Kegiatan 3.5.

PETA KONSEP

FUNGSI

Fungsi Linear Fungsi Kuadrat Fungsi Rasional

Pengertian Fungsi Menggambar Fungsi Menggambar

Kuadrat Fungsi Rasional

Notasi Fungsi Menyusun

Persamaan grafik
fungsi kuadrat
Nilai Fungsi

Grafik Fungsi
linear

Menyusun
Persamaan Grafik
Fungsi Linear

1|M a tem ati ka W aji b S MA Neg eri 2 Ke bum en

 Kegiatan 3.5.1

Petunjuk Umum

1. Pastikan dan fokuskan apa yang akan

anda pelajari hari ini.
2. Baca dan pahami Pendahuluan (Apersepsi)
untuk membantu anda memfokuskan
permasalahan yang akan dipelajari.
3. Cari referensi/buku-buku teks yang
terkait dengan topik/permasalahan yang
anda hadapi.
4. Jangan lupa browsing internet untuk
menda-patkan pengetahuan yang up to
date.
5. Selalu diskusikan setiap persoalan yang
ada dengan teman-teman dan atau guru.
6. Presentasikan hasil pemahaman anda agar
bermanfaat bagi orang lain.

Jika tahapan-tahapan telah kalian lewati, kalian boleh meminta tes

formatif kepada Bp/Ibu guru sebagai prasyarat untuk melanjutkan ke
UKBM berikutnya. Oke.?!

2|M a tem ati ka W aji b S MA Neg eri 2 Ke bum en

 Kegiatan 3.5.1

IMAJINASI

Salah satu aplikasi matematika dalam kehidupan nyata yaitu

pada bidang arsitektur. Dapat kita lihat salah satu bentuk
jembatan merupakan penerapan dari konsep fungsi yang akan
kita pelajari pada bab ini.

3|M a tem ati ka W aji b S MA Neg eri 2 Ke bum en

 Kegiatan 3.5.1

Kompetensi Dasar

Alokasi Waktu: 10 x 45 menit

Kompetensi Dasar Indikator Pencapaian Kompetensi

3.5 Menjelaskan dan menentukan
fungsi (terutama fungsi linear,
fungsi kuadrat, dan fungsi
rasional) secara formal yang
meliputi notasi, daerah asal,
daerah hasil, dan ekspresi
simbolik, serta sketsa grafiknya
3.5.1 Menjelaskan konsep fungsi yang
meliputi notasi, daerah asal, daerah
hasil, dan ekspresi simbolik.
3.5.2 Menentukan sketsa grafik fungsi.
3.5.3 Menentukan persamaan fungsi

4.5 Menganalisa karakteristik 4.5.1 Menganalisis karakteristik grafik

masing – masing grafik (titik fungsi.
potong dengan sumbu, titik 4.5.2 Menentukan persamaan fungsi dari
puncak, asimtot) dan perubahan suatu grafik fungsi
grafik fungsinya akibat
2
transformasi f (x), 1/f(x), |f(x)|
dsb

4|M a tem ati ka W aji b S MA Neg eri 2 Ke bum en

 Kegiatan 3.5.1

UNIT KEGIATAN BELAJAR MANDIRI (UKBM)

Fungsi (Linear, Kuadrat, dan Rasional)

Kegiatan 3.5.1 Pengertian, Notasi, dan Nilai Fungsi

Appersepsi: PENGERTIAN FUNGSI

Apa yang kalian ketahui tentang fungsi ?

............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
Ada berapa cara untuk menyatakan fungsi? Sebutkan! .........................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................

Ayo asah otak!

Selesaikan soal di bawah ini !

1. Untuk tiap pernyataan di bawah ini, tentukan dalam notasi fungsi sesuai dengan
yang ditentukan!
a. Luas “tampah” berbentuk lingkaran sebagai fungsi dari jari-jari lingkaran (r)!
b. Volume tabung sebagai fungsi dari jari-jari alas (r) jika diketahui tingginya
20 cm!
2. Untuk tiap pernyataan di bawah ini, tentukan dalam notasi fungsi sesuai dengan
yang ditentukan!
a. keliling “tampah” berbentuk lingkaran sebagai fungsi dari jari-jari lingkaran
(r)!
b. Volume tabung sebagai fungsi dari jari-jari alas (r) jika diketahui tingginya
20 cm!

5|M a tem ati ka W aji b S MA Neg eri 2 Ke bum en

 Kegiatan 3.5.1

3. Diagram panah berikut menunjukkan relasi . Sebutkan yang termasuk

fungsi!

a. .

b.

c.

d.

4. Diketahui * +. Dari relasi berikut ini, manakah yang

termasuk fungsi?
a. *( )( )( )( )+
b. *( )( )( )( )+
c. *( )( )( )+
d. *( )( )( )( )+

6|M a tem ati ka W aji b S MA Neg eri 2 Ke bum en

 Kegiatan 3.5.1

5. Diagram panah berikut menunjukkan relasi . Sebutkan yang termasuk

fungsi!

a. b.

c d

PRODUK HIMPUNAN & JENIS FUNGSI

Apa yang kalian ketahui tentang produk himpunan ?

............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
Apa yang kalian ketahui tentang fungsi korespondensi satu-satu?
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
Apa yang kalian ketahui tentang fungsi onto?
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................

7|M a tem ati ka W aji b S MA Neg eri 2 Ke bum en

 Kegiatan 3.5.1

Ayo asah otak!

Selesaikan soal di bawah ini !

1. Diketahui * + * +. Tentukan dan !
2. Terletak di kuadran berapa ( ) yang memenuhi kondisi berikut?
a.
b.
3. Jika dan , tentukan letak kuadran ( )
4. Fungsi berikut merupakan fugnsi dengan himpunan bilangan real,
manakah yang termasuk fungsi korespondensi satu-satu?
a. ( )
b. ( )
c. ( ) | |
d. ( )
5. Himpunan * + dan * ), maka ( ) ( )
a. Gambarkan diagram panah dari semua kemungkingan korespondensi satu-
satu dari himpunan A ke himpunan B!
b. Tariklah sebuah kesimpulan!
6. Apakah fungsi di bawah ini merupakan fungsi onto? buktikan!
a. dengan * + dan * +.
*( )( )( )( )+
b. ( ) di mana adalah himpunan bilangan real!
7. Jika ( ) ( ) , tentukan:

a. ( → )!
b. Banyak pemetaan dari himpunan P ke himpunan Q!

NILAI FUNGSI

Ingat kembali domain, kodomain, dan range fungsi!

Pada saat SMP, kalian sudah pernah menghitung nilai suatu fungsi. Ingat
kembali bagaimana cara menghitung nilai suatu fungsi!

8|M a tem ati ka W aji b S MA Neg eri 2 Ke bum en

 Kegiatan 3.5.1

Ayo asah otak!

Selesaikan soal di bawah ini !

1. Diketahui *( ) ( ) ( ) ( ) ( )+. Tentukan domain, kodomain,
dan range dari himpunan A.
2. Apakah , ( ) merupakan fungsi? Jika iya, tentukan domain
dan kodomainnya!
3. Fungsi dengan . Tentukan:
a. Bayangan 2 oleh
b. Nilai untuk
c. Nilai agar ( )
4. Diketahui . Hitunglah:
a. Peta dari 4
b. Nilai fungsi ( )
c. Nilai agar ( )
5. Hitunglah nilai dari ( ) jika diketahui:
a. ( ) ( )( )
b. ( ) ( )
FUNGSI GENAP DAN FUNGSI GANJIL
Perhatikan soal di bawah ini!
1. Jika ( ) , tentukan ( )
2. Jika ( ) | |, tentukan ( )
3. Jika ( ) tentukan ( )
4. Jika ( ) tentukan ( )
Selesaian:
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
 Nomor 1&2 merupakan fungsi genap, apa yang dapat kalian simpulkan?
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
 Nomor 3&4 merupakan fungsi genap, apa yang dapat kalian simpulkan?
...................................................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
9 | M a............................................................................................................................
tematika Wajib SMA Negeri 2 Kebumen
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
 Kegiatan 3.5.1

Kegiatan 3.5.2 Fungsi Linear

Grafik fungsi Linear

1. Ingat kembali tentang fungsi linear yang pernah dipelajari di SMP

2. Ingat kembali tentang grafik fungsi linear
Setelah mengingat kembali bentuk umum dan grafiknya kerjakan soal berikut

Selesaikan soal berikut!

Diketahui , tentukan:
a. Titik potong dengan sumbu !
b. Titik potong dengan sumbu !
c. Sketsa grafiknya!
Selesaian:
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
Menyusun persamaan fungsi Linear
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
Ingat kembali materi di SMP untuk menentukan persamaan fungsi linear yang
..................................................................................................................................
memenuhi keadaan berikut!
..................................................................................................................................
a. Melalui titik ( ) dan ( )
..................................................................................................................................
b. Melalui titik ( ) dan ( )
Selesaian:
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
10..........................................................................................................................................................
|Matem atika Waji b SMA Neg eri 2 Kebum en
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
 Kegiatan 3.5.1

Ayo asah otak!

Selesaikan soal-soal di bawah ini!

1. Gambarkan sketsa grafik dari masing-masing fungsi berikut:
a.
b.
c.
2. Tentukan persamaan grafik fungsi yang memenuhi kondisi berikut!
a. Melalui titik ( ) dan ( )
b. Melalui titik ( ) dan ( )

Kegiatan 3.5.3 Fungsi Kuadrat

Fungsi pada domain yang ditentukan oleh ( ) dengan

anggota , serta disebut fungsi kuadrat. Grafik fungsi kuadrat ( )
atau disebut parabola.

Nilai Fungsi dan Pembuat Nol Fungsi

Penentuan nilai fungsi kuadrat, ( ) untuk diperoleh dengan

cara mensubstitusikan nilai ke formula ( ) .
Pembuat nol fungsi yaitu kurva parabola memotong sumbu , sehingga diperoleh
persamaan kuadrat

Ayo asah otak!

Selesaikan soal berikut ini!

1. Diberikan ( ) , tentukan nilai fungsi berikut:
a. ( ) b. ( ) c. ( )
2. Tentukan nilai untuk setiap fungsi berikut:
a. ( ) , untuk ( )
b. ( ) , untuk ( )
3. Tentukan pembuat nol dari fungsi ( ) !
4. Tentukan pembuat nol dari fungsi ( )

11 | M a t e m a t i k a W a j i b S M A N e g e r i 2 K e b u m e n
 Kegiatan 3.5.1

Sifat-Sifat Grafik Fungsi Kuadrat

Lengkapi titik-titik berikut setelah mengingat materi grafik fungsi kuadrat yang
pernah dipelajari pada waktu SMP!

1. Keterbukaan
 Terbuka ke atas jika koefisien ( )
 Terbuka ke atas jika koefisien ( )
2. Titik Potong terhadap Sumbu
 Syarat titik potong dengan sumbu adalah ........................................
 Nilai diskriminan .......................................................................
 Untuk maka ............................................................................
 Untuk maka ............................................................................
 Untuk maka ............................................................................
3. Titik Potong terhadap Sumbu
 Untuk maka .............................................................................
 Untuk maka .............................................................................
 Untuk maka .............................................................................
4. Buatkan sketsa dari poin agar lebih mudah mengingatnya!
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
Ayo asah otak!
............................................................................................................................
............................................................................................................................
Selesaikan soal berikut ini!
............................................................................................................................
1. Jika fungsi kuadrat ditentukan oleh formula ( ) . Tentukan
............................................................................................................................
batasan nilai agar kurva fungsi
............................................................................................................................
a. memotong sumbu di dua titik yang berbeda
............................................................................................................................
b. tidak memotong sumbu
............................................................................................................................
2. tentukan batasan nilai agar kurva memotong sumbu di
............................................................................................................................
dua titik!
............................................................................................................................
3. Tentukan batasan nilai agar kurva ( ) ( ) tidak
............................................................................................................................
memotong
............................................................................................................................
maupun menyinggung sumbu !
4. Tentukan nilai agar ( ) ( )
............................................................................................................................
merupakan kurva
............................................................................................................................
parabola yang menyinggung sumbu
............................................................................................................................
5. Jika parabola memotong sumbu negatif di dua titik yang
............................................................................................................................
berbeda, tentukan batasan nila yang harus dipenuhi!

12 | M a t e m a t i k a W a j i b S M A N e g e r i 2 K e b u m e n
 Kegiatan 3.5.1

Kegiatan 3.5.4 Sumbu Simetri ( ) dan Nilai Ekstrim Parabola

Persamaan sumbu simetri dapat ditentukan dengan cara melengkapkan bentuk

kuadrat. Lengkapkan bentuk kuadrat ( ) sehingga diperoleh sumbu
simetri dan nilai ekstrim parabola tersebut!
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
 Sumbu simetri parabola .........................................................................
 Nilai ekstrim parabola ............................................................................
 Pasangan berurutan ( ) disebut titik ekstrim parabola, ditulis:
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
Analisis persamaan sumbu simetri untuk menentukan letak sumbu simetri!
 Untuk dan berbeda tanda maka .................................................................
.......................................................................................................................
 Untuk maka .........................................................................................
.......................................................................................................................
 Untuk dan berbeda tanda mana .................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................

Ayo asah otak!

Diketahui , tentukan:
a. titik potong dengan sumbu !
b. titik potong dengan sumbu
c. titik puncaknya ( )
d. sketsa grafiknya!

13 | M a t e m a t i k a W a j i b S M A N e g e r i 2 K e b u m e n
 Kegiatan 3.5.1

Ayo asah otak!

Selesaikan soal-soal berikut ini!

1. Lukislah grafik fungsi kuadrat ( )
2. Diketahui fungsi kuadrat ( ) . Tentukan:
a. nilai maksimum/minimum fungsi
b. persamaan sumbu simetri parabola
c. titik balik fungsi
d. pembuat nol fungsi
e. daerah hasil fungsi
3. Jika fungsi ( ) ( ) mencapai nilai tertinggi untuk
maka tentukan nilai
4. Jika grafik mempunyai titik puncak ( ), maka tentukan nilai
dan
5. Jika titik puncak parabola ( ) mempunyai absis 8, tentukan
ordinatnya!

Kegiatan 3.5.5 Definit Positif dan Definit Negatif

Definit positif dan definit negatif dari grafik fungsi .

 Definit positif
Fungsi selalu bernilai positif untuk setiap atau grafik seluruhnya di atas sumbu

Syarat: ............................................................................................................
........................................................................................................................
 Definit negatif
Fungsi selalu bernilai negatif untuk setiap atau grafik seluruhnya di bawah sumbu
Syarat: ....................................................................................................................
................................................................................................................................

Ayo asah otak!

Selesaikan soal-soal berikut ini!

1. Tentukan batasan nilai agar ( ) ( ) ( ) ( )
selalu bernilai positif untuk setiap bilangan real !
2. Tentukan batasan nilai agar grafik fungsi kuadrat ( )
seluruhnya terletak di bawah sumbu
3. Tentukan batasan nilai agar grafik fungsi seluruhnya di
atas grafik !

14 | M a t e m a t i k a W a j i b S M A N e g e r i 2 K e b u m e n
 Kegiatan 3.5.1

Kegiatan 3.5.6
Menyusun persamaan fungsi Kuadrat

Kondisi grafik fungsi kuadrat meliputi:

a. Memotong sumbu X di ( ) dan ( ) serta melalui sebuah titik
tertentu, persamaan fungsi kuadratnya ditentukan sebagai berikut
( ) ( )( )
b. Menyinggung sumbu di ( ) dan melalui sebuah titik tertentu,
persamaan fungsi kuadratnya sebagai berikut
( ) ( )
c. Melalui titik puncak atau titik balik ( ) dan melalui sebuah titik
tertentu, persamaan fungsi kuadratnya dapat dinyatakan sebagai
( ) ( )
d. Melalui titik-titik ( ) ( ) ( ), persamaan fungsi
kuadratnya dapat dinyatakan sebagai
( )

Ayo asah otak!

1. Tentukan persamaan fungsi kuadrat dari masing-masing soal berikut ini!

a. Memotong sumbu X di (-1,0) dan (-2,0) serta melalui titik (0,4)
b. Menyinggung titik ( ) dan melalui titik ( )

c. Melalui titik ( )( )( )
2. Tentukan fungsi kuadrat yang grafiknya melalui titik ( ) dan titik
terendahnya sama dengan puncak dari grafik ( )
3. Jika dari fungsi ( ) diketahui ( ) ( ) ( )
maka tentukan nilai yang memenuhi ( )
4. Tentukan persamaan fungsi kuadrat dari masing-masing grafik berikut:

15 | M a t e m a t i k a W a j i b S M A N e g e r i 2 K e b u m e n
 Kegiatan 3.5.1

Kegiatan 3.5.7 Fungsi Rasional

Kompetensi Dasar
1. Siswa diingatkan kembali tentang fungsi rasional
2. Pahami tentang bentuk umum fungsi Rasional dan langkah langkah
menggambar grafiknya , kemudian kerjakan soal yang di sediakan.

Fungsi Rasional
( ) ; a,b,c,dan d bilangan tetap dengan

Cara menggambar grafik fungsi rasional ( ) adalah sebagai berikut:

1. Menentukan titik potong dengan sumbu x
Syaratnya ( ) , sehingga diperoleh pembilang =0
( )
2. Menentukan titik potong dengan sumbu y, Syarat ( )
( )
3. Persamaan asimtot tegak
Asimtot tegak adalah garis yang didekati grafik pada arah sejajar sumbu y,
dengan syarat

Sehingga persamaan asimtot tegak diperoleh dari ( )

atau penyebutnya = 0
4. Persamaan asimtot datar
Asimtot datar adalah garis yang didekati grafik pada arah sejajar sumbu x,
dengan syarat

5. Titik-titik bantu

Contoh gambar grafik fungsi

16 | M a t e m a t i k a W a j i b S M A N e g e r i 2 K e b u m e n
 Kegiatan 3.5.1

Ayo asah otak!

Kerjakan soal berikut ini!

1. Gambarkan grafik
2. Fungsi , grafiknya melalui (-1,4), dan mempunyai asimtot garis-
garis , tentukanlah fungsi tersebut.

Rubrik Evaluasi Diri

No Pertanyaan Ya Tidak
1. Apakah anda telah memahami pengertian fungsi
linear, kuadrat, dan rasional?
2. Dapatkah anda menjelaskan fungsi linear,
kuadrat, dan rasional?
3. Dapatkah anda menggambar grafik fungsi linear,
kuadrat, dan rasional?
4. Dapatkah anda menyelesaikan masalah yang
berkaitan dengan fungsi linear, kuadrat, dan
rasional?

Jika anda menjawab “TIDAK” pada salah satu persamaan di atas, maka pelajarilah
materi tersebut dalam Buku Teks Pelajaran dengan bimbingan teman sejawat ataupun
guru anda. Apabila anda menjawab “YA” pada semua pertanyaan, maka lanjutkanlah
dengan meminta penilaian harian kepada guru anda.

17 | M a t e m a t i k a W a j i b S M A N e g e r i 2 K e b u m e n