ing jagading kasusastran. Katitik nate kajarwakake ing Basa
Belanda, Inggris, lan Prancis. Malah kalawarti Djawa tau nganakake lomba njarwakake
menyang basa Belanda (Djawa No. 1927).
Sing dadi pemenang ing lomba kasebut Yaiku Zoetmulder (Prof. Dr. PJ
Zoetmulder) iku bangsa Jerman, ahli sastra Jawa kuna, Guru Besar Sejarah UGM, kanthi
bukune sing kondhang yaiku Kalangwan ngenani studi sastra Jawa kuna. Serat Wedhatama
awujud tembang; isine piwulang marang para mudha supaya ngucap lan tumindak becik,
nduweni jiwa satriya, nindakake lan taat marang agama lan Negara, sarta ora kelangan
falsafah kejawen. Naskah kanthi aksara Jawa iki sing asli disimpen ing Perpustakaan Reksa
Pustaka Mangkunegaran, Surakarta.
Wedhatama dumadi saka 5 pupuh, 100 pada. Pupuh Pangkur (ing pada 1-14),
Sinom (ing pada 15-32), Pocung (ing pada 33-47), Gambuh (ing pada 48-82), ing pupuh
Kinanthi (pada 83-100). Ana tembang sing kaya wis mbalung sungsum ing atine wong
Jawa, malah cakepane akeh sing apal.
Tuladhane tembang kasebut yaiku :
B. Tegese Tembung
Cobi kapadosana tegesing tembung menika.
1. anggitan 6. nggulawentah
2. kajarwakake 7. cakepan
4. pupuh 9. disaruwe
C. Maknane Ukara
Menapa tegesipun ukara menika ?
4. Pikirane wening
D. Mangsuli Pitakon
5. Tiyang Jawi nggadhahi dhasar kangge gesangipun, menapa kemawon dhasar menika
?
B. Tegese Sesorah
Sesorah utawi pidhato tegesipun micara utawi medhar sabda, nglairaken gagasan
kanthi lisan ing sangajengipun tiyang sanes. Sesorah saged katindakaken kanthi maneka
warna cara, wonten ingkang maos teks utawi maos cathetan. Wonten ugi ingkang tanpa
maos. Tumrap ingkang nembe gladhen utawi latian, saged sesorah kanthi maos cathetan.
Menawi sampun rumaos lancer, saged sesorah tanpa maos, amargi menika langkung sae
menawi dipunpirsani tiyang sanes.
C. Ancase Sesorah
Ancas utawi tujuanipun sesorah saged kapilah :
1. Atur pambagya
Sesorah Kangge nampi rawuhipun para tamu, wonten ing acara menapa
kemawon, umpaminipun : ing pahargyan (pesta), syukuran lsp.
4. Pangajak
1. Basa / wicara
2. Busana
3. Swara
Prayoginipun kanthi patrp manteb lan teteg, madhep dhateng pamriksa, asta
ngapurancang, boten kaku kados baris.
E. Urut-urutane Sesorah
III. MACA
A. Tembang Macapat
Sekar Macapat ing serat Wedhatama menika kasekarna kanthi ijen utawi
sesarengan, menawi dereng saged nyekar saged gladhen kanthi mirengaken kaset sekar
macapat, utawi gladhen sesarengen kaliyan kanca sanesipun.
PANGKUR
1. Mingkar mingkuring angkara,
Sinuba sinukarta,
Tegesing tembung :
Golekanan tegese tembung iki :
1. Mingkar-mingkur
2. Angkara
3. Karenan
4. Mardi
5. Siwi
6. Sinukarta
7. Pakarti
8. Sirung
9. Maruta
10. Kidung
POCUNG
1. Ngelmu iku kalakone kanthi laku,
Tegese tembung :
1. Lekas
2. Lila
3. Kas
4. Gegetun
5. Nyantosani
6. Kataman
7. Budya
8. Serik
9. Pangekese
10. legawa
B. Crita Cekak
Asiling kasusastran Jawi maneka warni wujudipun. Wonten ingkang wujud
gancaran (prosa), tembang, (puisi terikat), geguritan (puisi bebas). Wujud gancaran ateges
andharan. Ingkang kalebet gancaran umpaminipun : crita cekak (cerkak), crita sambung-
sinambung (cerbung), roman novel, dongeng (fable, mite, legenda).
Cerkak limrah dumados saking 5000 – 10.000 tembung. Senajan cekak nanging
cariyosipun sampun rampung (tuntas).
Tugas
Maos cerkak utawi novel ing kalawarti basa Jawi. Sasampunipun gladhen maos lajeng
karekam ing kaset, supados saged dipunmirengaken sesarengan.
Lajeng kaserata :
1. Namaning paraga lan wewatakipun
2. Tumindakipun paraga ingkang kagolong tumindak sae lan awon.
3. Isinipun (sae, kirang sae)
4. Piwulang budi pekerti
Pamanggihipun siswa bab cerkak / novel ingkjang kawaos (saged ngandharaken :
judhul, basanipun, pamilihing tembungipun)
IV. NULIS
B. Nulis Latin
Äpitutu/luau/.
Äai=[fovaikian[r=owe/nkekrepP[nbpbiyuz¿,kpisnBpbiyu=k=kepezinHn[kKsugihl
nP=kt¿,kpi[nDobpbiyu=k=[aorke[pzinHn[kKsugihlnP=ktNzi=auripKe[pnk¿,
ÄmnutPnemumukepºi[y,ap[ynSugihlnP=ktMesQiauripKe[pnk¿,si=figyuhmnu=sa
uripMesQi[nke[pnkHuri[pPlnHugksinu=znBnD,fºjf¿,lnP=kt¿,
ÄyenKsinu=znBnDfºjpLnP=ktBisag[wbecikMr=liyn¿,[ynBism=[ko[nobisautmau
ripM|.
Advertisements
Report this ad
Report this ad
G. LKS 7
WULANGAN : BUDI PEKERTI
Kompetensi Dasar :
I. NYIMAK
A. Crita Wayang
BATHARA GURU
Bathara Guru iku putrane Sang Hyang Tunggal lan Dewi Wiranti, sedulure ana loro
yaiku Sang Hyang Antaga (Togog) lan Sang Hyang Ismaya (Semar). Amarga menamg
sayembara ngulu jagad, Bathara Guru bisa dadi retuning dewa lan retuning titah ig jagad
tribawana. Tribawana tegese jagad telu, yaiku Jagad Luhur mapane para dewa-dewi, Jagad
Madya mapane para manungsa, lan Jagad Andhap mapane para kewan, jin lan saisine
bumi.
Sesebutan liyane Bathara Guru yaiku Sang Hyang Manikmaya, Sangkara,
Purbawasesa, Girinata, Jagadgirinata, Jagadpratingkah, Suksma Tunggal, Catur Buja,
Dewa Bathara, Guwenda.
Nalika Sang Hyang Tunggal paring sabda marang Manikmaya yen bakal
nguwasani jagad, Manikmaya banjur duwe watak adigang, adigung, adiguna seneng
mamerake rupane sing bagus lan kasektene. Dheweke rumangs sampurna tanpa cacad,
Sang Hyang Tunggal priksa tumindake Manikmaya banjur duka, ban jur paring sabda
cacad badane supaya Manikmaya ora rumangsa sampurna lan kumalungkung. Sanalika
Manikmaya dadi cacad, gulune belang, sikile lumpuh, mawa siyung, cacahe tangan papat.
Amarga sikile lumpuh mula saben tindak-tindak nitih lembu Andini.
Garwane aran Bathari Uma, Dewi sing ayu disabda dadi raseksi (buta wadon) sing
ala rupane lan duwe siyung. Ing lakon wayang Sudamala, Sadewa (ragile Pandhawa) sing
bisa ngruwat Bathari Durga bali wujud asale widadari sing ayu rupane. Lakon Sudamala
iki nganti saiki kanggo ruwatan bocah sing dianggep sukerta. Karo Bathari Uma, Bathara
Guru peputra lima yaiku Bathara : Brahma, Indra, Bayu, Wisnu, Sambu lan sing wujud
buta aran Bathara Kala. Karo Bathari Laksmi, peputra Bathara : Sakra, Maha Dewa, lan
Asmara.
Ana ing crita pewayangan, sanajan retuning dewa, Bathara Guru kondhang
tumindak sing nerak bebener. Umpamane nate mbela Durga lan Kala, amarga garwa lan
putrane, kamangka Durga lan Kala tumindak ala sebab arep mateni Pandhawa. Uga nalika
Bathara Guru arep mbanjut (njabut nyawane lan ngangkat ragane ing kahyangan)
Wisanggeni, Werkudara, Antasena amarga tetelune dianggep murang tata sebab ora bisa
basa.
Sanajan anggone tumindak ora becik wis dielingake Narada (Patih Kahyangan)
nanging Bathara Guru ngagungake panguwasane sing bisa ngalahake mung Semar
(Ismaya). Yen dielingake Semar ora manut banjur sedulur loro iku padu, Sang Hyang
Wenang sing misah lan paring pitutur.
Budi Pekerti :
1. Paribasan “Suradira Jayadiningrat, lebur dening pangastuti”, ateges tumindak
angkara (ala) bakal kalah dening tumindak becik.
2. Sapa adigang adigung adiguna bisa cilaka.
3. Aja dumeh mundhak keweleh, aja dumeh kuwasa banjur sawiyah-wiyah marang
pepadhaning titah.
4. Tumindak sing adil, aja dumeh kulawarga (tumindak ala) banjur dibela, yen ora
bener kudu dielingake.
5. Aja duwe panganggep dhiri sampurna, mundhak cilaka.
6. Pemimpin kudu bisa ngayomi kawula dudu nguwasani.
7. Manungsa kudu bisa rumangsa, aja rumangsa bisa. Yen bisa ngrumangsani
kahanane/pribadine bakal andhap asor/lembah manah. Nanging yen rumangsa bisa,
banjur dadi umuk/kemaki, kumalungkung. (Jatirahayu ing Mutyara Rinonce)
B. Mangsuli Pitakon
Kawangsulana kanthi basa krama ingkang sae !
4. Bathara Guru kasabda Sang Hyang Tunggal dados cacat. Menapa ingkang njalari ?
C. Tegese Tembung
Kapadasana tegesiung tembung menika!
1. sayembara 6. sewiyah-wiyah
4. ruwatan 9. umuk
1. Tiyang andhap boten gaduk mendhet rambutan, lha yen tiyang …… mesthi saged
gaduk tanpa andha.
3. Aja seneng kekancan karo bocah kang tumindake ala mundhak ketularan, kekancana
marang marang bocah sing tumindake ……
5. Wah aku jan ….. tenan, ora eling yen kowe kuwi juara pidhato basa Jawa.
10. Wong seneng padu kuwi ora becik, bok sing padha ……
E. Dasanama
1. ratu
2. dewa
3. bumi
4. buta
5. raga
II. MICARA
A. Pacelathon
Cobi pacelathon menika katindakna!
Ing saben dintenipun tiyang tansah srawung kaliyan tiyang sanes kangge myekapi
kabetahanipun. Salebeting srawung tiyang kedah nindakaken tata krama, sebab, tiyang
ingkang tansah nindakaken tata krama badhe mulya gesangipun lan dipunurmati tiyang
sanes. Kosok wangsulipun tiyang ingkang boten purun nindakaken tata krama badhe
rekaos gesangipun amargi boten dipunkormati lan dipunpitados tiyang sanes.
B. Ngandharake Panemu
Kaandharna pamanggihipun para siswa piyambak-piyambak !
1. Bapak lan ibu ing gambar, pirembagan ngginakaken basa krama. Menapa sebabipun
migunakaken basa krama ing pirembaganipun ?
2. Kadospundi menawi bapak (ing gambar) migunakaken basa ngoko ? Menapa wonten
bedanipun ?
3. Miturut para siswa kadospundi solah bawa (sikap) bapak lan ibu ing ngajeng nembe
pirembagan ? Menapa sebabipun kedah mekaten ?
5. Bapak kaliyan ibu ing gambar migunakaken basa krama, menapa boten ngangge basa
ngoko kemawon ?
C. Gawe lan Nindakake Pacelathon
Damela pacelathon, kanthi basa ingkang trep, sasampunipun sampun dados lajeng
dipunperagakaken kaliyan kanca (saged miloih salah setunggal).
III. MACA
A. Budi Pekerti
Waosan menika kawaosa kanthi tliti!
6. saben dina tansah senenging ati, bungah, binger, sumeh, ora gampang nesu, ora
gampang sambat lan mutung.
Jare pakulinan iku marakake dawa umure, tansah nemu keslametan,. Kasarasan, lan
kabagyan, ateges kabeh mau trep karo gegayuhaning tata krama.
B. Kawruh Basa
– pandeleng = panyawang
– diudi = diupayakake
Tugas
A. Ngandharake Panemu
Cobi kawangsulana adhedhasar pamanggihipun para siswa piyambak-piyambak !
2. Bathara Guru menika putranipun Sang Hyuang Tunggal nanging Sang Hyang Tunggal
tegel nyabda Bathara Guru dados cacad. Piwulang menapa ingkang saged kapendhet?
3. Aja tumindak ala bakal cilaka. Ing waosan Bathara Guru andharan pundit ingkang
sageddados buktinipun ?
4. Ing pewayangan wonten paraga satriya lan raseksa. Minangka gegambaran menapa
paraga kekalih menika?
5. Nalika Bathara Guru tumindak awon, wonten paraga Narada, Semar, Sang Hyang
Wenang, menapa maknanipun paraga menika?
..…………..… (Togog)
Manikmaya (………) + Uma
Kanastri + Ismaya (…….…)
Peputra : peputra :
(Wujud Buta)
1. ……………………… 1. ……………………
2. ……………………… 2. ……………………
3. ……………………… 3. ……………………
C. Paribasan
Tuladha :
Tugas
D. Nulis Jawa
Tulisen Jawa ukara ing ngisor iki!
H. LKS 8
WULANGAN 8 : POLOTIK
Kompetensi Dasar :
I. NYEMAK
A. Wacan
Senajan lagi sithik ngelmune (ijo) bab pamrentahan lan politik lanang lan wadon
(kaya temanten) padha wani berjuang.
Para kawula/rakyat (cah angon) padha belanana Negara Pancasila (blimbing sing
lingirane ana lima) minangka sandhangane (dodot).
Senajan abot lan angel (lunyu) kudu bisa sebab kanggo resiking/pulihing Negara
RI.
Jaman iku Pancasila (dodot = sandhangan bangsa Indonesia) arep diothak-athik,
njalari tumpang suh, kisruh saengga tuwuh salah paham antarane partai siji lan sijine,
klompok siji lan sijine (kumitir bedhah ing pinggir).
Nanging partai lan klompok sing beda panemu kudu dirangkul (didadekake siji)
kanggo nerusake gegayuhane bangsa Indonesia. Mumpung ana wektu sing becik lan ana
sing mitulungi (ekonomine bangsa Indonesia) yaiku Negara kulonan (Negara Barat).
Wiwit biyen nganti jaman saiki pancen tembang Ilir-ilir disenengi lan tansah
ditembangake wong Jawa, umpamane ing pagelaran wayang, kethoprak, malah saiki
kanggo ing campursari, macapatan, samroh uga kairing wujude iringan sing maneka warna
(kolaborasi), ana sing karawitan lan dangdut, band lan samroh lsp.
Nalika tahun 1999 (wiwitane reformasi) Ilir-ilir ditembangake ing HUT RI ka-54
ing tlatah Sala, malah musik Kyai Kanjeng pimpinane Emha Ainun Najib (Cak Nun) uga
nembangake.
Ana sing negesi tembang Ilir-ilir ing jaman reformasi iku mangkene :
Wektu iki akeh tuwuh (muncul) partai anyar kaya jaman biyen.
Partai anyar padha kepingin dadi pemimpin (raja) kaya dene raja sehari (temanten
anyar). Pemuda sing asale saka desa (bebasan cah angon) padha berjuang nggayuh
pepinginane dadi pemimpin.
Ora ketang abot sanggane kabeh kepingin kasembadan gegayuhane, kanggo
ngresiki jeneng lan mbalekake ajining dhiri lan kawibawane (mbasuh dodotira).
Pamarintah kaya wis kelangan kapercayan saka wargane saengga rakyat mung bisa
nyalahake marang aparat.
Sanajan mangkono kahanane, pamarintah/aparat Negara kudu bisa ngrangkul
rakyat (wong cilik) kanggo mbangun Negara sing duwe gegayuhan luhur (ing Pacasila).
Mumung ana partai /klompok sing gedhe (gelem gabung) lan antuk pitulungan Negara
manca (jembar kalangane) ayo padha duwe semangat kanggo berjuang.
(Bayu Giri, Jaya Baya 16, Desember 2005, mawa besutan)
B. Mangsuli Pitakon
8. Ing jaman reformasi, pemimpin kecalan kapitadosan saking rakyat, ukara pundit
ingkang dados pralambang ?
10. Ing pungkasaning sekar, sami sorak gumbira ing manah. Menapa sebabipun ?
C. Kawruh Tembung
1. sumilir 6. kumitir
2. sengguh 7. jlumat
3. masuh 8. angon
4. dodot 9. tuwuh
D. Ngandharake Panemu
II. MICARA
A. Dhiskusi
1. Caranipun Dhiskusi :
2. Tema Dhiskusi
3. Asiling Dhiskusi
B. Pacelathon
Ibu : “Blanja Pak, saka warung, wah ….. wah jan tenan”
Bapak : “Lho, lha kepriye Bu, kok sajak ora karenan panggalihe”
Ibu : “Lha kepriye to Pak, reregan barang saiki mundhak kabeh, ora mung
sembako, nanging barang kebutuhan saben dinane ora gelem kalah,
kabeh padha nututi mundhak”
Bapak : “Ya sabar Bu, ora mung awake dhewe sing ngrasakake, nanging kabeh
rakyat Indonesia, yo idhep-idhep ajar gemi lan setiti, rak becik ta Bu”
Ibu : “Bocah-bocah perlu diajak rembugan Pak, supaya bias ngirit lan tansah
petung ing sakabehing kebutuhan, sukur yen padha ajar mandhiri
supaya melu ngenthengake karepotane wong tuwa”
Bapak : “Lho Widada rak yow is ajar golek dhuwit, nampa terjemahan bahasa
Inggris malah saiki gladhen dadi pranata cara. Yen ana asile bias
kanggo nyukupi butuhe dhewe, bias mbiyantu wong tuwa”
Ibu : “Pancen bocah saiki kudu bias nampa kanyatan, narima ing pandum lan
gladhen urip prasaja aja lali Manawa awake dhewe uga kudu bias dadi
tuladha sing becik kanggo panguripane anak”
Bapak : “Lha kae Widada lan Widati wis teka, coba ditimbali mrene”
(Ora let suwe Widada lan Widati wis lungguh ing sangarepe bapak lan ibune)
Tugas
Damel pacelathon antawisipun tiyang sepuh lan para putra utawi tiyang satunggal lan
satunggalipun ingkang nrembag bab politik lan ekonomi ing jaman samenika !
III. MACA
A. Tembang Macapat
1. Gladhen Nyekar
2. Kawruh Basa
c. Kawula g. maedahi
d. Makarya h. produktif
3. Gancaran
B. Tulisan Jawa
Kawaosa lajeng kaserata latin !
1.Änegradeds/pnCsil.
2.Äai[nFonesiymemitºk[rosizpur.
3.Äbpk¿p}si[dnTinFk¿fAtezjep=.
4.ÄzRemB|gKeamnNnNegr.
5.ÄreregnSaikipdmunDk¿,am/g[politikF|ru=mpn¿,