Anda di halaman 1dari 39

RANGKUMAN 50 NARASI TERPILIH ADEGAN DARI BABAD DIPONEGORO .

Babad Diponegoro di tulis oleh Pangeran Diponegoro pada tahun 1831 –


1832 di Manado. Naskah ini di akui oleh UNESCO pada tanggal 21 Juni 2013
sebagai MEMORY OF THE WORLD.

1. Di gedung Proboyekso Kraton Yogyakarta, Sri Sultan


Hamengku Buwono I menimang bayi Diponegoro usia 5
hari dihadapannya ada Ibu Ratu Ageng permasuri HB I,
dan RA. Mangkorowati.
Pelukis: DIAN ANGRAINI

Naskah acuan asli:


Pupuh XIV ( S I N O M )

45. Ing tahun Ehe punika, wulan Mukharam nujoni, tanggal ping wolukang
dina, Jemungah Wage puniki, Alip ingkang lumaris,Kulawumapan anuju,
wektu sahur babarnya, Jeng Sultan ngaturan uning,langkung suka kang
buyut pinundhut nulya.
46. Kangjeng ibu ingkang bekta, prapta ngarsanya sang aji, pinarakneng
Prabayeksa, pan lajeng ngiling ngilingi, Jang Sultanngandika ris, bok ratu
buyutireku, besuk wruhanira, wus karsaningHyang Widi, mapan pinasthi
iya kinarya lampahan.
47. Pan iku luwih lan ingwang, rusake Welonda benjing, wekasanwalahu
alam, marma bok ratu den becik, momong buyutireki, panmituhu
Kangjeng ratu, marma tan kenging pisah lan kang wayahbuyut iki, pan
meningi tigang tahun ingkang yusnya.

2 . Pangeran Diponegoro kecil belajar ngaji ditunggui


nenek buyutnya.
Pelukis: ISUR

Naskah acuan asli:


Pupuh XIV ( S I N O M )

52. Kang buyut tan kenging pisah, sinambi winulang iki, langkungkerta
Tegalreja, mapan kabeh tiyang prapti, samya angungsi tedhi,ingkang
santri ngungsi ngelmu, langkung rame ngibadah, punapadene wong tani,
henengena kawarnaha ing Ngayogya.
3. Usia 20 tahun, Pangeran Diponegoro berkelana ke
Pesantren dan di hutan hutan untuk bertapa dengan
menggunakan pakaian yang lusuh sehingga tak ada
yang tahu. Menyamar dengan nama Abdulrohim.
Pelukis: F. SIGIT SANTOSO
Naskah acuan asli:
Pupuh XIV ( S I N O M )

62. Miwah ingkang wewangunan, sedaya mapan wus salin, KangjengPangran


namanira, lamun alelana iki, nenggih Syeh NgabdulRakim, kelamun
aneng praja gung, Pangran Dipanegara, dadyaanama kalih, ingkang
yuswa sampun kalih dasa warsa.
63. Nanging pekaremannya, ingkang den lampahi, mengkanaesthining driya,
ing siyang kelawan latri, sepirane dunyeki, dadyakarem ingkang, marang
purbaning Sukma, nanging sipat ngaralmeksih, asring kenging kagodha
dhateng wanodya.
64. Yen kala enget tyasira, marang wekasan dumadi, dadya ecaalelana,
anjajah sakeh ing Mesjid, mapan tunggil lan santri, kangkathah kathah
puniku, langkung amati raga, angagem kang sarwalangip, milanira awis
jalma kang uninga.
65. Lamun iku kawuningan, dhumateng guruning santri, SyehDulrakim nulya
kesah, nanging ingkang den karemi, tunggil lansantri alit, lan kang
samya nisthanipun, anging pondhok punika,marmanipun ngalih ngalih,
lamun bosen pesantren ngalih mringwona.

4. Pangeran Diponegoro (Abdulrohim) sholat di masjid


Pajimatan Imogiri ditemui oleh masyarakat.
Pelukis: DEDI PAW

Naskah acuan asli:


Pupuh XIV ( S I N O M )

71. Seh Ngabdulrakhin wus tedhak, dhumateng Mesjid Magiri, panarsa salat
Jumungah, mapan nuju samya prapti, sagung kangjurukunci, pan arsa
salat sedarum, kagyat samya tumingal, tanpandung mring gustineki, pan
kumrubut samya salam sedaya.
72. Sabakdanira Jumungah, sagung ingkang juru kunci, mapan lajengsamya
kurmat, ing sa gadhah gadhah neki, dadya nyare sawengi,ing Mesjid
jimatan iku, enjing anulya mangkat, Seh Ngabdurakhimlumaris, turut
lepen ika lajeng minggah arga.
5. Pangeran Diponegoro (Abdulrahim) ditemui sosok Ratu
Kidul di dalam Goa Langse. Kedatangan Ratu Kidul
menimbulkan cahaya terang di dalam Goa, tetapi
Pangeran tidak terusik.
Pelukis: NASIRUN

Naskah acuan asli:


Pupuh XIV ( S I N O M )

74. Enjang anulya lumampah, lajeng anede kang wukir, Guwa Langsekang
sinedya, Dirgama wus tan kaesthi, mengkana Sampunprapti, Guwa
Langse lampahipun, Seh Ngabdulrakhim nulya, nengngriku amati ragi,
awetara neng guwa satengah condra.
75. Angeningaken kang tingal, wus sirna sagung kaeksi, Seh Ngabdulrakhim
semana, nging kantun rumekseng urip, uriprumekseng dhiri, dhiri
wangsul urip sampun, kang urip kaya kaya,sampun tan kena winuning,
kawarnaha ingkang ngadhatonSamodra.
76. Ratu Kidul sampun prapta, neng ngarsa Seh Ngabdulrakhim,mapan
pandhang jroning guwa, nging jeng ratu wus udani, lamunSeh
Ngabdulrakhim, lagya suwung ciptanipun, datan kengingginodha, dadya
umatur ubangi, lamun benjang prapteng mongsabadhe prapta.

6. Dalam semadinya P. Diponegoro (Abdulrahim) ditemui


sosok bayangan seseorang (digambarkan sebagai Sunan
Kalijaga) yang samar samar yang memerintahkan dirinya
untuk mengubah nama dengan Abdulhamid. Sekelebat
muncul cahaya menembus batu dibelakangnya tempat
bersandar, meninggalkan sebuah pusaka, itulah Kyai
Sarutama (berupa anak panah).
Pelukis: ENTANG WIHARSO

Naskah acuan asli:


Pupuh XIV ( S I N O M )

78. Pitekur sendhehan sela, layap layap miharseki, suwara mapanmengkana,


eh ya ta Seh Ngabdulrakhim, ngaliya aran neki,Ngabdul Khamit ta sireku,
lan maneh ingsun warah, kurang telungtahun iki, ing bubrahe iya negara
Ngayogya.
79. Mapan wus karsaning Sukma, wiwit bubrah Tanah Jawi, iyakurang telung
warsa, lawan sara iku benjing, mapan iya wuspinasthi, dadi lelakon ing
besuk, ingsun aweh prethanda, marangsira Ngabdul Khamit, Panah
Sarutama iki sira gawa.
80. Lan maneh wewekas ing wang, marang sira Ngabdul Khamit, lanpoma
sira den yitna, lamun luput iku benjing, ramanira tan dadi,nanging ta
wewekas ingsun, Ngbadul Khamit maring sira, ywagelem sira kinardi, ya
Pangeran Dipati marang Welonda.
81. Mapan wus pesthi duraka, nanging ta ramanireki, Ngabdul
Khamitjaganana, olehnya jumeneng aji, tan ana malih malih, nanging
sirasrananipun, mapan iku tan dawa, nanging kinarya
leluri,Ngabdulrakhim wus poma sira muliya.
82. Byar wungu padhang tingalnya, tan ana jalma kang angling, lajengningali
gegana, wonten cumlorot lir thathit, dhawah ngarsa nireki,tumanceb ing
sela iku, dhawah ngarsa nireki, nenggih kiSarutama, apan wus pinundhut
nuli, byar rahina Seh NgabdulKhamit lumampah.

7. Pangeran Diponegoro (masih berusia sekitar 20 tahun -


Abdulhamid) membuatkan warangka untuk keris
cundrik Sarutama yang bahan aslinya dari anak panah.
Pelukis: TUMARIYANTO

Naskah acuan asli:


Pupuh XIV ( S I N O M )

84. Anyare sedalu ika, enjing pan lajeng lumaris, kondur marangTegalarja,
mengkana pan sampun prapti, lajeng den busanani, KiSarutama puniku,
rineka cundrik ika, henengena ingkang winarni,ing Ngayogya langkung
khathah kang bicara.

8. Pangeran Diponegoro dihujani tembakan oleh tentara


Inggris pada perang Spei yang dipimpin oleh Jendral
Gily Spei, tetapi tidak dihiraukan. Asap senjata
membuat suasana menjadi gelap.
Pelukis: SAMUEL INDRATMA

Naskah asli acuan:


Pupuh XVII ( M I J I L )

1. Mring kang raka boten saged keri, tan tinolih mangko, sarwimuwus
aneng ing wurine, Pangran Dipanagara wus prapti, maranglurung malih,
gya ing ngedrel iku.
2. Ingkang mimis lir pendah grerimis, nging karsa Hyang Manon, tantumama
mring Kangjeng Pangrane, pengraosnya lir sinawuranwedhi, peteng
kukusneki, sendawa kelangkung.
3. Langkung kewran Jeng Pangran tyasneki, mengkana winuwos,ingkang
baris nginggil pangiride, Jendral glis pi ing nglurungwinarni, kang dados
pangirid, nenggih Mayor Daltun
9. Kemarahan Pangeran Diponegoro Nampak di depan Sri
Sultan Hamengku Buwuno IV dengan menjewer kedua
telinga Tumenggung Wironegoro dan menendang
dadanya hingga terjengkang.
Pelukis: HERI DONO

Naskah asli acuan:


Pupuh XIX SRINATA (DHANDHANGGULA)

10. Umatur Wiranegara, kados pundi nggen mangsuli, mungel wontenkitap


ugi, nasi kang talmulukki, yen ratu ngandika sampun, tankenging
mangsulana, Kangjeng Pangeran miyarsi, mring aturetumengggung
Wiranagara.
11. Dadya medal dukanira, jinewer kupingnya kalih, dhinupak asrungandika,
eh ya mukidinsireki, Jawane memurukki, pan kitap kangsira ampung,
sireku luwih bisa, wong kabeh tan ana uning, alabecik ingkang weruh
nanging sira.
12. Kanjeng Pangeran ngandika, Sultan sun tanya sayekti, sira pajaRaden
nyata, sapa ingkang duwe pikir, lamun sira pribadi, iku ataslo ilahpul,
lamun rembug wong liya, mesthi kena den owahi, ikusetan Sultan ingsun
nora lila.
13. Kanjeng Sultan ris aturnya, pan saking tiyang kekalih,
DanurjaWiranagara, lawan kula pitaneni, pan sampun matur ugi,
dhatengpaduka satuhu, mila kula precaya, lajeng kawula ngidini,
pantumungkul Tumenggung Wiranagara.
14. Kanjeng Pangran angandika, iku wus tetela yekti, lamun
setanangrencana, pan kitab karya ling aling, jeng Sultan ngandika ris,lah
matur ramaning iku, mayor marang kakang mas, lamun siramaksih wani,
babing kitab ingsun arsa mirsakena.

10. Pangeran Diponegoro, Sri Sultan Hamengku Buwono IV,


Pangeran Suryobrongto dan Pangeran Suryawijaya
memilah-milah ikan ( wadherbang ) di tambak Pangeran
Diponegoro.
Pelukis: HADI SOESANTO

Naskah asli acuan:


Pupuh XIX SRINATA (DHANDHANGGULA)

36. Jeng Sultan ingkang winarna, yen marengi kangen iki, waudhumateng
kang raka, nusul mring Selarejeki, mengkanaamarengi, Kanjeng Sultan
prapta iku, kangen dhateng kang raka,Kangjeng Pangeran marengi,
lenggah aneng kulah mileh ingkangtigan.
37. Klangenan ulam wader bang, munggeng sela gilang iki, KangjengSultan
nulya prapta, pan lajeng tumut milihi, kang dherek Pangrankalih, samya
kang raka puniku, Pangeran Suryabrongta, lawanSuryawijayeki, Kanjeng
Pangran sampun karsaning HyangSuksma.
38. Ingkang tyas langkung pracaya, wau dhumateng kang rayi,Kangjeng
Pangeran ngandika, payo Sultan padha ngalih, lungguhing gedhong iki,
Kangjeng Sultan dherek sampun, lawan kalihkang raka, Pangran
Suryabrongta iki, pan kalawan PangeranSuryawijaya.
39. Kangjeng Pangeran ngandika, sarya mesem mring kang rayi,Sultan sun
pajari sira, sakehe ingkang prejangji, duk dhingin alamInggris, mapan
meksih ana ingsun, kedhaton nora nana, ngingkontrak kang ana iki, lan
prejangji pametune kang nagara.

11. Pangeran Diponegoro bermain catur di taman ndalem


Suryobrangtan bulan Purnama
Pelukis: DIPO ANDI

Naskah acuan asli:


Pupuh XIX SRINATA (DHANDHANGGULA)

98. Lan sagung pra putri samya, sedalu tan arsa guling, mengamengancatur
ika, lawan kang eyang ngladosi, Raden ayu puniki,danuku, suma kang
sepuh, enjing kundur Jeng Pangran,dhumateng Tegalarjeki, sang dyah
retna amethuk wonten teratag.

12. Pangeran Diponegoro bersama Isterinya Maduretno


menyaksikan gunung Merapi meletus. Gempa bumi
keras disertai api yang berpencar menyeruak debu di
langit.
Pelukis: NASIRUN

Naskah asli acuan:


Pupuh XIX SRINATA (DHANDHANGGULA)

100. Ardi Mrapi murub ika, anglir sundhul ing wiyati, kadya
kebyukanNgayogya, kang ngakasa kadi geni, kang suwara
gegirisi,gemleger lawan gumludhug, brama pating pancurat,
kelangkunggeger pan sami, ting kudhandhang ngupados pangungsen
samya.
Pupuh XX Dhandanggulo
5. Lamun ardi ingkang murub iki, lawan obahira kang buntala,mesem Jeng
Pangran duk anon, kalawan aturipun, sagung paraparekan sami, mapan
awerna-werna, mengkana nulyeku, JengPangran nambut sang retna, pan
binekta wangsul marang tilamsami, dumugeken kang karsa.

13. Pangeran Diponegoro diajak ke gunung Rasamuni oleh


sosok cahaya Ratu Adil yang menggunakan Surban
Hijau, Jubah dan celana putih kendit merah wajah tak
tampak. Sang sosok berada di atas bukit menghadap ke
Barat Daya, sedangkan Pangeran Diponegoro di
bawahnya menghadap ke Tenggara. Sinar yang muncul
dari tubuh sosok Ratu adil memancar ke bawah
mengenai tubuh Pangeran Diponegoro.
Pelukis: STEVAN BUANA

Naskah asli acuan:


Pupuh XX Dhandanggulo
15. Kangjeng Pangran tan kuwasa uning, aningali marang kangwedana, sang
ratu adil cahyane, kasor ing ngarga tuhu, ngingbusana awas ningali,
Kangjeng Pangran sedaya, ijem srebanipun,arasukan jubah seta, lan
celana seta ngagem sebe abrit, ngalerngilen ajengnya.
16. Pan jumeneng neng pucaking ngardi, munggeng sela malinaskewala, tan
wonten atub-atube, myang suketan kadulu, resikkadya dipun saponi,
Kangjeng Pangran ing ngandhap, pantumenga iku, ngidul ngetan
ajengira, ratu adilnulya angandikaaris, eh Ngabdulkamidsira.
17. Marmanira sira sun timbali, wadyaning sun kabeh sira duwa, ingJawa
retuten mangko, lamun ana wong iku, atetanon marangsireki,
nuwalanira Ku’ran, kon goleki iku, Jeng Ngabdulkamidaturnya, amba
nuhun sampun tan kuwawa jurit, lawan tan sagedika.
18. Aningali dhumateng pepati, lawan malih rumiyin kawula,
sampunnglampahi yektose, pan damel awon kelangkung, inggih
samisamining jalmi, sang ratu adil nebda, nora kena iku, wus
dadikarsaning sukma, tanah Jawa pinasthi marang Hyang Widi,kang
duwe lakon sira.

14. Pangeran Diponegoro bermimpi ditemui oleh delapan


orang di Pulo Waringin tempat beliau biasa bersemadi di
Utara Tegalrejo. Dalam mimpi itulah beliau diminta
menggunakan nama Sultan Abdul Hamid Herucakra
Sayidin Panatagama khalifah Rasullallah ing tanah Jawi.
Pelukis: SUDARISMAN
Naskah asli acuan:
Pupuh XX Dhandanggulo
53. Lenggah aneng sela gilang iki, pulo wringin mengkana nulyana,jalma
wolu prapta mangke, dhestar koncer sedarum, kang nengngarsa bekta
nuwali, sinongga kalih astha, Jeng Pangran andulu,tedhak mapan nedya
kurmat, esmu ajrih kawolu kacahya sami, lirwulan kang purnama.
54. Kangjeng Pangran jumeneng ngurmati, ingkang prapta tan preduliika,
lajeng jujuk blumbang bae, Jeng Pangran nulya tumut, pansedaya
ngadeg neng tepi, ingkang gangsal neng wetan, tiga kangneng kidul,
jeng Pangeran tumut ika, kang neng kidul dadyasekawan puniki, majeng
ngaler sadaya.
55. Kang neng wetan ngilen ajengneki, ingkang bekta nuwala nengngarsa,
kalih sisih pengapite, nulya winaos iku, kang nuwalaungelnya sami,
lawan swaraning modang, mungel kang sinuhun,pan Kajeng Sultan
punika, Ngabdulkamid Herucakra kang SayidinPanata ing Ngagama.
56. Kang lipat rasullollah sami, ingkang aneng iya tanah Jawa,
samyamengkana Jawabe, ngalaihisalamu, ingkang maos nyendhu
nebdaris, iku luput Jawabnya, kang sinendhu matur, kados
pundipanembahan, Jawabipun kang nyandhu ngandika aris, iki
prakaradadya.
57. Jebeng Jawa balaisalami, mapan bakal dene kang wus dadya,pan
nanging tekbir Jawabe, lajeng samya puniku, maos tekbirkawolu iki,
songa Kangjeng Pangeran, tumut tekbir iku, kang suratmapan anulya,
cinemplungken balumbang amblesing warih, panwus datan katingal.
58. Jalma wolu musna tan kaeksi, saking genya jumeneng punika,angling
kukus upamine, Kangjeng Pangeran iku, katon gona jejerpribadi,
mengkana pan wus enjang, Jeng Pangran winungu, waudhateng puthut
lawa, dhahar saur lajeng salat subuh sami, mapanwus tan winarna.

Gambaran Pulo waringin seperti dituliskan pada bagian bait 41 dan 42


pupuh XX tembang Dhandanggulo :wontenngajeng ing gedhong iki,
munggeng sela gegilang, ing ngaubaniku, kemuning ngideran kulah,
mawi pulo tinaneman kangwaringin, pethetan warna-warna.
Ngajeng gedhong balumbang ngideri, toya wening Srikathahminanya,
mapan warna-warna mangko, kering padasan agung.

15. Mas Bei Mangunarjo diperintahkan oleh pangeran


Diponegoro untuk mencabut Patok-patok yang dipasang
oleh orang-orang suruhan Adipati Danurejo. Terjadilah
keributan
Pelukis: AGUS SUWAGE
Naskah asli acuan:
Pupuh XX Dhandanggulo
74. Kados telas Tegalarja gusti, mapan dados radinan sadaya,
badhemaranem wertine, pan pinathokan sampun, Jeng Pangeran
bendutyasneki, sareng mirsa aturnya, Ki Suban puniku, branjang
kawatkang dinuta, animbali dhumateng ingkang pepatih, Mas
BeiMangunarja.
75. Mangunarja sampun prapta ngarsi, Jeng Pangeran anulya
tetanya,Mangunarja pakarane, sira tan matur mring sun, dene
anamengkono iki, Mangunarja tur sembah, abdi jrih pukulun,
inggihkelamun matur, pan punika tan mawi pratela gusti, inggih
dhatengkawula.
76. Pan miyarsa kawula kang warti, saking abdi dalem lit sedaya,
tanpinartelan yektosa, marma ajrih umatur, Jeng Pangeran
ngandikamalih, lamun mengkono ika, wus pengingen iku, yen tan
kenabedholana, Mangunarja sandika lengser sing ngarsi, mapan
lajengpepanggya.
77. Lan utusanira den Dipati, pan pinenging meksa datan kena, ajrihresidhen
saure, Mangunarja nulyeku, aparentah kinen bedholisagung pathok
sadaya, ingkang neng lor kidul, wetan kulonbinedholan, lajeng malih
kengkenan Raden Dipati, RadenBrongtanusuma.
78. Lurah gandhek duta wijayeki, bekta pathok lan kerek punika,lajeng
pinendhet dhuwunge, dhumateng tiyang dhusun, ingtompeyan namane
iki, Raden Brongtanusuma, tan kenginglumayu, pan lajeng binujung
samya, lajeng wreti dhumatengRaden Dipati, bramatya ing tyasira.

16. Pangeran Diponegoro melepas keluarganya menuju


Selarong, dari Tegalrejo saat siang hari untuk
mengungsi.
Pelukis: Y. INDRA WAHYU

Naskah asli acuan:


Pupuh XXI Durmo
102. Mapan dhateng abdinira ingkang putra kang sepuh sepuh sami,pan samya
aturnya, langkung kuwatosira, tan wande ngewedewedi,yen wonten
karya, kang rembag sampun gilig.
103. Kanjeng Pangran lajeng nuruti kang rama, nging salesming puri,asanget
lenggona, nadyan dhateng palastra, kawula menawa keri,datan uninga,
Jeng Pangran Mangkubumi.
104. Nulya wangsul ngandika dhateng kang putra, paran kulupnakmami, si
beng nora kena, sun tuturi priyongga, prapta patilumuh kari, Kangjeng
Pangeran , nulya tedhak murugi.
105. Dhateng dalem nulya pangih lan kang garwa, sang retnaanungkemi,
padane kang raka, adres medal kang wespa, nangingtan saged angling,
Jeng Pangran nebda, dhuh mirah ingsun gusti.
106. Ingkang abdi nenuhun den turutana, menawi manggih urip,sadinten
punika, yen nak angger tan arsa, sampun tamtu yenngemasi, dinten
punika, bendara ingkang abdi.
107. Dadya nurut sang retna jumeneng nulya, lumampah pan aririh,sarwi
ngemu waspa, sampun budhal sadaya, sagung kang rerepotsami,
Kangjeng Pangeran, ngateraken ing kori.
108. Mring Selarong budhalnya repot sedaya, ingkang kinen angiring,wong
lanang kang tuwa, Tegalarja sedaya, pan sampun tanwonten kari,
pitulung sukma, lampahira lesari.

17. Pangeran Mangkubumi datang dan langsung menarik


tangan Pangeran Diponegoro, untuk meloloskan diri dari
kepungan tentara Belanda melalui pintu “butulan”
(tembusan) sehingga Pangeran Diponegoro dapat
meloloskan diri.
Pelukis: DJOKO PEKIK

Naskah asli acuan:


Pupuh XXI Durmo
128. Saking gene mengsah palengkung pan prapta, Jeng PangranMangkubumi,
pan datan ngandika, anulya ingkang putra,cinandhak astanereki, binekta
medal, kori butulan iki.
129. Nulya prapta jawi kilen Tegalarja, aneng lurunging sabin, mengsahtan
uninga, yen jeng Pangran kalihnya, kalamun sampun nengjawi, gya nitih
kuda, ki gethayu nameki.
130. Cemeng pancal panggung sukunya sekawan, belalak netraneki,langkung
geng inggilnya, ingkang rama kudanya, pan lagyakasingsal iki, anitih
tundhan, saking kasesaneki.
131. Bulu cemeng bathi lan kelangkung kera, pan samak larabneki,
wuskarsaning suksma, sagung ingkang dandanan, sadaya pan padhakeri,
nanging pusaka, lan kang titihan sami.
132. Datan kari nulya Kangjeng Pangran ngasta, ingkang pusaka iki,waos kyai
rundhan, ingkang rama mengkana, kyai jimat wuspinandhi, Pangeran
rongga, datan nitih turanggi.

18. Pangeran Diponegoro memandang Tegalrejo dari


kejauhan sambil menunggu prajuritnya menyusul.
Tegalrejo telah terbakar. Waktunya menjelang Magrib.
Mereka memandang ke arah timur.
Pelukis: HENING SWASONO
Naskah asli acuan:
Pupuh XXI Durmo
149. Tedhak dhateng radinan tunggil kang rama, suwaliye udani,
yenlanangnya pejah, lajeng wangsul sedaya, sesanderan usar sami,mring
Tegalarja, ngrisak lawan besmeni.
150. Sampun telas sagung brona Tegalarja, nengna gentya winarni, nenggih
Jeng Pangeran, mapan esmu sayahan, lawan malihangentosi, kang
dereng prapta, langkung asmara kingkin.

19. Pangeran Diponegoro bersama Pangeran Mangkubumi


mengawasi jalannya perang dari atas bukit (Gunung
Wijil) di dekat Selarong.
Pelukis: DJOKO TIMUN

Naskah asli acuan:


Pupuh XXII Asmarandana
25. Kanjeng Pangeran ningali, wau kalawan kang rama, neng ngardiwijil
namane, mapan katingal sedaya, solahe kang ngayuda,lamun estu
sampun unggul, Jeng Pangeran nulya tedhak.
26. Mring kembung putih aneki, lenggahaneng pekarangan, datandangu
prapta mangke, kang rayi lawan kang putra, ngirid sagungbupatya,
ingkang samya teluk iku, mring kang sinembah ngayuda.
27. Den menggung Martalayeki, den Menggung Danukusuma, denMenggung
Wiryakusumane, Raden Menggung Natayuda, RadenWiryataruna, Raden
Yudawijayeku, den Menggung Purbakusuma.
28. Den Menggung Dipadirjeki, lawan den Riya Sindurja, denMenggung
Sumadirjane, sedaya wus tinarima, gya ngujung gentyagentya, riwusnya
anulya kondur, risang sinembah ngayuda.

20. Menggambarkan suasana Pasar Selarong yang lebih


ramai dibandingkan pasar di kota Jogja
Pelukis: M. YUSUF

Naskah asli acuan:


Pupuh XXII Asmarandana
36. Mapan samya den cepengi, ginedhong ngoji sedaya, ngingPangran
Mangkualame, ingkang tan ginedhong ika, lawansaputeranira, mengkana
ingkang winuwus, Selarong langkungarjanya.
37. Mapan wus dadya negari, ngayogja ngalah punika, kang pekenkelangkung
genge, murah kang sarwi tinumbas, pajeng tiyangkang wadeyan, dadya
samya rena sagung, tanana kang dora cara.
21. Selarong digempur oleh pasukan Belanda. Pangeran
Diponegoro naik ke atas bukit di atas Goa Selarong
diikuti prjuritnya. Di belakangnya Kyai Kwaron yang
sudah sepuh digendong oleh muridnya untuk
meloloskan diri. Latar belakang Masjid Selarong dibakar
oleh Belanda.
Pelukis: EDY MAESAR

Naskah asli acuan:


Pupuh XXIII GIRISA
55. Dadyakesisaning bala, wetara ing kawandasa, ingkang teksih dherek ika,
Kangjeng Sultan lampahira, lajengminggah dhateng arga, kang mesah
ngusir kewala, Prapta pesanggrahan nulya, selarong binesmi samya.
56. KyahiKwaron kang winarna, meksih aneng masjid ika, lajeng kinepang
kewala, binerondhong ing sanjata, wantu wussepuh punika, datan saged
yen kesaha, pan lajeng ginendhong ika, binekta mlajeng ika.
57. Dhumateng ingmuridira, nerajang mengsah kewala, lajeng pinedhangan
ika, nanging pitulung Hyang Sukma, pedhangtanana tumama, kalawan
kang gendhong ika, nanging kitab Kuran ika, aglar kantun mesjid samya.
58. Lajeng rinisaksedaya, kang mesjid binesmi nulya, kawarna Pangran
Disurya, lan Pangran Sumanagara, atetulungkarsanira, prapta lawan
prajuritnya, mapan sewu winetara, lajeng nusul minggah ngarga.

22. Pertemuan kedua Pangeran Diponegoro dengan Ratu


Kidul, pada saat Pangeran sedang bertafakur bersandar
pada tiang ketika semua sudah terlelap. Datang
dihadapannya lalu duduk seorang wanita dengan dua
pengiring yang juga wanita. Mereka duduk tanpa
menyentuh tanah. Kedatangan mereka berpendar
seperti sinar kebiruan.
Pelukis: WIYONO

Naskah asli acuan:


Pupuh XXV (Pangkur)
66. Pitekur sendheyan saka, mapan sangking sungkawahing tyas
neki, mengkana ingkang winuwus, nulya ana kang prapta, kadya
daru dhateng pesanggrahanipun, nulya lenggah ngarsanira, Jeng
Sultan werni pawestri.
67. Kalih ingkang ngiring ika, samya estri dene kawarsa sami, pan
wus tan kena cinatur, mapan katiga pisan, undha usuk lawan kang
den iring iku, Jeng Sultan dangu tan nyapa, kami tegengen ningali.
68. Lawan mespahosken ika, genya lenggah datan srahing siti, Kajeng
Sultan ngandika rum, nila krami kawula, langkung tambet
Kangjeng Ratu lon turipun, rumiyin mapan kawula, lan paduka
sampun jangji.
69. Ing benjang yen sampun mongsa, lan paduka boten wande
kepanggih, Jeng Sultan enget tyasipun, mengkana ciptanira, baya
iki kang ingaran Ratu Kidul, dene banget anomira, Kangjeng
Sultan ngandika ris.
70. Pan sampun enget kawula, Kangjeng Ratu aris aturireki, yen
pareng amba tetulung, inggih dhateng paduka, ing kawula anuwun
jangji satuhu, yen sampun sirna sadaya, sagung ingkang laknat
kapir.
71. Kawula tuwan suwunhena, dhateng Allah ingkang Rabilngalamin,
mantuka malih puniku, inggih dados manungsa, dene sagung
wadya paduka sedarum, sampun wonten tumut yuda, kawula
ingkang nyagahi.
72. Sirnanipun Laknatolah, Kangjeng Sultan mapan ngandika aris,
kawula tan nedha tulung, inggih mring sasama, yen agami amung
pitulung Hyang Agung, Kangjeng Ratu nulya musna, mengkana
ingkang winarni.

23. Pertempuran di Kejiwan. Pangeran diponegoro di atas


kuda Kyai Wijayacapa (kuda putih) dengan didampingi
dua orang gamel (pekhatik) menyaksikan tumpukan
musuh yang bergelimpangan. Empat kaki kuda
berlumuran darah setelah melewati pertempuran besar.
Matahari segera tenggelam menuju malam.
Pelukis: AGUS TBR

Naskah asli acuan:


Pupuh XXV (Pangkur)
269. Nenggih Ki Wijayacapa, kang teracak sekawan gupak getih, lajeng
kasaputing dalu, kapir ingkang lumajar, lawan murtad nanging
kantun kedhik iku, ngungsi beteng ing kalasan, wong Islam kang
bujung sami.

24. Basah Abdullatif menyerang musuh dengan gagah berani


, dan putra menantu Pangeran Diponegoro inipun tak
takut sama sekali di hujani peluru musuh.
Pelukis: NANO WARSONO

Naskah asli acuan:


Pupuh XXV (Pangkur)
139. Raden Dulah Prawiradirja umatur, pukulun putra nerpati, jeng gusti
Basah puniku, tan kenging amba aturi, pinilih pan kathah tatu.
140. Pan kinarya lesaning sadangonipun, males datan saged yekti, pan
langkung pakewedipun, pelor langkung deresneki, putra dalem
meksih manggung.
141. Wonten kuda kawula aturi mundur, putra dalem datan apti, mapan
pangandikanipun, lingsem yen tan bedhah ugi, nenggih Delanggu
puniku.
142. Kangjeng Sultan sareng miharsa saturipun, Raden Prawira Dirjeki,
mapan langkung watosipun, nulya mundhut kang turanggi, Ki
Jayacapa wus katur.
143. Sampun nitih lawan angandika iku, kabeh jana melu iki, kariya
kene sireku, sandika samya turneki, nulya mangkat jeng sang
katong.
144. Ingkang dherek hing Den Prawiradirjeku, kalih Den Jasentaneki,
tanpantara nulya rawuh, genya Basah Ngabdulkamil, Kangjeng
Sultan anebda lon.
145. Wus ta kulup payo mundur dhingin iku, luru dalan ingkang becik,
Basah Iman datan matur, malah datan aningali, dhumateng
Kangjeng sang katong.

25. Pangeran Diponegoro sedang singgah di Pengging,


pesanggrahan Sunan Solo di sebuah kolam ikan yang
jernih. Dilihatnya air yang jernih banyak ikan serta
bulus, dan beliaupun teringat pada Selareja.
Pelukis: SIGIT RAHARJO

Naskah asli acuan:


Pupuh XXVII PUCUNG
7. Kangjeng Sultan anuruti aturipun, budhal sing Koripan, sawadya
kuswa tan keri, prapta Pengging mapan nulya mesanggrahan.
8. Aneng umbul nenggih kelangenanipun, Kangjeng suhunan Sala,
ingkang toya langkung wening, mina kathah kang Jeng Sultan pan
kacaryan.
9. Dadya enget mring kang rayi Kangjeng ratu, pan wus tigang
wulan, Kangjeng Sultan ngantep jurit, ngantos supe mangkya
enget ing tyasira.
10. Sareng mulat toya wening umbul agung lan kathah minanya,
lawan wonten bulus neki, sela gilang dadya enget sela raja.
26. Pangeran diponegoro mengunjungi keluarganya di
Rejasa Nanggulan setelah berbulan-bulan tidak bertemu
dengan RA. Maduretno. Saat Pangeran tiba, sang isteri
RA. Maduretno dan kedua putranya yaitu Diponegoro
Anom (Adulmajid) dan Dipokusumo menyambut Sang
Pangeran. Posisi Sang Pangeran masih berada diatas
Kuda Kyai Wijayacapa (putih), mereka mencium kaki
Pangeran.
Pelukis: C. ROADYN

Naskah Asli Acuan:


Pupuh XXVII PUCUNG
87. Ing Kelinggen pan lampahan tigang dalu, saking ing rejasa, sedina
kewala prapti, langkung kagyat Panembahan methuk nulya.
88. Lan Pangeran Ngabdulmajid lawan iku, Pangran Dipakusuma,
mapan iku enggal mijil, saking Yogja lajeng anukemi pada.
89. Nanging meksih neng luhur turongga iku, padanya jeng Sultan,
sinungkeman kanan keri, mring kang rayi mapan lawan ingkang
putra.
90. Ri sawusnya Kangjeng Sultan nulya laju, Kangjeng Panembahan,
katingal gya melajengi, SriNalendra nulya tedhak saking kuda.

27. Pangeran Diponegoro dan semua prajuritnya mencukur


gundul semua rambut kepala. Pangeran Diponegoro
pun menggunduli kepalanya setelah selesai sholat
Jumat di Rejasa.
Pelukis: BAMBANG TOKO

Naskah asli acuan:


Pupuh XXVII PUCUNG
113. Kangjeng Sultan nulya sampun paras iku, ing bakda Jumungah,
dadya samya bela iki, sagung Islam lan sampun cukur sadaya.
114. Ing Mentaram Pajang kalawan ing Kedhu, Pagelen sadaya, ledhog
gowong jawi kori, pan weradin samya bela cukur ika.
115. Myang pekathik buruh kere samya cukur, punika sadaya, datan
mawi den dhawuhi, kadya sampun karsaning Allah Tangala.
116. Sagung Islam tinengeran samya gundhul, murtad reyab reyab,
bathilan sagung wong kapir, wektu iku mengkana tengreranira.
28. Di Rejasa, RA. Maduretno membantu mengenakan
pakaian keprajuritan kepada Pangeran Diponegoro
sambil menitikkan air mata. (surban putih, jubah putih
dengan banyak kancing)
Pelukis: LAKSMI SINTORESMI

Naskah asli acuan:


Pupuh XXVIII SINOM
6. Sedangunira punika, ngladosi kang raka iki, wahu denira busana,
lamun jeng ratu ningali, dhateng Srinarapati, pan kumembeng
waspanipun, Sri Nalendra tumingal, lamun kang rayi prihatin, gya
sinambut pinangku sanglir supadma.
7. Sarta ing lus kang Srinata, srinarpa lan ngandika ris, nah anger
inten kumala, punapa kang dados rujit, karya kepyuring abdi, mas
mirah pun kakang estu, nenuwun ngandikaha, lamun dasih tan
udani, ingkang dadya rujit karya ela ela.
8. Yen tan kalilan bendara, pun kakang lumampah jurit, sayekti
mongsa siyosa, Kangjeng ratu matur aris, nuhun punten Dewaji,
kawula mapan sahestu, ing tyas mapan tan nedya, yen karya
keron tyas aji, nanging netra kang kedah medal Locana.
9. Tan pirsa karsa Yang Sukma, kawula lamun ningali, inggih
dhumateng paduka, netra kedah mrebesmili, mesem Srinarapati,
punapa wandeya masku, pun kakang magut yuda, Kangjeng ratu
matur aris, yen wandeya Dewaji kelangkung nistha.

29. Pangeran Diponegoro berangkat dari Rejasa menuju


Pajang dengan memimpin laskar Bulkiyo dengan
didampingi Ngabehi Joyokusumo dan Kyai Mojo. Di
Belakang satuan Prajurit Suraya dan Pinilih mengikuti.
Pelukis: SURYA WIRAWAN

Naskah asli acuan:


Pupuh XXVIII SINOM
10. Pan abdi sampun sumekta, mengkana Srinarapati, ri wusnya mit
miyos nulya, gya nembang tengara jurit, budhal wadya pengarsi,
Bulkiya kang munggeng ayun, anulya sinambungan, suraya lawan
pinilih, Pangran Behi Ki Maja nambungi nulya.
30. Pangeran Diponegoro menuliskan babad sambil
menitikkan air mata yang jatuh mengenai kertas, pada
saat menuliskan kisah di Kedaren ( dalam huruf arab
pegon).
Pelukis: SLAMET SONEO SANTOSO

Naskah asli acuan:


Pupuh XXVIII SINOM
13. Pangeran Dipakusuma, Raden Riya Sindurjeki, lan Tumenggung
Sutayuda, tan kalilan dherek sami, kinen meksiya baris, neng dasa
sela puniku, sampun karsaning Sukma, Kangjeng Sultan ing
tyasneki, kang katingal kewala anging kang garwa.
14. Aneng ing daren punika, pan dalu kinen meteki, kang boyongan
nyonyah Cina, Kangjeng Sultan Salah kardi, saking tyas mring
kang rayi, kinarya panglipur wuyung, enjing anulya budhal, nyare
ing Maja sawengi, Basah Kasan Besari sakancanira.

31. Kejadian di Gawok Surokarto. Pangeran Diponegoro


dipapah oleh Sentot Prawirodirjo mendekat ke arah
kuda Kyai Wijayacapa yang dipegangi oleh seorang
Gamel (pekathik). Kaki dan dada kanan Pangeran
terkena peluru sehingga busananya berwarna merah.
Asap pelor membuat suasana semakin gelap.
Pelukis: NANA TEDJA

Naskah asli acuan:


Pupuh XXVIII SINOM
52. Dadya leres jajanira, nanging pitulung Hyang Widi, pelor awis
dhawah jaja, sampeyan kang asring kenging, koltaphira nibani,
Pangran Wijil embanipun, lajeng putung sukunya, gya ing
ngunduraken nuli, pan mengkana Den Dolah Prawiradirja.
53. Lan Raden Jayanagara, SriNalendra saben kenging, pelor nanging
sambatira, nanging gustiku pan sami, lan kendel pan ningali,
dhumateng ingkang sinuhun, dadya dangu lampahnya, Sri
Nalendra ngandika ris, heh ta Senthot aja mandheg Mayongsari.
54. Wus payo banjur kiwala, mengkana karsaning Widi, kenging malih
Sri Nalendra, mapan angrahos nerpati, lir ginablok jajeki, ingkang
pelor waja rempuk, aneng jaja punika, mapan ngantos ting parelik,
dadya sepuh kang jaja medal ludira.
55. Sareng miharsa Nalendra, mapan kang rasukan abrit, nulya enget
mring kang garwa, mengkana esthining galih, paran polahireki,
lamun ingsun tinggal lampus, lawan maninge nestha, lamun
ingsun mati dhingin, baya durung kalilan Allah Tangala.
56. Enteke kapirku iya, mengkana Srinarapati, mapan langkung
lingsemira, mundur sing payudan nuli, tumungkul lampahneki, sap
usap kinarya kudhung, datan ningali jalma, mengkana gamel
udani, yen Sang Nata katingal abrit kang jaja.
57. Nulya Kyahi Jayacapa, ing ngaturaken gya nitih, mengkana Ki
Jayacapa, mapan anglir wus udani, yen kanin Sri Bupati, lajeng
binekta lumayu, mapan tan medal marga, ngidul ngilen
lampahneki, datan ngetang paluh jurang Jayacapa.

32. Pangeran Diponegoro sedang membaca Alquran di


padepokannya di Mentaraman Banyumeneng yang asri
dengan banyak tanaman bunga dan beberapa perkutut.
Pangeran sedang membaca Al Quran di Serambi mushola
ketika Kyai Mojo datang. Kejadiannya pagi hari.
Pelukis: EDY SULISTYO

Naskah asli acuan:


Pupuh XXX (ASMARANDANA)
122. Gih sampun kula pribadi, Pangeran mapan babegjan, kawarna
Kangjeng sang katong, mapan lagya mahos Kuran, neng
surambining langgar, ingkang winahos panuju, amarengi Surat
Rahman.
123. Ingkang samya sohan niki, sagung ponakawan ika, alit alit mapan
andher, neng panepen Mentaraman, Ki Maja nulya prapta, kendel
neng pasohan iku, ponakwan tur uninga.

33. Peristiwa pengangkatan Sentot sebagai Alibasyah


menggantikan saudaranya Basyah Abdulkamil yang
gugur dalam perang. Pengangkatan dilakukan di
Pesanggrahan Sambiroto Nanggulan. Dengan simbol
penyerahan keris pusaka di serambi masjid.
Pelukis: SENTOT WIDODO

Naskah asli acuan:


Pupuh XXXI (K I N A N T H I)
189. Lajeng samya kinen sohan wonten mesjid, tan kantun Ki Maja,
Pangran Behi kang makili, dhateng Rahaden Dipatya.
190. Den dhawuhken karsanya Sri Narapati, hing sasabilira, kangjeng
gusti kang gentosi, den Dolah Prawiradirja.
191. Kang misesa sagung prajurit hing jawi, dene namanira, mapan
hinggih meksih lami, nging wewah Ngabdul mustapa.
192. Raden Basah Prawiradirja puniki, kang Ngabdul mustapa, ngulami
sami ngestreni, pandhita putra sentana.

34. Tumenggung Mertanegara dan Raden Gandakusma


dilantik menjadi Basyah di perbukitan untuk berperang
di Kebumen.
Pelukis: JANURI

Naskah asli acuan:


Pupuh XXXIV ( SINOM )
42. Mengkana karsa Nalendra, Raden Jayanagareki, kinarya
sisihanira, Raden Puthutlawa malih, prajurit tamtameki,
kawandasa dadya hiku, mapan sisiyanira, lawan Mantri Lebet
malih, sabab Raden Tumenggung Martanagara.
43. Lan Raden Gondakusuma, karsanira Sri Bupati, kinarya
Basah hing Rema, Mantri Lebet tumut sami, kang bektanya
pribadi, mengkana wus tan cinatur, pan lajeng kinen mangkat,
Basah tiga badhe hiki, nging pinilih hingkang tan kalilan bekta

35. Perang di Bagelen pagi hari ketika kabut masih merayap


di lereng pegunungan. Basyah Mertonegoro, Basyah
Gondokusumo dan Alibasyah Sentot memimpin perang.
Tombak Basyah Mertonegoro patah dan dengan
menggunakan tombak Kyai Macan milik Sentot, dia
berusaha melawan musuh yang menggunakan bayonet.
Di kejauhan nampak mayor Bokus dan Sindunegara
kabur.
Pelukis: BAMBANG HERAS

Naskah asli acuan:


Pupuh XXXIV ( SINOM )
62. Islam sareng henjingira, mapan nurut kukus sami, pan lajeng
caruk kewala, sangkuh lawan wahos hiki, laknat mapan kalindhih,
Raden Prawiradirjeku, mengkana wuwusira, mring Raden
Martanagari, lamun kang mas tan nelasaken punika.
63. Mapan wande dados Basah, sareng miharsa puniki, den mengku
Martanagara, pan langkung bramatyaneki, kalawan hingkang rayi,
Raden Gondakusumeku, wus nir sagung hing baya, pan liwung
pengamukneki, ngantos putung watos hagemnya pribadya.
64. Nulya nyandhak malih hika, wahos hampilanireki, den Basah
Prawiradirja, tilarane Kangjeng Gusti, Basah hingkang suwargi,
Kyahi Macan namanipun, dadya telas sadaya, laknat kedhik
hingkang hurip, Mayor Bokus lan Raden Sindunagara.
36. Perbedaan pendapat dalam perang sering terjadi antara
Pangeran Diponegoro dengan Kyai Mojo. Tetapi mereka
berdua selalu bisa menyelesaikan dengan baik. Kyai
Mojo dan Pangeran Diponegoro bersalaman dan
berpelukan sambil meneteskan air mata. Disaksikan
oleh para ulama. Itulah pertemuan terakhir Pangeran
Diponegoro dengan Kyai Mojo, karena setelah itu Kyai
Mojo dijebak di Klaten.
Pelukis: PUPUK DARU PURNOMO

Naskah asli acuan:


Pupuh XXXV. ( DHANDHANGGULA)
3. Hanglampahi hing karsa Nrepati, Dolah Khaji Badarrodin nulya,
wangsul matur mring Sang Katong, Sang Nata ngres tyasipun,
sareng mirsa hing ngaturneki, she Badarrodin nulya, tinimbalan
hiku, lawan sagung kang hulama, lawan Khaji hingkang badhe
tumut sami, wus samya prapta ngarsa.
4. Kyahi Maja nulya hatur bekti, jawab hasta lawan Sri Nalendra,
hesmu kumembeng wespane, hanglir wekasan pangguh, Khaji
lawan kang pra ngulami, sedaya pan mengkana, marma datan
dangu, Sang Nata hangres kang driya, duk tumingal dhumateng Ki
Maja hiki, kadya karsaning sukma.

37. Pangeran Diponegoro naik kuda melihat buaya di kali


Cingcinggoling bersama beberapa pengikutnya. Di
sampingnya ada Raden Banyak Widhe.
Pelukis: PUTU SUTAWIJAYA

Naskah asli acuan:


Pupuh XXXV. ( DHANDHANGGULA)
30. Gung ngulama myang pratiwa sami, Raden Basah wus kinon
wangsulla, dhumateng barisan maleh, samya sukareneku, sabab
tangler pangulu sami, lawan Raden Dipatya, Sang Nata winuwus,
neng Pagelen mapan lama, sring meng-ameng dhateng lepen
Cecinggoling, mapan ningali baya.
31. Kang ngladosi pan Dolah satunggil, Raden banyak widhe
namanira, lan rongga kawis hinggille, nenggih rongga Mentahun,
pan punika hingkang pinanci,ngladosi Sri Nalendra, mring den
Basah hiku, kawarnaha hing Mentaram, pesanggrahan Pengasih
kinecuh iki, dhumateng laknattolah.
38. Sentot terluka bahunya, tetapi masih melanjutkan
perang di Gentan Kulon Progo. Jenderal Roeps kabur
meninggalkan medan perang. Seorang Belanda bernama
Jacob berhasil ditawan oleh Sentot
Pelukis: HERU DODOT WIDODO

Naskah asli acuan:


Pupuh XXXVI ( P A N G K U R )
41. Dadya samya hundurira, nanging Islam hangsal bandhangan hiki,
welandi gesang puniku, satunggil namanira, nenggih Jakup
mengkana tur huning sampun, dhateng Kangjeng Sri Nalendra,
lamun Raden Basah kanin.
42. Kenging pelor bahonira, pasah nanging mapan datan punapi, dene
kang prajurit sagung, sakal sakit hika, kang misesa den Basah
panuwunipun, dhumateng Sri Naranata, nenggih Pangran Ngabdul Majid.

39. Pada saat peperangan di Siluk, Pangeran Diponegoro


menerjang ke medan perang untuk menyelamatkan
para pengikutnya. Pangeran dikeroyok pasukan musuh
dengan senjata pistol dan pedang, tetapi tidak mempan
karena Pangeran menggunakan rompi. Sambil berlari,
Pangeran Diponegoro berusaha melindungi anak
buahnya sehingga bajunya hancur terkena sabetan
pedang.
Pelukis: SURAJI

Naskah asli acuan:


Pupuh XXXVI ( P A N G K U R )
112. Dhawah bandhang kang turongga, Pangran Pakuningrat
mengkana hugi, mapan samya dhawah iku, dadya mundur
sadaya, nanging kantun Sang Nata lan Pangran prabu, mengkana
Raden Dipatya, hangundangi jerit jerit.
113. Sri Nalendra hantenana, husar laknat sareng mireng pan sami,
yen hiku hingkang Sinuhun, hingkang kantun pribadya, husar
hingkang lumajeng pan samya wangsul, ngebyuki mring Sri
Nalendra, hambestul hana medhangi.
114. Sang Nata hangagem astra, mapan sampun binekta melajeng
ngampil, Den Dipati saya bingung, Sang Nata tulungana, mapan
kadya sampun karsaning Hyang Agung, geng coba mring Sri
Nalendra, pradipati meksih gendring.
115. Lan sagung kang prangulama, lawan Khaji nanging marmaning
Widi, Sang Nata mapan lestantun, denira mundur hika, nanging
hingkang paman Kangjeng Pangran prabu, mapan kathah labet
pedhang, ngantos jur rasukanneki.

40. Lima pasukan berani mati menyusup ke pemondokan


musuh di Sidhatan dekat Tangkisan Kulon Progo.
Mereka adalah Sadika, Gadhing, Asnawi, Jayeng Magada
dan Sabuk Lumpang. Dengan bersenjatakan tombak
sambil merayap. Sidika sebagai pemimpin berhasil
membunuh sang Kapitan Belanda, waktu malam hari .
Pelukis: ROBY FATONI

Naskah asli acuan:


Pupuh XXXVII ASMARANDANA
27. Mring bangkene koncaneki, mengkana dalu winarna, Sang Nata
nimbali mangko, marang hingkang kajineman, Sadika westanira,
lawan Gadhingan puniku, Asnawi Jayeng Magada.
28. Lawan SabukLumpang hiki, gangsal kinon lumebetta, mring laknat
pamondhokkanne, pinaringan wahos samya, Rongga Kili sadika,
Asnawi Pelered hiku, Jayeng Magada punika.
29. Dipayana wahosneki, Gadhingan pun badhu hika, pun bathang
sabukhalune, gangsal wus mundur sing ngarsa, prapta dhusun
Sidhatan, mapan ngantos surupipun, nenggih kang wulan punika.
30. Mengkana laknat winarni, pan langkung prayitneng baya, mapan
tan kena kumresek, mapan lajeng sinenjata, bangun henjing
wetara, hingkang wulan sampun surup, mengkana Kyahi Sadika.
31. Mapan sampun rembag sami, lumebet mring pambirisan, sadika
pan pengajenge, gangsal pan samya berangkang, sinered
landheyannya, mapan marmaning Hyang Agung, gangsal lestari
lebetnya.
32. Datan konangan puniki, malah lajeng tumut samya,gegeni
saradhadhune, kancanya kinethik samya, poma haja na padha,
hanumbak mring saradhadhu, marma dangu kendelira.
33. Mengkana mapan marengi, mayor lan Kapitan medal, ketanggor
sadika mangko, mapan lajeng hingacaran, mayor pan lajeng niba,
tan mawi hasambat hiku, Kapitan hapan tumulya,
34. Winahos Kapitan modir, mapan lajeng geger hika, barisane laknat
mangko, Litnan medal tinadhahan, sampun modir sadaya, sadika
mapan wus metu, lan sekawan kanycanira.
41. Pangeran Diponegoro menangis sangat terpukul di
kelilingi prajuritnya saat mendengar kabar gugurnya
sang Paman Ngabehi Joyokusumo yang sekaligus
gurunya beserta dua putranya dan Atmokusumo di
Sengir sebuah perbukitan di pegunungan Menoreh
Selatan.
Pelukis: ASTUTI KUSUMO

Naskah asli acuan:


Pupuh XXXVII ASMARANDANA
97. Sarta mijil waspaneki, rumahos kantun pribadya, lawan hing tanah
jawane, rumahos tan saged nata, lamun hamrih salimnya,
dhumateng kang samya kantun, mengkana jeng Sri Nalendra.

42. Pangeran Diponegoro sakit di Pesangrahan Bulu Badung


Bagelen. Dengan ditunggui Banteng Wareng dan
Joyosuroto, Pangeran Diponegoro dipijit kakinya oleh
adiknya Pangeran Abdulrahim sambil berbincang
tentang agama.
Pelukis: JUMALDI ALFI

Naskah asli acuan:


Pupuh XXXVIII MIJIL
38. Lawan hasring pan kinen meteki, kang rayi niku, mring Jeng
Sultan pan sring pamuwunne, Kangjeng Sultan hangandika haris,
heh sira Dul Rakim, sun takon satuhu.
39. Kaya paran sireku sok nangis, hapa heling mangko, marang hanak
bojonira kuwe, lamun heling muliya sireki, hiya mring Mentawis
sun lilani hiku.

43. Di tengah hutan lebat, Pangeran Diponegoro sakit keras


ditemani oleh dua abdi setia Banteng Wareng dan
Joyosuroto.
Pelukis: M. AIDI YUPRI
Naskah asli acuan:
Pupuh XXXVIII MIJIL
151. Sri Nalendra mapan kang winarni, neng tengah wanna gung,
Lobang Handong hiku pan harane, grerah sanget mapan kang
ngladosi, ponakawan kalih, meksih halit hiku,
152. Lare bajang nenggih kang satunggil, tur beler puniku,
pinnaringngan nama bantheng wareng, kang satunggal pun rata
nameki, pan selamineki, lelana Sang Prabu.

44. Sehabis Isya di Hutan Wanalarban, seekor Harimau


menghantarkan buruan seekor kijang kepada Pangeran
Diponegoro. Banteng Wareng dan Joyosuroto
ketakutan. Tetapi ditenangkan oleh Pangeran bahwa
hewan itu bermaksud baik. Dua orang penduduk
setempat yang diberi julukan Gareng dan Petruk
menjelaskan bahwa Tepeng adalah penunggu hutan
Wanalarban.
Pelukis: SETYO PRIYO NUGROHO
Naskah asli acuan:
Pupuh XXXIX PUCUNG
13. Bakda ngisa pun Tepeng praptanipun, haneng Wonalaban, lajeng
nyepeng kidang hiki, sadangunya kinarya dolan kewala.
14. lare kalih pendirangan hulatipun, sabab langkung celak, yen
padhanga pan kaheksi, samya matur dhumateng Sri Naranata,
15. Pan punapa punika swaranipun, mesem Sri Nalendra, nulya
hangandika haris, hasu hajak mapan hiku buru kidang,
16. Sirep jalma Gareng Petruk praptanipun, lajeng tinakenan, dhateng
Ponakawan kalih, marma dangu kapethuk lawan pun tepang,
17. Bujung kidang wahu wonten margi ngriku, yun laju kawula, pan
hajrih kula hantosi, sakesahe Bantheng Wareng hatatanya.
18. Hingkang nama Tepang punapa puniku, Gareng Petruk nebda,
sima geng lurahing ngriki, pan sedaya sagung hingkang buron
wona.
45. Kolonel Klerens menyerahkan tiga ekor kuda kepada
Pangeran Diponegoro di Remo Kamal setibanya
Pangeran Diponegoro dari Sampang Cilacap. Satu ekor
kuda warna dhawuk dan dua ekor berwarna merah.
Ketiga kuda itu sama besarnya.
Pelukis: UGO UNTORO
Naskah asli acuan:
Pupuh XL M E G A T R U H
122. Tundhan Kurnel mapan sampun haturipun, nanging kawan dasa
hiji, lan kawula bekta tuhu, titihan pantiga bilih, paduka karsa
sang katong.
123. Pan katura kawula kalih puniku, kang saking mayor satunggil,
mapan lajeng kinen mundhut, tiga wus prapta ngarsaji, langkung
suka tyas Sang Katong.
124. Tiga pisan kang kuda samya gengipun, bagus hinggilira sami,
nging satunggil hingkang dhawuk, mapan habrit hingkang kalih,
Sang Nata ngandika halon.
125. Heh ya Kurnel pan hingsun tarima hiku, pan kudaningsun pribadi,
wus banget sayahe hiku, nulyaKurnel matur malih pan punika
hingkang dhawuk.
126. Nenggih mayor hingkang ngaturi puniku, kawula kang habrit kalih,
mapan katura sedarum, lawan sapa ngangge neki, ya Kurnel
tarima hing ngong.

46. Seorang Komandan Belanda mendekati Pangeran


Diponegoro yang sedang naik kuda berarakan, dan
Komandan Belanda itupun memberi hormat kepada
Pangeran Diponegoro.
Pelukis: AC. ANDRE TANAMA

Naskah asli acuan:


Pupuh XLI K I N A N T H I
16. Mapan miyos kadilangu, punika samargi margi, welandi pan
samya hurmat, wit kumendam sapenginggil, lawan sagung beteng
ngira, kang kamargen Sri Bupati,
17. Samya hurmat baris hagung, tan hewah samargi margi,wonten
Kumendam satunggal, humatur dhateng Nrepati, sinuhun
hinggih paduka, kelamun dipun haturi.
18. Dhumateng Magelang tuhu, sampun karsa padukaji, mapan tan
sahe dadosnya, ya ta mesem Sri Bupati, ya Kumendam sun
tarima, sira weh peling mring mami,
47. Kolonel Klerens dan Pangeran Diponegoro tiba diatas
bukit. Sambil berada diatas kuda, Kolonel Klerens
menunjuk benteng Menoreh yang sudah nampak di
depan. Perjalanan tak lama lagi sampai di Menoreh.
Pelukis: S. SARWOKO

Naskah asli acuan:


Pupuh XLI K I N A N T H I
21. Kurnel mapan meling hatur, mangke paduka dewaji, yen beteng
sampun katingal, hing Menoreh den haturi, nenggih kendela
kewala, ningalana saking ngardi,
22. Mila sapunikannipun, Kurnel nuhun ngrumiyini, lan sagung prajurit
samya, paduka dipun haturi, dewaji sampun tumedhak, sampun
dereng den haturi.

48. Saat Pangeran Diponegoro berada di Pesanggrahannya


di Magelang, menerima kedatangan Ibundanya,
Pangeran Diponingrat (putranya) dan dua putrinya:
Munteng dan Impun (Den Ayu Basah). Mereka diantar
oleh Den Mangunkusumo. Suasana penuh kerinduan dan
keharuan.
Pelukis: GALUH TAJI MALELA

Naskah asli acuan:


Pupuh XLII G I R I S A
50. Nenggih Den Mangunkusuma, kinengken mring Jendral hika, pan
mengkana tembungira, sinuhun hamba dinuta.
51. Dhateng sudara paduka, Jendral ngaturhaken hika, nenggih jeng
hibu paduka, Kangjeng Ratu Ageng hika,
52. Lan putra dalem katiga, nenggih jeng Pangran Dipatya, lawan
Raden Ayu Basah, Den Ajeng Muntheng punika.
53. Sareng mirsa Sri Nalendra, dangu kendel tan ngandika, duk nguni
tan mirsa warta, yen kang ngibu kawlas harsa.
49. Pangeran Diponegoro dipertemukan dengan kedua
putra laki-lakinya yang masih usia belasan tahun (13 &
12 tahun ) yaitu Raden Mas Roub dan Raden Mas Joned
dengan suasana penuh kerinduan.
Pelukis: MUJIHARJO

Naskah asli acuan:


Pupuh XLII G I R I S A
105. Mengkana kalih wus prapta, haneng ngarsane Nalendra, pan
lajeng nungkemi pada, Raden Mas kalih karuna.
106. Sang Nata mesem ngandika, wis kulup padha menenga,
mengkana wus tan winarna, praptanya repot sadaya.
107. Sangsaya malih kathahnya, selaminya Sri Nalendra, haneng
Metesih punika, sagung wong Kedhu sadaya.

50. Pangeran Diponegoro bertamu ke Karesidenan di Ruang


kerja De Cock. Hadir juga Diponegoro Anom, Basyah
Mertonegoro, Banteng Wareng, Joyosuroto, Kaji Ngiso
dan Kaji Badaruddin. Saat itu pagi hari pukul 08.00.
Dalam Pembicaraan Pangeran Diponegoro marah karena
merasa dijebak oleh De Cock. Dia berdiri sambil
berbicara keras kepada De Cock. Tangan kirinya
menuding De Cock, sementara tangan kanannya meraba
keris di pinggangnya.
De Cock tertunduk malu. Di sampingnya berdiri 3 orang
perwira. Ketiganya tertunduk takut melihat kemarahan
Pangeran Diponegoro. Dua Putranya yang masih sangat
muda yaitu Raden Mas Joned dan Raden Mas Roub
memegangi kaki Pangeran Diponegoro.
Diponegoro Anom dan Basyah Mertonegoro berdiri
hendak mendekati prajurit Belanda, tetapi dengan
kedipan mata pangeran Diponegoro mencegah .kedua
putra pangeran yaitu Joned dan Roub bingung melihat
apa yang terjadi. Di luar sudah disiapkan kereta kuda,
Kapitan Rups mendekati Pangeran Diponegoro untuk
membawanya ke Kereta. Pangeran Diponegoropun
ditangkap Belanda.
Pelukis: RONALD MANULANG
HARIS PURNOMO
Naskah asli acuan:
Pupuh XLIII MASKUMAMBANG
10. Pang sangsaya samya datan nyana hiki, yen temah mangkana,
sabab Jendral sanget sandika, lan tan hewah lir hadatnya.
11. Hingkang dherek lumebet Sri Narapati, mring pangkeng punika,
Pangran Dipanegareki, lan Basah Mertanagara.
12. Kaji ngisa lawan Khaji Badarroin, kalih Ponakawan, Rata
Bantheng Wareng hiki, putra timur kalih hira .
30. Dadya ngadeg Sang Nata suraning galih, nulya hangandika, heh
ta basakhena hiki, wong hanganjak padu nora.
31. Nana hiya hingkang dadi huwitneki, lan kelamun sira, mapan
hayun bebeneri, sun tan jaluk bener sira
32. Lamun sira Jendral Dhekok ko sayekti, kudu padu ngajak, lah
mara tekakna dhingin, Kurnel Kleres lawan Basah.

Pelukis: RONALD MANULANG


HARIS PURNOMO
Naskah asli acuan:

147. Mapan nuju Sang Nata lenggah pribadi, nging lawan Pun Rata,
Mayor Duktus sowan iki, dhumateng Sri Naranata,
148. Ris haturnya kawula, nuhun karsaji, punapa kang karsa, sampun
lami neng Semawis, prayogi kondur kewala.
149. Lawan lajeng dipun jumenengken benyjing, Sultan Sri Nalendra,
sareng mirsa haturneki, mayor duktus lajeng duka,
150. Heh ta mayor hingsun mulih hapa kardi, lawan maning sira,
nganggo matur marang mami, den jumenengaken Sultan.
151. Pan kejaba wong picak budhek puniki, hiku nora wikan, lamun
Sultan jeneng mami, nadyan picak budheg hika.
152. Kaya huwis weruh sun ratu jawi, gya Kapitan prapta, nusul sowan
mring Nrepati, Sri Nalendra hangandika,
RANGKUMAN

1. Di gedung Proboyekso Kraton Yogyakarta, Sri Sultan


Hamengku Buwono I menimang bayi Diponegoro usia 5
hari dihadapannya ada Ibu Ratu Ageng permasuri HB I,
dan RA. Mangkorowati.
Pelukis: DIAN ANGRAINI

2 . Pangeran Diponegoro kecil belajar ngaji ditunggui


nenek buyutnya.
Pelukis: ISUR

3. Usia 20 tahun, Pangeran Diponegoro berkelana ke


Pesantren dan di hutan hutan untuk bertapa dengan
menggunakan pakaian yang lusuh sehingga tak ada yang
tahu. Menyamar dengan nama Abdulrohim.
Pelukis: F. SIGIT SANTOSO

4. Pangeran Diponegoro (Abdulrohim) sholat di masjid


Pajimatan Imogiri ditemui oleh masyarakat.
Pelukis: DEDI PAW

5. Pangeran Diponegoro (Abdulrahim) ditemui sosok Ratu


Kidul di dalam Goa Langse. Kedatangan Ratu Kidul
menimbulkan cahaya terang di dalam Goa, tetapi
Pangeran tidak terusik.
Pelukis: NASIRUN

6. Dalam semadinya P. Diponegoro (Abdulrahim) ditemui


sosok bayangan seseorang (digambarkan sebagai Sunan
Kalijaga) yang samar samar yang memerintahkan dirinya
untuk mengubah nama dengan Abdulhamid. Sekelebat
muncul cahaya menembus batu dibelakangnya tempat
bersandar, meninggalkan sebuah pusaka, itulah Kyai
Sarutama (berupa anak panah).
Pelukis: ENTANG WIHARSO
7. Pangeran Diponegoro (masih berusia sekitar 20 tahun -
Abdulhamid) membuatkan warangka untuk keris
cundrik Sarutama yang bahan aslinya dari anak panah.
Pelukis: TUMARIYANTO
8. Pangeran Diponegoro dihujani tembakan oleh tentara
Inggris pada perang Spei yang dipimpin oleh Jendral
Gily Spei, tetapi tidak dihiraukan. Asap senjata
membuat suasana menjadi gelap.
Pelukis: SAMUEL INDRATMA

9. Kemarahan Pangeran Diponegoro Nampak di depan Sri


Sultan Hamengku Buwuno IV dengan menjewer kedua
telinga Tumenggung Wironegoro dan menendang
dadanya hingga terjengkang.
Pelukis: HERI DONO

10. Pangeran Diponegoro, Sri Sultan Hamengku Buwono IV,


Pangeran Suryobrongto dan Pangeran Suryawijaya
memilah-milah ikan ( wadherbang ) di tambak Pangeran
Diponegoro.
Pelukis: HADI SOESANTO

11. Pangeran Diponegoro bermain catur di taman ndalem


Suryobrangtan bulan Purnama
Pelukis: DIPO ANDI

12. Pangeran Diponegoro bersama Isterinya Maduretno


menyaksikan gunung Merapi meletus. Gempa bumi
keras disertai api yang berpencar menyeruak debu di
langit.
Pelukis: NASIRUN

13. Pangeran Diponegoro diajak ke gunung Rasamuni oleh


sosok cahaya Ratu Adil yang menggunakan Surban
Hijau, Jubah dan celana putih kendit merah wajah tak
tampak. Sang sosok berada di atas bukit menghadap ke
Barat Daya, sedangkan Pangeran Diponegoro di
bawahnya menghadap ke Tenggara. Sinar yang muncul
dari tubuh sosok Ratu adil memancar ke bawah
mengenai tubuh Pangeran Diponegoro.
Pelukis: STEVAN BUANA
14. Pangeran Diponegoro bermimpi ditemui oleh delapan
orang di Pulo Waringin tempat beliau biasa bersemadi di
Utara Tegalrejo. Dalam mimpi itulah beliau diminta
menggunakan nama Sultan Abdul Hamid Herucakra
Sayidin Panatagama khalifah Rasullallah ing tanah Jawi.
Pelukis: SUDARISMAN

15. Mas Bei Mangunarjo diperintahkan oleh pangeran


Diponegoro untuk mencabut Patok-patok yang dipasang
oleh orang-orang suruhan Adipati Danurejo. Terjadilah
keributan
Pelukis: AGUS SUWAGE

16. Pangeran Diponegoro melepas keluarganya menuju


Selarong, dari Tegalrejo saat siang hari untuk
mengungsi.
Pelukis: Y. INDRA WAHYU

17. Pangeran Mangkubumi datang dan langsung menarik


tangan Pangeran Diponegoro, untuk meloloskan diri dari
kepungan tentara Belanda melalui pintu “butulan”
(tembusan) sehingga Pangeran Diponegoro dapat
meloloskan diri.
Pelukis: DJOKO PEKIK

18. Pangeran Diponegoro memandang Tegalrejo dari


kejauhan sambil menunggu prajuritnya menyusul.
Tegalrejo telah terbakar. Waktunya menjelang Magrib.
Mereka memandang ke arah timur.
Pelukis: HENING SWASONO

19. Pangeran Diponegoro bersama Pangeran Mangkubumi


mengawasi jalannya perang dari atas bukit (Gunung
Wijil) di dekat Selarong.
Pelukis: DJOKO TIMUN
20. Menggambarkan suasana Pasar Selarong yang lebih
ramai dibandingkan pasar di kota Jogja
Pelukis: M. YUSUF
21. Selarong digempur oleh pasukan Belanda. Pangeran
Diponegoro naik ke atas bukit di atas Goa Selarong
diikuti prjuritnya. Di belakangnya Kyai Kwaron yang
sudah sepuh digendong oleh muridnya untuk
meloloskan diri. Latar belakang Masjid Selarong dibakar
oleh Belanda.
Pelukis: EDY MAESAR

22. Pertemuan kedua Pangeran Diponegoro dengan Ratu


Kidul, pada saat Pangeran sedang bertafakur bersandar
pada tiang ketika semua sudah terlelap. Datang
dihadapannya lalu duduk seorang wanita dengan dua
pengiring yang juga wanita. Mereka duduk tanpa
menyentuh tanah. Kedatangan mereka berpendar
seperti sinar kebiruan.
Pelukis: WIYONO

23. Pertempuran di Kejiwan. Pangeran diponegoro di atas


kuda Kyai Wijayacapa (kuda putih) dengan didampingi
dua orang gamel (pekhatik) menyaksikan tumpukan
musuh yang bergelimpangan. Empat kaki kuda
berlumuran darah setelah melewati pertempuran besar.
Matahari segera tenggelam menuju malam.
Pelukis: AGUS TBR

24. Basah Abdullatif menyerang musuh dengan gagah berani


, dan putra menantu Pangeran Diponegoro inipun tak
takut sama sekali di hujani peluru musuh.
Pelukis: NANO WARSONO

25. Pangeran Diponegoro sedang singgah di Pengging,


pesanggrahan Sunan Solo di sebuah kolam ikan yang
jernih. Dilihatnya air yang jernih banyak ikan serta
bulus, dan beliaupun teringat pada Selareja.
Pelukis: SIGIT RAHARJO
26. Pangeran diponegoro mengunjungi keluarganya di
Rejasa Nanggulan setelah berbulan-bulan tidak bertemu
dengan RA. Maduretno. Saat Pangeran tiba, sang isteri
RA. Maduretno dan kedua putranya yaitu Diponegoro
Anom (Adulmajid) dan Dipokusumo menyambut Sang
Pangeran. Posisi Sang Pangeran masih berada diatas
Kuda Kyai Wijayacapa (putih), mereka mencium kaki
Pangeran.
Pelukis: C. ROADYN

27. Pangeran Diponegoro dan semua prajuritnya mencukur


gundul semua rambut kepala. Pangeran Diponegoro
pun menggunduli kepalanya setelah selesai sholat
Jumat di Rejasa.
Pelukis: BAMBANG TOKO

28. Di Rejasa, RA. Maduretno membantu mengenakan


pakaian keprajuritan kepada Pangeran Diponegoro
sambil menitikkan air mata. (surban putih, jubah putih
dengan banyak kancing)
Pelukis: LAKSMI SINTORESMI

29. Pangeran Diponegoro berangkat dari Rejasa menuju


Pajang dengan memimpin laskar Bulkiyo dengan
didampingi Ngabehi Joyokusumo dan Kyai Mojo. Di
Belakang satuan Prajurit Suraya dan Pinilih mengikuti.
Pelukis: SURYA WIRAWAN

30. Pangeran Diponegoro menuliskan babad sambil


menitikkan air mata yang jatuh mengenai kertas, pada
saat menuliskan kisah di Kedaren ( dalam huruf arab
pegon).
Pelukis: SLAMET SONEO SANTOSO

31. Kejadian di Gawok Surokarto. Pangeran Diponegoro


dipapah oleh Sentot Prawirodirjo mendekat ke arah
kuda Kyai Wijayacapa yang dipegangi oleh seorang
Gamel (pekathik). Kaki dan dada kanan Pangeran
terkena peluru sehingga busananya berwarna merah.
Asap pelor membuat suasana semakin gelap.
Pelukis: NANA TEDJA
32. Pangeran Diponegoro sedang membaca Alquran di
padepokannya di Mentaraman Banyumeneng yang asri
dengan banyak tanaman bunga dan beberapa perkutut.
Pangeran sedang membaca Al Quran di Serambi mushola
ketika Kyai Mojo datang. Kejadiannya pagi hari.
Pelukis: EDY SULISTYO

33. Peristiwa pengangkatan Sentot sebagai Alibasyah


menggantikan saudaranya Basyah Abdulkamil yang
gugur dalam perang. Pengangkatan dilakukan di
Pesanggrahan Sambiroto Nanggulan. Dengan simbol
penyerahan keris pusaka di serambi masjid.
Pelukis: SENTOT WIDODO

34. Tumenggung Mertanegara dan Raden Gandakusma


dilantik menjadi Basyah di perbukitan untuk berperang
di Kebumen.
Pelukis: JANURI

35. Perang di Bagelen pagi hari ketika kabut masih merayap


di lereng pegunungan. Basyah Mertonegoro, Basyah
Gondokusumo dan Alibasyah Sentot memimpin perang.
Tombak Basyah Mertonegoro patah dan dengan
menggunakan tombak Kyai Macan milik Sentot, dia
berusaha melawan musuh yang menggunakan bayonet.
Di kejauhan nampak mayor Bokus dan Sindunegara
kabur.
Pelukis: BAMBANG HERAS

36. Perbedaan pendapat dalam perang sering terjadi antara


Pangeran Diponegoro dengan Kyai Mojo. Tetapi mereka
berdua selalu bisa menyelesaikan dengan baik. Kyai
Mojo dan Pangeran Diponegoro bersalaman dan
berpelukan sambil meneteskan air mata. Disaksikan
oleh para ulama. Itulah pertemuan terakhir Pangeran
Diponegoro dengan Kyai Mojo, karena setelah itu Kyai
Mojo dijebak di Klaten.
Pelukis: PUPUK DARU PURNOMO

37. Pangeran Diponegoro naik kuda melihat buaya di kali


Cingcinggoling bersama beberapa pengikutnya. Di
sampingnya ada Raden Banyak Widhe.
Pelukis: PUTU SUTAWIJAYA

38. Sentot terluka bahunya, tetapi masih melanjutkan


perang di Gentan Kulon Progo. Jenderal Roeps kabur
meninggalkan medan perang. Seorang Belanda bernama
Jacob berhasil ditawan oleh Sentot
Pelukis: HERU DODOT WIDODO

39. Pada saat peperangan di Siluk, Pangeran Diponegoro


menerjang ke medan perang untuk menyelamatkan
para pengikutnya. Pangeran dikeroyok pasukan musuh
dengan senjata pistol dan pedang, tetapi tidak mempan
karena Pangeran menggunakan rompi. Sambil berlari,
Pangeran Diponegoro berusaha melindungi anak
buahnya sehingga bajunya hancur terkena sabetan
pedang.
Pelukis: SURAJI

40. Lima pasukan berani mati menyusup ke pemondokan


musuh di Sidhatan dekat Tangkisan Kulon Progo.
Mereka adalah Sadika, Gadhing, Asnawi, Jayeng Magada
dan Sabuk Lumpang. Dengan bersenjatakan tombak
sambil merayap. Sidika sebagai pemimpin berhasil
membunuh sang Kapitan Belanda, waktu malam hari .
Pelukis: ROBY FATONI

41. Pangeran Diponegoro menangis sangat terpukul di


kelilingi prajuritnya saat mendengar kabar gugurnya
sang Paman Ngabehi Joyokusumo yang sekaligus
gurunya beserta dua putranya dan Atmokusumo di
Sengir sebuah perbukitan di pegunungan Menoreh
Selatan.
Pelukis: ASTUTI KUSUMO

42. Pangeran Diponegoro sakit di Pesangrahan Bulu Badung


Bagelen. Dengan ditunggui Banteng Wareng dan
Joyosuroto, Pangeran Diponegoro dipijit kakinya oleh
adiknya Pangeran Abdulrahim sambil berbincang
tentang agama.
Pelukis: JUMALDI ALFI

43. Di tengah hutan lebat, Pangeran Diponegoro sakit keras


ditemani oleh dua abdi setia Banteng Wareng dan
Joyosuroto.
Pelukis: M. AIDI YUPRI

44. Sehabis Isya di Hutan Wanalarban, seekor Harimau


menghantarkan buruan seekor kijang kepada Pangeran
Diponegoro. Banteng Wareng dan Joyosuroto
ketakutan. Tetapi ditenangkan oleh Pangeran bahwa
hewan itu bermaksud baik. Dua orang penduduk
setempat yang diberi julukan Gareng dan Petruk
menjelaskan bahwa Tepeng adalah penunggu hutan
Wanalarban.
Pelukis: SETYO PRIYO NUGROHO

45. Kolonel Klerens menyerahkan tiga ekor kuda kepada


Pangeran Diponegoro di Remo Kamal setibanya
Pangeran Diponegoro dari Sampang Cilacap. Satu ekor
kuda warna dhawuk dan dua ekor berwarna merah.
Ketiga kuda itu sama besarnya.
Pelukis: UGO UNTORO

46. Seorang Komandan Belanda mendekati Pangeran


Diponegoro yang sedang naik kuda berarakan, dan
Komandan Belanda itupun memberi hormat kepada
Pangeran Diponegoro.
Pelukis: AC. ANDRE TANAMA

47. Kolonel Klerens dan Pangeran Diponegoro tiba diatas


bukit. Sambil berada diatas kuda, Kolonel Klerens
menunjuk benteng Menoreh yang sudah nampak di
depan. Perjalanan tak lama lagi sampai di Menoreh.
Pelukis: S. SARWOKO

48. Saat Pangeran Diponegoro berada di Pesanggrahannya


di Magelang, menerima kedatangan Ibundanya,
Pangeran Diponingrat (putranya) dan dua putrinya:
Munteng dan Impun (Den Ayu Basah). Mereka diantar
oleh Den Mangunkusumo. Suasana penuh kerinduan dan
keharuan.
Pelukis: GALUH TAJI MALELA

49. Pangeran Diponegoro dipertemukan dengan kedua


putra laki-lakinya yang masih usia belasan tahun (13 &
12 tahun ) yaitu Raden Mas Roub dan Raden Mas Joned
dengan suasana penuh kerinduan.
Pelukis: MUJIHARJO

50. Pangeran Diponegoro bertamu ke Karesidenan di Ruang


kerja De Cock. Hadir juga Diponegoro Anom, Basyah
Mertonegoro, Banteng Wareng, Joyosuroto, Kaji Ngiso
dan Kaji Badaruddin. Saat itu pagi hari pukul 08.00.
Dalam Pembicaraan Pangeran Diponegoro marah karena
merasa dijebak oleh De Cock. Dia berdiri sambil
berbicara keras kepada De Cock. Tangan kirinya
menuding De Cock, sementara tangan kanannya meraba
keris di pinggangnya.
De Cock tertunduk malu. Di sampingnya berdiri 3 orang
perwira. Ketiganya tertunduk takut melihat kemarahan
Pangeran Diponegoro. Dua Putranya yang masih sangat
muda yaitu Raden Mas Joned dan Raden Mas Roub
memegangi kaki Pangeran Diponegoro.
Diponegoro Anom dan Basyah Mertonegoro berdiri
hendak mendekati prajurit Belanda, tetapi dengan
kedipan mata pangeran Diponegoro mencegah .kedua
putra pangeran yaitu Joned dan Roub bingung melihat
apa yang terjadi. Di luar sudah disiapkan kereta kuda,
Kapitan Rups mendekati Pangeran Diponegoro untuk
membawanya ke Kereta. Pangeran Diponegoropun
ditangkap Belanda.
Pelukis: RONALD MANULANG
HARIS PURNOMO

Anda mungkin juga menyukai