PNRI $ __

~ PNRI $ . . ._
Dongeng-dongeng
SASAKALA
Djilid 3

KmgIn9'~

R. SATJADIBRATA

P.N. Balai Pustakn

DJAKARTA 1966

~ PNRJ $ . . ._
 Dikaluarkcun ku:
P.N. Dalai PUitaka
Ditjitak ku:
Dalai Pustaka
B P No. 1579

Halt nu ngarang ditangtajungan ku Undang2

Gambar kulit: Ire Maaruf

~ PNRI $...:J_
 EUSINA
Bubuka: 7

1. Talaga Bagendit 11
2. Tjiudjung djeung ~jiberang 14
3. Tubuj 22
4. Palabuan Ratu 29
5. Sunjaragi 32
6. Tjurug Tjaweni 35
7. Djanurkuning 39
8. Toradja 43
9. Borobudur 47
10. Minangkabow 52
II. Kota Pontianak 55
12. Dorna tanpadaksa 61
13. Basa djadi rupa 2 67
14. Tjai laut djadi asin 70
15. Mantup 74
16. Munding nurut ka djelema 77
17. Badjing Selong 80
18. Pulo Djawa tata-tengtrem 85

~ PNRI $ . . ._
19. . . ralaju Tandjung 83
20. Buda 92
21. Dulur tilu djadi monjet 96
22. Rawa Djawura 103
23. 1ataram 110
24. Topeng 115
25. Pasir Kudjang 121
26. Artja Putri Badariah 125
27. Tampaksiring 129
28. Huaplingkung 132

~ PNRI ~ ..... _
 BUBUKA

aon bedana donge~g cljeung tjarita? Bi-

asana ketjap2 nu beda pokpokanana, tangtu
hartina ge beda. Tapi racljeun aja ketjap2 nu
sarua pokpokanana, arti hartina mah becla.
Sabalikna aja ketjap2 nu hecla pokpokanana,
ari hartina sarua, atawa aja oge ketjap nu pok-
pokanana hecla, hartina meh sarua, seperti:
milang - ngitung, baraja-dulur, ulah - en tong,
meunang- beunang, kawas-djiga djeung 5a-
terusna. Tah ketjap2 nu kitu, ajeuna mah
dipakena pasclup hae. Ketjap2 dongeng djeu~g
tjarita ge sakapeung sok matak samar hartina.
Kolot anu mapatahan sok discbut ngadongeng-
an, sanadjan teu make dongeng.
Sakur nu ditjaritakeun, disebutna tjarita.
Ari tjarita pamohalan dischut dongeng. Ba-
heula mah memeh sare sore 2 hiasana nini 2
sok mangdongengkeun ka barudak, m~nangka
atikan kalemcsan budi atawa kasosialan djeung
kadjudjuran. Dina kasusastran Sunda djaman
ajeuna, dongeng 2 teh di-pasing 2 djadi rupa2

7
$- PNRI 6p __..
golongan, nja eta: dongeng tuladan, dongeng
Sakadang Peutjang, dongeng Si Kabajan.
dongeng Abunawas, dongeng gugujon djeung
dongeng Sasakala.
Ari ls.etjap "sasakala" kira 2 asalna rnah:
Sasakala:le Djaman Saka = Djarnan Baheula.-
tapi ajeuna geus rabah harti. Uparna aja nu
ngomong: "Nu matak utjing djeung andjirtg
teu daek lajeut, eta teh aja sasakalana = aja
asal-muasalna. Dongeng 2 sasakala henteu sa-
eutik, saTta beunang didjieun dua bagian:
Kahidji dongeng 2 sasatoan, kaduana dangeng
kaajaan alamo Dongeng 2 sasakala teh lalabana
dongeng baheula, upamana: sasakala Gu-
nung Tangkubanparahu, sasakala Artjadamas
djeung saterusna. Aja age nu teu beunang
disebut dongeng baheula, malah sa-cnja 2na
lain dongeng, sabab kaasup sedjarah, saperti :
Rantjadarah, Tjadas Pangeran, Tegalwangi
djueng saterusna. Tjindekna mah sasakala=asal
muasal = sebab tina sarupaning kadjadian.
Sakuliah dunja age teu kurang ngaran tern-
pat djeung saterusna nu aja sasakalana, upama:
Tandjung Pangharepan, Tg. Guardafui, SNat
Babel Mandeb, SNat Djabaltar (Gibraltar),

8
~ PNRI ~ ............
Pulo Ladronen, Rio de Janoiro, Pula Vuur-
land djeung saterusna.
Keur simkuring budak keneh, barang njaho,
jen aja kota nu ngarana Pontianak, geus nga-
rasa panasaran, boa2 pontianak teh sarua
djeung kuntianak. Ajeuna geus kanjahoan,
jen ~nja kitu, malah dina ieu buku ditjarita-
keun sasakalana, nu matak eta kota dingaranall
Pontianak, nurutkeun dongeng urang dinjana,
lain fantasi simkuring. Di Sumatra aja dongeng
sasakala Minangkai:'owatawa Menangkabow.
Di Sulawesi aja dongeng sasakala Dano Poso.
Ari di Pulo Djawa mah komo di tanah Pasun-
dan, geus loba anu kapanggih rupa 2 sasakala
teh.
Ngaran Pulo Putri oge tangtu aja sasaka-
lana tjuktjrukeun pamuda pamudi-Sunda anu
Progresip. Mun aja nu panasaran kana sasa-
kala Palabuan Ratu, dina ieu buku geus
diasupkeun.
Aja dongeng sasakala anu didjieun antjer 2
atawana patokan : Naon anu disebut topeng?
Di dieu ditetelakeun, kumaha sasakalana,
kumaha kedokna, k'umaha dangdananana, ku-
maha igelna kumaha laguna djeung saterusna.
Engke urang bisa terang, nu kumaha ari to-

9
~ PNRI $ . . ._
pcng nu Ilurutkeun antjer l . 'akitu pepekna
sasakala teh. Tjek saha dongeng 2 sasakala
henteu sarua pentingna jeung dongeng 2
mythologie?
S. di B.

DJatinegara, 11 ~Iei 1960

~ PNRI $ __
 1. TALAGA B GENDIT

Di wewengkon Garut aja talaga nu ngaranna

kawentar ka mana 2 , nja eta Talaga Bagendit.
Katjida kadjodona teh. Saban poc, upadi poe
Ahad atawa poe pakantji, ramen a teh luar
biasa. Ti nu deukcut ti nu djauh djeIema teh
munggah merul nu rek ngadon sukan 2 , babak-
kuna lalajaran.
Tjek s3sakalana mah, tjek dongcng nu sok
didongengkeun deui, eta Talaga Bagcndit
asal-muasalna kieu :
Baheula, geus rebuan taun ka tukang, aja
hidji rand:! beunghar kateIahn'L ~ T Endit.
leu teh saenjana mah menl~hna, da ngaranna
sadjati ITIah ji Bagendit. Manehna tch ka-
tjida pisan kumedna. Geus taja nu b:reuk
deui kana kakumcdanana. Salain ti pakatjar 2-
ua mah tara aja anu larsup ka imahna. Estu-
ning lain babasan eta mah hirup njorangan
teh. Kadjaba ti teu aja nu ngawawuhan, ji
Endit teh memang djalma nunggul pinang,
geus teu kadang teu warga, hirupna tch estu

]1

~ PNRI $ . . ._
 Dunggelis. Ari beungharna tea mah tetela.
Beh kebonna beh sawahna, imahna ge pang-
gedena di saltmbur eta mah. Turug2 ngahadja
mentjilkeun maneh, ngababakan di t~ngah
pasa wahan, nu upluk-aplak. Maksudna teu
aja lain, ku ba waning embung tjampur djeung
babaturan, da sieun kasora tea. Teu kitu mah
atuh moal disebut mtdit.
Katjaturkeun keur usum panen, di ditu
di dieu tjeujah anu dibaruat. Ka sawah Nji
£ndit oge rea nu gatjong. Ari sarengse dibuat
djeung sanggeus parena dika-leuitkeun, saku-
maha tali paranti, ji Sndit njieun sidekah
ngondang Lebe djeullg sawutara tatangga.
Popolahna saniskara ku sorangan, teu aja nu
ngabantuan. Barang geus tarapti, sakur nu
mantuan ngakut tuluj diondang, ngariung
tumpeng. Atuh anu ngariung teh nepi ka aja
ratusan, tapi sadia tumpcngna teu sabaraha,
_ - nepi -lea- ngan-sak()t~p -ge-us-oores, 9ari -ting-- - -
karepat keneh.
Keur meudjeuhna balaketjrakan, solong-
krong aja aki 2 bongkok nu njampeurkeun.
Ku pribumi teu ditari teu ditakon, nja pok
aki 2 waleh, jen teu kawawa lapar, sugan aja
lih piwelas. Ana gantawang teh Nji :Bndit

12
~ PNRI $ ....,__
et njarekan, njeklek-njeklekkeun , padjarkeun
teh taja kaera, teu ngahutang gawe, menta
bagian. Tungtungna nepi ka nundung, aki2
dititah .njingkah. Tjilldekna mah geus lain
pitjaritaeun.
Aki2 indit bari djemarigdjeug, bangun teu
nangan. ~1emeh indit manchna ngomong
kieu: "Sagala ge boh ka nu hade boh ka nu
goreng, moal taja wawalesna."
Ngomongna kitu teh kasaksian ku sakur nu
aja di dinja.
Sarengsena nu dalahar tuluj amit rek baralik.
Kakara ge patinglaleos, rugreg ngarandeg,
sabab aja nu tinggarero: "Tjaah! tjaah!
tjenah.
Henteu kanjahoa n deui ti mana datangna
tjai, ngan leh bae pakarangan.
ji BDdlt teh geus kakeueum. Atuh katjida
ributna, djalma 2 geus teu inget ka diri batur,
asal salamet dirina bae. Nji Endit oge nja kitu,
niat rek njingkirkeun tjai, tapi barang kaluar
pisan ti imahna, tjai teh nepi ka lir ombak laut
tinggaruling ka palebah Nji Bndit. Imahna
terus kakeueum meh laput.
ji :Bndit angkleung-angkleungan, bari sa-
tungtung bisa mah teu weleh 2 sasambat menta

13
~ PNRI $ ..,., ......
 tulung. Tapi h"nteu kungsi lila djep bae dj~m
pc, sihorcng gcus tik~rel~p. Imahna ge geus
teu tembong. Sumawonna sawahna nu upluk-
aplak geus aja di dasar tjai. Lembur sakuriling
bungking geus salin rupa djadi talaga, anu
nepi ka ajeuna disebut Talaga Bagendit tea.

2. TJIUDJU G D]EU G TJIBERANG

Sababaraha abad memeh lahir Nabi !sa

di Hoewajang aja hidji radja kagungan putra
pameg~t anu katelah Pa Udjung, sabab ka-
wentar pinter udjungan. Djaba ti kana udjung-
an aja deui kalang~nan putra Radja Hoewa-
jang teh, njata kana bubudjeng
Ari dina hidji poe Pa Udjung ngempClkeun
para pamatang djeung rentjang~, rek bubu-
dj ng ka leu w ung Tjakrabuana. anggeus
samakta Pa djung nitih kuda, diaping ku
scnapati anu sarakti, diobeng ku para gegeden,
diasuh ku para dukun nu l~pus. Bring aleutan
ti nagara lir anu rek mapag musuh. Teu ka-
tjatur di djalanna, tjaturkeun geus andjog ka-
nu didjugdjug. G ~r ngamimitian ngandjingan.

14

~ PNRJ .$ __
Sato lcuweung ting belcsat lalulnpatan rareu-
waseun, ngadenge ragegna andjing djcung
tingsorowokna pamatang.
Sabot kitu lar aja untjal ranggah ngaJiwat
ka pajuneun Pa Udjung, SW mu .nu tjapecun
pisano Pa Udjung hcnteu talangke, enggaJ
ngagedig kudana, ngabeIfdig untjal anu djiga
limpeu, tapi barang diudag mah lumpatna
beuki tarik, ngan kudana geus biasa ngaberik
untjal, tungtungna kasusul oge. Bawaning ku
sieun lapur, Pa U djung luntjat tina kudana,
kersana rek newak untjal. Tapi aneh, untjal
teh b.arita kcnch les bae leungit tanpa lebih
ilang taupa karana.
Pa Udjung ngaraos hemeng, turug 2 geus
djauh pisan ti rcntjang 2 na, mangkaning pa-
non poe gens tunggang gunung. Lila pisan
ngcmut2 pidjalaneun geusan mendakan ren-
tjang~na, ari panonpoe gcus reureupan.
Katjarita para pamatang anu teu barisa
njusul ka dunttngan, tungtungna teh tinglaliud
sa-batur2 , g us kumpul di pasanggrahan bari
ngantosan ang Radjaputra. Maranchna ka-
tjida risieunana, bisi dunungan mcunang tjo-
nang tjotjoba, gawcna ngan tinghariul bari
pakumaha-kL,maha. Sabot kitu djol kuda tu-

15

~ PNRJ ~ ... _
tunggangan datang, tapi kosong. Atuh kabeh
katjida heraneunana, nepi ka aja anu ragragan
tjipanon, bawaning bingung mikiran dunung-
an. Gantjangna ditareangan, diub~k didjero
leuweung, njarieun obor sapirang - pirang.
Sapeuting djeput disaksrak ka nu barala, di-
sungsi kanu saruni, tapi weleh teu aja urut 2na
atjan. Barang braj beurang maranehna nga-
rasa perlu gantjang undjukan ka Radja, bring
arindit ti djero leuweung rek ka nagara bari
nga-muga 2 , susuganan Pa Udjung kapanggih
di djadjalanan.
Sadatangna ka nagara, terus bae maranehna
arundjukan ka Sang Radja, sakumaha anu
geus kadjadian di leuweung. Dasar Radja
pinandita, ngadangu putra leungit teh teu aja
riuk2na, ngan njaurkeun, jen geus kitu kersa-
ning Maha Kuwasa. Ti dinja mah gantjang
bae abdi2 teh baralik ka sa-imah 2na.
Katjarita Pa Udjung anu leuweung. Barang
reup peuting tereke1 andjeunna naek kana
tangkal kai, taki 2 bisi aja sato galak. Sapeu-
peuting andjeunna teu jasa kulem, mantcng
meleng ka lang Agung, njuhunkeun ditang-
tajungan. Barang braj beurang kakara an-
djeunna lungsur, tuluj angkat bari samar anu

16

~ PNRI.$ ....._
disedja, wantuning kasarung tea. Beuki beu-
rang beuki beurang, lila2 djog hae andjeunna
andjog ka hidji talaga anu kadjida gedena,
tjaina herang ngagenjas. Andjeunna ngadeg
sisi talaga bari ningalikeun lauk warna2 • Sabot
kitu andjeunna teh ningali parahu lapat 2 ma-
dju ti tengah talaga nudju ka lcbah andjeunna.
Ku lantaran henteu sidik, saha nu tumpak
parahu, gantjang andjeunna njalingker ka
tukangeun tangkal kai anu gede bari njerang-
keun. Eta parahu beuki lila beuki deukeut,
djeung tetela anu tumpakna teh istri geulis lir
widadari turun ti langit. Kakara andjeunna
teteg manahna, emutanana piraku ari istri
mah ngagunasika. Tuluj bae ngadcg deui sisi
talaga, kawas anu mapag tatamu. Ari parahu
geus deukeut pisan, Pa Udjung teh nga-wani 2-
keun a'ndjeun, naros ka nu anjar sumping,
saurna: "Mugi henteu djadi bendu, bade
naroskeun djenengan".
Walonna : "Engke heula. Kaula rek nanja
heula. Andjeun njaho, sana anu ngageugeuh
ieu talaga? Bisi andjeun henteu terang, ieu
talaga digeugeuh ku Radja Djin, bapa kaula.
Naha andjeun kumawani datang ka dieu?"
Pa Udjung rada reu'waseun. Tapi tina teu

Dongeoa-donaena Sisakala 2 17

~ PNRI $ __
aja maksud nu goreng, andjeuna teu pisan
rentag. Tuluj bae njarioskeun lalakonna, jen
rek bubudjeng tapi kas!lrung, teu uninga di
djalan pimul'heun. alaI njuhunkeun ditu-
duhkeun djalan sorangeun.
Walon putri djin: "Kaula menta tempo,
rek undjukan heula ka bapa. Isuk2 haneut
mojan kaula ka dieu. Sanggeus kitu, parahuna
diboseh deui terus njuruwuk ka tengah. Mi-
nangka amitanana ka nu dikantun, ngan ukur
imut saeutik, djiga pisan nu tahan harga.
Saur Pa U djung djeroDing manah: "leu
djClema geulisna taja tandingna, ngan han-
djakal rada tungi. Tapi sageuj lamun imutna
taja hartina. Matak naon lamun ku aing di-
lamar? Lalaki mah ngan ditampa djeung di-
tampik" .
Teu m tjag tina djangdjina. Isukna anu
geulis teh kurujung deui dina parahu, diiring
ku tilu pameget anu saregut. Sauran~ ti nu
tiluan tea handjat ka darat, njarioskeun jen
Pa Udjung disaur ku Sang Radja Djin, kudu
ngiring kana parahu. Pa Udjung utttung2an,
itung 2 nambahan luang, teu rion deui, tjlak
bae kana parahu. Teu katjatur di djalanna,
katjaturkeun gens nepi bae ka karatan Kadji-

18
~ PNRI$ . . . _
nan. Ku Radja Djin Pa Udjung teh dipiwarang
njario8keun lalakonna. arabat bae ditjarios-
keun ti awal nepi ka achir, gemet taja nu ka-
liwat. Piundjultna ditungtungan ka panuhun
njuhunkeun ditampi djadi eusi bumi, hisi Tji
Putri teu· atjan aja gandekna.
Saur Radja Djin: "Maksud maneh geUJ
kaharti. Lain hajang djadi gandek, maneh teh
aja pikiran ka anak kami. Ngan handjakal
anak kami teh geus boga papatjangan ka sa8a-
rna djin deui, kakasihna Sangiang Berang.
Tapi kami saenjana hajang minantu ka manu-
sa: Sumawonna ka diri maneh kami panudju
katjida. Saupama maneh sanggup, ku kami
rek diadukeun djeung Sangiang Berang, sarta
lamun maneh meunang, nja bakal djadi mi-
nantu kami. Kumaha sanggup?"
Tina sabab katjida kapintjutna Nji Putri,
Pa Udjung memeh ngadjawab, njaur lOeu
lebeting manah: "Lamun deh aing paeh.
Nja mending paeh, manan Putri teu kapimilik.
Lamun meunang aing bag~ja" . . .. Geus kitu
mah pok ngadjawab: "S"'dja ngiringan kana
pangersa."
"Ajeuna kieu", ~aur Radja Djio, "kami mere
tempo tudjuh poe. Ari kadalapan poena isuk2

19
 bararig meletek srangenge ti dajeuh Hoewa-
jang maneh kudu lumpat nepi ka manggih ban-
dera di deukeut w.ngkal kondang. Tah dina
sawaktu reudjeung, Sangiang Berang oge kudu
lumpat ti tempat nu ditangtukeun anu sarna
djauhna kana tjiri pameunangan. Saha2 anu
pangheulana datang, tah nja eta anu meunang.
Pek ajeuna maneh peureum, sangkan bisa balik
heula, geusan njarita ka bapa maneh."
Reup Pa Udjung teh peureum. Ari braj
beunta, geus aja dinagarana, ditarangisan ku
rama djeung ku pangeusi karaton. Sanggeus
reureuh, pok Pa Udjung undjukan ka ramana,
.akumaha anu geu's dilakonan ku andjeunna.
Ibu ramana saruka galih, sarta tuluj njaur
dukun anu lepus, dipiwirang tapakur, sangkan
putrana hasil maksudna, ngarepok djeung
Putri Djin.
Barang nepi kana waktu nu geus ditetepkeun
tea, berebet bae Pa Udjung lumpat. Teu kungsi
- - -----lila- geus-- n-epi- ka- --±andjakan ~a-mbakbaja;- - -
Andjeuna ngaraos wegah njorang tandjakan
anu sakitu netekna;tuluj njandak djalan sedjen
ou henteu nandjak, tapi tangtu leuwih djauh.
Ku sabab eta kana djog andjog kana tjiri
pameunangan, bet geus njampak Sangiang

20

~ 6p-
PNRI .......,..... ..... _ _
Berang, keur djalang-djeleng, bari muril2 ku-
miSe Sabi2 nu diutus ku Radja Djin oge kum-
pul di dinja. Sakumaha pihandjelueunana
Pa Udjung, ku urang geus katjipta. Andjeunna
asa ditipu, sabab Sangiang Berang mah tangtu
teu njorang tandjakan. Ari andjeunna memeh
njimpang ti ndjakan teh diselang ngarandeg
heula, lebah l~mbur nu ajeuna disebut Mandeg.
Teu kungsi lila burudul aleutan Putri anu
nitikan djampana. Barang lungsur tina djam-
pana, Putri teh tuluj dipangku djeung diga-
lentor papatjanganana, nja eta Sangiang
Berang.
Pa tJdjung teu antaparah, gabrug bae nga-
rantok Sangjang Berang. Der galungan, ~ilih
beubeutkeun silih bantingkeun, sarua gagah
rongkahna. Lila 2 Sarighiang Berang teu tahan,
didjundjungkeun ku Pa Udjung, dibalangkeun
keuna kana awi bitung nepi ka rangkas, sarta ti
wangkid harita eta tempat ditelahkeun Rang-
kasbitung tug nepi ka kiwari.
Sangiang Berang rek dimangsakeun ku Pa
Udjung, kaburu diharalangan ku utusan Ra-
dja Djin, sarta terus ditetepkeun, jen Sangjang
Berang nu meunang Putri. Geus kitu mah tuluj
hae pipanganteneun teh di-iring-iringankeun

21

~PNRI $ . . .-
 nepi ka karaton Kadjinan. Pa Udjung mulih
njalira ka nagarana, bari ngaraos sungkawa
ka-bina 2 •
Kersaning Anu Kawasa djalan urut lumpat
Pa Udjung djadi walungan anu katelah Tji-
udjung. Ari djalan urut lumpat Sangiang Be-
rang djadi Tjiberang. Eta dua ungan teh
ngahidjina teu djauh ti Rangkasbitung. Tjeuk
bedja mah tjai walungan Tjiudjung mah sala-
wasna kiruh, minangka djadi siloka kana ki-
ruhna rnanah Pa Udjung.

3. TUBUJ
Di Bantcn aja hidji lembur anu dingaranan
Tubuj. Tjek urang dinja mah "tubuj" teh
robahan tina mubuj, nu hartina sarua bae
djeung mubus, sabab tjenah di dinja teh tern-
pat mubus Sangiang Putjuk Umun, lantaran
eleh djadjaten ku Maulana HasanudlnL !l~ _
- - nJeoarlteun-agama [siam di- Banten. Pedara-
nana kaungel di handap ieu.
Djero waktu nu teu sabaraha lilana, geus
katjida lobana urang Banten nu anut Islam.
Diantarana panganut2 tea aja duaan nu ka-
tjida kadeuheusna, lantaran enja2 ta'atna

22
kana saniskara piwedjang Maulana Hasanudin,
nja eta Mas Djong djeung Agus Djo anu beu-
nang dingaranan dwitunggal, tina sabab ka-
tjida pisan lajeutna, sabata sarimbagan sabobot
sapihanean. Ari dina hidji poe eta anu duaan
teh undjukan ka Maulana Hasanudin, jen nu
djadi pupunden urang Banten, nja eta Ki
Adjar Putj Umun perIu disumpingan, ma-
lakmandar kersaeun anut Islam~ Moal aja
urang Banten nu teu daek anut Islam, saupa-
ma geus diidinan ku Putjuk UmUD, nu diang-
gap satengah dewa, malah djaba ka urang
Banten, ka urang Lampung oge pangaruhna
gede pisano Ari padumukanana Putjuk Umun
teh di Giripawana, pemahna di tutugan Gu-
nung Aseupan, deukeut ka sirah Tjilemer.
Ngadangu piundjuk nu djadi kapertjante-
nan, Maulana Hasanudin ngaraos bingah
katjida, tuluj djangdji dina waktu nu mustan
baris angkat ka Giripawana, ngalaksanakeun
panuhun dwitunggal. Ari dina hidji poe subuh2
Maulana Hasanudin djeung dwitunggal katut
piran'g2 pangiring ngaleut ka Giripawana.
Sangkan ulah torodjog ~tanpa larapan. aja
sawatara utusan nu dipiwirang tiheula ngi-
beran ka Ki Adjar Putjuk Umun.

23
~ PNRI 6p ....._
 Sadatangna eta utusan, gantjang a~u ka-
gungan bumi tatan 2 , sajagi nampi tatamu
agung, sa-aja2 di kampung. Atuh dina sum-
pingna teh Maulana Hasanudin ngaraos BU-
gema pisan, reh pribumi taja pisan kutjiwana,
someah hade ka semah.
Sanggeus silih bageakeun, tatamu djeung
pribumi teh tuluj tjaralik, sarta tuluj tuang
leueut sa-aja2 bari salasauran tanda mimitran.
Barang pribumi tumaros, aja pikersaeun naon
sadjatina, anu matak rurumpaheun kersa
sumping ka pagunungan, barabat ditjarios-
keun ku Maulana Hasanudin hal tudjuan
agama Islam, ditungtungan ku pangadjak,
sangkan Adjar Putjuk U mun luntur galih,
kersa lebet agama Islam.
Satamatna Maulana Hasanudin sasauran,
ditema ku Putjuk Umun, nganuhunkeun kana
kasaenan manah tatamu, ngadjak kana djalan
- - -kasatameta-n-dunJa-alierat. Ngan perkara anut
Islam, andjeunna njuhunkeun tempo, rek nga-
manah 2 heula. Babakuna andjeunna teh ho-
jongeun ningali heula kasaktian Maulana
Hasanudin. Kieu saurna: "Ajeuna mah sae
mulih heula hae. Genep dinten katudjluhna

24

* PNRI $ .......-..
geura sumping deui kadieu. Tangtos kuring
parantos gaduh pamadegan anu pasti".
Enggal bae Maulana Hasanudin saren-
tjangna marulih, sarta djangdji rek sumping
deui ka Giripawana dina poe anu geus di-
tangtukeun tea.
Katjarita dina waktu Maulana Hasanu-
din sarentjangna sarumping dew, Putjuk U-
mun henteu aja dibumina. Tjek badegana
geus maot. Tuluj bae tatamu teh didjadjap-
keun ka kubura n , sabab Maulana Hasanu-
din hojongeun djarah.
Barang sumping ka kuburan, Maulana
Hasanudin nepak makam bari saurna: "He
makam! tjaba ngomomg. Naha enja ieu teh
makam Adjar Putjuk Umun atawa lain?U
Harita keneh didjero makam aja nu ngo-
mong, pokna: "leu teh taneuh diurugan bae,
sanes makam. i Adjar Putjuk Umun mah
itu di lebak, keur njieun sumur. u
Tidinja tatamu teh kabeh ngaleut ka lebak,
rek ngabuktikeun saara gaib tea. Sihoreng
enja Putjuk U mun kasondong aja di lebak
keur ngadamel sumur tea. Ku Nlaulana Ha-
sanudin ditaros, naon maksudna pang-
•
njieun sumur didinja, wal6nna: "Ongkoh eng-

25
~ PNRI 6p ....._
 ke lamun kuring anut Islam kudu salat. Me-
meh salat kudu wulu. Tja di sumur ieu wuluna.
Saparantos njieun sumur rek njieun masdjid.
Ajeuna kuring ulah diganggu. Anggur gera-
marulih bae. Genep dinten katudjuhna sa
rumping deui kadieu."
Maulana Hasanudin moal eleh ku atah 2,
wantuning genteng kadekna legok tapakna,
tur tindakan Putjuk Umun teu aja pisan njen-
tugna kana manahna, atuh diajonan bae
sakahojongna. Gantjangna pek uluk salam,
tuluj mulih sarentjangna. Heuleut genep
poe sarumping deui. Putjuk Umun teu ka-
sampak deui bae dibumina, keur angkat ka
Pasir Gotra. Ku Maulana Hasanudin diausul,
kasondong keur senang2 dipasanggrahan. Ta-
tamu naros, naon kersana numatak aja didi-
nja. Diwalon ku nu ditaros, jen keur ngareui-
reuhkeun palaj, sarta heuleut genep poe deui.
andjeuna baris aja dibumi, nganto8 tatamu.
- - - Bina- wntu -Mautaria- MasanuQin -sum-: - -
ping deui, Putjuk Umun teu kasondong deui
bae, sabab angkat ka Gunung Pulosari, njan-
dak kanteh katut pakara sapuratina. Harita
keneh disusul sarta ditaros ku Maulana Ha-
sanudin. Putj uk Umun ngawalonna bari .e-

26
~ PNRI$ __
mu s~nang pisan, sakitu katingalieun, jen
tatamu katjida semu palajna, nandjak sakitu
luhutna. Kieu lahirna: "Kaula arek ninun,
hajang boga samping poleng paranti salat,
lamun engke geus asup Islam".
Sanggeus sasauran kitu, les 'Putjuk Umun
teh leungit tarlpa lebih ilal}g tanpa karana.
Teu kungsi lila bet muntjui di Gunung Pajung
(Udjung Kulon), gugupaj djeung ngagoro-
wok sangkan disusul. Tapi ari geus kasusul
ku Maulana H'asanudin, leg deui bae leungit.
Gorowok bari gugupaj di Pulo Panaitan.
Disu8ul deui les deui. Teu lila gorowok deui
lebah Samangka (Lampung). Disusul deui
les deui, gorowok deui di Bangkaulu, geus
kitu batik deui ka Tulangbawang (Lam-
pung) . Maulana Hasanudin teu weleh nju-
,uI2 • Di Tulangbawang badami. Putjuk Umun
rek ka Giripawarla deui, sarta heuleut g ~p
poe rek gempungan djeung para adjar di sa-
kuliah Banten, sangkan djedjeg djumlah para
adjar tea dalapan puluh. Maulana Hasa-
nndin disuhunkeun, supaja kersa ngaln'uhan
eta gempungan.

27
>$. PNRI -$.. . _
 Gantjangna tjarita bae gempungan geus
diajakeun. Sanggeus kumpul para adjar djeung
geus sumping Maulana Hasanudin, Putjuk
Umu n sasauran, njarioskeun jen aja agama
anjar nu disebut agama Islam, njembah ka
Batara Tunggal nu digebut Gusti Allah, djeung
pertjaja ka nu djadi utusanana, nja eta Kang-
djeng Nabi Muhamad. Sanggeus kitu para
adjar dipariksa, kumaha pamadeganana. Para
adjar ngawalonna saur manuk, jen ngiringan
lapangersa Sangjang Putjuk Umun. •
"Ajeuna kieu bae," pilahir Putjuk Urn un
teh. "Maulana Hasantidin ku kaula rek diadjak
ngadu hajam. Saha nu hajamna rneunang,
eta nu djaja. Sabalikna eta nu apes."
Teu kungsi lila der bae ngadu hajam. Mimi-
tina katjida pisan ramena. Hajam sarua kuat-
na, sHih patjok sHih bintih, taja nu mundur.
Lila2 hajam Putjuk U mUll limpeu. Dipatjok
lebah huluna, ngeok sarta terus rubuh teu
menjat deui."
Putjuk Umun sasauran: "Dulur-dulur! Ku
arandjeun geus kasaksian, jen nu djaja Man-
lana Hasanudin, nja eta nu baris njebarkeun
agama Islam di Banien. Ku sabab eta, ka-
ula moal ngahalang-halang, saupama aran-

28
~ PNRI ~ __
djeun rek asup Islam. Ngan kaula pribadi
henteu wasa ngalesotkeun tjetjekelan para ka-
rohun. Ajeuna kaula rek Duturkeun aran-
djeuna nu geus taja dikieuna. Muga2 arandjeun
mangka salamet."
Harita ge les Putjuk Umun teh leungit,
henteu djauh ti tegal papak sampalan badak
atawa tegal Lantjar, lebah lembur nu disebut
Tubuj tea.

4. PALABUAN RATU

Dina babad Bogar ditjaritakeun, jen Sang

Prabu Lutungkasarung sanggeus nikah djeung
ji Putri Purbasari, geus djadi satria deui nu
djenengan Guruminda Kahiangan, andjeunna
teh miwarang njieun wawangunan di lebah
b~ung~anK~~eu~wwaran~~~m~__
(kebon bubuahan) di lebah kampung Tadjur,
sisi djalan nu ti Bogor ka Tjiawi. Ti harita
andjeunna teh bumen2 di Wangun tea, sarta
ngagentos djenengan djadi Maharadja Prabu
Anggalarang.
Teu kungsi lila Sang Prabu Anggalarang

29
~ PNRI $ . . ._
 teh ngalih ka Pakuan Padjadjaran lebah Batu-
tulis ajeuna. Prameswari Purbasari harita
hobot, ari tjarogena amit rek ngabagawan.
Purbasari hojongeun ngiring, tapi teu dilak-
sanakeun, lantaran nu tatapa mah teu meu-
nang njandak istri. Purbasari henteu maksa.
Ari Prabu Anggalarang terus ngabagawan bae
di patapan Gunung Padang, wewengkon Tji-
andjur.
_ u dikantun di karaton, barang nepi kana
mangsana, brol babar, putrana pameget, kaka-
sihna Raden Siliwangi, nu engkena sanggeus
sawawa ngalalana ka Sumedang, sarta di dinja
kagungan garwa ka . ji Raden Radjamantri,
bari ngagem gelaran Maharadja Prabu Sill-
wangi. Engkena andjeunna kagungan putra
nu katelah Maharadja Anom Mantri Sunda,
apuputra Sunan Pada, anu padjaratanna di
Pagerageung dcsa Karedok (Sumedang). Putra
istri Sunan Pada nu djenengan Gedeng Waru
- di-pigat-\ 'a-kn- Pangeran ---(jeusan -Ulun SU
medang.
Sige eta kotjap ki Djampang di Kadupan-
dak kagungan putra dua, nu djenengan GeIap
• jawang djeun()' Kidang Panandjung. Ki
Djampang katut putra-putrana arangkat ka

30

~ PNRI .$ . . . _....
Sumedang, sedja ulun kumawula ka Prabu
Sil~wangi. Tiluannana kamanah pisan ku
Sang Prabu, tina satria kumawulana tur aja
djadjatenna, beunang didjeun andelan.
Lila ti lila Sang Prabu Siliwangi teh ha-
jongeun mulih ka Pakuan Padjadjaran. Saba-
ba aha poe sasadiaan tjandakeun. Sanggeu8
samakta, bring bae andjeunna sarentjangna
djengkar ngantunkeun Sumedang. Putra Ki
Djampang tea age duanana teu tinggaleun,
lajeut pisan lir putra sakembaran, nepi ka
djenenganana sok di'iebut Purwakali, disa-
kalikeun, sabab salampah-lampahna sDk ba-
barengan bae.
AtIlgkatIia ti Sumedang teh Sang Prabu
Siliwangi madju ngidul tuluj nurutkeun Tji-
tannuj, djol bae Nusa Larang ( usa Kam-
T

ba.tgan). Ti dinja ngambah lautan nudju ka

kulun. Ti lebah Unjung Genteng mengkol
ngill r, ngar watan muara Tjimandiri, tuluj
baJabuh sarta tuluj handjat ka daral. Ti
dinja kebat badarat ka Pakuan Padjadjaran.
Ti harita Sang Prabu Siliwangi njakrawati
di Padjadjaran, sarta karadjaannana tambah
madiu. Ti kulonna diwatcsan ku SeIat Sunda,

31
ti wetanna ku Tjipamali, ti kalerna ku Laut
Djawa, ti kidulna ku Lautan Hindia.
Ari tempat handjatna tea ti harita diteIah-
.
keun Palabuan Ratu tug nepi ka kiwari.

5. SUNJARAGI

Lamun urang mapaj djalan ti Tjirebon ka

Kuninga n , sanggeus ngaliwat karamat Dja-
bangbaji, rnanggih djalan simpangan ka beulah
kuton, nja eta djalan ka guha Sunjaragi, nu
djauhna ti dajeuh Tjirebon feh kira 2 aja dua
satengah km.
Ari ngaran SuI1jaragi didjadikeun ku ketjap
8unja (sunia, suni, sirna) djeung ragi (raga).
Djadi atuh hartina Sunjaragi. teh = Sirnaraga.
Raga saha anu sirna? Batja bae tjarita di han-
dap ieu.
Eta guha baheulana paranti masamoan
WaH Sanga (sanga = salapan). Di tengahna
aja tembok anu dirupakeun medja. Deukeut
ka dinja, guha teh katjida njangkeredongna
aarupa torowongan. Tjek pakuntjen mw eta
teh djalan ka Mekah, ou 10k disorang ku

32
~ PNRI ~_ .......
 para wall tea. Tapi djaba ti eta ge loba deui
-DU djiga torowongan teh. Ari si~i2 guha aja
rupa2 artja nu aralus. Ukiran-ukirannana,
Jdtu deui ukiran dina bilik guha tea katjida
matak res!pna. M rada heran oge, reh
gUlla teh dibagi-bagi di sawatara pangkeng.
Tjeuk pakuntjen, eta teh nja pangkult!man
para wall.
Di hareupeun eta gUlla aja halong, ari sisi
eta balong aja ad~gan. Tjeuk pakuntjeD , nja
dina eta ad~gan, para wall 10k ngadaram~l
kens.
An anu panganehna, nurutkeun tjarita
pakuntien, nja eta waktu aia pasamoan para
wall nu lu1uguan ku Seh Sjarif Hidajatullah.
Sanggeus hadir para wall nu dalapan, aran-
djeunna ngantosan heula Seh Lemah Abang
alias Seh Siti Djenar (lemab = siti = taneuh;
abang = djenar = heureum), nja eta wall al1U
henteu ngadjalankeun elmu sjara. Kan ~er· _
- - -tjija anka-Uusti Allah mah--:- - - -
Tina lila diarantosan, tuluj bae Seh Lemah
Abang teh disusulan. Saur andjeunna ka DU
njusulan: "Teu aja Seh Lemah Abang di dieu
mah. Aja soteh Gusti Allah."
Nu njusulan balik deui, ngundjukkeun ka

DonpDI-dongeng Sasakala 3 33
~ PNRI $ __
sauran Seh Lemah Abang "kitu, ka Seh Sjarif
Hidajatullah.
"Ari kitu mah," saur Seh Sjarif Hidajatullah,
"haturkeun ka andjenna, Gusti Allah diIu-
lungsur."
Seh Lemah Abang ng walon deui, saurna:
.,Teu aja Gusti Allah, aja soteh Seh Lemah
Abang."
Utusan kuntieur deui, ngundjukkeun kasa-
uran kitu ka nu miwarang njusulan.
"Wajahna sakali deui," saur Seh Sjarif
Hidajatullah, "ajeuna mah anu dilulungsur
teh, nja Seh Lemah Abang nja Gusti Allah."
Dasar eta dipikahojong ti tadi, djeung gcUJ
nista madja utama, cnggal bae Seh Lcmah
Abang angkat ka pasamoan diiringkcun ku-
utusan.
D:na prungna babantenan, Seh Lemah
Abang teu gedog pangkon, ngedalkeun pa-
mad gan, jen Gusti Allah tch aja di unggal
W

raga nu sutji. Djeung andjeunna pertjanten-

neun kana kakawasaan Gusti Allah. Ari tina
perkara maot, saur andjeuna nurutkeun adjal.
adjan djeIcma dipeuntjit, moal maot, ari
tatjan adjalna mah.
Ccusan ngabuktikeun kajakinannana, nu-

34

~ PNRI$ ....._
rutkeun usul para wali, Seh L~mah Abang
dipeuntjit, tapi maotna teu lila, djanggelek
djum~n~ g deui. Geus kitu dipeuntjit deui,
kara maot, da geus nepi kana adjal. Ku
abab getihna bodas, tuh Seh Lemah Abang
teh ku para waH disebut kapir. Harita keneh
g~tihna djadi beureum. Geus kitu para para
wali teh sasauran, jen djclema anu sutji, sok
ditjandak raga badagna ku Gusti U Maha Su-
T

tji. Dadak sakala lajon. Seh Lemah Abang

teh Irs leungit tanpa lebih ilang tanpa kaTana.
Tah kitu sasakala anu matak eta guha di-
ngaranan Sunjarag;, nu hartina Simaraga,
tegesna tempat raga anu sirna atawa raga nu
leungit, nja eta raga Seh Lemah Abang alias
Seh Siti Djenar, Wallahu'alam!

G. TJURUG 1JA\VENI

Di wewcngk n katjamatan Sagaranten ka-

r

wadanan Djampangtengah kabupaten Suka-

bumi, aja lembur anu disebut Tjidolog, sabab
kasorang ku walungan Tjidolog. Eta walungan
aja tjurugna nu katNah Tjurug Tjaweni, lan-

35
~ PAl 6p __
 taran didi Ja aja artja batu nu manlYrl'l.-..a
ri geulis, nu disebut Putri Tjaweni.
Urang dinja rea nu apal kana dongeng ka-
ruhunna turon tum run, kumaha sasakalana
eta artja, nja eta tjenah djaman Padjadjaran
narldjung, aja putri ti karaton Tjirebon an
ditundung. Duka naon latarannana, henteu
aja nu nerangkeun. Wantuning anu prihatin,
putri teh angkat saparan-paran, li1a2 nja
nepi ka Tjidolog, sarta aja anu ngandeg, tu-
luj bae matuh didinja.
Tina kageulisanana, loba pisan djadjaka
anu kabongroj, tapi teu aja nu wani ngotjal2,
cia ngarana ge putri, turug2 sakti deuih, nepi
ka iasaeun njaatkeun sagara, nja eta hidji
teluk anu teu kotjap ngaranna, tapi djauh
njolok ka darat. Sanggeus eta sagara 9aat,
kamashur kamana-mana, lantaran loba nu
manggih inten, malah nelah djadi lembur Sa-
garainten ajeuna nja djadi katjamatan anu
kasebut diluhur.
Nadjan kasebut sakti ge, wantuning istri,
tur aja oge babadna, nja eta menak ti Padja-
djaran, tungtungna putri teh nikah, tapi ngan
sapeuting pisan, panganten 'henteu kungsi
sapatemon, kaburu tjaroge pupus. Teu kung-

36
~ PNRJ 6 __
..$- .
.i lila nikah deui ka menU Padjadjaran, tapi
kitu deui b e, ngan sapeuting papanganten
teu sapat~mon, djadi beunang ~utkeun
aja bagdja teu daulat. Unggal kagungan tja-
lOge ngan aapeuting2 • Randa oge dis~butna
randa bearat, da angger tjawene keneh. Sang-
gens opat puluh kali tjarogean, putri sasat
njumpah andjeun, moal kersa kagungan
deui tjaroge, tuluj tapa di tjurug Tjidolog tea.
Teu katjatur sabaraha lilana tapa, ngan ka-
tjatur geus teu tuang leueut. Lila2 salirana
djadi artja, nu disarebut artja putri Tjaweni
tea, tug tepi ka ajeuna. Tjaweni teh meureun
maksudna tjawene, sakumaha nu geus ka-
ungel di luhur. Nu matak djadi tjaweni, nga..
tab ulah negel teuing, da anu djadi aetja teh
tina putri, istri nu kudu dihormat. Lamun
disebut tjawene, djadi asa kurang hormat,
nurutkeun rasa kasopanan urang mah.
Eta artja tempatna teh deukeut pisan kana
tjurug, larta teu aja eureuna sok katjeretan,
tapi aneh bet teu lukutan, katinggalna tetep
~rsih rada bodas. Ari ditukangeun aetja aja
guha, urut tatapa Putri Tjaweni. Rea keneh
nu pertjaja, madjar didj~ro guha teh aja naga.
Radjeun aja nu hajang njaho kana artja djeung

31
~ PNRI $ _
guhana, tapi kudu dibarengan ku anu djaeli
kuntjen. Henteu aja nu wani datang ka dinja
sosoranganan.
Didjaman urang Djepang ngagalaksak eli
urang, radje~n oge soldadu2 Djepang dara-
tang ka deukeut tjurug bari ngaronda, sarta
neangan gahel-gaheleun, wantuning tjek ba-
rudak ge, ari s'oldadu Djepang teh keresepna
melak djarak djeung kaliki, keur harak loba
kabeuki. Maranehna meunang bedja, jen di-
guha aja naga, nu ngadjaga artja Putri Tja-
weni tea.
D~antara eta soldadu 2 aja anu teu pertja-
ja kana bedja nu kitu teh, sarta meureun
hajangeun nembongkettn wawanen, da ra-
sana teu aja kasieun tea. 1anehna turun
orangan kana tjurug, n:pi kan:l lebah artja
Putri Tjaweni. Tidlnja teu antaparah, dor
artja teh dibcdil, tapi teu keuna. gabedilna
hehteu mindo, sabab manehna ngarasa lieur,
gegeroan menta tulung ka baturna, tuluj atuh
diparajang ku baturna dibawa ka baledesa.
Teu kungsi lila nu gering teh molotot, nepi
ka narongtot panona duanana. Geus kitu pek
tjalangap henteu bisa balem deui. Ari letahna
geus lain nge1el deui, ieu mah ngulur beuki
sa
~PNRI $ ............
pandjang-beuki pandjang tur baloboran getih.
Tungtungna teu usik deui, balik ngaran ka
nagarana. Tah' kilu tjek nu njarita, nu
p~rtjaja kana kaangkeranana eta artja Putri
Tjaw~ni.

Wallahu'alam bissawab !

7. DJANURKUNING

'Anu di~ebut djanur teh nja eta putjuk ka·

tapa. Djanurkun.ing hartina putjuk kalapa
nu koneng keneh. Tapi panakawan ·di kraton
Djawa sok marake "djanurkuning" dina pun-
dukna, sarta tungtungna duanana dihidji.
keun di lebah dada. Tah djanurkuning eta
minangka tironan putjuk kalapa. Tina hal
eta urang tjaritakeun deui engke.
Lamun aja karamean geus biasa di Pasun.
dan ge sok ngagunakeun pu tj uk kala pa, mi-
nangka perhiasan babndongan djeng sate-
rusna. Ajeuna urang pedar sasakalana.
Tjarita Nji Lara Kidul geus moal aja nu
bireuk. Bisa djadi ajeuna ge loba keneh nu
pertjaja, jen eta teh Ratu SHuman nu nga-

~ PNRI 6p __ 39
guegeuh Laut Kidul (Lautan Hindia). UrJDg
Djawa loba oge nu p!rtjaja, jen Nji Lara Ki-
dul teh djadi prameswari rasiah Radja Ma-
taram, tur 10k lumping ka Mataram, minang-
Ita nohonan papantjen DU djadi garwa b. tja-
ragena. Djadi istri anu kilir ka pameget. Da
lamun Radja Mataram nu kudu kilir, atuh
meureun kudu angkat ka dasar iaut, nja eta
tempat karaton ji Lara Kidul.
Lamun sumping ka Mataram, andjeuna
sok njandak balad sapirang-pirang. Ari sum-
pingna dina saban bulan purnama. Bedjana
10k kadarenge ti kadjauhan ngaguruh kawas
hudjan silantal1g. Mun geus deukeut sok ka-
denge ngagurudug sora kareta nu ditarik ku
kuda genep pasang. Tapi kabeh ngan ka-
denge sorana bae, wantuning siluman tea.
Ari ku Radja Mataram mah katingal.ijeun.
Andjeuna ngantosanana di munara nu d~ebut
Sangga Buana, nja eta tempat oleng pangan-
ten.
Sapeuting eta abdi2 taja nu sare. Kabeh
panto djeung djandela dibaruka, njareungeut
damar saboga-boga, minangka ngahormat ka
pupundenna nu tepang sono.
Hidji mangsa waktu Njl Lara Kidul ka-

40
kara handja~ di builir, bdi2 eli dinja 10
nu djahat. Andjeuna teh mi g
baJadna ngahukum anu djarahat • Wan-
tuning sHuman tea, henteu bisa ngabedakeun
nu djahat djeung nu bageur, atub sakur nu
kapanggih dipaehan. ~resepna ka baru-
dak sengserang panon nu gareulis djeung nu
karasep. Nu beunang teh sok tu)uj bae eli-
djadikeun sHuman.

Kitu bae balad2 siluman teh sapandjang

djalan nepi ka dajeuh Mataram. Loba dje-
lema pating k~ pek, sabab ngarasa ditje-
kek beuheung ku leungeun anu ka~ida ku-
atna, nu teu katembong. Atuh di djero sa-
peuting nu hHang geus teu ka bHang,
Isukna abdi 2 teh ngutus hidji kapertjajaan,
undjuk uninga ka Radja, jen geus kadjadi-
an kitu, tara 2 ti sasari. Ku Sang Radja di-
tjarioskeun ka Nji Lara Kidul, nja eta nu geus
miwarang ngahukum abdi 2 nu djarahat
tea.
"Ajeuna mah", saur Njai Lara Kidul, "pi-
keun tanda jen teu djahat, kudu ngongkojang-
keun djanurkuning, sangkan euweuh nu nga..
ganggu. Ti harita unggal2 bulan purnarna

41
~ PNRI 6p ....._
 urang Mataram 10k marake putjuk kalapa.
sangkan salamet.
Patali djeung kapertjajaan anu baheula,
jen mun aja karamean, sok aja djurig nu njili-
wari, aja siluman nu ngulajaban, nja tuluj
ilahar di mana 2 sok ngagunakeun putjuk kala-
pa, diatur di-alus 2, didjicun perhiasan djeung
sai barat tumbal, keur panjinglar dedemit nu
goreng peudjit.
Pikeun tanda kamadjuan dina rasa kaen-
dahan, eta putjuk kalapa teh tuluj diganti ku
pasmen rubak atawa buludru anu disuat.
djeung tungtungna duanana dirarawisan ku
gim, dipakena kawas daun kalapa baheula tea,
sarta disebutna age djanurkuning keneh bae.
Eta teh minangka tanda djadi panakawan eli
karatan. Panajagan karaton mah sok garinding
tur tambah surup ku kongkojang djanurkuning,
matak rcscp katingalna.
- - - - -srlSulfan~Ham~ngku- Buana IX waktu dju-
mencng Mantri Pertahanan, kungsi ngaluar-
keun pangumuman pikeun rajat nu ngaganggu
kaamanan, nu 10k njieun karusuhan, supaja
gantjang S'umerah diri ka nagara, ngeureunan
lampah dursila. Sarta nu babalik pikir nu rek
asup ka masarakat, kudu make djanurkuning

42
..$ PNRI op __
(putjuk kalapa biasa), minangka tanda. Anu
matak andjeunna marentah kitu, saperkara
teu h~e neangannana putjuk kalapa, kaduana
minangka pa-ngem ut2 ka nu baheula.

8. TORADJA

Di Sulawesi Tengah aja wewtngkon nu die

ngaranan Toradja. Anu matak eta tanah nga-
rana kitu, dongengna dipedar di handap ieu.
Djaman baheula teu katjarita, kumaha di-
sebutna wewengkon lebah dinja teh, ngan ka-
tjatur radjana bae sugih mukti beurat beung-
har, rea ketan rea keton teu aja anu mapakan.
Tapi djenengannana mah taja nu njaho. Ari
dina hidji poe eta radja ngersakeun siram di
talaga nu tjaina herang ngagenjas. Sakumaha
biasa bae memeh siram andjeunna mukaan
heula panganggo, sarta tuluj dilumbukkeun
sisi talaga, malah lclepenna oge, nja eta lelepen
emas matana mustika-asem dilaan, ditum-
pangkeu n kana panganggo.
Sabot Radja nudju raos 2 siram, aja hidji
budak lalaki ngaranna Toto, ngaliwat ka deu-

43
 keut panganggo Radja. Ldepen Radja <Ii;jo-
kot ku eta budak, dipindahkeun ka pat
ledjen, larta tuluj manehna njumput ka tu-
kangeun tangkal kai.

San~geus siram tuluj Radja ngangg02 bar·

henteu weleh heran, reb lelepenna teu aja.
Kokotetengan andjeunna di lebah dinja, lele-
pen teh weleh teu kapendak bae. Sabot kitu
ret andjeunna ningali si Toto tea, tuluj budak
teh disaur, dipiwirang ngabantunan neangan
lelepenna. Eta budak api-api teu njabo bae,
rada lila neangan lelepen teb. Geus kitu mah
top lelepen ditjokot beri njebut "ieu geuning,H
sarta tuluj disanggahkeun ka nu kagung-
aD.
Radja katjida bingaheunana. Si Toto teh
ditjandak ka karaton, dipaparin kadaharan
nu ngareunah katut papakean nu aralus. Hari-
--- t-a-llIDUr--si--'f-oto- kira2- aja- opa-cweIai -tiliuD.- ---
Heweut sawatara taun ti harita aja hidji
sudagar beunghar datang, ngadeuheus ka
Radja, rek ngabuktikeun tjarita, madjar Radja
terus tingal weruh sadurung winarah. Suda-
gar teh mawa meri sadjodo keur djumantung,
tatjan katjiri bikang atawa djagona. Eta meri

PNRI ~ __
 ana ditogentj u iteuk pandj nu
djung-puhun .
dipariba ku Radja, 8 daga teh
balaka bae, jen hajang njaho di kaJ'l·ttl~ran
Radja, wireh manehna pribadi teu un
ngabedakeun eta meri, djago atawa b· gna,
djeung iieukna teu katara udjung-puhuna.
Radja emut ka si Toto, tuluj disaur. Barang
datang, pek ku Radja disaurkeun, naon mak-
sud eta, sudagar, sarta lamun si Toto bisa
neguh, bakal meunang gandjaran kapaJ katut
~usina.
"Lain ti sudagar bae", saur Radja teh,
"kami oge arek ngagandjar ka maneh. Lamun
maneh bisa neguh, ali kami mustika asem nu
hargana tanpa wilangan; bakal dibikeun ka
maneh, malah maneh arek didjenengkeun
radja ngaganti kami. Sabalikna upama henteu
kateguh maneh baris diteukteuk beuheung".
Si Toto bati melengek, suka patjampur
djeung duka. Henteu pandjang piundjukna,
ngan njuhunkeun sarantos, bade mikir2 heula.
Gantjang bae manehna amit mundur. Sadja-
djalan manehna ngomong sorangan, pokna:
"Moal salah dosa aing njumputkeun lelepen
Radja, ku andjeunna geus kauninga. u matak

45
~ PNRI$ __
ajeuna aing baris dihukurn. Tapi batan di-
teukteuk beuheung, leuwih hade nguntjlung-
keun maneh ka lau t. Paeh ge teu panasaran,
moal aja nu nendjokcun".
Gilig pisan pikir si Toto kitu teh. Teu ha-
jangeun balik ka imah, tuluj bae manehna
nudju ka laut, luluasan rck njieun poe bung-
luna. Datang 2 ka basisir, tuluj manehna nga-
ahan, belrsat lumpat, brus ngagubruskeun
maneh. Pangirana tangtu titeuleum ka djcro
lau , sarta disantok ku hiu. Tapi rnanehna
hent u titeuleum, sabab tjai laut ngotjor nga-
rupakeun walungan. Si Toto kabawa palid ku
tjai laut nudju kana lpbah kapal bogana su-
dagar tea, keur balabuh rada beh tcngah. Dek
si Toto neumbag kapal, njah hac manehna
beunta. endjo kapal anu sakitu aluspa, rna-
nehna ngomong djeroning hate, boga rasa aja
bagdja teu daulat. Eta kapallain pimilikeuna-
na, da manehn3. taja petana b'sa neguh sualan
sudagar tea. Sabot kitu di kapal aja nu ngo-
mong, nanjakeun dunungannana, saudagar
tea. Diwalon ku nu saurang, jen sudagar keur
ngadeuheus ka Radja, rek naroskeun meri
mana anu djago djeung mana nu bikangna,
djeung naroskeun nu mana puhu iteukna.

6 .
• PNRI ..,J.- ............
 "Ah kabeh ge babari", tjek nu nanja teh .
.,Kumaha kitu? Da kuring mah teu njaho".
"Meri duanana kudu disina ngodjaj di tjai.
Mana l1U teuleum ti heula, tah nja eta djagona.
Iteuk ge nja kitu hae, kudu dikanatjaikeun.
Tangtu tungtungna nu hidji rada ngalelep,
da leuwih heurat. Tah eta nu leuwih heurat
tangtu puhuna".
Eta kabeh kadcngeeuan ku si Toto, tuluj hae
manehna ngodjai sakua -kuat, hajangeun geu-
ra undjukan ka Radja. Teu kotjap tjapena
ngodjaj, teu katjatur ngad;gd;gna ti basisir,
katjarila geus nepi hae ka karaton, tuluj un-
djukan ka Radja, sarta' gantjang didjalankeun
papatah nu tadi tea.
\Vantuning Radja baheula tara tjidra kana
djangdji. Harita kench si Toto didjungdjung
lungguh, dipasrahan karadjaan sapuratina.
Katjcluk ka a.wun 2 kawentar ka mana 2 , si Toto
geus djencng radja scrta nelah Tc t':> Radja. Li-
la2 nagarana gc d:s -but 'Totoradja, tujul fO-
bah djadi Toradja tug n-pi ka kiwari.

9. BOROBUDUR
Dina buku tuduh-djalan "Picnic ke Sjurga

4-7

*' PNRI $ ..._

Djawa Timur" karangan Njoo Cheong Seng
aja "Dongeng Borobudur" saperti di handap
leu:
Djaman baheula para dewa teh sok min-
deng lungsur ka martjapada (dunja) pikeun
memeres surgi rlu kum~lip dina hal kakurang-
anana. Nja kitu deui ti antara widadari 2 di
kahiangan sok aja ou mikatjinta bangsa manu-
sa. Tjek sakeol para dewa nu nikah ka manum
teh sok nuruokeun bangsa buta (raksasa) nu
sarakti lir dewa atawa nurunkeun para baga-
wan nu laluhung adjianana.
Kotjapkeun di Djawa Tengah aja nu sakti
du~an, nu hidji putu Batara Brahma, ari nu hi-
dji deui anak raksasa. Anak raksasa teh pohara
njerieun hatena djeung sirikeunana ka putu B.
Brahma tea, sarta boga niat djahat (hasud) rek
ngaganggu eta putu Batara. Brahma ou geus
djadi bagawan linuhung. Ari eta sang bagawan
gens garwaan ka istri geuIis, sarta kagungan
putra istri hidji, nu geuiis kawanti-waoti endah
ka-bina2 • Waktu anak raksasa nu rek ganggu
tea ningal kageulisanana, manehna teh djadi
kapintjut. Gantjangna tjarita, eta putri teh
dilamar, tapi ditolak ku ramana, sabab moal

48

. ' PNRI 6p
~ ..... _ .
dipasihkeun ka djalma nu hina tunmanana
(anak raksasa tea). Mungguhing djaman harita
panglamar nu ditolak teh sarna bae djeung
panghina nu pohara. -Atuh anak raksasa teh
pohara njeri hatena sarta hajangeun males
kanjeri. Manehna nitahan ngiwat eta putri,
nu satulujna ditenung ku kasaktenna, sangkan
putri teu emutan tur teu iasaeun mulih ka ibu-
ramana. Barang uningaeun jen putrana itjal)
sang bagawan teh' pohara sediheunana. Gar-
wana kaedanan ku putra sarta njangka jen
putrana ditjandak ku Njai Loro Kidul. Nja
terus angkat ka Laut Kidul, nepi ka titeuleum.
Sababaraha poe ti harita sang bagawan teh
ngimpen, jen andjeunna kedah angkat ka Laut
Kidul dina waktu pasosore pikeun mapagkeun
garwana. Tidinja andjeunna angkat ka basisir,
sarta kabeneran majit garwana keur ngambang
kabawa ombak. Sanadjan garwana geus upus,
andjeunna uningaeun jen putrana teh aja ke-
neh. Kalawan sedih-kingkin sang bagawan
angkat, turun gunung unggah gunung, asup
leuweung kaluar leuweung. Dibelaan lara
balangsak ngilari putrana, tapi mubadir. Dina
hidji mangsa andjeunna dugi ka wewcngkon
Madjapait.

Donpng-dongeag SasabJa .. 49

~ PNRI $ ......_..
 Andjeunna tcpang djeung urang dcsa nu
bor;a ana. oukutan, budak parawan genlis.
K sedihan itjaJ, sabab panglamarna ditampi
p·.oeun mi an-va eta modjang. Andjeunna
t<t:;p renC!;O"~n ~k linggih di eta lembur, tapi
ti lawas mah andjeunna emuteun ka bali-geuc;-
anna ngadjadi. Ti dinja garwana ditjandak
mulih.. ri anak raksasa tea tatjan sugemaeun,
hajangeun keneh males kanjeri, ku sabab eta
salawas:l.a ngan ngingintip sang bagawan tea-
bae. Barang terangeun, jen sang bagawan
njandak garwa nu anom keneh tur geulis -
padahal eta teh putrana nu itjal tea - anak
raksasa teh atoheun pisano Tuluj ku manehna
di-uar 2 ka djalma rea, jen sang bagawan nu
sutji teh migarwa ku andjeun. leu teh hidji
dosa nu pohara gedena, nu wungkul beunang
ditebu ku patio
Hal eta kabeh kauninga ku Batara Brahma.
Garwa sang bagawan nu pupus tea dihirupan
deui. Sang Bagawan diwartosan jen dosana
b~ kal dihampura, dapon andjeunna dina djero
sapuluh poe iasa ngadegkeun hidji tjandi nu
taja b bandinganana di dunja. Anak raksasa
nu djahat tea meunang hukuman, ku lap.·
taran oga dosa.

50
~ PNRI $ . . .-
 Sanadj3n pohara banggana sang bagawan
nampi eta kawadfban nu turn;ba ka salirana.
Batara Brahma ningacun, jen dc::;a 5ang ba-
gawan mah teu di~:acija, d"~di kabw:ln rVren-
tjepan andjeunna hawa O${'un ka sang baga-
wan, c;arta andjcunna djangdji, dimana eta
tjandi anggeus, andjeuna bakal ngalinggihah
eta tjandi. Ku Ital eta sang bagawa:l wuwuh
$050n 2 didamelna. Dina poe kasalapan tjandi
teh - Borobudur ngaranna - meh rengse.
Anak raksasa nit eleh djadjaten tea terangeuri,
jen manehna wungkul nu bakal dihukum teh.
Ku lantaran eta, salah sahidji artja ti eta
tjandi dipaling sarta disumputkeun di leu-
weung ganggong. Achirna dina poe kasapuluh
eta tjandi teh rengse, tuluj dihaturkeun ka Ba-
tara Brahma. Para dewa pohara mudjina tina
kaahenganana, ngan handjakal tatjan sam-
purna, dumeh artja hidji leungit. Sang Buda.
uninrraeun, tukuj lebet ngeusian tempat artja
nu kosonn tea. Ku lantaran eta, para dewa
ajeuna ngaraos sugema. Sang bagawan sareng
garwa kat t putrana di ahir kenging kamuijaan
d' Kahiangan, a i sal" ra badagna mah djadi
artja batu di tjandi Borobudur .... "

51
~ PNRJ $ __
 10. MINANGKABOW

Urang terang, jen dongeng sasakala teh

radjeun oge aja patalina djeung sadjarah. Ari
garita sadjarah radjeun oge aja anu kurang
hade pikeun sahidji golongan atawa sahidji
bangsa, nepi ka matak era sarta matak teu
hajang ngadenge, tur matak penal ku turun 2-
nannana. Tjarita atawa dongeng nu kitu balu-
karna teh, upamana hal tipuan. Geura bae
ibaratna karuhun urang geus nipu ka bangsa
sedjen, meureun urang ngarasa boga karuhun
geus nipu. Kumaha nja pirasaeun, saupama
karuhun urang katipu, lain nipu. Lamun kitu,
akib tna bisa djadi dua rupa, nja eta hisa djadi
matak sedih ka urangna, ngingetkeun ka ka-
ruhun anu boga niat hade, teu goreng sangka,
balukarna dikaniaja ka batur, nu teu boga
panarima, malah ngahadja geus niat nipu.
Djaba ti sedih prihatin, bisa djadi urang teh
ngarasa era, boga karuhun katipu lantaran
kurang waspada, teu boga pikir kadua leutik,
djadi nadjan bageur age, bageur teuing.
Djadi dongeng sasakala nu patali djeung
aadjarah nu teu hade balukarna teh, sok di-
parohokeun. Komo deui lamun aja dongeng

52
*PNRI $ __
sedjen, anu beda djeung dongeng anu ti heula.
Rea anu inget keneh kana resepna waktu
urang keur budak di pangdongengk un ku
kolot atawa ku guru disakola. Kana d ngeng
.asakala Minangkabow, nu didongengkeun ku
guru, mimitina kuring pertjaja katjida. Tapi
barang manggih dongeng 2 sedjen, anu brasna
kana ngaran Minangkabow, bet djadi samar,
mana atuh anu beunang dipertjaja, ngan hen-
teu ari poho mah kana dongeng nu tiheula teh.
Asal ngaran Minangkabow aja nu nerang-
keun kieu: Minang asal tina pinang, kabau
asal tina kabhu. Hartina samasakali = tanah
asal atawa lemah tjai. Tjeuk sawareh lain kitu,
asalna mah tina basa Singhala atawa Selong
"Mau-Angka-Bahu" (mau = manusia, angka
= lambang, bahu = leungeun). Ari lcungeun
djadi lambang kakawasaan. Djadi mau-angka-
bahu = manusia nu kawasa. Naon sababna
aja pangaruh Singhala, teu diterangkeun.
Sanggeus loba kawawuhan nu asal di Mi-
nangkabow, simkuring djadi tcrang, jen mara-
nehna age geus ngadarenge dongeng, saku-
maha d.ongeng guru simkuring tea, sabab
tjenah dina Tambo Minangkabow oge kau-
ngel, malah aja dina sadjarah Malaju, nja eta

53
* PNRI $ __
sakumaha nu bn: ngCl di handap ieu:
amemcll urang vfabju anut Isbm, nja
kawas l"aruhun urap-g bae, njar nlbah ka dewa2
V

djeung ka d ~d _mit 2 nu njantmput dina tangkal

kai grde, d:na batu, di girah tjai djeung di tenl-
pat nu tjaraneom. Tjindekna mah sok njarem-
bah ka kaju ka watu tea. Ari dewa nu diang-
gap pangkawasana ku maranehna disebutna
D wata Mulia Raja, nja eta nu nang aju-
ngan ka maranehna.
Katjarita Sang Prabu Kertanagara di Singa-
sari miwa.rang balad 2 nareangan tanah Mala-
ju. Dina kitab Tagarakertagama kaungel, jen
balad ingasari teh balajarna ti Tuban dina
I

taun 1275. adatangna ka tanah Malaju tea

def bae perang fame, tur sarun djajana. Perang
sabaraha poe taja nu eleh taja nu meunang,
IiI' muntjang gcdVg. Urang Malaju neneda ka
Dewata Mulja Raja, supaja maranehna terus
unggul. 1 urutkeun wangsit Dewata sangkan
gantjang rengsc pcrang, urang ~falaju teh
ngadjak ngadu munding hae. Saha nu eleh
mundingna, nja pihak eta nu eleh. Gantjang
balad Singasari ngadatangkeun munding adu
ti Pula Djawa, milih munding nu geus garung,
geus teu aja nu ngeleh~:e 11.
 Ningal munding nu sakitu matak gimirna,
urang ?\.falaju teu leutik hate. Tuluj bae nea-
ngan eneng nu meudjeuhna rampus nju5u.
Sapeupeuting dipisahkeun ti indungna, supaja
teu disusuan, malah tuluj dIna tjungurna dite-
rapan wadja seukeut kawas tadji. Ari prung
teh diadukeun; pu~uh bae muru kana H~bah
susu, da marukan indungna. Ganjo12 kana
kandjut ml\nding djalu. KatQdjos ku tadjina,
. tjur bae getihna ngutjur. Eneng sakitu laparna,
teu eureun neangan susu, unggal ngaganjol
tadjhna nodjOs, atuh nepi ka meh karantjang
beuteung munding teh, getihna ngutjur kawas
tjai tina emrat. Bororaah bisa lumpat, ngadje-
rete ge geus te bisaeun~ Tungtungna munding
adu teh rubuh, hos paeh. Ti harita tanah J. la-
laju dingaranan Minangkabau atawa. Me-
nang kerbau. Lila 2 nja djadi Minangkabow.

---- ---~--- ---- ----- -------

11. KOTA PO TIA_ AK

Kira 2 dina taun 1898, kuring di sakola rajat

geus diadjar elmubumi tur geus njaho, jen di
Kalimantan aja kota nu ngarana Pontianak.

55
 Ti harita kuring boga kapanasaran dua p~r­
kara. Saperkara hajang njaho hartina Ponti-
anak. Kaduana hajang njaho naon sababna,
anu matak eta kota ngaranna kitu. Lamun
ieu perkara anu kadua geus kapanggih, tang-
tu pisan tjaritana beunang diasupkeun kana
golongan dongeng 2 sasakala, noe sok radjeun
aja oge patalina djeung sadjarah.
.Ari dina bulan Djuni 1957 kuring matja
hidji madjalah nu ngamuat hidji karangan,
nu sasatna djadi djawaban kana eta kapana-
saran anu kasebut di luhur.
Dina eta karangan teh mimitina diterang-
keun, jen pontianak teh djurig nu asalna wa-
nita maot ngadjuru, dina tonggongna aja go-
rQwong urot ngabidjilkeun orok, salawasna
sok ngariringkik ngabunian gorowong tea.
Tjindekna mah nu disebut pontianak teh
taja bedana djeung anu sok disebut kuntianak
ku urang, ngan aja age tambahna. Madiark~u!! _
- le1l wanlfa-anu-mllruti d]adi-kuntianak, katjida
pisan geulisna. Keur landjangna loba pisan
nu ngalamar. Achirna ngadjodo djeung hidji
djadjaka kasep. Tangtu bae duanana ngarasa
begdja. Ma'lum atuh, anu kasep djeung nu
geulis tur sumedeng birahi. Geus moal leuwih

56
 ti kitu kanimatan di dunja mah. Nepi ka ka-
kandungan teh anu geulis tetep tjinta ka nu
djadi panutanana. Tapi dina waktu ngadjuru
katjintaanana leungit, timbul idjid ka salaki
nu teu aja papadana, lantaran ngarasa njeri
ka-bina2 , wantuning tjek kolot oge njerina
ngadjuru teh sadjuruna tina maot. Eta wanita
teu inget kana papasten, ingetanana teh ngan
ka nu ngalantarankeun ngarandapan kanjeri
bae. Dina waktu rek hos pisan, manehna teh
lain ukur ka salakil, tapi ngewa ka unggallalaki
bae, djeung hajang males kanjeri ka lalaki.
Lalaki anu pertjaja kana eta dongeng, tangtu
katjida sieunna ku kuntianak. Tjek anu njieun
karangan anu kasebut di luhur, di Kalimantan,
di kapuloan Maluku djeung di bobodjong
Malaka loba keneh lalaki anu pertjaja kana
eta dongeng, nepi ka ari ti peuting tara kaluar
ti imah, sieun aja nu ngerewes.
- Ajeuna ha~ ~as~kala ~ota_Pontianak.1Geu__
tjaritana : Bareto di Pontianak aja sultan. Nu
djadi Jultan di dinja turun tumurun terah Sja-
rir Abdul Rahman urang Arab. Rama Sjarif
Abdul Rahman teh kira 2 dina taun 1735 mi-
mitina bumen 2 di Mempawa, kalereun Pon-
tianak, djadi sudagar. Ari Sjarif Abdul Rah-

57

~ PNRI$ . . . -
man s::lnogcus sawcwa mit ka ram, na rck
alalak"'"l, S Egk~n rca pangalaman, bari
u(ran aja bagdja. Ku ram:in' diid:nan cjcung
d p:w~djang, jc kudu matuh di 12mbu~ sing-
kur mlndala singkah anu tata~gkalanana
daunna parandjang djeung karoneng.
Tjck sakaol pangna Sjarif Abdul Rahman
h nteu senang ajana di Nlempawa, lantaran-
V

kabita ku kalungguhan Radja di dinja, nepi

ka rek ngarebut kakawasaa n , tapi tangtu ku-
du aja sarat 2 -na . Kusabab eta tuluj djadi ba-
djag laut djeung panganut2-na hcnteu kurang
ti 200 djelema. Lila oge kuk4J11pulna pi modal-
eum ku djalan ngabadjag tea, nepi ka nga-
bogaan 14 sampan g ~de nu disadiakeun keuT
perang minangka armada leutik.
anggeus kitu Sjarif. bdul Rahman Tek njo-
ba rieangan tempat anu tjotjog djeung pituduh
ramana tea. Tuluj atuh armadana balajar ka
muara SunO"ai Landak sarta mudik nepi ka
nusa aja di lCbah ngahidjina Sungai Landak
djeung tjaba~g Sungai Kapuas. Dibandingkeun
djeung tempat2 di basisir Laut Sunda, eta pulo
ka tjida pisan hadena keuT palabuan, turug2
hcnteu aja nu njitjingan, tur tatangkalanana
ge daunna parandjang djeung karoneng, tjo-

58
tjog djeung pituduh ramana. Geus gilig dina
manahna, Sjarif Abdul Rahman rck ngaba-
bakan di dinja. Tapi baladna teu aja nu sang-
g~p handjat ka eta pulo, lantaran ku tjane-
omna, moal salah panjumputan kuntianak.
Satjara tcrah Arab kakara harita pisan Sja-
rif Abdul Rahman tcrangeun kana hal kun-
tianak. Tapi hcnteu ngaboho"ngkeun kana eta
kapertjajaa n , nga n nganasehatan bae ka kabeh
balad 2na, sangkan bidjil wawanenna, sabab ari
djelcma teh mahluk Tuhan nu pangmuljana.
Tur kabeh balad 2 na satjara badjag, tangtu
lain djclema ketjing. Nepi ka genep poe li-
lana Sjarif Abdul Rahman teu eureun 2 nging-
kilikan balad 2 na. Tungtungna nja aja oge
pangaruhna, sanggeus Sjarif Abdul Rahman
ngahateanana kieu pokna :
'"U rang boga sabaraha mariem keur ngabuk-
bak tatangkalan. Ari kaula boga adjian keur
njingkirkeun kuntianak. leu nusa taja nu
boga. Lamun engke didjieun lembur ku urang,
moal aja nu njisikudi".
Dina poe katudjuhna isuk 2 mariem ti ung-
gal sampan geus tinggelcger ditodjokeun kaeta
nusa, sarta heuleut sawatara djam tatangkal-
anana bungbang ku pelor. Sjarif Abdul Rah-

59
~ PNRI $ ......
man terus ngadoa. Kalara eureun sanggeua
tatangkalan raruntuh, djeung sakira geus teu
aja duruwiksa. Kuntianak geus njingkah sieu-
neun doa.
Tapi sanadjan kitu oge, mimitina taja aja
nu wani handjat. Sjarif Abdul Rahman luntjat
tina sampan, tuluj ngodjaj ka eta nusa sarta
handjat bari tuluj mesat gobang, ngababad
rujuk. Balad 2 nendjo panungtung salamet,
kakara pada pertjaja, jen kuntianak geus njing-
kah. Geus kitu mah sampan 2 dideukeutkeun
ka eta nusa. Balad2 harandjat kabeh, nurut-
keun tjonto, tuluj njieun pangrerebegan. Heu-
leut sawatara waktu nusa teh geus salin djirris
djadi lembur. Eta lembur ku Sjarif Abdul Rah-
man dingaranan Pontianak, minangka pang-
inget-nginget.
E a nusa lila 2 djadi delta Sungai Kapuas,
sarfa lembur nu leutik teh lila2 djadi kota nu
beuki gede, tur ngaranna terus nelah Pontia-
nak. 1alah sakuriling kota terus djadi weweng-
kon kasultanan Pontianak. Anu djadi sultan 0-
ge turun tumurun terah Sjarif Abdul Rahman.
Aja oge nu nerangkeun, jen gobang anu dipake
ngababad pinagaraeun tea, kungsi disimpen
di istana Pontianak katut barang2 sedjen, nu

60 .

~PRI$ __
kaasup pusaka ti Sjarif Abdul Rahman. Tapi
kabeh dirampas ku urang Djepang, waktu
maranehna ngarandjah tanah Indonesia.

12; DORNA TANPADAKSA

Dina lalakon Mahabarata asH ditjarioskeun,

jen nu djail kaniaja ka para Pandawa teh Patih
Sakuni. Tjek sakaol, dina waktu Prabu Pan-
dudewanata djeneng radja di ABtina, Sakuni
teh nga-muga2, sangkan Pandu migarwa Gan-
dari, supaja manehna bisa djadi patihna. Tapi
Pandu teu aja manah ka Gandari nja eta
raka Sakuni. Ku sabab eta, Sakuni ngewa ka
Pandu katut lea para putrana nu katelah
Pandawalima. Ari pangharepanana kana djadi
papatih mah, Sakuni teh tinekanan, sabab
Gandari ditikah ku Prabu Destarata, sarta
sanggeus Pandu pupus tur diganti ku Des-
tarata, nja Sakuni diangkat kana Patih di
Astina.
Tah kitu lantaranana, anu matak ka para
putra Destarata mah, nu katelah para Kurawa.
Sakuni teh ka-bina2 asihna, babakuna ka Suju-
dana, nu ti mumurangkalihna di-tiup2, supaja
djencng radja ngagentos ramana tea.

61

* PNRI $.-....-.
 Tapi tjck p~dalangan mah, I U ka:jida mikat
rutjcub:~u ~(a pa a Pandawa teh Bagawan Dor-
na. .;.1a1al1 11 -'pi ka djadi sisindek·~lan. Djclema
nu s'1k has'ld, nu sok njieun panjerewedan
d s-but Dorna. leu teh beunang djs~but aneh.
Baga van teh beunang dihartikeun bagdjawan,
tt'gesna djelema nu boga bagdja, mulja hate
djeu:lg t'u pidunja. Ari ieu Bagawan Dorna
tjck padalangan Cgesing rtreged dunja, nepi
ka wajangna age dirupakeun djelema tanpa-
daksa. Irungna bengkung, panonna petjok,
leungeunna kengkong sabeulah. Tah anu
matak kitu, sasakaJana ditjaritakeun di han-
dap ieu.
Katjaritakeun di nagara Astina aja hidji
guru nu katjida pinundjulna tina sakaliring
dmu, babakuna tina kasantikan perang, sa-
perti fna hal manah djeung saterusna. Eta guru
anom keneh sarta kasep, kakasihna Bangbang
____~Qmb~an~-Tmak~~anaD~~~~~~~---­
hidji dewi anu kapintjut. Waktu Banghan Ko-
mbajana ti nagarana rek ka Astina k atjida su-
sahcunana, sabah kudu meuntas laut. Eta Dewi
nja eta Dewi Lotama s:llin r'upa djadi kuda,
njamueurkeun ka Kombajana sarta ngomong,
jen anggup manglneuntask~un. Kombajana

62

~ PNRI $ . . ._
 katjjda atoheuna a, tjlak hac tumpa ku-la,
sarta b;ur k da t h n~apl 7lg djlnp' bae ka .t s-
tina. Kuda salm dc-ui pa, dOad' dcui Dewi
Lo ama ur ng dal 'eun kabirahianana. Ko -
bajana teu bis'l r.olak, ga rasa geus kaLu-
tangan budi. Teu katjatur rakprakanana
nikah, ngan katjalur Dewi La.ama geus l-a-
gungan putra pamcgct, ku ramana putrana
teh diPlahkeun swatama, minano-ka pa-
ngemut2 ka Dewi Lotama nu geus no-arupa-
keun kuda (aswa teh hartina kuda).
Ari di nagara Astina Kombajana teh nga-
wuruk para Pandawa djeung para Kurawa,
nurutkeun pamundut Aria Bisma, nu ku Prabu
Destarata dipapantjenan nalingakeun sakabeh
para putra dina hal atikanana. Kadjaba ti
para satria, aja oge hidji putri nu diwuruk
ku K'Jmbajana, babak.lna diadjar manal,
,njaeta War:! Srikandi putra Prabu Drupada,
Radja nagara Tjempala. Eta putri geus ka-
wentar tina kageulisanana, nepi ka nu djadi
guru teu jasa nahan birahi. SClang2 tina wak-
tuna lat;han, Kombajana :J)k ngaganggu ka
Sr"kandi, n wpi ka mchmehan eureun diadjar,
lamun hent u katjida resepna mah kana di-
adjar manah.

63

~PNRI$ . . ._
 Katjarita sanggeus Srikandi rumadjaputri,
Prabu Drupada, ramana tea ngajakeun bala-
bar kawat, njieun embaran ka sakuliah dunja,
jen sing saba anu bisa ngelehkeun Gandamana
Patih nagara Tjempala, baris ditikahkeun ka
Srikandi. Tudjuanana dua perkara. Saperkara
Sang Radja teh hojong ngudji papatihna, b-
duana hojongeun kagungan mantu nu gagah,
nu kasebut lalaki langit lalanang djagat.
Dina waktu nu geus ditangtukeun, di nagara
. Tjempala geus kumpul para tatamu ti sababa-
raha nagara, babakuna radja 2 nu anom keneh
djeung para putra radja nu masih keneh dja-
djaka. Bangbang Kombajana age teu ting-
galeun, wantuning geus sakitu lilana ngarep2
sagunna kauntun tipung katambang beas, ka-
laksanakeun kanu sakitu matakna kabungbu-
lengan. Estuning beurang djeung peuting, teu
lesot tina tjiptaan, nu tjumantel kana hate,
ngan Srikandi anu gandang, putri wanda si-
natria, matak tega kana umur, ti batan henteu
laksana.
Gandamana geus tandang di pakalangan.
Sakur anu rek ngajonan geus diatur parelena,
masing 2 kudu nunggu giliranana. Teu disebut
hidji-hidjina, tapi rea anu geus tarima eleh,

64
wantuning Gandamana teh hese tandingan
una kagagahanana.
Bambang Kombajana teu gimir, henteu
rentag2 atjan rek ngajonan nu beunang disa-
ruakeun djeung banteng nga;muk gadjah me-
ta teh. Gandamana barang awas ka musuhna,
djigana teh mani hajang geura njasaak, lan-
taran geus lIleunang bedja ti Srikandi, jen sok
ngaganggu. Mangkaning Gandamana teh tjek
sakaol mah aja manah kadua leutik, tur nga-
rasa jen leuwih pajus, l~mun Srikandi djadi
milikna. Puguh tjek itu 2 ge Gandamana teh
sagala leuwih ti Kombajana, malah aja sa-
perkara nu teu njampak di satria anu sedjen,
nja eta Gandamana mah seungit bawana
ngadjadi, lain pangaruh gagandan djieun
djelema, malah nja eta sababna, anu matak
ditelahkeun Gandamana ge (ganda=seungit).
Djeungna deui Gandamana teh djadi patih
ngiras panglima, djadi tangtu rea pangalam-
anana tina praktek peperangan, anu matak
pertjaja kana dirina, jen bakal unggul.
Kombajana nu geus djadi mahaguru, moal
kurang ku tiori peperangan. Atuh teu pisan
galideur, rek tarung djeung Gandamana, nu
elmuna sasat beunang sakapanggih. Tjin-

l>oD8Lm&-dongeng Slgb.. ~ 65

~ PNRI ~.w_
 dekna wani sarua wanlna, teuneung sarua
teuneungna, tungtungna der bae tarung, si-
lih dupak sHih sepak, silih tondjok sHih tjabok,
silih tjckcl silih banting, matak bengong anu
nongton, nu njarangka jen bakal gedeg.
Lila-lila Kombajana kawalahan. Ku Gan-
damana didjungdjung rek dibantingkeun. Sa-
bot kitu disampeurkeun ku Srikandi, minang-
ka mintonkeun katresnan manah, tumarima
geus diwaris kasantikan.
"Tingali ieu", tjek Gandamana, "Komba-
jana rek dimangsakeun".
"Ulah kitu", tjck Srikandi, leungeunna bae
potongkeun, da bongan sok rumpu-rampa".
Pek atuh Kombajana teh leungeunna di-
piteskeun sabeulah, nepi ka kengkong sau-
urnur-umur.
Gandamana: "Naon deui hukumanana?"
Srikandi: "Irungna sok wani njium. Ulah
~ sina wanieun deui"~ ~ _

lrung Kornbajana djekok ditondjok sakuat-

kuat tanaga. Atuh nu asal bangir teh djadi
bengkung salawasna.
G an d amana:" aon d ew. ·?"

Srikandi: "Panona sok kajap-kejep. Pek bae

66

$ PNRI $ ......
 tjirian deui, supaja kapokeun bae, ulah nepi
ka dimangsakeun".
Gaplok bae Kombajana teh ditjabok lebah
panona, nepi ka petjak teu tjageur deui. Tah
kitu lantaranana, anu matak Kombajana ali-
as Bagawan Doma ditjirian ku Gandamana
nepi ka tanpadaksa.

13. BASA DJADI RUPA2

Sakumaha piresepeunana urang hirup di

jeu dunja, saupama unggal bangsa di sakuliah
dunja basana teu rttpa 2 kawas ajeuna.
Dina kitab Toret kaungel, jen baheula beh-
ditueun baheula mah, basa teh teu rupa 2,
anu tangtu ngadjadikeun kasenangan ka kabeh
pangeusi dl.1nja. Tapi tina eta kasenangan,
akibatna matak poho ka Nu Ngadamel Djagat,
---mmnm~~n~nu~n~~~~~~,~--­
tangtu ku Mahasutji moal diantep. Djadi tjek
paham kitab Toret (Tourat) mah, nu matak
di dunja aja rupa 2 basa teh minangka hu-
kumanana kana napsu angkara murka. Tjarita
pandjangna urang pedar dihandap ieu.

67

~ PNRI$ . . . _
 Karadjaan nu panggedena djaman harita
nja eta Babylon, sok disebut oge Babil atawa
Babel, pernahna di sisi bangawan Euphraat
beulah ti kaler, di nagara Irak ajeuna. Kara-
djaan Babylon teh katjida pisan gegekna, tur
rajatna geus katjida madjuna tina kabuda-
jaanana, nepi ka barisa njieun patamanan
aheng, nu disebut taman Gantung, nu kaasup
kana Tudjuh Kaadjaiban Dunja. Tapi nadjan
geus sakitu pinundjulna, urang dinja teu da-
ekeun djempe hate tiis pikir, harajangeun
njieun deui kaahengan nu leuwih aheng, atawa
kaadjaiban nu leuwih adjaib tibatan Taman
Gantung. Tuluj bae maranehna babadamian,
rek njieun hidji munara {tu luhurna njundul
langit. Ku tina loba batur anu saniat, tur ka-
beh pada njanggupan, baris njumbangkeun
tanaga katut saniskara bae, anu periu keur
ngalaksanakeun eta karep, nja prak bae dimi-
mitan. Sarerea suhud pisan digarawena, teu
aja I1u melentjing, da kabeh ge kadjurung ku
hawanapsu hajang mashur.
Maranehna henteu diparengkeun insap, sa-
kumaha I'llburna langit, sakumaha piloba-
eunana bahan anu periu, djeung sakumaha
pililaeunana, nepi ka bisa njieun munara nu

68
~ PNRI ~ ....,.._ ..
 njundul langit. Tjindekna maranehna teh
geus teu inget ka Gusti-Maha Kawasa. Tab
eta lantaranana nu matak urang Babylon di-
tibanan hukumullah.
Ari eta hukuman teh kieu djalanna: Ku tina
lila2na digarawena, basa anU diparake ngo-
mong sapopoe beuki loba bedana diantara
pamingpina djeung pagawe2na, nepi ka pa-
rentah pamingpinan teh teu kahartieun ku
nu dipingpin, malah ku-lila2na digarawe satja-
bakna 2 , tungtungna mah geus teu bisa silih
hartikeun, sasat pada pireu bae atawa pada
torek. Ongkoh ari henteu ngarti kana pamak-
sudan batur sagawe mah, tangtu pisan paga-
wean moal djadi. leu oge nieun munara aheng
teh teu kadjadian. Malah kadjaba ti kitu, eta
urang Babylon . teh nepi ka marumusuhan
djeung batur2 salembur ka n tja 2 sanagara, silih
arah silih antjam, antekna nepi ka rabeng ka
mana 2 , naringgalkeun nagarana, nja ahirna
djadi rupa 2 bangsa di$lkuliah dunja nu basana
rupa2 •
leu misil ku urang beunang dipake eun-
teung, sangkan urang ulah sa-kama2 teuing
ngarobah basa tuturunan, sabab basa anu gede
gunaria teh, nja eta ann kaharti ku batur dje-

69
~ PNRI ~ __
nuk bala rea. Lamun si A mirutjaan ngarobah
basa, tangtu engke si B nurutan, nja kitu deui
si C, ahirna pa-dack 2 ngarobah basa, da pada
boga angkeuhan, jen basa teh djadi milikna,
wari~an ti karuhun. Padahal warisan basa lain
milik sadirieun, tapi milik kabangsaan.
Tjek paham kitab Toret, basa Babylon ruk-
sak teh minangka hukuman Allah. Anu kitn,
lamun si A ngaruksak basa Sunda, atuh beu-
nang disebutkeun jen si A teh ngahukum urang
Sunda sakumna.
Kawas nepi ka kiamah, di dunja teh tetep
bae aja rupa~ basa, anu djadi kamegahan ung-
gal bangsa. Boro2 kana aja hidji basa, nu ha-
jangeun ngajakeun dua basa ge, ku ngawangun
Esperanto, basa pikeun sarerea, boateuing mo-
allaksana.

14. TJ I L, UT DJ D1 AS1

Djaman baheula aja dua djelema adi lan-

tjeuk. u tjikal noarana Kikir ari nu bungsu
Budiman. Klkir kaasup age djel;:ma beunghar.

70
~ PNRI$ __
 Lega sawah djeung kebonna, tapi maneh"anana
teh koret, tara pisan daek barang-bere djeung
tutulung ka nu miskin. Ari Budiman mah sa-
nadjan lain djelema tjukup oge, daek tutulung
djeung barang-bere kanu teu boga. Dina hidji
poe Budiman datang ka lantjeukna, maksudna
rek ngindjeum beas. Tapi manan dibere mah,
kalah diambek djeung ditjarekan, madjar teh
rek ngarugikeun batur. Pamadjikan Kikir rada
karunjaeun, tuluj Budiman dibere beas sa-
tjangkir djeung lauk asin sakeureut. Bari na-
langsa Budiman balik ka imahna. Di djalan
manehna papanggih djeung hidji aki2 miskin,
awakna begang pisan leumpangna rumang-
gieung. Barang Budiman nendjo ka eta aki 2,
katjida karunjaeunana. Ku manehna eta aki 2
miskin teh dibawa ka imahna, sarta sina reu-
reub dina salon tempat sarena sorangan. "Aki,
ngareureuh bae heula di dinja, ke kuring rek
njangu heula." "Mangga udjang, entong nju-
sahkeun!" tembal aki. Sanggeus asak sanguna,
tuluj aki 2 teh ku Budiman di adjak dahar saeu-
tik sewang. Isukna aki 2 teh rebun 2 keneh pisan
geus pamitan, rek neruskeun lalampahanana.
Samemeh indit, manehna nganuhunkeun heu-
la bari mere tandamata, nja eta lilisungan

71

* PNRI $ __
djeung haluna, djimat nu didjieunna tina pe-
rake "Naon hae nu dipikahajang ku udjang se,-
butkeun bae, bari njebut: tutu! tutu! tutu! tito
kali, ulah kurang ulah leuwih. Engke haluna
tangtu nutu sorangan djeung naon anu dipi-
kahajang tangtu kaluar tina djero lisung. La-
mun rek nitah eureun, ku udjang lisungna ku-
du di asupan taneuh saeutik, tangtu haluna
eureun sorangan". Samemeh Budiman nganu-
hunkeun, aki2 teh geus ngiles manteno Sanggeus
lilisungan tea ditjoba, harita keneh Budiman
ngondangan djelema2 miskin nu deukeut ka
imahna, sarta disuguhan satjukupna ku kada-
haran meunang tina djimat tea. Ajeuna Budi-
man djadi djelema beunghar, tapi sanadjan
kitu ge manahna teh henteu ganti pileumpa-
ngan. Barang Kikir ngadenge adina djadi
beunghar ku lantaran boga lili~lJngan djimat,
manehna sirik ; sarta boga niat djahat, nja eta
hajang ngamilik djimat tea.
Dina hidji peuting Kikir datang ka Budiman.
Ku sabab Budiman henteu boga pikiran go-
reng, perkara djimat tea didongengkeun sata-
rabasna. Tengah peuting waktu Budiman keur
sare tibra, djimatna dipaling ku Kikir sarta
tuluj dibawa minggat ka nagara Alaspeuntas.

72
.$ PNRJ $ . . ._
 Sadjero dina kapal manehna teu kira2 bunga-
heunana, pikiranana mun engke geus datang
ka t~mpat anu didjugdjug, lisungna rek unggal
po~ disina ngaluarkeun emas, supaja manehna
.djadi djelema pangbeungharna. Dina hidji
poe Kikir ngadenge, jen di kapal geus henteu
aja ujah, nepi ka kapaksa kadaharan teh tiis,
henteu diujahan. "Ajeuna waktuna aing njoba
lisung djimat", nu aja dina kapal dikumpul-
keun sarta dibedjaan, jen manehna bisa njieun
ujah. Geuwat Iisung djimatna ku manehna
dikaluarkeun sarta diteundeun dina luhur
medja bari njebut: "tutu! tutu! tutu! ujah",
halu djimatna harita keneh nutuan lisung sarta
tina lisung terus bidjil ujah. "Geus enggeus,
sakitu oge tjukup", tjeuk kapten kapal. Tapi
haluna henteu eureun nutuna. Ku sabab Kikir
w,aktu indit rusuh, henteu inget kana mawa
taneuh, djadi ajeuna manehna henteu bisaeun
ngeureunkeun halu djimatna b~a, beuki lila
beuki pinuh bae kapal teh ku ujah, nepi ka
tungtungna kalebuh. DjeIema nu aja di kapal
djeung li~ung djimatna tea oge milu kabarwa
ka dasar laut. Kitu tjenah dongengna, nu ma-
tak tjai laut rasana asin.

73
~ PNRI $ ............
 15. MA TUP

Lamun ti kota Lamongan arek ka Modjo-

kerto, tangtu urang ngaliwat ka desa Mantup.
Anu matak eta ngaranna kitu, dongengna
dipedar di handap ieu :
Diantara walisanga (wali salapan) nu nje-
barkeun agama Isla.m di pulo Djawa, aja hidji
nu djencngan Malik Ibrahim sarta nelah Su-
nan Giri, nurutkeun ngaran panglinggihanana,
kampung Giri teu djauh di kota Gresik. An-
djeunna teh salian ti mashur pinter tina hal
elmu agama, kakontjarajen sakti mandraguna.
Panganutna reana tanpa wilangan. Ari nu
pangkadeuh~usna aja tudjuhan, minangka
para sahabat. Duaan ti eta anu tudjuhan dina
hidji poe disaur ku Sunan Giri. Pok andjeunna
ngalahir: "Kaula teh meunang bedja, jen
henteu djauh ti dieu aja talaga anu katjida
angkerna, pernahna kidul-kulon. Henteu aja
---an l:l---Waa-i- ngad eukeutan-e ta-talag-a, ----Itu ----tin a-
angkerna tea, malah tjenah, manuk anu wani
hiber luhureunana, geus tangtu ragrag tuluj
t' euleum. Tjoba ajeuna duaan leumpang ka
dOnja, ngabuktikeun eta bedja."
Ceus kitu mah dna sahabat teh diwisik heula

74

~ PNRI~ _ _
 arta, dipaparin djimat, pek marudjung ka
Sunan Girl tuluj arindit. Wantuning djaman
harita di-mana2 ngan pileuweungan bae, hen-
teu aja djalan anu ngabulungbung kawas ajeu-
na, atuh dua sahabat teh nepi ka meh tilu poe
laleumpangna, kakara nepi ka nu didjugdjug.
Barang datang maranehna ningal simeut nu hi-
ber luhureun talaga tea, bet udjug2 pluk bac
ragrag tuluj paeh. Tab eta djadi tanda kaang-
keran eta talaga. Tuluj dua sahabat teh ngu-
rilingan eta talaga. Henteu kungsi t~pung ge-
lang, lantaran anu saurang dipatjok oraj nepi
ka maot, tur sakudjur badanna harita keneh
asak nepi ka aduj.
Sahabat nu hidji deui ngahuleng sadjong-
djongan. Hajangeun ngurebkeun majit, taja
petana, da teu aja parabot. Rek mawa majit
teu sanggup, nja kapaksa ditinggalkeun, tuluj
bae manehna mulang ka GirL Sadatangna
gantjang manehna undjukan ka Sunan Giri,
- - merteTalteunsaniskara nu -gem- karljadian -tea-;-
Sunan Girl ngaraos sedih, reh katilar ku saha-
bat nu satia. Ngan bubuhan anu luhung, an-
djeunna te~ kaleleban, reh geus kitu kersaning
u Maha Murah.
Kotjap dina hidji poe sahabat Sunan Giri

75
~ 6n I
PNRI ~"101_
,
nu katelah K.i Gede Sutji djeung dua putra
ngadareuheusan ka Sunan Girl. Nja harita ku
andjeunna ditjarioskeun, naon 2 nu geus ka-
djadian di talaga n u angker tea.
"leu perkara", saur Sunan Girl, lain antep-
eun. Ki Gcde kudu ngahantu, sangkan di eta
talaga teu aja dcdcmitan".
Walon Ki Gede: "Tawis kaula sumudjud,
sedja njanggakeun pun anak hae, nu baris
ngemban timbalan. Kaula pribadol rumaol
kirang tanaga, sarehning parantos kolot."
Sunan Giri ngandika ka putra Ki Gtde Sutji
nu tjikal, lahirna: "Deukeut majit nu dipatjok
oraj tea aja hidji batu gede. Saupama eta hatu
digulingkeun, sarta dilebah urutna ditambak,
geus tangtu bidjil tjai, keur njiraman eta majit.
Tuluj majit kudu dikubur nurutkeun papagon
Islam .... Ajeuna maneh kudu mawa saba-
baraha urang pibatureun. Djeung sanggeus
merbait majit, didinja teh kudu didjieun pa-
santren, sarta manehna kudu ta'at kana papa-
gon agama Islam, snpaja eta talaga teu aja
dedcmitna. Memeh numbak taneuh urut batu
tea, kudu ngutjap "Wa amantu b'llahi" (har-
tina: Pertjaja ka Gusti Allah).
Sanggeus maparinkeun tumbak pikeun num-

76

~ PNRI $ __
bak taneuh tea, Sunan Giri ngadagoan putra
Ki Gede Sutji, nu hartina tuluj mundjung
neda pangestu, sarta tuluj bae miang ngemban
timbalan, mawa batur djumlah opat puluh
kuren.
Djauh moal burung tjunduk anggang moal
burung datang. Teu katjatur di djalanna, tja-
turkeun geus aja bae disisi talaga angker, putra
Ki Gede Sutji sa-batur2 na tea. Saniskara ka-
sauran Sunan Giri geus didjalankeun. Sareng-
sena ngurebkeun majit, prak leuweung teh
di bukbak, sarta tuluj njarieun imah, diatur
di-hade 2, djadi babakan nu resik, dingaranan
babakan Mantub, minangka pa-nginget1 kana
lafad Amantubillahi f waktu numbak taneuh
anu ngabidjilkedn tjai, nu dipake njiraman
majit sahabat Sunan Giri, nu ajeuna aja keneh
kuburaI1ana. Ngara'n Mantub lila 2 robah djadi
Mantup tug nepi ka kiwari.

16. MU DI G URUT KA DJELEMA

Baheula mah munding teh tegesing bedang

bedegong, rasa maneh, gede tanaga tur boga

77

~ PNRJ $ . . ._
tanduk. Ari ajeuna ka budak satepak oge
kapan sakitu nurutna. Kama deui lamun di-
pake migawe djeung dikawihan, nepi ka djiga
nundutan, bawaning kumawula teh. Rupa 2
ketjap dunungan ku manehna tara dipung-
pang. Lamun tjek dunungan "Iuput", ma-
nehna ngarti, jen tapak garuna salah. Lamun
ngarandeg sakeudeung, pek dunungan njebut
"kia", kahar'tieun jen dihajukeun. Lamun
tjek dunungan "arang", tangtu tapak garuna
tjarang. Ari rek mengkol, dununganana njebut
"deur", hartina "mideur" atawa" mider" a13-
wa "muter". Tjindekna mah dikieu-kieu age
sumangga bae, wantuning sieun dikenjet,
da irung njeri urut ditendok.
Kumaha nu matak kitu? Kieu geura sasa-
kalana :
Baheulana nu matak munding wangkelang,
sabab boga kakuatan, nja eta surat wasiat ti
Batara Guru, jen djelema teu meunang nga-
ganggu munding. Mimitina ku djelema teu
diganggu. Lila 2 panasara n . Surat wasiatna tea
ku djelema ditanjakeun. Munding ngadjawab,
jen eta surat dipihapekeun ka andjing.
Bring djelema munding ka imah andjing.

78
~ PNRJ $ __
 Horeng surat wasiat teh ku eta andjing dipiha-
pekeun ka utJ1Ilg.
Leut atuh tiluan ngaleut ka imah utjing.
Surat wasiat teu aja, da ku utjing dipihapekeun
ka benrit.
Meakkeun kapanasaran, ajeuna ngalent opa-
tan ka imah henrit. Harita teh heurit keur meu-
djeUhna lapar, lat poho di beheneran. Barang
pihape dihakan , ngan kari saeutik deui pisano
Ari nendjo rentan g2 aja semah, gesat-gesut
beurit asup kana liang, rumasa hoga dosa.
Surat wasiat tinggal sasoek, geus teu beu-
nang dibatja. Tapi lapur, beuritna beuki ka
djero, sieuneun kahontal ku nu kakaut. Andjing
ngagogogan utjing, lir nu nempuhkeun djeung
menta ganti. Utjing malik, ngaherengan ka
andjing bad reh njakar. Tuluj andjing njam-
peurkeun munding. Lumah-lameh kawas men-
ta pangampura.
Munding ngan bati melengek. Kaduhung
- -sagede gunung, mihapekeurr-barang-anu-sakiw.- -
ahengna tur sakitu perluna. Tjipanonna mung-
gah njalangkrung.
Ari djelema asa mobok manggih gorowong.
Eukeur mah ngarasa perIu ku tanaga munding.
Ajeuna munding taja kakuatan Bari rada
r

79

~ PNRI 6R __
karunjaeun ka munding, pok djelema teh
ngomong: "Sakadang munding! Dihin pinasti
anjar pinanggih. Ajeuna tjunduk wukuna
datang mangsana, jen sawarnaning 5ato, nja
kitu deui munding kudu nurut ka djelema.
Ulah salempang, djclema ge tangtu aja pana-
rima, tangtu njaah ka 5at02 nu mere hasil ka
djelema" .
Tah kitu sasakala munding nurut ka djele-
rna. Ari andjing, reh ruma~a boga do~a, tuluj-
na satia pisano Upama munding ~a leuweung,
andjing sok milu, bisi aja sato galak nu rek
ngaganggu.

17. BADJING SELONG

Lamun aja nu njebut peuteuj Selong, urang

rada asa 2, naha enja atawa sangkaan bae,
jen eta peuteuj asal ti Selong. Naha mana
asa2 ? Sabab radjeun eta peuteuj disarebut
peureuj Tjina. Tapi ari badjing Selong mah
ngan saja di Selong bae, henteu aja di mana2 •
Ditinggal saliwatan mah, eta badjing sarua bae
djeung badjing urang. Ngan upama dihantem

80

~ PNRI ~ __
diawas-aw , katembong oge anehna, nja eta
aja tjeplok • ung dina biritna kentja katuhu.
Kumaha no matak kitu? Hal ieu teh aja pata-
lina djeung lalakon Batara Rama, waktu
merangan Rahwana di nagara AI kapura,
nja eta karadjaan nu aja di pulo Singhala,
nu ku urang sok disebut pulo Selong. Supaja
rada rame, urang njaritakeun heula Batara
Rama, dibobok tengah.
Batara Rama teh kungsi didjenengkeun
radja d· nagara jogjapala. Tapi ibu kawalon.-
na nagih djangdji ka ramana, supaja Prabu
Barata nu kudu ngagentos rama. Ku sabab
eta kalajan leah Batara Rama teras masrah-
keun karadjaan ka rajina. Andjeunna mah
leuleuweungan katut garwana, Dewi Sinta,
disarengan ku rajina, Raden Lasmana. Ari
satengahing leuweung, Dewi Sinta aja nu
ngiwat ku djalan nu aheng pisano
Batara Rama kadua Lasmana apruk-apruk-
an neangan Dewi Sinta. Teu kungsi lila men-
dak hidji manuk garuda ngudupruk boborot
getih. Barang satria nu dua geus dareukeut,
garuda teh pok ngomong bari dareuda, njarita-
keun jen manehna ngaran Djataju, mimitina
ngadenge nu djedjeritan di awang2 njambat

Dongena-dongeng Sasabla 6 81

~ PNRI ~ ........_
lea Batara Rama. Ari pek diawas-awas disa-
wang, horeng nu djedjeritan t Dewi Sinta.
dibawa ngapung ku Rahwana. Tuluj disusul
ger tarung. Garuda disahet djangdjangna
.abeulah nepi Ita sapat, gebut bae ragrag ka
taneuh, geus teu bisa walakaja. Ngan sakitu
njaritana, hos hae paeh.
Batara Rama ngamanah-manah, ka mana
djeung kumaha petana njusul, tuluj angkat
lalaunan paduduaan hari neneda ka Dewa,
langkan aja bongbolongan. Teu k · lila
bet aja buta megatan . Batara Rama teu anta-
parah, djeprot buta teh dipanah, djangge1ek
ngadjadi dewa, da asalna dewa kabend •
Katjida atoheunnana, sarta njarita, jen la-
momeh balik ka sawargaloka, manehna teb
hajang terang, bisi Batara Rama aja karcr~­
¢t.
Batara Rama njarios, jen keur ewed mama-
nahna, reh kaleungitan garwa, tur teu aja
bongbblongan, kumaha nja pipetaeun, sang-
un garwa ka pendak deui.
"Ulah salenipang", walon Dewa teh.
"Ajeuna di Gunung Mahendra aja hidji radja
monjet, nja eta Prabu Sugriwa nu baladna
mangjuta 2 monjet. Nu matak aja di gunung,

82
 lantaran kasoran djurit ku Prabu Sobali, nu
ngar~but nagarana, Guha Kiskenda. Tulungan
bae Prabu Sugriwa, sangkan bisa ngelehkeun
Prabu Sobali. Tangtu engke Sugriwa teh bela-
pati, pikantjaeun geusan ngalurug Alengka.
n~pi ka Rahwana musna."
Sanggeus ~mopojankeun kitu, Dewa teh·
ngambung kana mastaka Batara Rama, bari
mapakeun pandu'a, tuluj bae ngahiang ka
Suralaja.
Batara Rama katut Lasmana ngaraos lega,
larta tuluj arangkat deui, ngadjugdjug Gu-
Dung Mahendra.
Kotjapkeun Prabu Sugriwa geus meunang
wisiking Dewa, jen bakal ditulungan ku titisan
Batara Wisnu, djenengan Ramabadra alia
Ramawidjaja djeung rajina Raden Lumana.
Mangke 8anggeus ngelehkeun Prabu Sobali,
Prabu Sugriwa du ulun kumawula ka nu
- -nutungan. Sakitu-wisiking-D€-W3-.- - - - - -
Gantjanging tjarita bae Prabu Sugriwa geua
amprok djeung Batara Rama, malah tuluj
ngalurug Guha Kiskenda, sarta Prabu Sobali
teh geus kasambut di pangperangan. Tuluj bae
Prabu Sugriwa diiatrenan, djeneng deui ngereh

83

~ PNRI .$.. . _
 nagari Guha Kiskenda, bari djangdji baka
atia tur belapati ka Batara Rama.
Sarengsena pesta ngistrenan, enggal Ano-
man (tamengdada Guha Kiskenda) diutus lea
Alengka, ngolongan Dasamuka naha arek
mulangkeun Dewi Sinta kalajan hormat, ata-
wa hajang ngadu tanaga heula. Teu kungsi
lila Anoman geus datang deui, mawa panang-
tang ti Dasamuka.
Geus kitu mah gantjang bae mepek balad
sapakarangna. Sanggeus samakta, leugeudeut
angkatan perang, nu pada nguatkeun tekad,
niat ngabasmi rereged djagat.
Barang nepi ka basisir peupeuntasan ka
lengka, angkatan perang ngareureuh heula.
Lebah dieu aja dua rupa kaol. Tjek sakaol
madjar nambak laut heula. Tjek sakaol, tjek
dongeng urang Selong, balad monjet pa-tjeke12
ngawangun sasak, kanggo meuntaskeun Batara
~ RamL Ngadeukeutkeun ka basisir-Alengka,
balad rno 'et kurang keneh, nja ditumbu ku
hidji badjing. Sanggeus handjat, enggal Batara
Rama teh njepeng badjing lebah biritna. Ti
harita dina birit eta badjing djadi aja tjeplok
hideung kentja katuhu.

84
-$ PNRI $ . . . __
 18. ~ULO DJAWA TATA-TENGTREM

Geus ti djaman kuna mula pulo Djawa ka-

mashur ka nu djarauh kawentar ka nu arang-
gaD , jen nagara g~mah ripah loh djinawi,
murah sandang murah pangan. Komo deui
Pasundan mah pangmahmurna, tara njorang
rahajat kurang tedaeun, wantuning tanahna
lendo. Salian ti pare oge, bubuahan, beubeuti-
an, puputjukan, bongborosan rea nu bcunang
didahar. Malah ujah nu minangka sambara
panghudang rasa, tara kurang, sabab di ba-
sisir kidul rea nu njarieun ujah, tur ujahna
katjida pisan alusna. Geuning Iamun aja dje-
lema boga rasa panggeulisna, pangkasepna,
pangpinterna, tjindekna I1garasa pangna, tah
djelema anu kitu sok disebutna : asa aing ujah
kidul. Pikeun tanda djelcma taja kakurang,
tara aja kokoro njoso malarat rosa, djadi nu
sok ngandelke pitulung batur disebutna
"baramaen" (= bermain, Indonesia) atawa
"djadjaluk" (Djawa), djadi lain basa Sunda.
Lamun urang henteu bisa barangbere kanu
djadjaluk, tjek urang teh : persaben bae. Tah
eta ketjap pcrsaben" basa Djawa, lcmesna
tina "persada", nu maksudna menta hampura.

85

~ PNRI ~1IefaJ __
 fun cnja ge ti baheula di Pasundan sok aja
nu djadjaluk, tangtu istilahna age ku basa
Sunda. Eta kabeh djadi tanda, jen baheula
di Pasundan teu aja djalma kokoro.
ri ngaran Pulo Djawa aja nu ngira2, •
taran djawawut atawa kunjit. Aja deui nu
njarita, madjar Djawa asal tina jabadiu nu
hartina: tanah handjeli. Upamana rea han-
djCl djeung rea kunjit, atuh tangtu pare oge
moal kurang, mangkaning djelema ge baheula
mah teu loba kawas ajeuna. Tjindekna mah
geus beunang ditangtukeun. jen baheula di
pula Djawa sepi paling, towong rampog, lang-
ka begal. Kama deui lamun anu djeneng radja
taweksa ka rahajatna, tur adil palamarta,
moal salah nagara kerta rahardja, hurip gusti
waras abdi. Eta kaajan kitu kasaksian ku tja-
rita nu dimuat dina Almenak Sunda taun 1920
katja 299 wcdalan Bale Pustaka Djakarta, sa-
umaha tjatatan di handap i :
Gew; ti djalnan baheula pisan urang Tiong..
aa sok njaratctkeun tjarita 2 anu araneh. AI'
jatHan2ana biasana sok disimpen di patapan
anggeus aja patjarakna urang Tionghoa
djeung urang mantjanagara, aja age urang
Erapa nu daratang ka Tiongkok, saperti

86
~ PNRI $ . . ._
Marco Polo (ka Tiongkok dina taun I ~71) djeung
salianna. Diantara maranehna aja oge nu ma-
riksa tjatetan 2 tea. Diantara rupa 2 tjatetan2
teh aja hidji, nu njaritakeun kaajaan pulo Dja-
w ~aman baheula, ungelna kieu :
Eta tjatetan ditulisna ku urang Tionghoa
nu geus datang ka pulo Djawa, tapi dina eta
tjatetan, pulo Djawa teh disebut Djapa atawa
Kaling. Didinja ditjaritakeun, jen dina tauD
67 pulo Djawa diparentah ku Ratu Sima,
radja istri anu katjida adilna, nepi ka abdi 2na
ngarasa tengtrem ka-bina 2 • Lamun aja barang
murag di tengah djalan, tara aja nu wani nja.
kot, salian ti nu bogana mah.
Katjarita harita teh Radja Arab hojongeun
ngarebut pulo Djawa, tapi barang ngadangu
wartos, jen di pulo Djawa tch kerta rahardja,
ndjeunna teh hojong ngabuktikeun heula,
tuluj miwar utusan ka pulo Djawa, neun-
deun peti dieusl cmas di tengah djalan.
Bukti pisan satjarita. Sumawonna aja nu
njokot, taja anu wani njabak 2 atjan kana p t1
teh. Sababaraha lilana peti tch ngagoler bae.
Sanggcus djcdjeg tilu taun ngagolerna, kab~·
net-an aja putra Ratu Sima ngaliwat ka lebah

87
~ PNRI 6~ __
 dinja, angkatna rada balangah, atuh peti teh
katadjong.
Lila 2 Ratu Sima uningaeun, jen eta peti
katadjong ku putrana. Enggal bae putrana teh
dipiwarang ditelasan. Tab sakitu nu disebut
kaadilan djaman harita.
Patih undjukan ka Ratu, jen eta hukuman
teh beurat teuing.
Dawuhan Ratu Sima . "Saupama hukum
pati beurat teuing, sukuna hae kudu dipotong,
sahab tetela sukuna nu geus nadjong barang
batur teh".
Harita keneh putra Radja teh dipotong
sampeanana sabeulah.
R adja Arab ngadangu eta tjarita, ngaraos
lin em, atuh henteu diteruskeun kersana rek
ngadjabel pula Djawa teh.
Tah kitu sasakalana anu matak baheula
mah pula Djawa tata ten gtri.m.

---- --- - - - - - - ---

19. MALAJU TANDJUNG

Di frika Kidtl aja sagolongan bangsa nn

discbut bangsa alaju Tandjung, djumlahfla

88
~ PNRI op ........__
 kira2 aja 60.000 djiwa. Eta teh paranakan ti
rupa2 bangsa, saperti: Arab, India, SeJong
djeung Indonesia, nu katembong dina keu-
reutan beungeutna djeung warna kulitna.
Agamana mah kabeh agama Islam. Turunan
Indonesia kabawakeun ku urang Arab, tapi
umumna teu parohoeun ka lcmbur karuhunna.
Anu beunang disebut djadi tatali rasa Kain-
donesiaan nja eta makam Seh Jusuf, nu sok
da ngadjaharahan unggal taun.
Seh Jusuf teh saderek Radja Goa (~Iaka·
sar) , dilahirkeun dina taun 1626. Ari dina
taun 1646 andjeunna angkat ka Hanten, sarta
nikah djeung putra Sultan Agung. Ku lan-
taran ngaluluguan nu baha ka pamarentah
Kumpeni, Seh Jusuf ditangkep sarta dikerem
di benteng Batavia di Djakarta, sababaraha
taun. Engkena dikendangkeun ka Tandjung
Pangharepan (lb94) djeung garwana katut
14 panganutna sarta sababaraha rentjangna.
Dina taun 1699 alldjeunna pupus, d"kureb-
keun teu djauh ti Kota Tandjung (Cape Town)
Dina taun 1704 parawargina dipulangkeun
ka Makasar. Ari nu sedjen 2 mah tet"'p bae di
Afrika Kidu!. ada aneh, reh aja nu ncrang-
keun,jen di Makasar oge aja makaln SehJusuf,

89

• PNRJ $ . . ._
sarta unggal poe Lebaran 10k didjarahan ku
rcbuan djelcma.
Bangsa ~falaju Tandjung teh pada pertjaja,
jen Seh Jusud nu nguatkeun agama Islam ka
karuhunna. Eta sababna nu matak maranelmll
teu poho 2 ka tanah Nusantara. Tapi sanggeus
kapangaruhan ku urang Arab, maranehna
djadi leuwih katarik ku kota Ivlekah. Karuhun
maranehna teh saenjana aja nu asal ti pulo
Djawa, ti Sumatra djeung ti Bali. Babak
asalna maranehna teh budak beulian, sarta
mirnitina pisan didjual di Afrika Kidul dina
taun 1667. Tapi beh dituna oge aja hidji-dua
budak beulian nu didatangkeun ti Nusantara
Djaba ti eta aja deui nu dibuang ka Afrika
Kidul ti Se10ng djeung ti pulo Djawa, lantaran
baha ka Kt1mpeni Walanda.
Bangsa falaju Tandjung teh nganutna
agama Islam, bcunang d'scbut sada. Unggal
aun tcu saeutik nu munggah h dji. Kira 2 dina
taun 1850 mimiti di Kota Tandjung aja n
ngadegkeun masdjid. Ajeuna mah geus aja
gencp masdjid. Ari diantero taha Afrika Kidul
djumlahna masdjid geus aja 25.
Eta urang Malaju Tandjung nu sasatna
geus pagalo djeung gHih bangsa sedjen, tur

90
~ PNRI 6~ _ .......
geus sakitu lilana h~nteu pasambung djeung
bangsa karuhunna, geus henteu bari aeun ngo-
mong kawas karuhunna. Basana teh beunang
dis~but basa gado2 bae, pagalo basa Walanda,
baa Arab, basa India djeung ditjampur ku
basaInggris. Kana basa Illdonesla, maranehna
ukur njahoeun sa-ketjap2eun bae, upamana:
Terima kasih, salamet djalan, salamet tinggal
djeung saterusna. Kana kabudajaan asH, mara-
nelma geus h~nteu mantra 2 • Babakuna anu
ditarurutan teh kabudajaan barat, boh pa-
pakean boh adat kabiasaan. Ngan lalakina
10k marake kopeah nurutan Arab.
Dina taun 1942 mimiti maranehna teh pa-
reng papanggih djeung sarombongan bangsa
karuhunna, nja eta pirang2 pamuda Indonesia
nu diangkut ku angkatan Laut Walanda, sa-
memeh'tentara Djepang harandjat ka pula
Djawa. Eta rombongan pamuda djumlahna 80,
nja eta tentara Laut djeung sawatara milisi.
Bangsa ~lalaju Tandjung teh katjida pi3an
rescpeunana ka anu anjar pinanggih, wantu-
ning sasat sagetih tea. Eta pamuda dibaraw
ka imah urang Malaju Tandjung, diwawuh·
keun djeung kulawargana, diaku di-hade2,
sarta kolot 2na teh nembongkeun kasosona lir

91
~ PNRI $ __
ka anakna pribadi. Waktu eta rombongan
pamuda tea ninggalkeun palabuhan Kota
Tandjung, arek terus diangkut ka Surinam~.
urang Malaju Tandjung teh ngalanteurkeun
ka palabuan, tatabean bari njebutkeun sala-
met djalan, diwalon salamet tinggal ku nu
ninggalkeun, bari njalangkrung tjipanon ; ko-
rna mellreun nu ngarora mah.
Eta bangsa turunan urang Indonesia teb.
ngakuna mah orang Djawi, ngan ku bangsa
nu marentah (pendjadjah Inggris) dingaranan
Cape Malay, anu pisundaeunnana Malaju
Tandjung, tapi lain Tandjung Priuk. Mara-
nehna ngangkeun djadi orang Djawi, ku urang
beunang dipake saksi, jen baheula nu mashur
ka mana2, ari tanah : tanah Sunda, ari basa :
basa Malaju, bangsana: bangsa Djawi, nu
ajeuna djadi Tritunggal, tiluanana ngaranna
Indonesia.

20. BUDA

Djaman baheula aja hidji karadjaan di pa-

gunungan Himalaja, ngaranna nagara Kapi-
lawastu, lebah karadjaan Nepal ajeuna.

92
~PNRI$ __
 Katjarita Radja Kapilawastu teh geus sepuh,
geus hojongeun ngabagawan, nurutkeun pa-
pagon para luluhur djaman harita, jen ka-
utamaan anu djumeneng radja teh, kudu
pupus di pangperangan atawa di patapan. Tina
kituna Sang Radja Kapilawastu teu kcndat2
Deneda ka Mahadewa, supaja dipaparinan
putra pameget, nu pingagentoseun andjeunna
mangku kaprabon.
Ku tina mantep tapana Iija Sang Radja nja
Prameswarina panedana dikabul ku Maha-
dewa. Sang Prameswari teh bobot, engkena
babar, putrana pameget muIus, kasep ngala
ka ramana, djenengannana Sidarta. Atuh taja
papadana kabingahan Radja sinareng Pra-
meswari teh. Tapi harita aja hidji pandita
ngalajad ka Karaton pikeun tawia ngiring
bingah ka anu djadi pupunclen, bari sakalian
undjuk uninga, jen Sang Radja ulah djadi alit
manah, reh kersaning Nu Kawasa, putrana
teh saparantosna sawawa bakal djadi maharesi,
moal kersaeun djumeneng radja.
Sakumaha handjeluna manah Radja sina-
reng Prameswari, geus teu kudu ditjaritakeun.
Tapi salebcting nianah arandjeunna hojong
ihtiar sa-tel(a2 , supados eta panorah Pandita

93

* PNRI ~_ ........
 tea henteu ngabukti. Tina kituna murangkalih
angkung 2 dicnodna, nepi ka ageungna pisan
henteu aja kahoj?ngna nu dipungpang, wantu-
ning sakuru-kuruna lembu saregeng-regengna
banteng, ari nu djadi radja mah moal nepi ka
teu jasa ngugung putra.
Sanggeus sawawa Sidarta gentos djenengan
djadi Gotama, nelah Pangeran Gotama, sarta
tuluj ditikahkeun ka putri putra Radja, anu
geulis kawanti-wanti endah kabina-bina. Paku-
wanna nelah disebut Karang Kaputran, ge-
dongna ge meh kawas karaton bae, boh po-
tonganana boh babagianana katut perhiasana-
na, dikurilingan ku taman nu pinuh ku kekem-
bangan, lir di sawargaloka.
Tjaroge sareng garwa teh nurubtjupu, tur
.ami silih asih na, dalit lir gula djeung peueut,
nepi ka kagungan putra pameget, nn minangka
djadi tatali duriat. Sang Pangeran djeung
garwana teu aja pisan kakirang, pirang 2 ba-
-degana-nU--kumawul-a s-atia--t-uhtr. Geus-rnoal-
leuwih ti kitu kasenangan di dunja mah.
Sang Pangeran radjeun ngersakeun pasiar,
sarta mendak rupi 2 titingalian nu narik kana
manehna, upamana aki 2 anu bongkok seuseut
euat leumpang di djalan, aja deui fiU boga

94

~ PNRI $ . . . . .-
kasakit sampar, teu aja nu ngadeukeutan, da
larieun katepaan. Komo barang andjeunna
ningali majit digotong rek dikurebkeun, meh
lali di naon2, teras bae mulih deui ka bumina.
Sasumpingna ka bumina, andjeunna teu
kbtdat2 ngamanahan sakur nu geus katingali,
dieunteupkeun ka salirana ku andjeun, teu
mustahil kedah ngarandapan flakumaha nu
brandapan ku batur, komo deui hal pupus
mah, andjeunna jakin, jen bakal pupus, malah
n~pi ka sasauran saleb~ting manahna, 9auma:
,,Aing teh geus tangtu bakal ngolotan, sarta
tanaga ngurangan, tungtungna paeh, naon
hirup di dunja senang sosorangan, ari batur
kasangsara" .
Sanggeus asak dimanah bibulak-balik, an-
djeunna kakara gilig, rek tapa ngisat salira.
Tuluj bae nilar kamukten, garwa putra anu
djadi buah manah diiklaskeun, dikantun di
nagara. Meunang tudjuh taun andjeunna teh
leuleuweungan, nepi ka meunang kajakinan,
jen hirup teh harita kasangsaraan anu teu aja
tungtungna, lantaran perbawa napsu. Tapi
anu bisa merangan napsuna, bisa njinglar
kasangsaraan. Ari merangan napsu teh, sarat-
na opat perkara :

95

~ PNRI ~ ..,., .......

 1.Kudu ngalampahkeun kahadean bae.
2.Kudu ngomongkeun perkara nu bener
hae.
3. Kudu mikiran perkara nu hade bae.
4. Kudu boga tudjuan anu sutji.
Tjeuli djeung panon ulah ditudjukeun kana
perkara nu goreng. Tjindekna mah Sang Rea
otama teh rupa2 piw"'djangna nu dikumpul-
eun dina kitab Tripitaka, diaradji ku pa-
nganut2na, ~epi ka djadi agama, nu nelah
agama Buda, sabab Sang Resi Gotama sok
disarebut Buda, tegesna: djalma berbudi.
anggeus pupus, Buda disarebut Dewa, pada-
hal lain, sakumaha nu geus dibedjer-beaskeun
di 1uh ur tadi.

22. DULUR TILU DJADI MONJET

Dina lalakon Batara Rama kasebut, jen aja

tilu monjet anu katjida anehna, nja eta An-
djani, Subali djeung Sugriwa. Tah eta tiluana-
na oge monjet kadjadjaden, da asalna mah
djelema. Kumaha sasakalana nu matak dja-
radi monjet ? Kieu !

6
~ PNRJ $ __
 Djaman baheula aja sahidji pandita, djene-
ngan Resi Gutama. Andjeunna teh putraan ti-
lu, nu tjikal istri nu nelah DewiAndjani nu dua
deui pameget, nja eta Subali djeung Sugriwa.
Sangeus meh djadi djadjaka, eta dua putra
pamegct ngaraos dibedakeun djeung putra
istri, sarta tuluj arundjukan ka Sang Resi,
malah njebutkeun teu adil ka ramana teh.
Sang Pan,dita anu salawasna oge ngadja-
lankeun kaadilan , ngadangu aja nu njebut teu
adil teh, tangtu bae ngaraos heran, komo
deui reh andjeunna teu rumaos maparin naon 2
ka Andjani. Gantjang bae putrana dipariksa,
naon sababna nu matak njangka pilih kasih
boga barang nu katjida anehna. Tuluj atuh
Sang Pandita miwarang njaur Andjani.
Dipariksa boga naon djeung narima ti saha,
Andjani manan ngawalon, kalah tungkul bari
njusutan tjisotja. Ari anu matak kitu, sabab
Andjani meunangna eta barang teh ti ibuna.
Mangkaning sau'r ibuna, eta teh kudu dirasi-
ahkeun. Djadi tangtu Andjani teh katjida pi-
san bingungna. Rek diundjukkeun ka rama,
sieun ka ibu, ari henteu diundjukkeun, sieun
ku rama, wantuning salawasna ge ngestokeun
ka ibu-rama.

DoDiCDi-dongeng Sasakala 7 97

~ PNRI 6p . . . _
 Tina kukuhna njekel rasiah, nadjan.bi8I8Da
wanita sok deh deet, Andjani mah weleh teu
betus. Tapi tina ba waning hantem digulibek,
tungtungna undjukan bae, jen moal muka
rasiah, langkung sae ibuna bae disaur.
Subali njundul pihatur, polma : "Atuh upa-
mi kitu mah, Ibu anu teu adil teh, sanes AmaH.
"Ulah kitu", saur Sang Resi "Hade gorengin-
dung maneh. Ajeuna urang pariksaheula. Tjo-
ba ajeuna ku maneh Ibu susulan. Disaur ku
ama kituh !
Garwa Sang Rcsi henteu talangke. Disaur
ku tjaroge teh gantjang nemonan. Barang djol
ge gantjang bae Sang Resi sasauran, jen aja
tilu perkara nu djadi sual, kahidji disangka
maparin hidji barang ka Andjani, kadua an-
djeunna henteu rumaos kagungan barang
adjaib, katiluna nu pang anehna disangka
henteu adil. Kusabab Andjani teu bisaeun
atawa teu daekkeun mere .djawaban, sarta
polma langkung sae ibu disaur, supaja bisa
nerangkeun. Andjani teh dibere naon, djeung
ti mana eta barang adjaib teh.
Garwa Pandita h 'nteu ngadjawab, kalah
tungkul bari nangis, sabab lamun dibalaka-
keun t sarua bac djcung ngawadalkeun an-

98
~ 6n
PNRI ~ ............
.
 djeuD, tqesna andjeunna baris nfkanan halai.
Pandita ngalahir deui, lahima:" jai Iijaho,
jen para radja djeung para sinatria gede kahor-
matanana ka akang. Moal aja anu njangka
h~nteu adil. U pama ieu perkara ~bedjakeun
ka arandjeunna, tangtu djadi robah anggapa-
nana, aarta tangtu matak penal kadiri akang.
Lamun njai henteu njat nurunkeun daradjat a-
kang, atuh kudu daek nerangkeun sabalakana.
Garwa Pandita bahamna lir nu " dikontji.
Kusabab eta, pok deui Sang Pandita sasauran :
"Rasa akang teu kudu dirasiahkeun. Lamun
enja geus barangbere ka Andjani, tukangeun
akang, ku akang dihampura. Ngan supaja teu
disebut tjutjuk panon, ulah disehut teu adil, eta
barang ulah ka Andjani hae dibikeunna. Leu-
wih hade djadi milik anak urang tiluanana."
Geus kitu mah kakara garwa Pandita nga-
walon, jen andjeunna maparinkeun Tjupu-
___ -lIlaniIL Astagina -ka- Andjani, -nja- -eta- sarupa- - - -
tjepuk emas djuru dalapan, ditaretes ku per-
mata. Eta teh djadi perlambang, jen djclema
kudu ngagem sipat hade dalapan fupa, nu
djadi kautamaan.
Ti mana. garwa Pandita meunang barang
anu sakitu ahengna ?

99
~ PNRJ $ __
 Baheula waktu andjeunna parawan keneh,
di Suralaja aja pesta andrawina, mintonketm
para putri nu ngaribing. Andje,unna oge ka-
ondang, malah ibingna pangkapudjina, n~pi
ka meunang gandjaran ti Batara Surja, nja
eta Tjupumanik AstagiIl'a. Tapi di-omat2an
ku Batara· Surja, jen eta teh kudu dirasiah-
keun.
Sang Pandita panasaratteun, hojong uninga
ti mana asa12na eta barang, nja tuluj dipa-
riksakeun.
Garwa Pandita teh sabil manahna, sabab
laplun diterangkeun, andjeuona sieun k~iku
ku Batara surja. Ari henteu diterangkeun
djadi kaasup salingkuh ka tjaroge. Dina manah-
na rek terus terang, tapi bahamna lir nu dira-
pet. Eusi manahna teu kedal.
Sang Pandita sasauran panungtungan" saur-
oa: "La~un njai tetep hormat kasalaki, ajeu-
na kudu ngadjawab, ulah kawas artja kitu I"
Sapada harita pisan garwa Pandita teh salin
djinis pindah rupa, djadi artja. Atuh di pata-
pan ngadadak hudjan tjisotja. Putra tilu pada
ngarangkulan artja, bari narangis anu katjida
ledihna.
Saur Pandita: "He barudak! Sangu nu

100
~ PNRI$ __
geus djadi bubur moal djadi sangu deui.
Djeung ari titi~ tulis teh geus ditetepkeun ti
kudrat. Ajeuna mah urang teh kudu sumerah
bae ka Gusti ?\-faha Kawasa. Tjupumanik As-
tagina leuwih hade dipimilik ku maraneh
tiluan. Lamun hajang nganjahokeun naon2
nu aja di alam dunja, buka bae Tjupumanik
Astagina, tangtu kapanggih di dinja. U
Katjarita harita teh di dinja aja Djembawan,
nja eta pangasuh paraputra Pandita, nu sala-
wasna tara pandjauh ti eta paraputra.
Kasauran Pandita tadi matak bingung ka
anu ngadarengekeun, lantaran masing2 pada
hajang miboga kana eta Tjupumanik Astagina.
Ku sabab eta, hcnteu aja nu wanieun njundul
pihatur ka Sang Pandita. Tilu putra katut
Djembawan gawena ngan silihreret.
Dasar Sang Pandita surti, djadi uningaeun
hae ·kana eusi hate unggal djelema oge. Pok
andjeunna sasauran, j n upama hajang nga-
milik sorangan, ku andjeunna rek diudji. Tuluj
andjeunna mariksa, saha nu clack diudji.
Paraputra saur manuk, njebut sumangga.
U
"Ajeuna saur Pandita, "ieu Tjupumanlk
,

Astagina rek dialungkeun. Ku maraneh tiluan,

malah kaopat Djembawan kudu diudag. Saha2

101
~ PNRI 6p __
nu pangheulana nepi kana ieu Tjupumanik,
nja eta nu boga milik, teu meunang aja anu
ngarebut" •. .. .• Harita keneh beJ.~& bae
Tjupumanik dialungkeun ku Sang ResL
u opatan paheula-heula lalumpat, pada
hajang geura meunang eta barang nu sakitu
ahengna.
Ari eta Tjupumanik muragna teh ka talaga
anu katjida djerona. Katjiri lebah-Iebahna,
sabab tjahjana montjorong.
Andjani wantuning istri, katingaleun djauh
pisano Subali djeung Sugriwa mah katut Djem-
bawan geus tingkHjebur tareuleum ka talaga,
nepi kana dasarna pisan, tapi lapur, di duar
talaga teh teu aj~ barang nu aneh. Tuluj bae
harandjat deui. Ari geus aja di darat, til,uanana
djaradi monjet, silih reret sHih renjohan.
Sanggeus kitu kakara datang Andjani. Keur
tjape katambah ku panas poe, atuh katjida
hareudangeunnana teh. Nepi ka sisi talaga,
pek ngiuhan di handapeun tangkal tjaringin,
tuluj sibeungeut ku tjai nu sakitu ngagenjasna.
Ari ret kana leungeunna, bet baruluan lir
leungeun monjet. Pck ngeunteung kana tjai,
beungeutna ge bleg hae heungeut monjet,
ngan nu teu katjaian hae uu henteu djiga mo-

102

>$< PNRI$ __
njet teh. Ninggan pian kana babasan: dihin
pina ti anjar pinanggih.

22. RAWA DJAWURA

leu tjarita saenjana lain dongeng, sabab estu

gem kadjadian henteu djauh tina taun 1800.
Ngaran djelema, ngaran tcmpat djeung sate-
rusna kabeh ge lain fantasi. Mimitana anu di-
tjaritakeun teh nja eta di Djatitudjuh, hidji
tempat sisi walungan Tjimanuk kira2 sapuluh
pal djauhna ti Djatiwangi. Harita teh meneran
poe Djumaah. u saralat leuwih loba ti sasari,
sarta ari geus saralat teu terus bubar. Harita
mah dariuk bae, kawas aja nu didagoan.
Bagus Rangin, nu di dinja dipikolot ku sa-
rerea, nangtung lebah paimbaran, pok njarita:
"He dulur2, maksud urang nu geus lila dikan-
dung dina hate, ajeuna tjunduk waktuna da-
tang mangsana geusan dilaksanakeun. Peuting
tadi kaula meunang ilapat hade. Ajeuna mah
meudjeuhna sasadiaan djeung ngagiligkeun
tekad. Engke urang badami deui, iamun geus
lengkep saniskara kaperlua n !
103

~ PNRI $ . . ._
 "Insja Allah !" tjek nu ngadarengekeun teh
tuluj bubaran. Tapi aja nu mandeurikeun
maneh limaan, nja eta : Bagus Rangin djeung
baturna opatan. Tjek Bagus Rangin: "Ku
sarerea meureun karasa, jen urang teh heuki
lila beuki sangsara. Teu kaerong hakal aja nu
nulungan. Djadi urang untung-untungan hac.
Paeh ge teu panasaran, ari loba hatur mah."
Diwalon ku Ki Warsa : "Da kuring mah ti
bareto ge geus gilig. Mending paeh manan
hirup kaja kieu mah. Gobang geus diasah,
malah geus sadia hoeh sagala".
"Kuring mah kamo," tjek Ki Kondur.
" .gan handjakal teu aja nu hoga heclil".
"Ulah selempang" tjak Bagus Rangin.
"Ki Mirsa kokolot di LobeI1er, geus njang..
gupan meunang bedil ti Tjirehon.
Tjek Ki Warsa: "Kumaha lamun pulisi
g~us ngambeu ?".
"Ah keun bae I1gambcu ogc,--- ~~~ ~~a!?-[ _
- samluK l)ae-sarerea"~ - - - - --
"Kumaha lamun urang kudu njanghareu-.
pan Kumpeni ?"
"Asal urang samiuk bae, ncpi ka aja rurusuh
di unggal tempat. Sakumaha lobana balad
Kumpeni, ari di-oogi 2 mah moal kuat".

104
 Urang hade terang heula, jen rajat nu rek
baha teh oja eta rajat Sultan Tjirebon. Mara-
nehna geus lila pisan nandangan kasangsa-
raan, lain ku dolimna Sultan, ngan ku para
prijajina djeung para pagawena, anu teu aja
raraosan, sok ngadjepit ka rajatna.
Di Kawadanan Lobcner wungkul, nu gens
biluk ka Ki Mirsa henteu kurang ti 2000 djele-
mao Nu panggeden'a pangaruh, nja Bagus
Rangin tea. Lega pisan tempat2 nu geus beu-
nang disebut tjekelanana. Rajat nu geus sum-
pah satia ngalegaan nepi ka wates Sumedang.
Kotjap dina hidji poe di gedong Kabupaten
Sumedang katatamuan ku tuan Komisaris, nja-
rioskeun jen aja surat ti Tuan Besar, nu ungel-
na mundut tulung ka parabupati : Sumedang,
Parakanmuntjang, Bandung katut Limbangan,
pikeun ngajonan karaman di tjekelan Indra-
maju. Ari bupati Sumedang diangkat kana
kapala nu pangluhurna tina balad sakabeh
parabupati anu kasebut tadi. Bupati Kara-
wang bge geus ditimbalan ku Tuan Besar,
ngumpulkeun balad, sakalian marengan balad
Kumpeni ti Batawi.
Ari nu djeneng bupati di Sumedang harita
nja eta R. T. Surianagara, anu geus gentol

105

~PNRJ Dp ....._
 djenengan R. A. Kusumadinata. Gantjang
bae andjeunna teh njauran para kapala tjutak:
Pawenang, Sudadjaja, Tjiakar, MalaDlgbong
djeung Torno. Unggal kapala ditimbalan nja-
diakeun balad sa-kurang 2na limapuluh dj~
lema sewang, kudu samakta pakarangan katut
bebekelanana.
Sabot kitu pangeusi dajeuh Sumedang geua
taraki-taki bae, sabab bedja geus nerekab, jen
karaman geus deukeut ka Karangsambung
kalereun Torno. Warung2 loba nn nutup. Pa-
sar tiiseun, da lalaki nu karuat kudu milu ka
pangperangan. Sabot kitu c.ijol sarumping para
bupati Parakanmuntjang djeung Bandung,
ditampi di Kabupaten bari badanten. djeung
tuan Komisaris. Balad 2na ngaliud di alun 2 .
Anu keur bararangtuang di Kabupaten
asa kagebah, sabab harita aja patjalang ne-
garkeun kuda, piwarangan Kapala Tjutak
Torno, njanggakeun serat, njarioskeun kara-
---mangeuSngumpu~ncrrangsa~ung.----
Tadina mah arandjeunna ngantos heula
balad Kumpeni djeung Bupati Karawang.
Tapi bisi karaman arasup manteJl ka weweng-
kon Sumedang, nja kapaksa buru 2 mapag
musuh. Padahal harita teh kakara saminggu

106

~ PNRJ ~ __
 ti aktu nampi serat ti Tuan B~r. Atuh
inllah sapeupeuting pakpikpuk sasadiaan.
Babakuna anu djadi kapalana nja eta titu pa-
· ~dang (harita mah patih teh aja tilu),
nu aurang kudu terus ngiring ka pangp~­
rangan, ari nu duaan dew mah kudu ngadjaga
dajeuh.
llUkna barisan mangkat: Pangheulana
p. ang2 gulang2 djeung kapetengan. Ditema
ku tuan Komisaris djeung tilu para bupati,
tuan Opsiner, tuan Komispos djeung tuan
Puuis, tarunggang kuda, njaroren bedil. Ka-
kara ditumbu ku balarea njaroren gobang
atawa pedang atawa bedog. Panutupna para-
patinggi ngadjaga bebekelan, beas djeung
salerusna dimomotkeun kana kudu pirang2.
Sa~njana balad2 rea nu ngarasa gimir, sabah
kabedjakeunnana karaman teh katjida pisan
labana sarta wareduk. Pikeun ngabeberah
maneh sapandjang djalan te~ eureun ~alusu~
- -raian-djeung tetcmbangaIl:
Aja oge anu dikir djeung anu mapatkeun
djampe, sangkan salamet. Wantji magrib bari-
san nepi ka Torno, ngatereb di pasanggrahan
beunang njadiakeun Kapala Tjutak Toma.
Hal eta geus kabedjakeun ka karaman.

107
Maranehna sapeupeuting ngasah bedog, sarta
ngarukusan djimat, loba oge nu hemar-hemir
ngarasa risi ngadenge aja Dalem Sum~ang.
Isuk2 barisan mangkat ti Tomo, meuntas
walungan Tjilutung. Lembur2 nu kasorang
geus karosong, da djelemana marubus. Geua
rada deukeut ka Karangsambung, katembong
haseup meleketektek, tangtu aja imah dihuru.
Barisan eureun sakeudeung, nar~teg bediJ.
Barisan tumbak dikahareu'pkeun. Ari geus
deukeut ka Ie bah imah dihuru, bedil dur-dor
dibekasan, geus teu puguh kadengcna. Bet
teu kanjahoan deui, burudul bae karaman ti
nu bala kentja katuhu, naradjang ka barisan,
lir banteng bajangan bae. Kabeh make papa-
kean sarwa bodas, pikeun tanda lali rabi te-
gang pati, mending paeh manan hidup ka-
sangsara.
Barisan tumbak geus kaselempek. Atuh
ribut perang tjampuh. Karaman nu geus toh
pati rampak ngangseg. Balad para bupati nja
kitu, geus puguh kekentongna nu geua loba
pangalaman, nu kakara ngalaman aja di
pangperangan ge, nadjan nliris, teu bisa mun-
dur, da sarieun ku kapalana nu geus pada
ngalugas pedang. Atuh rame silih .kadek,

108
~ PNRI $ __
silih tewek, silih gehug. Loha anu tingdjarung-
kel boborot getih, loba oge nu terns misan.
Ti dua pihakanana geus patulajah.
Karaman keukeuh pertjaja ka Bagus Ra-
ngin, jen perangna bakal unggul, teu aja nu
bangun mitis sarta terus bae ngangseg. Sabot
kitu burudul balad Kumpeni tarumpak kuda,
dikapalaan ku hidji letnan. Ari Dalcm Kara-
wang mah sabaladna pandeuri, sabab badarat.
Sanggeus dituduh-tuduhkeun ku tuan Komi-
saria, bring balad Kumpcni teh naradjang
musuh ti gigir, diteregteg ku bedil. Karaman
ngarasa rentag, tuluj mundur naluturkeun
Bagus Rangin ka Djatitudjuh, geus teu nolih
ka kantja 2 anu kasambut. Ku lantaran harita
geus reupreupan, djadi henteu teterusan ngu-
dag karaman, tuluj bae sarerea muru ka pang-
rcrehan di Torno.
Isukna sanggeus tarapti, bring deui nga-
berik musuh ka Djatitudjuh. Pangheulana
balad Kurnpeni, dituturkeun ku parabupati
djeung kabeh bae sakur anu tarumpak kuda,
ditema ku halad anu badarat. Sanggeus deu-
keut djeung geus tembong karaman ara
naradjang, durdor pada ngab6dilan. Para-
bupati nja kitu ngabarcdilan karaman. Dalem
109
~
PNRJ
&R __
Sum~dang njungJrelang pedang wHiat ramana
nu asal ti Istambul, madju terus. Bagul Ransin
rasa manggih lawan, tuluj ngatempagkeuD
tumbak. Tjreg keuna kana kuda, atuh bra ku-
dana nu tunggangna oge geubil.
Barang arek dihan tern ku Dagus RangiD,
kaburu aja anu so!oak bari ngabar2 pldaDg.
Bagus Rangin mundur deui, malah terus
ngadjak mundur ka baladna. Terus hac: pada
ngaberik djeung dibediJan. Karaman t.eh lir
nu kabur pangatjian, lalumpatan njorang
rawa. Djaba nu k~una ku bedil, loba ogc: nu
paraeh tibebes kana rawa. Dalem Sumedang
Salamet, ditulungan ku anu leber wawanen,
Dalem Karawang R.A.A. Surialaga, anu keur
murangkalihna djenengan Aom Ema, saderek
misan Dalem Sumedang. Ari rawa anu tadi
disorang ku karaman tea, ti harita ditelahkeun
Rawa Djawura, sabab balad Bagus Rangin di
dinja mantja wurana.

23. :l\IATARAM

Ajeuna ngaran ~la aram di pulo Djawa

gcus samar 2 .. Bahettl' mah pohara katjelukna,
jadi ngaran karadjaan nu gede kakawasaana-

110

~PN $ __
 na. Saba anu ngag~dkeuD eta karadjaan djeung
kumaha sadjarahna, aneh pisan, sakumaha
nu dipedar di handap ieu.
Djaman baheula aja bidji ahli tapa, kat~­
lahna Ki Ageng Giring, nu dipisepuh ku sare-
rea. Ari dina hidji poe isuk2 andjeunna teh
ningali duwegan kalapa hedjo nu katjida pika-
bitaeunana. Tuluj hae andjeunna naek. Ari
geus aja di luhur, andjeunna ngadangu soara
tan katingalan, pokna: "He Ki Ageng ! leu
dttwegan nu pangluhttma tjupatna tudjuh.
Ku andjeun kudu dipetik, djeung tjaina kudu
di leueut sing seep. Engke andjeun bakal ka-
turunan wahju, djumeneng Radja Mataram."
Ari dibilang tjupatna, enja bae aja tudjuh,
nja tuluj bae dipetik duwegan teh bari rada
dugdug-degdeg, bawaning heran. Sanggeus
aja deui di handap Ki Ageng Giring niat nges-
i tokeun kana eta saara. Tina sabab harita mah
suk keneh, djadi moal waka dikupas. Tuluj
- - lJae dUwegan-teh -nititipkeun-ka -istrina-,- 1'ek- -
dileueut tjaina, engke sanggeus hanaang pisano
Andjeunna tuluj ka huma sakumaha biasana.
Katjarita tengah poe ka bumina aja mitrana
anu katjida dalitna, nja eta Ki Ageng Pama-
nahan, riu biasa sok silih longok, geus kawas

III
~ PNRI $ __
 saderek bae, kitu deui djeung istrina maaiog2
geus teu asa djeung djiga. Harita teh geus meh
lohor, tur panonpoe moreret panas katjida.
Atuh eta Ki Ageng Pamanahan teh halabha-
beun, nepi ka teu isin 2 njuhunkeun tjai leu..
euteun.
Ari garwa Ki Ageng Giring, tina geus asa
ka saderek tea, pangraosna teu aja halangana..
na, tjai duw2gan disuguhkeun ka tatamu, tuluj
bae duweganana dikupas, dihaturkeun ka
Ki Ageng Pamanahan. Harita keneh tjidu-
wegan teh dileueut nepi ka seep, hcnteu njesa
sakentjlah-kentjlah atjan. Bada ngaleueut nga-
reureuh heula, bari ngantosan nu keur ka
hurna. Tapi sabab lila teuing, tuluj bae Ki
Ageng.Pamanahan tch amit mulih, bari hatur
nuhun heula djeung hatur salam ka anu ka-
gungan bumi.
Teu kungsi lila .Ki Ageng Giring teh sum-
ping tur katjida halabhabeunana: Atuh han-
djakaleun pisan, barang andjeunna ngadangu,
jen duwegan ku garwana disuguhkeun ka tat a-
mu. Kitu deuigeureuhana handjakaleun, sang-
geussing ditjariosan, jen eta duwegan teh lain
barang samanea. Lila pisan duaan patingha.-
ruleng. Nu saurang handjakal teh ku teu nga-

112

~ PNRI $. __
 waktjakeun rasiah. Ari nu saurang deui han-
djakabia ku ngagampang kana titipan tjaroge.
Tapi tina duanana kal1del imanna, teu didji.
eun aral subaha, da saniskara oge pangersa
Anu Kawasa. Meureun geus ti Iohmahfudna
Ki Ageng Pamanahan nu gede bagdja.
An Ki Ageug Pamanahan, nadjan teu kungsi
djadi radja nu njakrawati ge, nja beunang
disebutkeun taja bedana djeung radja, malah
ptitra-putrana mah ngembat watang djadi
radja di Mataram, sarta kungsi nepi ka pun-
tjakna p:san. Lalakonna s'aktimaha pedaran
dihandap ieu:
Sapupusna Sultan Trenggana, putrana anu
dua, nja eta Raden Prawoto djeung Aria Pa-
nangsang, marebutkeun karadjaan Demak,
anu katjida rongkahna, sabab sarua gagahna,
nepi ka dua puluh taun silihperangan.
Aria Panangsang aja tjuriga ka tjaroge sa-
- -derekna,----nja- eta---Djaka- Thlgkir-Bupati --Pa-!!- ~
djang, nepi ka ngantjam rek ngarah patio Djaka
Tingkir teu tjitjingeun, tuluj bae mundut tu-
lung ka Ki Ageng Pa'manahan, nu uninga kana'
piapeseunana Aria Panangsang, nja eta lamun
meuntas walungan ka wewengkon Padjang

113
 Sanggeus samakta saniskara, Djaka Tingkir
djeung Ki Ageng Pamanahan tarnnggang
kuda diiring ku haladna, nudju ka sisi waIu-
ngan nu djadi tapel wates. Ger tataheuhan
muni, balad2 salusurakan, nangtang Aria
Panangsang, anu terus dilaporkeun ka nu di-
tangtan'g. Atuh Aria Panangsang ngentab
manahna. Gantjang hae tatan 2 , sarta terns
naradjang musuh, geus lali di temah wadi.
Sanggeus meuntasan walungan, der hae pe-
rangtjampuh. Ari Panangsang geubis tina
kudana, ditaradjang ku Djaka Tingkir, ka-
sambut teu mertjat deui. Karadjaan Demak
didjabel ku Djaka Tingkir. Karatonna dipin-
dahketfn ka Padjang. Musna karadjaan De-
mak, muntjul karadjaan Padjang. Tanah Ma-
taram dihadiahkeun ka Ki Ageng Pamanahan,
nu engkena digentos ku putrana djen~ngan
Raden Sutawidjaja. Ari Djaka Tingkir digen-
tos ku putrana, djenengan Aria Pengg!ri L nu _
- -panrarentahanana -dOlim-; sarta tuluj ditak•
•
lukkeun ku R. Sutawidjaja. Karadjaan Pa-
djang musna, timhul Mataram, diradjaan ku
R. Sutawidjaja, nu engkena katelah Panem-
bahan Senopati.

114

* PNRJ ~ ..... -
 24. TOPENG

Hartina topeng saenjana mah kedok. Tapi

ajeuna anu disebut topeng teh nja eta djelema
nu make kedok istimewa, dangdanan istimewa.
Ari ngigel disebut nopeng, igelna ge istimewa,.
disebut igel topeng, babakuJla ngagambarkeun
lalaki nu barangasan, urat ngangkang dina
tarang, pangaruh djelema bedang, saketjap
kadua gobang. Lagu gamelanana oge istimewa
deui bae. Kadenge ti kadjauhaD geul pada
njaho, jen lagu topeng. Tjindekna nu geus
biasa disebut topeng di Pasundan mah sapu-
ratina anu ditataan tadi, djadi geu~ robah tina
harti asli tea, da nja eta asalna mah topeng
teh kedok.
Ari kedok nu biasa dipake nopeng, wamana
beurellm, bangunna pikagialeun, matana mo-
Iotot, huntuna ngohngor, kumis berettgos,
godeg ngadjedig. .
Topeng upama ditanggap, babakuna min-
tonkeun igelna tea, DU teu weleh matak be-
ngimg, tina nindak nepi ka midjah, lir nu
edan kurang selan, tuluj nutupkeun minangka
I nu kaedanan beak tanap, tea kuat nahan
aamara. RadjeuD oge diperangkeun djeung

115

~ PHI .$.. . _
 nu make kedok Ardjuna, wanda Ardjuna, nu
mintonkeun perlambang djeIema pinuh ku
elmu, lir pare beuneur, anu bakatna sok tung-
kul, teu dangah bari gumagah.
Saha eta nu diwudjudkeun topeng teh,
djeung saha deui nu diibaratkeun Ardjuna?
Kieu geura sasakalana :
Dina a~ad ka XV karadjaan Madjapait
radjana istri, djen ~ngan Ratu Kantjanawungu,
katjeluk kaawun-awun kawentar ka mana 2 tina
kageulisanana, slrta kungsi kanjahoan saliwat
ku Menak Djingga, Radja turunan clallawa
di Balambangan, nepi ka kapengpeongan.
Mimitina mah teu wan;, rek ngalamar mang-
sar-mingsir, da rumasa lain bangban lain
patjing, lain tjampaka kuduna, lain babad
lain tanding, lain kadinja kuduna. Beuki lila
bcuki tahan, nja bogoh katotolojoh, tjinta
teu aja h:ns.;ana. TU:lgiungna lahlahan bac.
Ti Balambangan nginditkeun utusan anu
- -ngalamar,-namplOKkeun eUSl Karaton,-diring: - ~
kid taja nu karl. Nuhun ~pami ditampi, eta
nu diteda-teda, nanging slupami njlm')s, ulah
sambat kaniaja, urang ngadukeun s~ndjata.
Lamun teu kauntun tipung katambang beast
kadjeun adjur tutumpuran.

116

~ PNRJ $ __
 Sadatangna utusan ka Madjapait, gantjang
bae diundj~kkeun ka Sang Ratu Kan jana-
wungu, sakalian dibedjer beaskeun, naon
rupana panglamar, tawis ngagungkeun kanu
dilamar, kitu dew dietjeskeun keketjapan
Menakdjingga, boh manisna boh paitna. Ngan
Sang Ratu geus uningaeun, saha-sahana djeung
kumaha-kumahana nu disebut Menak Djing-
gao Nadjan baris dibugbrugan dunja harana,
geus taja petana bae geusan papintjut. Eta
utusan teu ditingali-tingali atjan, harita keneh
dipiwarang baralik deui hae.
Sanggeus mundur utusan ka Balambangan,
enggal Sang Ratu Kantjana wungu masamoan
djeung parasepuh, kitu deui para .bupati katut
paramantri ponggawa. Ku pasamoan diputus,
jen kudu m~ptk balad, geusan ngajcnan pana-
radjang ti Balambangan.
Katjarita ti peutingna Sang Ratu ngimpen,
jen nu bakal ngclehkeun Menak Djingga teh,
aja hidji :;"natria, nu katelah Damar Wulan.
Isukna Sang Ratu njaur Papatih, dipiwarang
neangan Damar Wulan. Kabeneran tukang
ngurus kuda ti Kapatihan ngaranna Damar
Wulan, nu dikira taja petana pibiClaeun
ngelchkeun Menak Djingga" Tapi sanggeus

117

~ PNRI $ ............
dideuheuskeun ka Sang Ratu, dipariksa sang-
gup henteuna ngelehkeun Menak Djingga~
ngadjawabna katjida pisan lemesna, palma:
"Abdi Gusti teu tiasa njebat sanggem. Nanging
nawiskeun sumudjud ka anu djumeneng Ratu,
sedja dilakonan bae. Nadjan nekanan pati ge,
sadrah pisan."
Ngadangu djawabna kitu, tur ningali pa-
muluna, nu sakitu narikna kana manahna,
Sang Ratu Kantjanawungu ngedalkeun ka-
pertjantenan, sarta djangdji rek mudja ka
De'wa, sangkan Damar Wulan u,nggul. Tur
engke dina hasilna anu dimaksud, bakal
maparin gandjaran nu saimbang kana djasana.
Gantjangna tjarita bae, Damar Wulan geus
indit ka Balambangan katut sawatara balad,
niat ngadodja salira. Memeh kebat ka nu
didjugdjug, Damar Wulan amit heula ka
ramana, di patapan, bari njuhunkeun djiadna.
Ti ramana meunang dongdonan, jen kasakten
Menak Djingga ngantjikna dina djimatna,
wudjud gada wesi kuning. La~un gadana
bisa karebut, Menak Djingga leungit kaga-
gahanana, lir nu dipupul baju. Saha rama
Damar Wulan teh ?
Samemehna ngabagawan, eta rama Damar

118
~PNRI~ __
 Wulan djadi Patih Madjapait, djenenganana
Patih Udara, digentos ku raina djenengan Pa-
tih Logender, nja eta nu dititipan Damar Wu-
lan, pikeun diadjar elmu kanagaraan. Tapi ku
Patih Logender, Damar Wulan disina ngaga-
mel kuda bae, sabab bisi ngelehkeun putra2na.
Tina sabab ku ramana geus diwisik elmu lem-
but, kahinaan sakitu teh ku Damar Wulan di-
anggap dododja bae, bari henteu kendatmun-
tang ka Nu Kawasa, njuhunkeun ditangtaju-
ngan. Tangtu pisan taja sudana nungtut elmu
satimu 2•
Katjarita sadjolna ka Balambangan, Damar
Wulan teh katangkep, sarta tuluj dipandjara.
Di dinja bisa paamprok djeung hidji putri bo-
jongan, nu menta tulung, sabab sieuneun didji-
eun guudik ku Menak Djingga. Eta putri diwe-
welingan, sanghn sumerah ka Menak Djingga,
asal meunang ngilikan heuIu gada wesi kuning
tea. Tjindekna ku akal kilu, waktu Menak
- - fijingga- kulem, gada ditjandak ku -putri, -dipa- -
srahk~un ka Damar Wulan. Isukna teu anla-
parah, Damar Wulan sosoa,k di alun2, nang-
tang perang.
Menak Djingga anu keur kabungbulengan
ku Ratu Kantjanawungu, ka katambah aja

119

0$0 PNRI $ . . ._
nu nangtang, turug2 neangan djimat h&lteu b-
panggih, estttning beak wirasat, nja barita nga-
gerebeg, geus teu inget di kaler kidul, djalang-
dje1eng, adjrag-adjragan, hahariringan, tJotjo-
rowokan. Nja disurupkeun ka dinja, igel topeng
katut laga-lagun ateh. Damar Wulan dipadjar-
keun Ratu Kantjanawungu rek masrahkeun
salira, disampeurkeun rek dipangku. Gantjang
bae ku Damar Wulan digada, harita keneh 00-
hor karahajuan. Menak Djingga geus ngadjong-
keng djadi babatang. Geus kitu mah Damar-
Wulan n'garampas eusi karaton Balambangan.
Emas inten dunja brana diringkid ka Madja-
pait, disanggakeun ka Ratu Kantjanawungu.
Sadjolna ka Madjapait, Damar Wulan di-
hormat2 katjida ku paramenak djeung rahajat
sakumna. Sang Ratu pon pilalagi, kahungahan
estu ku dua ku tilu. Pikeun tanda panarima,
taja nu leuwih utama, djaba ti serah salira,
djadi garwa Damar Wulan. Gantjangna tja-
rita hae, parasepuh djeung para'mantri pong-
gawa gens saujunan, njalujuan kana pangersa
Sang Ratu. Wantuning sagala aja, Sang Ratu
Kantjanawungu geus direndengkeun djeung
Damar Wulan, nu tuluj gentos djenengan
Kertawardana. Pestana ge tudjuh poe tudjuh

120

~ PNRI $ . . . _..
 peuting. bdi2 ti siklakna ti siktukila, tamplok
beh ka nagara, ngiring bingah ka ratuna,
reh kagungan tjaroge ka nu taja kutjiwana,
nurubtjupu, nu kasep reudjeung nu geulis.
Aria Radja Balambangan teu kotjap dje-
1\enganana. Ngan ku sabab rarajna beureum,
nelabna nja Menak Djingga. Hartina djingga
kh beureum. Upama topengna tea diperang-
keun, plrangna teh nja eta djeung Damar
Wulan, nu wandana Jutwas Ardjuna.
Panambah:
. .
Keur ngigel meudjeuhna motah lir djelema
sasar pikir, topeng teh sok muka kedok bari
imut. Maksudna teh nginsapkeun ka nu na-
. rongton,jen anu sasar pikir teh Menak Djingga
lain manehna. Loba nu nongton ngawuran
duit retjeh, tanda katadji.
·Katompernakeun abad ka 1 aja dua topeng
nu asalna ti Palimanan, nu sok ngider di Pa-
sundan usum panen, nja eta: Kontjer anu
---
n.KoIiljara djeuifgWfntar anu kawentai;Dua- - -
nana igelna taja tandingna, malah didjieun
patokan ku topeng djaman ajeuna.

25. PASIR KUDJA G

Teu djauh ti kawadanan Karangnunggal

121

PNRI $ __
aja lembur Pasir Kudjang, di sisi Iaut pisano
Katingal ti lebah dinja, Laut Kidul teh pohara
upluk-aplakna. Anu matak eta lembur dinga-
ranan Pasir Kudjang, tangtu aja sasakalanao
Tah eta sasakalana urang pedar di handap ieu.
Di dinja teh aja pasir, nu baheula dihumaan
ku hidji djadjaka, ngaranna mah teu katjarita,
urang sebut Ki Djaka bae. Eta Ki Djaka po-
hara getolna ngagarap djeung ngariksa huma-
na teh, malah mindeng man~hna meuting di
dinja, komo lamun parena pibuateun mah.
Sakumaha biasana urang Sunda djaman harita
manehna teh tara tinggaleun ti kudjang.
Dina usum pibuateun manehna me\lting di
saung sarta sore 2 keneh ngarasa tiris katjida,
pek ngadurukan heula bari ngalondjorkeun
tihul. Barang durukan geus pareum, ngan kari
tihulna ruhaj, jat Ki Djaka teh unggal kana
babaleanana, reup sare tibra pisano
Ari wantji djanari leutik Ki Djaka lilir, ka-
gareuwahkeun ku nu tinggerendeng arasup
ka saungna, tuluj nariupan tihul nepi ka ruhaj
katjida. . Sihoreng nu daratang teh maung
wungkul, kabehna aja tudjuh, parandjang
djeung balutetero Anehna teh bet ngaralaan
badju sarta tuluj salin djinis djadi djelema.

122 I

~PNRI$ __
 Anu genep garodegan, nu hidji hcnteu, tanda
awewe.
Ki Djaka hudang lalaunan, pek njabut ku-
djang, dipake ngait badju anu ngalumbuk di
handap. Badju belang geus di luhur, kutljang-
na kalesotan, sarta murag ngagoloprak kana
tihul. Atuh maung,rareuwas.eun, ruprap nare-
rapkeun badju, tuluj baridjil ti saung, teu ka-
njahoan kamana 108na, wantuning poek. Ka-
beneran nu badjuna geus disumputkeun ku
Ki Djaka, nja eta awewe tea. Atuh katatang-
koteteng neangan badju, henteu kapanggih.
Hing bae maranehna tjeurik, lantaran teu bisa
balik nuturkeun batur2 na.
Djut Ki Djaka teh turun lalaunan, ngawas 2
nu keur tjeurik, bet narik pikir kadua leutik.
Gantjangna Si Njai dibawa balik, ari badjuna
disumputkeun di leuit, handapeun tumpukan
pare. Wantu 2 hatu turun keusik naek, teu lila
pIuk hae kawin, kaheneran lulus runtut, pada 2
ngarasa bagdja. Teu lila Si Njai ngandeg, sarta
heuleut salapan bulan hurusut hae ngadjuru,
oroma lalaki, salamet taja sakara-kara. Ba-
rang budakna geus gede, keur sedeng kem-
bang buruan, brck Ki Djaka teh gering parna
nepi ka henteu bisaeun hudang2 atjan. Indung

123
budak kapaksa unggah ke leuit, nurunkeun
pare. Badju belangna kapanggih, tuluj dibawa
ka salakina. Pok manehna teh ngomong bari
tjarindakdak, pokna: "Emh akang! urang
babarengan teh ngan serek dieu. Ajeuna ku-
ring rek halik. Upama Si Udjang rek disu-
natan, kuring kudu dibedjaan. Akang teh
kudu nendjrag bumi tilu kali di sisi leuweung
nu teu djauh ti saung huma akang, tempat
urang mimiti papanggih tea. Meudjeuhna
akang datang ka dinja wantji sareupna, sarta
Si Udjang kudu dihawa."
Harita teh poe Kemis, djadi sorena malem
Djum'ah. Bada magrib Si Njai teh amit deui
ka salakina, jen rek ninggalkeun. Geus kitu
djut hae turun bari nangkeup badju belang,
teu kanjahoan ka mana losna.
Katjarita budakna rek disunatan. Pasosore
Ki Djaka indit ka tempat anu kasebut tadi
di luhur, bari ngagandcng anakna. Wantji
sareupna djol datang ke sisi leuweung. Pek
Ki Djaka nendjrag bumi tilu kali. Harita
keneh aja nu bidjil tina gerembel mandjah,
ngalenghoj b w!ang, buntutna pandjang. Hen-
teu lila sup bae asup deui ka djero leuweung.
Tangtu eta teh indung budak nembongkeun

124
~ PNRI $ . . ,.._
 ono ka aDak. Ari isukna di buruan imah Ki
Djaka aja munding !euweung sarakit djeung
~mbe leuweung tudjuh lalintuh. Ti maria
atuh, lamun lain panjambungan indung ka
buah hatena. Puguh bae Ki Djaka kariaan
teh, matak heran tatangga2 na, nepi ka rea
nu naranjakeun, kumaha nu matak kitu. Ku
Ki Djaka ditjaritakeun, jen bakuna mah beu-
nang disebutkeun lantaran kudjang murag.
Ti harita pasir tempat hurna Ki Djaka dite-
lahke~n Pasir Kudjang. Lila 2 ~embur di
sakurilingna oge nelah asir KuJjang bae.

27. ARTJA PUTRI BADARIAH

Di taun 1957 aja nu manggihan artja dikam-

pung Pugung, kurang leuwih 75 Km. kuloneun
kota Metro di wewengkon Lampung Tengah.
Kapanggihna ku patani nu keur matjul di hu-
mana, tuluj pada ngabantuan ngali eta artjanu
gedena sagede djalma biasa sarta katjida alus-
na, lamun ditingal saliwat kawas artja Buda
keur diuk mudja semedi. Tapi mun diawas-
a~asJ tetela lain Buda. Upama geus dipariksa

125
PNRI ~ __
ku Djawatan Purbakala, meureuR beunang
didjieun bahan keur mall}ruh sadjarah djaman
bah~ula. Ajeuna et a artja diteundeun di ha-
reupeun sakola rajat.
Memeh eta artja kapanggih aja hidji aki2
urang Lampung asli nu djadi dukun. Kabe-
neran malem Djumaah eta dukun ngimpi ka-
sumpingan Putri nu djenengan Badariah, putra
Radja nagara Pugung baheula. Tjek eta dukun
Putri anu kaimpi teh rarajna taja bedana
djeung eta artja. Ku sabab eta, djadi teros eta
artja dingaranan artja Putri Badariah.
Urang terang jen ~1etro teh djadi tempat
transmigrasi, sarta loba urang pula Djawa anu
maratuh di dinja. Di antara maranehna aja
hidji nu panasaran, hajangeun njaho kana hal
nagara Pugung. Tuluj bae manehna teh na-
lenteng ka kolot 2 urang pribumi asli. Kate-
rangan anu beunang dianggap sadjarah mah
henteu aja, ngan aja dongeng, nu kaasup kana
dongeng sasakala, sakumaha pedaran dihan-
dap ieu.
Kira 2 dina abad XV memang aja hidji kara-
djaan leutik, anu mashur ka mantjanagara,
rea ketan rea keton, sandang panganna tjukup,
tara aja anu musapir, tina ku sabab eta, estu-

126

~ PNRI ~ ..... , . _
ning katjeluk di sakuliahing Sumatra, i Ma-
malaja, Pulo Djawa kitu deui, loba anu pada
terang. Ari nu djadi radjana, disebut Pugung
(Pu = Ratu, gung = agung) nu hartina Ratu
Agung, ku rajatna di-agung2 katjida, dipikawe-
di dipikaasih, wantuning radja taweksa ka ra-
hajatna, tur adil palamarta. Eta radja kagu-
nganeun putra ~stri anu katjida geulisna, nelah
Putri Badariah, nu hartiJia = Kabidadariah
(Kawidadaren), sabab kageulisanana lir· wi-
dadari tumurun ti Kahiangan, nepi ka geus
katjeluk ka awan 2 kawentar kadjanapria, rea
djadjaka kagendam, rea Ialaki katadji, malah
awewe kapelet. Pirang2 nu ngalamar, tapi
nalapung bati kapegung, malati sa-djadi 2,
majangna teu kalangkangan (lalaki ka-pati 2
hajang teu kalajanan) .... Eta .tjarita ka-
emper2 ka Radja Banten anu tatjan kagungan
pramaswari. Tuluj bae Radja Banten miwa-
rangan utusan ka Pugung ngalamar Putri
Badariah.
Radja Pugung ngaraos ewed, wireh teu ho-
jongeun patebih djeung putra buah manahna.
Ari teu dilaksanakeun pangenana Radja Ban-
ten, teu werat, tina andjeunna uninga kana
kagagahanana djeung kasaktianana.

127

• PNRI ~ ":".,....-
 Djadi Jamun panglamarna teu ditampi,
tangtu Radja Banten ngalurug. Kabeneran
andjeunna teh mendak akal, reh Putri Bada-
riah teh aja rakana, putri anu geulis oge, ngan
teu kawan Putri Badariah bae. Gantjangna
mah nja putri nu tjikal bae dipasrahkeun ka
utusan Radja Banten. Teu katjatur eli djalan-
na, katjatur geus nepi bae putri ka Banten,
geus dipigarwa ku Radja Banten, dimuljakeun
sapantesna. Lila 2 Radja Bantcn kenging war-
tos, jen garwana lain Putri Badariah. Tuluj
atuh miwarang deui utusan ka Pugung, mun-
dut Putri Badariah.
Radja Pugung ajeuna .teu aja djalan geusan
nolak, ngan njuhunkeun dilt:lnpoan, rehing
Putri Badariah tatjan sawawa. Sanggeus utu-
san marulang dcui ka Banten, Radja Pugung
njaur hidjt tukang ngukir, dipiwirang njieun
artja Putri Badariah. Waktu datang deui utu-
san Radja Banten, kabeneran artja teh ang-
geus. Kalajan manah tugenah, bari sumerah
ka kadar, tumarima kana kersa Nu Kawa;a,
puputon dji mat karaton dipasrahkeun ka
utuian, sarta tuluj ditikah ku Radja Bantcn,
diwajuh djeung rakana.
Nadjan artja henteu dipitjeun sasieur, nje-

128
~ PNRI ~ __
pies pisan djiga Putri Badariah, tapi wclt:h
iburama teu beunang disisilihan, ka putra
taja lalina, kalah nambahan kag-a~ac;. Tung-
tungna Radja Pugung teh teu owN ku kaa-
gungan, k-Tsa niJar kawihawaan. Pareng dina
hidji peuting k UT meudjt'uhna tiis djfmpling,
Radja sarcng Pramaswari 1010s ngantunkeun
karaton, taja nu terang angkat ka mana ..•.
AjeWla di Kotaagung wewcngkon tanah Pa-
lembang, aja oge selerbangsa nu discbut Marga
Pugung, tapi taja nu ncrangkcun, jen mara-
nchna seuwcuputu Radja Pugung.

27. TAMPAKSIRI G

Dina surat 2 kabar mindcng kagebut, jen

tatamu ti luarnagari anu pasiar ka pulo Bali,
sok mcrlukeun ka Tampaksiring, nja eta
tempat ngareureuh. Di dinja teh aja gcdong
nu teu sabaraha gedena, tapi katjida alusna,
beunang disebut istana cndah. Ari nu matak
kadjodjo, lantaran dcuih eta thnpat teh ajana
eli lamping Gnnung Batur, djadi plungplong
titingal n ka luan.i). jt>una urallf{ dong Il~-

DOD&Cna dong ng S& "ala 129

~R1~ -
keun kumaha sasakalana, anu matak eta tt:m-
pat dingaranan Tampaksiring.
Djaman baheula pisan di dinja teh aja Radja
anu sakti mandraguna, diasih ku paradewa.
Lila 2 eta Radja djadi katjida murkana, boga
rasa lcuwih agung manan Dcwa, nepi ka abdi 2-
na dilarang njcmbah ka Batara Guru, kudu
wungkul ngamuhit ka andjeunna. Eta Radja
djencngannana alus katjida, nja eta Prabu
Sira Maja Danawa, tapi andjeunna raoseun
pisan, lamun djsebut Ratu sadjagat ing katon,
sangkan hentcu kafuhuran ku Sang Djagat-
nata. llapatihna nelah Kalawang anu katjida
saktina.
Tina sakitu agung kumalungkungna, cta
Radja nu tadina diasih ku paradcwa, tungtung-
na mah dlbenduan. Batara Guru miwarangan
paradewa nu dikapalaan ku Batura Indra,
ngawewelingan Prabu Sira Maja Danawa,
sangkan ulah katetcrusan ngaladjur napsu
ngumbar amarah.
Eta piwcdjang lir nu asup kana tjeuli katuhu
kaluar tina tjculi kentja. Atuh Radja tch kala-
kuanana taja pisan cuih-cuihna, malah nepi
ka aja niat, rek nalukkeun sakuliah djagat.
Ku sabab eta tuluj bac ku para Dewa dipera-

130
 ngan, sarta disenapatian ku Batara Basuki. Para
Dewa mepek balad di Gunung Ap."ung ti dinja
tuluj ngaIurtJg ka Karatan Prabu Sira Maja
Danawa. ~er hae perang tjampuh. Balad Prabu
Sari Maja Danawa ngaJawan sakuat-kuat.
Tapi wanttirting ngalawan Dewa, pirang 2 nu
kasambut, nepi ka meh tjarcm pisano Kabc-
ncran p~rang kasapih ku peuting.
Sapeupeuting Prahu Sira !\'laja Danawa
ngaratjun tjai inuman (Banju Mala). Isukna
para Dewa SUki~k maraot, lantaran ngarinum
ratjun. Batara Basuki kageteun pisan, tuluj
njuhunkeun pitulungan Batara Indra, nja eta
nu maparin tjai Tirtamarta. Dewa 2 sakur nu
geus djadi majit dikepretan ku tjai Tirtamarta,
ling koredjat harirup deui, malah djadi
tamhah gagah. Der bac peran~ deui.
Prabu Sira Maja Danawa sabaladna nga-
lawan para Dewa teh lir banteng ngalawan
kadu, patjikrak ngalawan merak, atuh teu
-ta~ n-ng-aj ena-nnana-, meh- kabeh Jc:1sarnhu L -
dipangpcrangan, ngan sacutik nu salamet,
tuluj mabur kat"awuran. Radja katut Patihna
ngan kari tapakna bae, malundur ti medan
djurit. Ti harita tempat di lebah dinja teh
dingaranan Tampak~jrjng. Tam = tapak, ari

131

~ PNRI ~ __
siring = mundur. Djadi hani tampaksiring =
tapakrnundllr. Saha nu nlundur? Nja eta
Radja nu deh pcrang.

28. HUAPLI TGKUNG

Ketjap kawin basa Persi, ari nikah ba~a

Arab. Bisa djadi aja nu njangka, jen di urang
aja aturan kawin teh sanggeus aja agama Islam.
Padahal urang terang, jen Radja Padjadjaran
Sri Baduga ~1aharadja, nja eta di djan1an
Hindu, geus anO'kat ka Madjapait, rek nga-
rendengankeun putra (Putri Tjitraresmi) ka
Prabu Hajamwuruk, nu gagah tea. Ari pcr-
kara nikah teh djadi tanela pcradaban djelrma.
I rang Sunda anu mampuh nepi ka cljaman
ajeuna, dina waktu nikahk(,~ln teh re' pisaJl
unak-anikna. Tab eta teh adat pamake karu-
hun di djaman H:ndu, malah bi~a djadi oge
samemeh Hindu. Di handap ieu rek njarita-
keun ringkcsan karamean nu nikahkeun dina
taun 2 beh ditueun djeung beh dieueun 1900.
Harita mah nu nikah teh sok di masigit, teu
biasa ngondang pangul u ka imah n u nikahkcun.

132
~ PNRI 6p ....._
Sanl!geus beres akad Ilikah, paIll~anten teh
dibawa ka hidji tempat, didangdanan nu ara-
lus( biasana didangdanan wajang), tuluj balik
ditumpakkeun kana kareta, diarak di-iring 2
diramekeun ku tatabuhan. Ari geus datang
samemeh asup ka imah, pang3.nten disawer
heula. Geus disawer, panganten lalak;na nin
tjak endog, tuluj dikumbah sukuna ku pangan-
ten awewena. Tidinja panganten rakalcng2
unggah ka iIn:ah, mapaj sarung pr\lpng kapu-
teun (baheula mah bcunang n'nuT p;pangan-
teneun). Sanggcus nr:pi ka harcupcun panto,
pangantcn awewc asur dibar< ngan ku para
t3tamu istri. Ari panganten laIn. i tinggal di
luar katut para tatamu panlcgct. abadana
ngetrok panto tifu kali, pangan en tch diwa-
kilan, menta dibukakeun panto. Panganten
awewe oge ngawakilk un ngadjawab nu
ngctrok panto, sarta tuluj silihtempas ku tem-
bang nepi ka anggcus (panto dibuka), tjara
eta disebutna Bukapi'ntu. Sanggeus panganten
lalaki didjero imah, tuluj hac duanana salin
pakean, supaja barisa d'u" dina p ";rmadani
kalajan senang bari ngarcndeng. araja pa-
nganten anu ngarora (awewe lalaki) di kum-
pulkeun sina ngaEngkung ambcngan. Hareu-

133
~ PNRI$ ....._
peun panr-untcn pisan aja bakakak djapati,
dua pamatukna dipatjorokkeun, kawas djapati
nu silih asih, nj~ pta m:nangka tjonto, jen salaki
djeung pam1djik:Jn ulah kcndat silih asih ka-
wa djapati. Eta bakakak dirua ku sangu ko-
n nrr, ngan t mbong rcsek beuheung na. Eta
atjara disebutna Huaplingkung.
u m:ngpin huaplingkung teh istri nu geus
rada s~puh tur kascbut lulusruntut djeung
tjarogena. Panganten awew diukna kentjaeun
S'alakina. Leungeun pangantcn dipetakeun ka-
wa~l nu ajang-ajangr.;ung, djcung kudu silih-
huapan.
Lalak;na ku leungeun kcntja, awewena ku
leunO'cun katuhu, ngahuapan salakina teh.
u matak diatur kitu, lantaran aja sasakalana.
Ki u tfnah :
Djaman baheula aja hidji Patinggi nu ka-
tjeluk luhung elmuna, diadjenan djcung di·
hormat ku sarerea. Andjeunna kagungan putra
geu parawan, nu teu wtleh diwurukan sang-
kan djag' b~sa njekCl rumahtangga. Saur Pa-
tinggi : "Lamun njai r k barangbcre ka saha
bae, kudu bebedja ka bapa."
Parrn~ dina hidji poe Patinggi taja di bumi.
Teu k Inc~si lib lar aja nn ngarwat, blldak ann

134
PNRI ~"'.'_
kalj:da kuruna, leU1TIpangn<1 gc rnm~Ulggieung.
Tuluj hae ku putra Patinggi teh dibere sangu.
Sabot kitu Patinggi sumping sarta a\\ as kana
eta kadjadian. Harita keneh l\ji Parawan teh
dipotong leungpunna nu katuhu srrek picreu-
lang. Ti h1rita eta lcungeun kltuhu teh sok
dibumi2 bac, sieuncun aja nu njaho.
Ari geus aja djodona, eta putra Patinggi teh
dikawlnkeun. gawulaan salakina, manehna
teh salawasna ngagunakeun leungeun kcntja.
Salakina a a dihina, nepi ka pundung, teu
ngomong 2 atjan. Anu djadi pamadji un ngara-
sa bingung. Rek waktja da puguh era, ari teu
waktja, s:eun matak pondok djodo, mangka-
n'nrr gcde duriat.
Kotjap dina hidji peut~ng Tji Panganten
ncncda ka -u Kawasa, sangkan leungcun
hade deui. Ingetanana nadjan teu nurut kana
piwulang bapana, tapi nurut kana papagon
Agama, nja eta amal ka sasama kuuta. Kabe-
neran leungcunna teh hade deui, ramoan deui,
sakumaha bia a. Isuk 2 gantjang bac ji Pa-
ngantcn njarita ka bapana.
Kabungahan bapana ge geus teu aja papa-
dana, tur ngarasa geus Ineudjeuhna ngaham-
pura kana dosa nu djadi anak. Harita k neh

]35
*= PNRI $ _
 Idekah I u <llinok ng nu sakabeh tatanggana.
Ka minantuna eli +jaritakeun, naon sababna
pang anakna sok ngawulaan ku leungeun
kentja. Bari pada ngalinl-{kung teh, panganten
s:lihuapan, sarta panganlen .aw we ngahua-
panana ku le- n ('un katullu. Tah kitu sasaka-
lana pangan' 'n sok huaplingkung.
-
..... -
•