LAN
BABAD NAGARI PURWAREJA
III
Pengalih Aksara/Bahasa:
Witoyo
Penyunting:
Dwi Wahyu Atmaji
BABAD PERANG DIPANAGARA LAN BABAD NAGARI PURWAREJA III
©2021 Perpustakaan Nasional RI
Penerbit
Perpusnas PRESS
Anggota IKAPI
Jl. Salemba Raya No. 28a Jakarta
Telp. (021) 3922749
Surel : press@perpusnas.go.id
Laman : https://press.perpusnas.go.id
i
(transkripsi), dan alih media (transmedia), juga Pasal 7 ayat (1) butir (f) yang
berbunyi “Pemerintah berkewajiban meningkatkan kualitas dan kuantitas
koleksi perpustakaan”.
Sejak tahun 2015, sesuai dengan indikator kinerja di Perpustakaan
Nasional, kegiatan Alih Aksara, Alih Bahasa, Saduran dan Kajian Naskah Kuno
Nusantara terus dilaksanakan secara rutin. Pada tahun 2021, Perpustakaan
Nasional menargetkan 50 judul penerbitan hasil karya tulis tersebut. Berkat
kontribusi para penulis yang terdiri dari filolog, sastrawan, akademisi dan
lain-lainnya, kegiatan ini dapat terlaksana dengan baik. Oleh karena itu,
Perpustakaan Nasional mengucapkan terima kasih dan apresiasi yang setinggi
tingginya kepada para kontributor yang telah mengirimkan karya-karya
terbaiknya. Secara khusus, Perpustakaan Nasional juga mengucapkan terima
kasih kepada Masyarakat Pernaskahan Nusantara (Manassa) yang sejak awal
terlibat dalam proses panjang seleksi karya, penyuntingan, proofreading,
hingga buku ini dapat terbit dan dibaca oleh masyarakat.
Kami berharap karya-karya yang dihasilkan dari kegiatan ini bermanfaat
dan mendapatkan apresiasi positif dari masyarakat, bukan hanya bagi para
penggiat naskah saja, namun juga lapisan masyarakat lainnya sehingga bisa
lebih banyak lagi yang mengenal dan peduli terhadap warisan budaya bangsa
kita. Terima kasih.
Ofy Sofiana,
Deputi Bidang Pengembangan Bahan Pustaka
dan Jasa Informasi Perpustakaan Nasional RI
ii
PENGANTAR
iii
Tegalrejo dan membentuk kekuatan. Itulah pangkal dari pecahnya perang
yang berlangsung dari tahun 1825 sampai dengan 1830.
Pada bagian belakang dari naskah ini menceritakan upacara pelantikan
Demang Resodiwiryo menjadi adipati Purworejo yang mendapat gelar Raden
Adipati Cokronegoro.
Pada pupuh I pada 3 tertulis:
“Wau Kangjëng Dyan Dipati, anggalih ayasa babad, ing tëmbe kapa-
ringake, dhumatëng ing putra wayah, buyut tanapi cangah, dadosa
pangemut-emut, ing benjang sami ngrëtiya.”
iv
meluangkan waktunya di sela-sela kesibukannya yang luar biasa, untuk
mendapatkan salinan naskah asli babad ini.
2. Bapak Teguh Perpusnas dan Bapak Agung Kriswanto, yang sangat
banyak membantu dalam pengadaan salinan naskah asli babad ini.
3. Saudara-saudara anggota Muda Ganesha 80, suatu wadah alumni SMA
Negeri 1 Purworejo lulusan tahun 1980, yang telah memberi dukungan
dan dorongan yang sangat memotivasi.
Dan dengan segala kerendahan hati, saya mengharapkan kritik dan sa-
ran yang membangun dari siapapun demi kesempurnaan buku ini.
Purworejo, 4 – 3 – 21
Pengalih aksara/bahasa,
Witoyo
v
DAFTAR ISI
SAMBUTAN ................................................................................ i
PENGANTAR................................................................................ iii
DAFTAR ISI.................................................................................. vi
PUPUH XXVI DHANDHANGGULA......................................... 1
PUPUH XXVII DURMA.............................................................. 9
PUPUH XXVIII MËGATRUH..................................................... 22
PUPUH XXIX DHANDHANGGULA......................................... 45
PUPUH XXX SINOM................................................................... 62
PUPUH XXXI PANGKUR........................................................... 78
PUPUH XXXII DURMA.............................................................. 97
PUPUH XXXIII KINANTHI........................................................ 109
PUPUH XXXIV DURMA............................................................. 127
PUPUH XXXVI MIJIL................................................................. 154
PUPUH XXXVII MASKUMAMBANG...................................... 163
PUPUH XXXVIII SINOM............................................................ 168
DAFTAR PUSTAKA..................................................................... 174
TENTANG PENGALIH AKSARA/BAHASA.......................... 175
SINOPSIS...................................................................................... 176
vi
PUPUH XXVI
DHANDHANGGULA
1
Panewu Luar dan Panewu Dalam semua mengiringi, dan Hangabehi
Sastrowijoyo, Wirosastro temannya, dan Mas Kertoyudo, Hangabehi
Wiroprojo namanya, dan Ki Singotoko, Joyodimurti itu, pemimpin
di Kepatihan, yaitu orang-orang prajurit Macanan dan orang-orang
prajurit Patangpuluhan, Mayor dan Kaptennya.
2
durung nitih ingkang turanggi, kehe kang wadya bala, gunggunge
rong ewu, banderane kalih dasa, warna-warna busanane kang
prajurit, budhal kang wuri sigra.
10. Pan atata kang wadya lumaris, kaebëkan ing marga sadaya,
sangking gung wadya balane, kathah jëlajatipun, dhandhang
muni samargi-margi, angin prapteng liwëran, angsung pemut iku,
marang kang baris sëdaya, maweh tandha yen badhe kasor ing
jurit, kang wadya Surakarta.
11. Datan wontën uning jroning wangsit, apa dene punggawa sadaya,
miwah wong ing Madurane, pan amung rusuhipun, ing samargi-
margi ngrusuhi, desa kang cëlak marga, geger mawut-mawut,
katrajang wadya Madura, langkung rusuh wong Madura yen
lumaris, ngrayah samarga-marga.
3
Tidak ada yang tahu di dalam bisikan Tuhan, apa lagi semua punggawa,
serta orang-orang Maduranya, hanya kerusuhannya, di sepanjang jalan
membuat kerusuhan, desa yang dekat dengan jalan, ribut berhamburan,
diterjang pasukan Madura, sangat rusuh orang-orang Madura kalau
berjalan, merampas di sepanjang jalan.
12. Pan wus kocap ing duk nguni-uni, pan katëlah bajag Sampang
ika, ing kuna langkung rusuhe, Jëng Pangeran Behiku, pan karaos
rasaning galih, ngunandika wardaya, ing wëtaraningsun, apan
wus karsaning Sukma, jëlajate badhe kasor ing jurit, kathah
trësandhanira.
14. Wus dumugi ing Dilanggu desi, Jëng Pangeran arsa mësanggrahan,
lan sagung wadya balane, atata aneng ngriku, karya beteng Dilanggu
desi, mriyëm papat pinasang, jroning betengipun, sangking gunging
wadya bala, pan karsane Jëng Pangeran Hangabehi, kinen maro
panggonan.
4
15. Jëng Pangeran Adinëgareki, kinen ngalih aneng lering desa,
Popongan pësangrahane, lan Pangeran Ranggeku, Jayaningrat
kancuhireki, lan Den Sumadiningrat, lawan mantrinipun, Jaba
Jëro Kësunanan, wong Macanan lan wong Patang Puluh nënggih,
Kapitan lan Mayornya.
16. Mung punika neng Popongan desi, wus miranti ingkang wadya
bala, gënti kocap caritane, Jëng Sultan Kraman iku, Heru Cakra
Mirul Mukminin, andher neng pësanggrahan, pëpakan Bangarum,
Jëng Sultan aris ngandika, marang wau Pangeran Nataprajeki,
Basah Prawiradirja.
5
Sangat banyak barisannya, bentengnya berada di desa Dilanggu, Sang
Sultan segera memerintahkan, kepada para basahnya, serta Pangeran
Notoprojo, Basah Prawirodirjo, dan Pengalasan, dan Raden Sindurejo,
dolahnya Notoprojo namanya, mereka disuruh mengepung.
19. Marang dhusun ing Kuwël kang nami, angëpunga Dilanggu kang
desa, langgarën pabarisane, Pangran Ngabehi iku, lah ta mara
mangkata aglis, wus samya prëdandanan, pra basah sëdarum,
siyageng gëgamanira, sakathahe Bulkiya lan dolahneki, lawan
prajuritira.
6
nyabët sangking iringan, pan sampun arëmbug, wus agilig aneng
marga, tan antara wus prapteng prënahing desi, neng Kuwël tata-
tata.
25. Samya gugup kang para prajurit, wus watëke wadya Surakarta,
yen badhe campuh jurite, abingung solahipun, langkung watir
rasaning ati, sawëneh dhërodhogan, gumëtër anjëntung, keh pucët
ing netyanira, ana maneh prajurit lagi aguling, ginugah kancanira.
7
26. Pan kasusu panggugahireki, kang anendra langkung kagetira,
pan lajëng mlayu tangine, weh geger kancanipun, pan den nyana
sampun ajurit, lumayu pëndirangan, kacëbur ing sumur, adangu
lajëng palastra, nora nana kancane ingkang nulungi, geger baris
sadaya.
27. Pangran Behi wus nitih turanggi, para mantri aguyub sadaya,
bupati keh dharat bae, ana kang sareh iku, angënteni gamël
ngambili, dangu inganti ika, mëksa datan sampun, kang darbe
sigra tëtanya, ya pa gene këkambil tan uwis-uwis, gusar lajëng
atëdhak.
28. Gamël matur pan sampun Kiyai, kapal bengkot tinuntun tan këna,
gya pinriksa ing lurahe, apa edan sireku, akakambil palang kabëni,
gamël pan ginëbugan, sangët gusaripun, cinëkak caritanira, yun-
ayunan këraman lan wong Kumpëni, tan sëdya amundura.
---oooOooo---
8
PUPUH XXVII
DURMA
9
Prawirodirjo menerjang dari samping, segera dia menusukkan
tombaknya berulang-ulang, sangat terkejut, pasukan Surakarta,
melarikan diri berebut hidup, banyak yang mati, para mantri banyak
yang ditusuk tombak.
10
Segera ditombak Raden Sosrowinoto, tidak sampai dua kali, cukup sekali
terus mati, Raden Sosronegoro, beserta pasukan para hangabehinya,
mereka menyerang, mengamuk kepada para makar dengan berani.
11. Langkung rame pra mantri pëngamukira, tan këlar banjur mati,
kabeh para lurah, miwah para punggawa, apan sami angëmasi, ing
namanira, wau kang sami mati.
13. Sutayuda prajurit jajar sëdaya, wong tiga likur iji, ingkang samya
pëjah, mriyëm kalih këbandhang, kang kalih kabëkta mulih, Dyan
Sasrawijaya, ingkang këbandhang kalih.
Prajurit Sutowijoyo berjajar semua, dua puluh tiga orang, mereka yang
mati, dua buah meriam terampas, yang dua buah dibawa pulang, oleh
Raden Sosrowijoyo, yang terampas dua buah.
11
16. Pan katundhung baris sangking Dlanggu desa, mawut barisaneki,
ngalor playunira, wadya bala sëdaya, anggrubyug Pangeran Behi,
dhatëng Kalitan, panggih lawan Kumpëni.
17. Pan lumajëng sadaya dhatëng Kalitan, undure Pangran Behi, pan
samya panggihan, këlawan Si Walanda, kang wontën Kalitan jagi,
namaning Landa, Jendral Panggen kang nami.
20. Amangsuli këraman kang ngobar ika, beteng Dilanggu desi, Jendral
sigra prentah, marang koronelira, Kurnel Wibron Kumpëni, sigra
adandan, arsa sami nglurugi.
Kembali kepada para makar yang membakar itu, benteng desa Dilanggu,
Sang Jenderal segera memerintahkan, kepada kolonelnya, Kolonel
Kumpeni Wibron, segera bersiap-siap, mereka hendak mendatangi
menyerbu.
12
21. Sampun rëmbag Pangeran lan Wëlanda, wus gilig tata sami, lajëng
arsa budhal, karsa nglurugi kraman, agancang dennya lumaris,
wadya Wëlanda, këbat lampahireki.
24. Kathah pëjah bala kraman ting sulayah, miwah bala Kumpëni,
surak awurahan, rame genira yuda, akathah prajurit kanin, wadya
kang pëjah, wangke susun atindhih.
25. Pan kasoran balane wau këraman, genira rëbut jodhi, dëdël-
dinëdël kalah, kraman ing përangira, wus mundur keh nandhang
kanin, samya lumajar, ngilen paranireki.
13
26. Anjog dhusun ingkang nama ing Kuripan, mriyëm këraman
nënggih, angsalira bandhang, lajëng kawon prangira, ing samangke
wangsul malih, dhatëng Walanda, Jendral Panggen kang ngambil.
27. Punang kraman mriyëme kakalih ical, apan kantun kakalih, wus
kabëkta mlajar, dhatëng wadya këraman, wus prapta Koripan
sami, wus mësanggrahan, Pangran lawan Kumpëni.
Dua buah meriam para makar hilang, dan tinggal dua buah, sudah
dibawa lari, oleh pasukan makar, mereka sudah sampai di Kuripan,
sudah beristirahat, Sang Pangeran dan Kumpeni.
14
31. Ing Dilanggu ingkang kobar dipun tilar, tan wontën Landa siji, ing
Dilanggu gonnya, wus ngili ing Kalitan, barange wau Kumpëni,
ingkang katilar, sadaya den rayahi.
32. Wadya kraman kang samya wau bërandhal, kreta kalawan picis,
sami rinayahan, dhumatëng wadya kraman, datan wontën ingkang
kari, wus binrësihan, brandhal ingkang grëmëti.
Pasukan makar yang merampas semua, kereta dan uang picis, semua
dirampas, oleh pasukan makar, tidak ada yang tertinggal, sudah
dibersihkan, para berandal yang merampas.
34. Apan karsa nglurugi marang Kalitan, wus rëmbug pra priyayi,
mung ngantosi dina, bala rëmbug sadaya, kantun angkatira sami,
dhatëng Kalitan, nëngna wau ing Pëngging.
36. Tan adangu Pangeran genira dandan, wus rakit gya lumaris,
tan kawarna neng marga, tan dangu sigra prapta, ing Surakarta
nëgari, sabalanira, pangran ingkang kakalih.
15
Tidak lama Sang Pangeran bersiap-siap, sesudah siaga segera berangkat,
tidak diceritakan di dalam perjalanan, tidak lama segera sampai, di kota
Surakarta, beserta pasukannya, kedua pangeran itu.
37. Sadayane abdine wus samya prapta, neng Surakarta nagri, rawuh
dalëmira, pangran kakalih samya, Pangran Dipati Ngabehi,
Adinëgara, nëngna pangeran kalih.
39. Pan akathah barise wadya këraman, Jëng Sultan sampun prapti,
Ngasëm ngrangkah Cina, kang baris neng Kalitan, Tuwan Jendral
Panggen nënggi, prajuritira, kraman dipun tadhahi.
41. Dhatëng Gawok Jëng Sultan sëbalanira, Jëng Sultan prapteng Piji,
lajëng mësanggrahan, neng dhusun Pëcelengan, Kangjëng Sultan
lajëng baris, neng Pëcelengan, ngantos dumugi Baki.
16
Sang Sultan beserta pasukannya menuju Gawok, Sang Sultan sampai
di Piji, kemudian beristirahat, di desa Pecelengan, Sang Sultan terus
berbaris, di Pecelengan, hingga sampai di Baki.
42. Majaraga dumugi dhusun ing Manang, dene kang nindhihi, Kërta
Pëngalasan, lawan Prawiradirja, Pangeran Nataprajeki, gënti
kocapa, Surakarta nëgari.
46. Pan mëngkana bubukanipun nuwala, kinon mëdal ing jawi, lajëng
samya dandan, sakehe ingkang wadya, Jadiningrat den timbali,
dhatëng Pangeran, tan dangu nulya prapti.
17
47. Raden Arya Jayadiningrat wus prapta, sarta samëkteng jurit, saha
wadyanira, wus tata sigra budhal, sawadyanira angiring, rame
swaranya, lampahe kang pra prajurit.
49. Pan sëmana lajëng campuh ing ngayuda, rame genira jurit, kathah
wadya pëjah, kraman akeh pralena, Kumpëni angëdrel wani,
pating gulimpang, wangke sungsun atindhih.
18
52. Langkung rame yudane wadya këraman, tan wontën mangga
pulih, kathah kang kabranan, wadya ing Surakarta, këraman akeh
kang mati, tumbak kumrapyak, bëdhil lir gëlap muni.
Sangat ramai berperangnya pasukan makar, tidak ada yang mau berhenti
perang, banyak yang terluka, pasukan Surakarta, para makar banyak
yang mati, suara tombak beradu, tembakan bagaikan petir berbunyi.
53. Wusnya dangu yudane kraman kasoran, wus padha mlayu ngënthi,
ing Gawok wus prapta, Pangran Aryamëtaram, lan Pangran
Adinëgari, kang banda yuda, wontën dhusun ing Piji.
Sesudah lama para makar kalah perang, mereka berlari kencang, sudah
sampai di Gawok, Pangeran Aryomataram, dan Pangeran Adinegoro,
yang sedang berperang, berada di desa Piji.
55. Pan dumugi dhusun Kuwël pëlayunya, kang ngungsir den andhëgi,
wangsul ënggenira, mring beteng ing Kalitan, pëpëkan para
prajurit, tuwin Wëlanda, sarta angati-ati.
56. Gënti kocap Kumpëni aneng Kalitan, ing Sapar tanggal siji, Sënen
dinanira, Jendral Panggen sëdhiya, akarsa sira nglurugi, dhatëng
Celengan, kraman gennya miranti.
19
Temannya yang hendak datang menyerbu, Klaten para Kumpeni,
orang-orang Belanda berkumpul, yang sudah berunding, dengan Sunan
Kartasura, sudah sepakat perundingannya, dengan Sang Raja.
59. Wong Wëlanda barise sampun atata, kabeh sampun arakit, kocap
duk sëmana, baris kang sangking wetan, atëmpuk kalawan baris,
Klathen kambuhnya, sami sarëng lumaris.
60. Parëng mangkat Wëlanda lan baris Jawa, prajurite Sang Aji,
Nateng Surakarta, akëbat lampahira, duk sëmana sampun prapti,
ayun-ayunan, campuh ramening jurit.
Bersama berangkat barisan Belanda dan Jawa, prajurit Sang Raja, Raja
di Surakarta, cepat perjalanannya, ketika itu sudah sampai, berhadap-
hadapan, ramai bertempur dalam peperangan.
62. Kangjëng Sultan astane kering kang këna, katiban polo kërbin,
epek-epek kiwa, nanging rinëkseng Suksma, tan pasah angëmu
gëtih, karaos gërah, Sultan lengser ngunduri.
20
Sang Sultan tangan kirinya yang terkena, kejatuhan peluru karaben,
telapak tangan kiri, tetapi masih dijaga Tuhan, tidak mempan bengkak
mengandung darah, terasa sakit, Sang Sultan mundur menghindari.
63. Milanipun Kangjëng Sultan Heru Cakra, sëlot apës ing jurit, sring
supe mring wëkas, ujare ingkang swara, sring tëkabur jroning
galih, wëlinging swara, ywa tëkabur sireki.
64. Yen jubriya pan wurung dadi Narendra, yen lamun ora kibir,
tulus karsanira, amëngku ing Mëtaram, sëjatine wus pinasthi, ing
duryating Hyang, Lokhil Makful tan gingsir.
Kalau sombong akan gagal menjadi Raja, tetapi kalau tidak sombong,
tulus kehendaknya, akan menduduki Mataram, sebenarnya sudah
dipastikan, di dalam keberuntungan dari Tuhan, Lauh Mahfudh tidak
berubah.
65. Lajëng anjog Jëng Sultan ing Sëkarganda, Heru Cakra Dul
Khamid, kendël Sëkarganda, sawadya bala Kusya, Pangeran
Nataprajeki, lan Pëngalasan, mundur dhatëng ing Wëdhi.
66. Pan kacrita lamun kanin trah kusuma, wëktu carita mangkin,
dhingin nora nana, satriya këneng gaman, wëktu mangkin
nandhang kanin, nanging tan pasah, akeh truh bumi gonjing.
---oooOooo---
21
PUPUH XXVIII
MËGATRUH
Keturunan kesatria tetesan madu, keluar dari orang yang sebentar pergi
sebentar pulang, makan kayu lapuk, kata madu itu wali, masih anak-
cucu Raja.
4. Wus rumaos Sang Nata sajroning kalbu, wus karsane Hyang Widi,
benjing Sang Nata atëluk, kaboyong marang Kumpëni, wus kraos
wau Sang Katong.
Sang Sultan sudah merasa di dalam hati, sudah kehendak Yang Maha
Esa, kelak Sang Sultan takluk, ditawan oleh Kumpeni, Sang Sultan
sudah merasa.
22
Makanya Sang Sultan di dalam perjalanannya, sepanjang jalan prihatin,
Sang Sultan berjalan ke selatan, Sang Sultan tanpa bertindak apapun,
perjalanannya ragu-ragu.
Sang Sultan sudah turun dari gunung Lanang, dari atas gunung,
pasukannya mengikuti dari belakang, pasukannya tinggal sedikit, yang
ikut kepada Sang Sultan.
10. Langkung susah Sang Nata neng Ngrëjaseku, dene suda kang
prajurit, amung kantun tigang ewu, ingkang sami santri-santri,
kang seba maring Sang Katong.
23
11. Kiwa-tëngën ing dhusun Rëjasa suyud, saurut Rëjasa nangkil,
wetan kulon ëlor kidul, sadaya samya sumiwi, dhumatëng wau
Sang Katong.
Biarkan cerita tentang Sang Sultan, Heru Cokro Abdul Hamid, ganti
yang diceritakan, yang mengejar langsung menuju Wedi, sudah sampai
kedua priyayi itu.
Kedatangan kedua priyayi itu berkata, kepada Sang Sultan, Sang Sultan
segera bertanya, tindakannya langsung menuju Wedi, orang itu adalah
Pangeran Notoprojo.
15. Yen kengëtan mimis gëng sajëruk gulung, kawula tan nyana urip,
sangking karsane Hyang Agung, wus matur tiyang kakalih, ature
dhatëng Sang Katong.
Kalau ingat peluru sebesar jeruk Bali, kami tidak menyangka bisa
hidup, karena kehendak Yang Maha Agung, sudah berkata kedua orang
itu, katanya kepada Sang Sultan.
16. Apan sami ature ing kalihipun, ngandika wau Sang Aji,
pangandikanira arum, wus karsanira Hyang Widi, besuk tëluk
sakehing wong.
24
Karena sama ucapan keduanya, Sang Sultan berkata, ucapannya pelan,
sudah menjadi kehendak Yang Maha Esa, kelak semua orang akan
takluk.
19. Ingkang aneng ing beteng Sumbëran tugur, pan rada gërah panas
tis, arëmbag pan arsa kondur, dhatëng Surakarta nagri, rëmbag
lan Kumpëni kang wong.
20. Sakathahe Kumpëni kang sami tugur, ing beteng Sumbëran sami,
sadaya wus samya rëmbug, Pangran kondur anjurungi, pra mantri
takon-tinakon.
21. Napa inggih Pangran badhe karsa kondur, ujare Kyai Ngabehi,
Rësadiwirya amuwus, kula mirëng mila inggih, yen mangkotën
kula bolos.
25
22. Mas Tumënggung Sawunggaling ingkang kantun, wus mangkat
sangking ring biting, Jëng Pangeran sampun kondur, anuju ing
dintën Këmis, tanggal kaping sanga marong.
27. Gënti kocap kang Sinuwun wau mëthuk, amëthuk neng Purwadadi,
sëmana sami amuwus, Pangeran lawan Sang Aji, Jëng Sunan lajëng
ngadhaton.
26
Ganti yang diceritakan Sang Sunan menjemput, menjemput di
Purwodadi, ketika itu mereka berbincang, Sang Pangeran dan Sang
Sunan, Sang Sunan kemudian pulang ke istana.
28. Jëng Pangeran wus panggihan lan Sang Prabu, ingatag kondur
tumuli, tan kawarna malihipun, wus lajëng lampahireki, rawuh
dalëm keh wong nonton.
31. Pisang ëmas pijëtan kalawan dhuku, duren nangka lawan manggis,
kokosan rambutan mundhu sawo Landa puki anjing, sawo Jawa
gëdhang Ambon.
Pisang ëmas pijëtan dan duku, durian nangka dan manggis, kokosan
rambutan mundu sawo Belanda puki anjing, sawo Jawa pisang Ambon.
32. Jëruk këprok jambu pëthak jambu lumut, dërsana lan jambu
konyit, pëlëm dodol pëlëm madu, pëlëm bala pëlëm gënjik, pëlëm
sëngir bapang santog.
Jëruk keprok jambu putih jambu lumut, dersana dan jambu kuning,
mangga dodol mangga madu, mangga bala mangga genjik, mangga
sengir bapang santog.
27
33. Nangka jingga salak manis këmbang arum, srikaya lan pëlëm
blënyik, sadaya sama akumpul, woh-wohan kang manis-manis,
nanas wërsah munggeng bokor.
Nangka jingga salak manis kembang arum, srikaya dan mangga blenyik,
mereka semua berkelompok, buah-buahan yang manis-manis, nanas
wersah di dalam bokor.
36. Pan agënti caritane kang winuwus, Rësadiwirya Ngëbehi, lan Kyai
Wangsacitreku, anuju taun Jimakir, dina Sëlasa mëncorong.
28
Beserta temannya sudah sampai di loji, sesampainya di loji, Residen
berkata, iya siapa yang menjadi kepercayaan Sang Pangeran.
40. Apan sampun sëdaya sami lumaku, mring Magëlang kang nëgari,
Ki Wangsadrana tan kantun, angiring dhatëng Ngabehi, Sadiwirya
maksih anom.
42. Ënëngëna kang marak Risiden iku, kocapa wau kang kari, neng
Surakarta anëngguh, Wangsacitra Hangabehi, Kyai Sutarëja kang
wong.
29
44. Wusnya lami sarëng angsal ing nëm santun, Arumbinang
nusul sami, dhumatëng wus prapta anjog ing ngloji, pinrentah
Rumbinang kang wong.
30
Biarkan yang berada di gunung Wonosobo, Arumbinang dan Belanda,
ganti yang diceritakan, Sang Pangeran di kota Surakarta, Sang Sunan
yang menyuruh.
53. Para mantri sadaya pan sampun tumut, dherek dhatëng ing
Sëmawis, kang nama Raden Mas Dhukut, Raden Mayor
rowangneki, Kërtawinata punang wong.
Para mantri semua sudah ikut, ikut ke Semarang, yang bernama Raden
Mas Dukut, Raden Mayor temannya, orang itu adalah Kertowinoto.
31
55. Sarawuhe Pangeran Sëmarang wau, lajëng anjog dhatëng ngloji,
Pangeran pan sampun rawuh, dintën Sukra amarëngi, praptanya
lajëng kaprëgok.
59. Pan atata Pangeran sawadyanipun, wus tata pikulan sami, pra
mantri kang ngrakit jagul, Pangeran ngandika aris, dhatëng
Mantri Baglen kang wong.
32
60. Iya sira paran yen manira kondur, Ngëbehi umatur aris, dhuh
Gusti Bëndraningsun, gotongan tinata sami, kang dandosi tiyang
Bojong.
62. Pan gumuruh swarane kang wadya agung, datan kawarna ing
margi, lampahira sampun laju, kocap Pangran sampun prapti,
lajëng anjog ing kadhaton.
64. Datan suwe Pangran duta gya dinangu, dhumatëng wau Sang Aji,
Pangeran sampun umatur, dhumatëng Sri Narapati, ature dhatëng
Sang Katong.
Tidak lama Sang Pangeran sebagai utusan segera ditanya, oleh Sang
Sunan, Sang Pangeran sudah menyampaikan, kepada Sang Sunan,
ucapannya kepada Sang Sunan.
65. Inggih sampun kawula wau kautus, dhatëng nagri ing Sëmawis,
inggih kula sampun tutug, wontën tanah ing Sëmawis, lajëng anjog
kula Bojong.
33
Iya saya sudah diutus, ke kota Semarang, iya saya sudah selesai, berada
di tanah Semarang, terus saya langsung menuju Bojong.
66. Pan asipëng kawula namung sëdalu, apan sampun apëpanggih, lan
Kumpëni namanipun, ingkang nama Komasaris, këpanggih ing
ngloji Bojong.
Iya Paman saya menyampaikan salam, kepada Anda juga, serta saya
memberi payung, pakailah payung kuning, dan nama saja.
34
Itu Sang Pangeran Aryo Adipati, Kusumoyudo namanya, di seluruh
negara sudah termasyhur, dengan payung kuning, pemberian Sang
Sunan.
74. Gënti kocap Pangeran wau kautus, sarëng dintën Sënen Lëgi,
Pangeran kinen anglurug, dhumatëng Popongan desi, karsanipun
Prabu Anom.
75. Wulan Sawal tanggal kalih dasanipun, tëksih tunggil kang rumiyin,
angkaning warsa puniku, marëngi taun Jimakir, sëngkalaning
Jawa kang wong.
Bulan Syawal tanggal dua puluh, masih sama dengan yang dahulu,
angka tahunnya itu, pada tahun Jimakir, lambang tahun Jawa orang itu.
35
77. Pan adamël Pangeran barisan sampun, aneng wau ing Sarimbid,
kang dados këpalanipun, Wiranangga ingkang nami, lan Dëmang
Sabaya kang wong.
78. Kiwa tëngën ing Bungul pan sampun tëluk, sadaya wus suyud sami,
baris kathah kalih atus, ananging langkung kakalih, kiwa tëngën
tëluk ambrol.
80. Baris Jati titiyang sekët kathahipun, Jayasëntika kang nami, kang
dados titindhihipun, sakehe wong desa Jati, sekët kathahe punang
wong.
81. Awëtara kang baris ing laminipun, pan angsal sëdasa latri, Jëng
Pangeran lajëng kondur, dhatëng Surakarta nagri, akarsa sowan
Sang Katong.
36
Sudah berangkat Sang Pangeran beserta pasukannya, diceritakan
sesudah sampai, di kota Surakarta itu, Sang Sunan sudah mendengar,
terus Sang Pangeran menuju istana.
84. Neng nëgara Pangeran mung kalih santun, lamine wontën nëgari,
pan lajëng karsa anglurug, dhatëng desa Sela nënggih, ingkang
dherek Raden Mayor.
Di kota itu Sang Pangeran hanya dua bulan, lamanya berada di kota itu,
dan terus hendak pergi menyerbu, yaitu ke desa Selo, yang ikut Raden
Mayor.
37
88. Wus pinatah akarya watu sëpuluh, Wiranëgara Bupati, lawan
Mayor kalihipun, kang samya wau nindhihi, kang nambut karya
punang wong.
89. Jasëntika kang dadi tëtindhihipun, wong arahan desa sami, lan
Dëmang Sabaya iku, sadaya samya mrentahi, akathah mantri kang
jagong.
90. Ingkang karya beteng ing desa Sela wus, ënëngna kang wontën
biting, kawarna Pangeran kondur, sabalanira angiring, mring
nëgara sigra bodhol.
Yang membuat benteng di desa Selo itu, biarkan yang berada di benteng,
diceritakan Sang Pangeran pulang, beserta pasukannya mengiringi,
segera berangkat menuju kota.
93. Sang Sinuhun den adhëp ing para arum, gya sumingkir nganan
ngering, wus padhang ngarsa Sang Prabu, gya ngandika Sri Bupati,
bageya Ramanta ingong.
38
Sang Sunan dihadap para dayang, segera menyingkir ke kanan dan ke
kiri, sudah lapang di hadapan Sang Sunan, Sang Sunan segera berkata,
selamat datang Pamanku.
98. Jëng Pangeran wus rawuh ing dalëmipun, tan antara nulya linggih,
sigra dennya nurat sampun, ingayap ing para nyai, wus kabëkta
mring punang wong.
39
99. Prëmbayunan Ngabehan Purbayan iku, pan sami dipun surati,
kawarna Pangeran tëlu, kang surat sinukmeng galih, tan asru
gennya umaos.
100. Pangran tiga gënti maos surat sampun, bubukanira kang tulis,
ngële surat puniku, wiyose sangking Nërpati, jëngandika samya
kinongkon.
Kehendak anakku Sang Sunan, disuruh berangkat pada hari Kamis, kita
semua bertemu di Delanggu, bersama saya besok hari Kamis, berangkat
bersama-sama orang-orang yang disuruh itu.
102. Punang surat wus sami sinukmeng kalbu, Pangran tiga sampun
ngërti, ingutus dhatëng Sang Prabu, këbat caritanireki, Pangran
catur malbeng thonthor.
104. Jëng Pangeran lampahe pan sampun laju, datan kawarna ing
margi, warnanën sampuning rawuh, këpanggih lawan Kumpëni,
ing Salatiga punang gon.
40
Perjalanan Sang Pangeran sudah cepat, tidak diceritakan di
perjalanannya, diceritakan sesudah sampai, bertemu dengan Kumpeni,
di Salatiga tempatnya.
105. Sarawuhe Pangeran sëkawan wau, samya anjog aneng ngloji, wus
panggih Kumpëni iku, Pangeran lawan Kumpëni, angrëmbug
kraman nang radon.
106. Kangjëng Sultan Heru Cakra arsa tëluk, këlawan bangsa Kumpëni,
milane samya den rëmbug, lawan Tuwan Komasaris, karsane wau
Sang Katong.
108. Datan karsa Jëng Sultan Heru Cakreku, yen lamun dipun aturi,
mring Salatiga anëngguh, malah Landa den timbali, Sultan Heru
Cakra Katong.
Tidak mau Sang Sultan Heru Cokro itu, bahwa kalau diminta, yaitu ke
Salatiga, malahan Belanda dipanggil oleh Sang Sultan.
41
110. Jalma kalih kang kinon punika wau, Wëlanda kalawan khaji,
Khaji Ambyah namanipun, wus tata sami abaris, wong roro samya
kinongkon.
Dua orang yang disuruh itu, seorang Belanda dan seorang haji, Haji
Ambyah namanya, sudah siaga mereka berbaris, dua orang yang
mereka suruh.
111. Gënti kocap Pangeran sëkawan iku, wus pamit marang Kumpëni,
wadyanya tata sëdarum, Pangran catur nitih sami, ing kreta lajëng
angonclong.
113. Duk sëmana Sang Sunan anuju lungguh, den ayap ing para cethi,
tan kawarna solahipun, kocapa duta Kumpëni, sami prapta roron-
roron.
Ketika itu Sang Sunan sedang duduk, diiringi oleh para dayang, tidak
diceritakan tindakannya, diceritakan utusan Kumpeni, mereka sampai
berdua-duaan.
42
Sang Sultan Heru Cokro tidak mau, menemui kepada Kumpeni, Sang
Sultan hendak mewakilkan, yang bernama Pangeran Hangabehi, dan
Guru Mojo yang unggul.
117. Sri Narendra ing Surakarta Sang Prabu, sigra malbeng jroning
puri, Pangeran sëkawan mëtu, sangking wau jroning puri, prapta
dalëm gya lëlëson.
119. Tan kawarna rëmbuge Khaji lan Guru, kocap Sëtriwën Kumpëni,
wëkase Jendral kang wau, ingkang nama Komasaris, tan dadi
gunëm mëngkono.
120. Tuwan Triwën sëmana nulya cëlathu, tidhak jadi kata ini, katanya
dhiya atëluk, mangkanya sëkarang ini, kata justa kata bohong.
Tuan Setriwen saat itu kemudian berkata, tidak jadi kata ini, katanya dia
takluk, makanya sekarang ini, kata dusta kata bohong.
43
121. Guwa kira itu Sultan bëlun takut, mangkanya tidak kumari, misih
mau përang itu, saya kira dhalëm ati, jangan susah diya Katong.
Saya kira itu Sultan belum takut, makanya tidak kemari, masih mau
perang itu, saya kira dalam hati, jangan susah dia Sultan.
122. Ri sëksana kang duta pan samya mundur, Kumpëni pan samya
mulih, Pangran Behi inggih kondur, lawan Guru Maja Kyai, wus
prapta ngarsane Katong.
Pada saat itu para utusan semua mundur, kemudian Kumpeni semua
pulang, Pangeran Hangabehi juga pulang, bersama Kyai Guru Mojo,
sudah sampai di hadapan Sang Sultan.
123. Kangjëng Sultan Heru Cakra ngandika rum, dhatëng Guru maha
yëkti, ngandikanira satuhu, yen wis karsaning Hyang Widi, ingsun
yen bakal binoyong.
Sang Sultan Heru Cokro berkata lembut, kepada Guru yang maha
benar, katanya yang sebenarnya, bahwa sudah kehendak Yang Maha
Esa, bahwa saya akan ditawan.
124. Sampun ngraos Sang Nata ing dalëm kalbu, iya paran polah mami,
wus karsane Hyang Maha Agung, sun bakal milu Kumpëni, wus
karsanipun Hyang Manon.
125. Esmu susah Jëng Sultan ing dalëm kalbu, sungkawa sajroning
galih, tëdhaking wong tapa gunung, Jëng Sultan langkung prihatin,
kusuma rëmbësing tawon.
Agak sedih Sang Sultan di dalam hati, sedih di dalam hati, keturunan
orang yang bertapa di gunung, Sang Sultan sangat pedih hatinya,
kesatria tetesan lebah.
---oooOooo---
44
PUPUH XXIX
DHANDHANGGULA
2. Anjog wau dhusun nama Tubin, inggal prapta ing desa Gëmbulan,
desa tanah Nglowanone, Bagëlen bawahipun, pra Kumpëni adamël
biting, akathah ingkang karya, kërig tiyang dhusun, Lowano
lan Salatiyang, ing Dërakawana Tulus Karangjati, Krikil lan
Pëkalongan.
45
4. Lan Pangeran Arya ing Mëtawis, lan Pangeran Arya Prangwëdana,
pra tumënggung samya dherek, kathah para tumënggung, pan
nëmbëlas tëlukan sami, karya beteng Gëmbulan, wadya kalih atus,
kang sami anambut karya, sakathahe balane para bupati, wau
kang samya garap.
46
Kemudian Kumpeni terus perjalanannya, ke barat daya perjalanannya,
sudah sampai di desa Lubang, berperang di dalam desa, sangat ramai
mereka berperang, tidak lama segera kalah, para makar segera melarikan
diri, para berandal tunggang langgang, serdadu yang mati tiga orang,
dan lagi terus berperang.
Tidak ramai mereka berperang, tidak lama para makar sudah kalah, para
panji makar keduanya, kedua panji itu sudah mati, teman mereka yang
mati, lima orang jumlahnya, terus berperang di Pituruh, tidak lama para
makar segera kalah, perangnya saat itu Kolonel Kumpeni, Pangeran
Mangkudiningrat.
47
11. Sawadyane pan samya angiring, mësanggrahan wontën ing Kërajan,
Dipati Batang andherek, pan samya neng Ngluwanu, sawadyane
samya tut wuri, apëpak sinaroja, myang para tumënggung, tuwin
kang para pangeran, sadayane miwah kang para Kumpëni, wontën
jro beteng samya.
12. Apan gënti wau kang winarni, kang kocapa mangke Sri Narendra,
Surakarta nëgarane, tuturën malihipun, kawarnaa lagi dhawuhi,
dhatëng Kangjëng Pangeran, Kusumayudeku, dhawuhe pan
mawi surat, sampun prapta kang surat katur Jëng Gusti, Pangran
Kusumayuda.
13. Wus sinukmeng surat Sang Nërpati, dhatëng kang Rama Gusti
Pangeran, Kusumayuda namane, surat sinukmeng kalbu,
bubukane punang kentaki, ungële kang nuwala, Jëng Pangeran
dhawuh, mring Tumënggung Danëgara, sawadyane tuwin ingkang
para mantri, kabeh ing Surakarta.
48
Raden Hangabehi Kertoprojo, dan Kyai Hangabehi Resodiwiryo,
Hangabehi Gorowecono, sudah mempersiapkan pasukannya, perintah
Pangeran Adipati, Pangeran Kusumoyudo, disuruh pergi menyerbu,
perintah Sang Sunan, Surakarta disuruh pergi menyerbu ke desa,
Bagelen tempat para makar.
16. Sarëng enjing sigra mangkat malih, tan kawarna lampahe neng
marga, wus prapteng Magëlang sare, gya mësanggrahan sampun,
Jëng Pangeran sawadyaneki, dene Kangjëng Pangeran, lan para
tumënggung, lan pra mantri sëdayanya, samya sipëng pëndhapane
Den Dipati, sadaya sinuguhan.
49
18. Botën lami nyare mung sëlatri, enjing mangkat Pangran Sumayuda,
sangking desa ing Manoreh, ya ta samya lumaku, sampun sami
munggah ing ardi, nama gunung Cacaban, wadya bala dulur,
dina Sëlasa gya prapta, ing Pagëlen ing beteng Maron wus prapti,
Kurnel panggih Pangeran.
50
Hangabehi Resodiwiryo, memerintahkan kepada teman-teman
mantrinya, Gorowecono adiknya, dan Ki Wongsocitro, Tirtoyudo yang
ketiganya, kemudian disuruh menunggu barang, ketiga priyayi itu,
menjaga di tempat peristirahatan, di Loano barang milik Sang Pangeran,
Pangeran Kusumoyudo.
22. Pan tinilar barange Jëng Gusti, sawab kurang kuli kang ambëkta,
milanya tinilar bae, Pangran sampun lumaku, wadyanira sami
angiring, Ngabehi Sadiwirya, ingkang sami tumut, barange
Kangjëng Pangeran, dipun usung maring Baledana sami, kopëre
Jëng Pangeran.
23. Gya umangkat pan lajëng lumaris, ingkang dados pëcalang ing
ngarsa, Behi Rësadiwiryane, Jëng Pangran tindak sampun, samya
munggah anënggël ardi, calang Gëgër Mënjangan, sëmana wus
mudhun, anjog dhusun Baledana, lajëng budhal Pangeran sigra
lumaris, wus prapteng ing Tërsina.
24. Samya lërëb Tërsina salatri, sarëng enjing pan samya lumampah,
wus prapteng Pëkacangane, amung sipëng sadalu, sarëng enjing
agya lumaris, wus lëpas lampahira, anjog ing Winangun, nulya
lajëng lampahira, sigra sipëng ler pëkën Kabumen nënggih, enjang
age lumampah.
51
segera menginap di sebelah utara pasar Kebumen, pagi hari segera
berangkat.
26. Sigra katur surat wusing tampi, dhatëng Gusti Pangran Sumayuda,
amungël wau surate, sayogi surat katur, konjukipun ing Kangjëng
Gusti, kopër dalëm bëndara, rinëksa ing dalu, anging tiwas awak
kula, kala dalu tinukup ing kraman ënting, pun Kërtapëngalasan.
52
Tombak ikan juga semua kena, yang sebuah adalah milik Kyai
Wongsocitro, Sang Pangeran sangat marah, segera dia bersiap-siap
dengan cepat, Sang Pangeran cepat berangkat, seluruh pasukan ikut,
Sang Kolonel tidak ketinggalan, kemudian sudah berangkat, Sang
Pangeran dengan para Kumpeni, berangkat pada hari Kamis.
30. Sampun baris ing Winong kang desi, Jëng Pangeran pan lajëng
lumampah, anare wontën Winonge, Pangran sawadyanipun,
pan kabëkta marang Kumpëni, dhatëng biting Gëmbulan, Jëng
Pangran wus angsung, Pangeran Kusumayuda, sampun prapteng
ing Winong lajëng abaris, sëmana kawarnaa.
53
32. Ingkang dadya tëtindhihing baris, Jëng Pangeran Adipanagara,
kalih dasa banderane, pan wontën kalih ewu, ingkang samya nitih
turanggi, wong satus kalih dasa, anëmpuh prangipun, Raden
Arya Kërtapraja, ngajëngakën Jayasundarga prajurit, kang kidul
prënahira.
54
Para makar kemudian kalah dan sudah melarikan diri, Raden
Tumenggung Danukusumo, diusir sampai Gembor, begitu sudah
sampai di Bedug, Sang Pangeran dan pasukannya kembali, tujuannya
ke Winong, beserta pasukannya, sudah bersiap-siap untuk beristirahat,
seluruh pasukannya semua pulang, ke penginapannya.
55
39. Panjinipun wau ingkang kenging, kang satunggal wau namanira,
Pringgasëntika namane, këna ing tëpakipun, ingkang wau niba ing
siti, nulya kapal lumajar, gya cinandhak gupuh, mring Ngabehi
Sadiwirya, ingkang nyandhak kapale sira Sang Panji, kenging
sigra lumajar.
41. Prajurite wau sira Panji, Tapriyoga namung kantun tiga, lajëng
wau dipun ëdhrel, tëtiga parëng lampus, sënjatane dipun pëndhëti,
sabubaring këraman, sënjata tëtëlu, waose kalih binëkta, nulya
katur dhatëng wau Kangjëng Gusti, Pangran Kusumayuda.
56
Segera kembali ke Winong lagi, Sang Pangeran beristirahat, di pasar
Winong, begitu hari Kamis, Resodiwiryo diperintah, oleh Sang Pangeran,
mereka disuruh merampok, ke desa Singolobo, disuruh menyerbu
barisan Joyosundargo, segera Sang Hangabehi memerintahkan.
44. Bëkta waos mung kawan daseki, sënjatanya tiga kathahira, wus
prapta wau prënahe, bala umyang gumuruh, ingkang ngecu
nulya ge prapti, ing wanci jam sadasa, baris bubar mawut, barise
Jayasundarga, Singalaba kinecu sëmana gusis, tukang gëndera
pëjah.
57
46. Pra Kumpëni bungahe këpati, dene kraman liwat sangking kathah,
kang kenging kinecu kuwe, mring wong këdhik puniku, tumbak
bëdhil dinëlëng sami, iya marang Walanda, sangët sukanipun,
bëdhil tumbak akeh këna, samya tinon tumbak kinarya mateni,
dhatëng tukang gëndera.
Para Kumpeni sangat senang sekali, karena para makar terlalu sangat
banyak, yang kena dirampok itu, oleh orang sedikit itu, tombak senapan
dilihat oleh mereka, iya oleh Belanda, sangat senangnya, senapan
tombak banyak yang kena, mereka melihat tombak yang dipakai
membunuh, kepada si pembawa bendera.
48. Duk sëmana pan samya lumaris, pra Kumpëni lawan Jëng
Pangeran, wus lëpas wau lampahe, Kurnel lan saradhadhu, wus
dumugi Tërsina desi, wontën këraman kathah, barisipun agung,
ingkang dadi senapatya, Jasundarga kalawan tumënggung siji,
nama Danukusuma.
Ketika itu mereka sudah berangkat, para Kumpeni dan Sang Pangeran,
sudah jauh perjalanannya, Kolonel dan para serdadu, sudah sampai di
desa Tersino, ada banyak para makar, barisannya banyak, yang menjadi
panglima perang, Joyosundargo dan seorang tumenggung, bernama
Danukusumo.
58
Ya Tekong Kertopengalasan, segera berangkat menghadang Belanda,
hendak mengajak mengamuk saja, kepada Kumpeni itu, ya kemudian
sudah bertemu, berperang di jalan, semua bertempur, ketika itu terus
berperang, di jalan ramai saling menyerang, sangat ramai perangnya.
50. Tan adangu kraman sor ing jurit, dipun usir prapta ing Ngandhagan,
Pëngalasan Tekong thekle, apan wus mlayu darung, balanira
sadaya mamring, Pangran prapteng Ngandhagan, kraman sampun
mawur, dhatëng wau dhusun Soka, Raden Mayor Puspawinata
Ngëbehi, Kyai Rësadiwirya.
Tidak lama para makar kalah dalam peperangan itu, diusir sampai di
Ngandagan, Tekong Pengalasan tangannya terluka, kemudian melarikan
diri dengan kencang, semua pasukannya sepi, Sang Pangeran sampai
Ngandagan, para makar sudah berhamburan, menuju desa Soko, Raden
Hangabehi Mayor Puspowinoto, Kyai Resodiwiryo.
51. Dikakakën ngusir kraman sami, pan kausir dhatëng dhusun Soka,
këraman neng pinggir lepen, Kyai Sadiwiryeku, samya mëdal
tëngahing sabin, lawan Puspawinata, wau kancanipun, wontën
prajurit tëtiga, bala kraman bëkta sënjata satunggil, tumbak kalih
cacahnya.
Disuruh mengusir para makar, kemudian diusir sampai desa Soko, para
makar di pinggir sungai, Kyai Resodiwiryo itu, mereka lewat tengah
sawah, dengan Puspowinoto, temannya, ada tiga orang prajurit, pasukan
makar yang membawa sebuah senjata, tombak dua buah jumlahnya.
53. Kang prajurit bëkta waos kalih, dyan jinaluk wau botën suka,
lajëng tinumbak kramane, dhatëng prajuritipun, Sadiwirya Kyai
Ngabehi, wong kalih pëjah jajar, tan tëbih genipun, Ngëbehi
59
Rësadiwirya, lawan Mayor nama Puspawinateki, wus manjing
dhusun Soka.
60
Serta Hangabehi memperoleh rampasan, gamelan laras slendro,
seperangkat tiga ekor kudanya, begitu bubar, seluruh para makar
mengungsi, Kolonel Cleerens itu, terus menyusul, ke desa Ngundagan,
begitu sudah sampai di desa ini, Sang Kolonel merundingkan daun
asam.
---oooOooo---
61
PUPUH XXX
SINOM
Begitu pagi hari segera berangkat, seluruh pasukan kecil itu, dan
Kolonel Cleerens Belanda, kemudian menginap dua malam, makanya
menginap dua malam, karena terjebak sungai yang meluap, besarnya
sungai Medono, ya Sang Kolonel bertukar pikiran, dengan Sang
Pangeran mengajak membuat jembatan.
62
Sudah jadi jembatannya, kemudian para prajurit berangkat, seluruh
pasukannya, jembatan sehari sudah jadi, mereka menyeberang pada
malam hari, semuanya sudah sampai, di desa Ngaliyan, hingga malam
hari mereka sampai, karena jauh tempat penginapannya.
6. Wontën dhusun ing Ngaliyan, samya dulu marga alit, rumpil sarta
mëntas jawah, lunyune këpati-pati, kathah kang sambat mati,
tëngah dalu praptanipun, Ngaliyan nama desa, nanging tan wontën
wismeki, krambil sëpi griya lit tan wontën jalma.
Berada di desa Ngaliyan, mereka melihat jalan kecil, terjal serta baru
saja hujan, licinnya keterlaluan, banyak yang mengeluh mati, tengah
malam sampainya, Ngaliyan nama desanya, tetapi tidak ada rumahnya,
pohon kelapa tidak ada rumah kecil tidak ada orangnya.
7. Mung kayu aren kang ana, Pangran ngaub wisma alit, warni
gubug wisma kraman, namung sëdhëng wong këkalih, Kurnel lan
Kangjëng Gusti, wadya keh sami anglucut, mantri sami kodanan,
tan wontën ngaub salatri, pan sëdalu këlucut samya kodanan.
63
Serta tidak ada yang makan, semua pasukan kecil itu, Sang Pangeran
sangat lapar, siang malam tidak makan, ada orang yang membawa bekal
sedikit, berupa beras dimakan langsung, ada teman yang suka minta,
dibentak ini orang barisan, saya makan langsung meminta wajarnya
membeli.
9. Iki ana bras sapala, sauntutan mung sadhidhik, kang drëmis nauri
ngrëpa, inggih kula niki micis, sauntutan ngong dhuwit, inggih
pintën rëginipun, tan nganti pados rëga, bëras inguntut tumuli,
ingkang gadhah angrëgani iku suwang.
Ini ada beras sedikit, sejimpit untuk dimakan langsung hanya sedikit,
yang minta menjawab memelas, iya ini saya membeli sepuluh sen,
sejimpit untuk dimakan langsung saya minta uang, iya berapa harganya,
tidak sampai mencari harga (tawar menawar), beras kemudian dimakan
langsung, yang mempunyai beras menghargai itu seuwang (0,85 sen).
10. Angucap kang darbe bëras, ëndi ingong jaluk dhuwit, kang nguntut
mring kali sigra, kasusu angkat ing baris, kang darbe wos misuhi,
nulya lajëng tan kacatur, prapta ing ardi Tawang, Jëng Pangeran
wus adugi, neng Sëgaluh ingkang nama Purwareja.
Orang yang punya beras bertanya, mana saya minta uangnya, orang
yang makan beras segera menuju sungai, tergesa-gesa berangkat dalam
barisan, orang yang punya beras memarahi, kemudian terus tidak
diceritakan, sampai di gunung Tawang, Sang Pangeran sudah sampai,
di Segaluh di desa yang bernama Purworejo.
11. Jëng Pangran neng Purwarëja, pan amung sare salatri, lajëng
budhal mring Toyamas, mung nëm latri gennya guling, enjing
budhal tumuli, apan lajëng samya wangsul, dhatëng ing Purwarëja,
wus prapta sipëng sawëngi, sarëng enjing gya lumampah samya
ngetan.
64
12. Ing Sëgaluh kang sinëdya, ing kono samya aguling, enjingipun
gya lumampah, budhal sing Sëgaluh enjing, sore sipëng ing rëdi,
gunung Tawang namanipun, sëlaya rëmbagira, Jëng Pangran
lawan Kumpëni, karsanipun Jëng Pangran jog Wanasaba.
13. Lajëng dhatëng ing Magëlang, Kurnel ing karëpireki, anjog marang
ingkang desa, Lowano sinëdyeng galih, Jëng Pangran datan arsi,
dangu kendël pucak gunung, wadyane atut wuntat, Jëng Pangran
neng Tawang wukir, duk sëmana Kurnel lumampah wus prapta.
15. Sëlaya ing rëmbagira, sigra Tuwan Jendral kardi, surat katur Jëng
Pangeran, wus dados punang kentaki, lamat sing Jendral muni,
Jëng Tuwan amuwus arum, dhatëng ingkang dinuta, kang surat
tinampan aglis, wus lumampah duta tëbih lakunira.
65
itu, yang beralamat dari Sang Jenderal berbunyi, Sang Tuan berkata
lembut, kepada yang diutus, suratnya segera diterima, utusan sudah
berangkat sudah jauh perjalanannya.
19. Jëng Pangran lajëng pinarak, samya dhatëng pra Kumpëni, samya
pista langkung rahab, adhahar nginuman kënit, Pangran lawan
Kumpëni, wus dangu bubaran sampun, Walanda samya mëdal,
kang wadya sampun umijil, ri sëkasana tan antara bubudhalan.
66
Sang Pangeran kemudian singgah, para Kumpeni semua datang, mereka
berpesta sangat lahab, makan dan minum arak putih, Sang Pangeran
dan Kumpeni, setelah lama kemudian bubar, orang-orang Belanda
semua keluar, pasukannya sudah keluar, tidak berapa lama kemudian
berangkat.
67
Wanasabeki, Tuwan Kurnel kang anuduh, kang ngalor wus
lumampah, wadyanira kabeh ngiring, ingkang ngidul lumampah
bala gumërah.
25. Gënti kocap Jëng Pangeran, Jëng Gusti Sumayudeki, lajëng wau
paparentah, dhumatëng wadyaning mantri, Ki Rësadiwiryeki, wus
jinunjung linggihipun, sampun sinungan nama, alinggih jënëng
Bupati, anamaa Ki Tumënggung Cakrajaya.
68
27. Wus tëtëp pilënggahira, sëngkalanira inganggit, ran Tumënggung
Cakrajaya, ing Tanggung ingkang palinggih, manca suraning jalmi,
Tumënggung Cakrajayeku, kadhawuhan timbalan, pan dikane
Kangjëng Gusti, dikakakën ajaga Këdhungmaesa.
69
yang bersembunyi, semua sangat takut, yang dipikir Kyai Tumenggung
Cokrojoyo.
33. Brenggong siti gangsal dasa, Tanggung sak anteroneki, satus kang
tëluk punika, akathah kang sami baris, Këmanukan akaping, cacah
tiyang kawan atus, prajurit kang kapalan, pan amung sadasa iji,
kang nindhihi tëlukan sami arahan.
70
dan Resosemito itu, empat puluh orang prajurit, bertepatan dengan hari
Ahad, barisan Wongsocitro kedatangan.
71
bergegas berangkat, pasukannya mengiringi semua, sesampainya di
Kedungkebo Wongsocitro.
42. Gawaa sënjata kathah, kalimalas aja luwih, tumbake bëkta sadasa,
bandera gawaa siji, wasiyat sun bëktani, iya iku tumbak ingsun,
Kyai Këre namanya, wus budhal punang prajurit, Ki Tumënggung
Cakrajaya atut wuntat.
72
Bawalah senjata sebanyak, lima belas buah jangan lebih, tombaknya
bawalah sepuluh buah, bendera bawalah sebuah, pusaka saya bawakan,
iya itu tombakku, Kyai Kere namanya, sudah berangkat prajuritnya, Ki
Tumenggung Cokrojoyo mengikuti dari belakang.
45. Tan dangu genira yuda, këraman lumayu ngënthir, saha bala
wadyanira, Tumënggung Cakrajayeki, kraman binujung wani,
kang bëndhe munya angungkung, bala ngangsëg ing yuda,
Tumënggung Cakrajayeki, angandika mring sakeh prajuritira.
73
Segera pengejarannya dengan cepat, hingga sampai prajuritnya,
pasukan makar itu datang, yaitu di desa Kuripan, Ki Martoprawiro ini,
terkena peluru betisnya, lukanya lebar, prajurit sampai di Jengkulan,
Nirpringgo terkena peluru pusarnya.
47. Ananging datan tumama, gya mundur sanggrahan sami, wus lami
ngalih panggonan, Tumënggung Cakrajayeki, dhawuhan amiranti,
cëlak Plipir ingkang dhusun, sigra Ki Cakrajaya, yasa beteng den
përigi, neng bëndungan kang sela tinumpang-tumpang.
49. Pëndhak dintën anjogira, ing bëndungan dennya ganti, wontëna ing
tiyangira, Këdhungmesa aja sëpi, karsane Sang Bupati, klampahan
prajurit tugur, agilir lakunira, prajurit dalëm kang jagi, sëlawe
prah gilir sami kancanira.
74
Ki Tumenggung Cokrojoyo, yang mengatur prajurit bergiliran, ketika
itu sudah tertata, semua menurut kepada, Kyai Cokrojoyo ini, dan juga
para mantri patuh, prajurit yang berjaga, berada di benteng Bendungan,
biarkan pada hari Senin yang diceritakan.
75
Para makar yang dari timur, pemimpinnya tiga orang bupati, saya mohon
bantuan perang, Sang Pangeran berkata lembut, siapa yang kamu pilih,
saya mohon Ki Tumenggung, Sang Bupati yang menjadi, Panglima
menghadapi perang, menghadapi para tumenggung dari timur.
56. Tan lënggana karsa Tuwan, sëmana wus atur pamit, Mas
Tumënggung Cakrajaya, wus mangkat Jëng Pangran muji, donga
slamëting jurit, den iring ing wadyanipun, datan kawarneng marga,
kocapa sampuning prapti, wus umangsuk munggeng beteng ing
Dhawuhan.
Tanpa menolak kehendak Tuan, ketika itu sudah mohon pamit, Mas
Tumenggung Cokrojoyo, sudah berangkat Sang Pangeran memuji,
berdoa agar selamat dalam perang, diiringi oleh pasukannya, tidak
diceritakan di perjalanannya, diceritakan sesudah sampai, sudah masuk
ke dalam benteng di Bendungan.
76
mimise kang sunapan, lir udan dhawuh ing biting, pelor mriyëm
dhawuhe lir cëngkir tiba.
---oooOooo---
77
PUPUH XXXI
PANGKUR
3. Griya lëbët biting samya, apan kathah sami katiban mimis, keh
rusak sami agugrug, kocapa tiyang desa, Watujambul namane wau
kang dhusun, kathahira tiyang tiga, bëkta gaman tumbak sami.
4. Namane wau kang tiyang, pun Sajaya ingkang sëpuh pribadi, pan
titiga rowangipun, samya gëgaman tumbak, sigra mangsah Sajaya
mëdal angamuk, dhatëng kraman kang sumahab, kraman keh
sami ngunduri.
Nama orang itu, si Sajoyo yang paling tua, dan bertiga orang temannya,
semua bersenjatakan tombak, segera menyerang musuh Sajoyo keluar
mengamuk, kepada para makar yang bergerombol, para makar yang
banyak semua mundur.
78
5. Këraman samya lumajar, bubar larut sadaya wus malëncing, cacah
tiyang gangsal atus, sami bubar sadaya, mariyëme Ki Cakrajaya
Tumënggung, apan mungël kaping tiga, pan angsal tiyang këkalih.
79
Yang bernama Kalitengah, Ki Tumenggung Cokrojoyo juga, masih
berada di sebelah baratnya, Pangeran Hangabehi berkata, kepada
pasukan yang disuruh mengamuk, barisan Ki Cokrojoyo, segera Sang
Tumenggung berkata.
10. Pan kula dede kusuma, botën nama kula niki Bupati, dudu nama
Ki Tumënggung, aran kula Si Rësa, apan ingsun panakawan kang
satuhu, Jëng Pangran Kusumayuda, nanging purun angëmbari.
Memang saya bukan kesatria, jabatan saya ini bukan Bupati, gelar saya
bukan Ki Tumenggung, sebutan saya Si Reso, dan saya benar-benar
panakawan, Sang Pangeran Kusumoyudo, tetapi berani mengimbangi.
11. Paduka nama Pangeran, apan ingsun tan wëdi songsong kuning,
sumangga agënti duwung, ngong samya tëtumbakan, aja bala
wong cilik dikon angamuk, wong kuli kathah kang sayah, dikon
ngamuk pësthi wëdi.
12. Sampeyan kang nunggang kuda, botën sayah sarta dipun songsongi,
wania apërang cucuh, amungsuh panakawan, gya trëngginas Ki
Cakrajaya Tumënggung, anyandhak talëmpakira, kagungane
Kangjëng Gusti.
80
14. Ingkang nama pun Jakëtra, Pangran Behi lajëng minggah ing ardi,
ing Sumpël namaning gunung, Tumënggung Cakrajaya, nulya
wangsul angilen ing wangsulipun, munggah ardi ing Bowongan,
amëdal sangking ing sabin.
16. Kraman kang samya lumajar, sangking ardi wau rëdi Palipir,
taken marang wadyanipun, Tumënggung Cakrajaya, ingkang
dipun takekakën lurahipun, Tumënggung Cakranëgara, kang
taken lajëng binëdhil.
Para makar yang melarikan diri, dari gunung yaitu gunung Palipir,
bertanya kepada pasukannya, Tumenggung Cokrojoyo, yang ditanyakan
pemimpinnya, Tumenggung Cokronegoro, yang bertanya kemudian
ditembak.
17. Sëmana pan lajëng pëjah, dyan kinëthok brandhal kang sampun
posit, kiwir-kiwir gulunipun, kang kathah-kathah mlajar, wontën
munggah lumajëng dhatëng ring gunung, sumëngka napase pëcat,
kang cëkap lajëng ngëmasi.
Ketika itu terus mati, kemudian dipenggal berandal yang sudah mampus
itu, lehernya kiwir-kiwir (compang-camping), orang-orang yang banyak
itu melarikan diri, ada yang berlari naik ke gunung, mendaki nafasnya
lepas, yang cukup terus mati.
18. Wontën mudhun maring jurang, sinënjata kraman kang këna mati,
kang këcandhak pëjah wau, kaetang tiyang gangsal, apan sampun
kinëthokan gulunipun, endhase sami binëkta, Tumënggung lajëng
lumaris.
81
Ada yang turun ke jurang, ditembak makar yang kena mati, yang
tertangkap mati, dihitung lima orang, kemudian sudah dipenggal
lehernya, semua kepalanya dibawa, Sang Tumenggung terus melarikan
diri.
82
23. Kang sami abantu aprang, aningali sirah kraman kang mati,
cacahe prajurit wau, kirang langkung tan kathah, awëtawis datan
langkung gangsal puluh, ningali sirah kang gangsal, kang wus
katur dhatëng Gusti.
Mereka yang membantu perang, melihat kepala para makar yang mati,
jumlah prajuritnya, lebih kurang tidak banyak, sekitar tidak lebih dari
lima puluh orang, melihat kepala yang lima itu, yang sudah diserahkan
kepada Sang Pangeran.
25. Kature Kurnel Wëlanda, sarëng mirsa ing sirah kraman lalis, trima
kasih ujaripun, dhatëng Kangjëng Pangeran, duk sëmana Jëng
Pangran lajëng dhadhawuh, nimbali Tumënggungira, Cakrajaya
ingkang nami.
Kata Kolonel Belanda itu, begitu melihat kepala para makar yang mati,
terima kasih katanya, kepada Sang Pangeran, ketika itu Sang Pangeran
terus memerintahkan, memanggil Tumenggungnya, Cokrojoyo
namanya.
26. Tan adangu sigra prapta, wontën ngarsa Ki Tumënggung wot sari,
Jëng Gusti lajëng dhadhawuh, marang Ki Cakrajaya, kaya paran
polahira Ki Tumënggung, iki ana layang prapta, layang muni jaluk
kuli.
27. Kya Tumënggung aturira, pan kawula ngaturkën pati urip, kang
abdi botën sumanggup, ngladosi kuli tiyang, Jëng Pangeran amëksa
pamundhutipun, ature Ki Cakrajaya, inggih sami tumut jurit.
83
Kyai Tumenggung berkata, saya menyerahkan hidup mati, abdi paduka
tidak sanggup, melayani orang kuli, Sang Pangeran memaksakan
permintaannya, kata Ki Cokrojoyo, iya semua ikut berperang.
28. Yen mundhut kuli Bëndara, ingkang abdi ngaturkën pati urip,
Jëng Pangran sangët kang bëndu, mundhut kuli tan angsal, Ki
Tumënggung datan suka mantuk-mantuk, dene mopo aturira,
Pangeran tan dhahar guling.
Kalau minta kuli Tuan, abdi paduka menyerahkan hidup mati, Sang
Pangeran sangat marah, minta kuli tidak mendapatkan, Ki Tumenggung
tidak memberi mengangguk-angguk, mengapa tidak mau melakukan,
Sang Pangeran tidak makan dan tidak tidur.
29. Sangking lingsëm galihira, dhatëng Kurnel tan wagëd paring kuli,
ngraos langkung tiwasipun, tan wagëd kasih tiyang, Ki Tumënggung
den ëres dintën sëdalu, datan suka kesah-kesah, Pangeran arip
këpati.
84
32. Awungu denira nendra, Jëng Pangeran sigra wau dhawuhi,
dhumatëng Kyai Tumënggung, lah mara tëmonana, Kurnel
Klerës mësanggrahan aneng kidul, Arumbinang ya milua, dadiya
pangiringneki.
33. Pangeran alon ngandika, iya iku wong kuli tëka ngëndi, Ki
Tumënggung lon turipun, sangking Kramadimëja, tiyang Pangen
sadayane mung sapuluh, Këdhunggunting kalih dasa, langkung
gangsal tiyang kuli.
Sang Pangeran berkata pelan, iya itu orang kuli datang dari mana,
Ki Tumenggung pelan berkata, dari Kromodimejo, orang Pangen
semuanya hanya sepuluh orang, Kedunggunting dua puluh orang, lebih
lima orang kuli.
34. Pun Dëmang Këtadiwirya, Jëng Pangeran andikanira aris, lah uwis
iku aturna marang beteng ing Këmbar, sigra mangkat sadaya para
tumënggung, Cakrajaya Arumbinang, ngaturaken tiyang kuli.
35. Tan kawarna aneng marga, pra tumënggung tan dangu nulya
prapti, sadhatëngira alungguh, wontën beteng ring Këmbar, glis
sinapa dhatëng Tuan Kurnel iku, alon ture Cakrajaya, Arumbinang
turira ris.
36. Kurnel sigra atëtanya, dhatëng wau mënggung kalih tinuding, iya
pira bayaranmu, tumënggung aturira, inggih kula dereng tampi
gajih wau, namung sangking gustiningwang, nëm rupiyah kang
paparing.
85
Sang Kolonel segera bertanya, kepada dua orang tumenggung yang
diutus, iya berapa bayaranmu, tumenggung itu menjawab, iya saya belum
menerima gajinya, hanya dari tuan saya, enam rupiah pemberiannya.
38. Marang Jendral Dhëkok padha, ingsun bakal aweh layang tumuli,
iya anglimalas batur, kowe sawidak pëthak, baturira kalih dasa
punjul satus, rewang kang bëkta sanjata, pat bëlas kathahireki.
Kepada Jenderal De Kock semua, saya akan beri surat segera, iya
masing-masing lima belas pembantu, kamu enam puluh putih,
pembantumu dua puluh lebih seratus, teman yang membawa senjata,
empat belas jumlahnya.
86
gih kawula ginajih kaliyanipun, lan abdi dalëm Rumbinang, Tuwan
Kurnel kang nyanggupi.
42. Kurnel badhe angsung surat, dhatëng Jendral Dhëkok wau kang
nami, mangkatën wicantënipun, inggih dhatëng kawula, duka
dalëm yëktos lawan botënipun, nëdhakakën gajih kula, lawan
Arumbinang nënggih.
45. Dhatëng kang para punggawa, dëmang mantri kang sami den
dhawuhi, Rësasëmita wus sanggup, Rangga Mërtaprawira, pan
sumanggup ingkang para lurah wau, sumangga karsa bëndara,
aguyub kang para mantri.
87
Resosemito sudah sanggup, Ronggo Mertoprawiro, sudah sanggup para
lurah itu, sesuai kehendak tuan, sepakat para mantri.
46. Sëmana wus samya mangkat, sadayane arahan bëkta ëpring, wëneh
bëkta kayu randhu, wontën kang bëkta pucang, tuwin dhadhap
satëmune kayu-kayu, kang sami wau ginawa, datan lami nulya
dadi.
88
50. Sigra kraman anyënjata, dhatëng baris Kyai Cakrajayeki, Ki
Cakrajaya Tumënggung, wau kang sinënjata, prentahira ya ta wau
Ki Tumënggung, bala tan suka malësa, karëpene ambëdhili.
51. Awit kraman anyënjata, jam sëdasa pan kongsi jam sëtunggil,
siyang enjing awitipun, ngantos meh prapta Ngasar, dereng mantun
genira bëdhili wau, këraman kaku tyasira, dene datan anarungi.
Para makar mulai menembaki, jam sepuluh hingga jam satu, pagi hari
mulainya, hingga hampir menjelang Asar, belum berhenti mereka
menembaki, para makar kaku hatinya, karena tidak membalas serangan.
52. Sigra kraman lajëng nangsah, majëng nyabrang sing wetan kulon
kali, këraman pating karubyuk, kraman kang sami nyabrang,
ingkang sarta arahan këraman muncul, sami bëkta gaman tumbak,
bëdhil atanapi bandhil.
Para makar segera maju, maju menyeberang dari timur ke barat sungai,
para makar berkecipak, para makar yang menyeberang, serta para
prajurit makar yang kecil muncul, mereka membawa senjata tombak,
senapan dan juga ketapel.
89
Sampai di desa Cengkawak, ya mundurnya barisannya, barisan para
makar menjadi tiga bagian, ada yang dari timur, yang dari barat dan
juga yang dari selatan, prajurit Cokrojoyo, takut mereka mundur.
55. Pan sami mlajëng sadaya, aningali Tumënggung baris kosik, kang
wadya sami lumayu, sigra Ki Cakrajaya, nyandhak waos ampilan
ageming Ratu, Kyai Këre namanira, kang kidul sinandër dhingin.
56. Kraman kang sinandër bubar, mlajar ngidul ngantos prapti ing
desi, ing Pëndhëm namaning dhusun, wau pun Rësasëmita, lawan
Rangga Mërtapawira anëngguh, lajëng kapëthuk lan kraman,
Tumënggung Cakradirjeki.
90
59. Dhatëng wau ing këraman, ri sëksana Ki Tumënggung dandan glis,
sadaya sawadyanipun, sigra sami lumampah, sadayane wadyanira
Ki Tumënggung, wus lëpas ing lampahira, sangking Cëngkawak
wus tëbih.
91
berderap, langsung menuju desa Ngawang-awang, di Brenggong
dibakari.
64. Griya Brenggong sami kobar, agëng alit pan tëlas dening api,
sapunika tëksih murub, ing Ngawang-awang tëlas, rinayahan
donyane mesa lan lëmbu, arame samya apërang, Jayengan ingkang
narungi.
67. Angsal bandhangan sënjata, lawan waos samya katur ing Gusti,
Jëng Pangran sampun andulu, dhatëng sirah sëkawan, miwah
waos sadaya sami dinulu, sarëng nuju dintën Soma, Tumënggung
Cakrajayeki.
92
68. Ngaturan dhatëng Popongan, Tuwan Kurnel wau ingkang ngaturi,
dhumatëng Kyai Tumënggung, Tumënggung sigra dandan, mring
ënggone Tuwan Kurnel Klerës iku, lan Tumënggung Arumbinang,
kang tumut lawan Ngëbehi.
70. Tuwan Kurnel sigra ngucap, dhatëng wau sakehe para mantri, heh
kapriye padha iku, rëmbugën padha Jawa, dyan Kumpëni amirsa
mangkat sëdarum, dhatëng dhusun ing Cëngkawak, kang badhe
dipun betengi.
Tuan Kolonel segera berkata, kepada seluruh para mantri, hai bagaimana
semua itu, rundingkan dengan sesama orang Jawa, kemudian Kumpeni
melihat berangkat semua, ke desa Cengkawak, yang akan dibuat
benteng.
72. Pra samya jinagang kisma, pan sahasta lëbëte ingkang siti, Tuwan
Kurnël sigra muwus, dhatëng tumënggungira, ingkang nama
Tumënggung Cakrajayeku, ini pohun bole mana, puhun klapër
kërja biting.
93
Mereka semua menggali tanah, dalamnya galian tanah sehasta, Tuan
Kolonel segera berkata, kepada tumenggungnya, yang bernama
Tumenggung Cokrojoyo, ini pohon dari mana, pohon kelapa buat
benteng.
73. Dhi Këdhungkëbo dhisana, saya kira bole ya itu baik, dhibawak
kalu mënganyut, saya kira tu këna, ya dhisana abanyak nyang
nama pohun, manëgor dhi sana saja, pasthi bole jalan sungi.
74. Dhari apa tu dhisana, sudhah abis kraman pëjalan ini, Tumënggung
Cakrajayeku, apan nauri kata, kalu sukak dhari Tuwan ponnya
mau, sini saja lëbih banyak, puhun klapër sini baik.
Dari apa itu disana, sudah habis para makar berjalan ini, Tumenggung
Cokrojoyo, kemudian menjawab kata-kata itu, kalau suka dari Tuan
pohonnya mau, sini saja lebih banyak, pohon kelapa sini baik.
76. Sudhah baik ini saja, puhun banyak dhengën dhakët dhisini, kalu
susah jadhi itu, saya bawak këlana, kira-kira puhun adha apat
ratus, Ki Tumënggung Cakrajaya, saya kira adhah lagi.
Sudah baik ini saja, pohon banyak dengan dekat disini, kalau susah jadi
itu, saya bawa pasukan penjelajah, kira-kira pohon ada empat ratus, Ki
Tumenggung Cokrojoyo, saya kira ada lagi.
77. Ada sini banyak klapa, saya kira apat ratus sëkali, Tuwan Kurnel gya
lumaku, lajëng dhatëng Sumbëran, lan Tumënggung Arumbinang
ingkang tumut, lan Ngabehi Wangsacitra, Ki Cakrajaya Bupati.
94
Ada sini banyak kelapa, saya kira empat ratus sekali, Tuan Kolonel segera
berangkat, terus menuju Sumberan, dan Tumenggung Arumbinang
yang ikut, dan Hangabehi Wongsocitro, Bupati Ki Cokrojoyo.
78. Lajëng wau mësanggrahan, neng Pasucen anjog wau ing biting,
sapraptane prentah angsung, dhatëng Wangsasëmita, miwah
Rangga Martaprawira tan kantun, priyayi kalih asagah, ature
sandika sami.
79. Kinon ngërig tiyang kathah, anggër uwong sakehe tiyang alit, kinon
samya bëkta wadung, karya beteng Cëngkawak, gih sandika ature
rangga sëdarum, tanapi mantri sadaya, sëmana wus amrentahi.
81. Praptane wadya arahan, neng Cëngkawak jam pitu wayah enjing,
punika parentahipun, Tumënggung Cakrajaya, wong arahan kang
sami ambëkta wadung, ken nëgori kang tirisan, ingkang bëkta
tumbak sami.
95
82. Kinon angusungi griya, pan kinarya pësanggrahan priyayi, tanapi
para tumënggung, miwah para këpala, ing jam tiga pësanggrahan
dadi sampun, kalih atus angsalira, gëlugu kang den tëgori.
84. Wëstane kraman kang jarah, nama lami kraman ingkang akësit,
Tumënggung Cakradirjeku, këlawan Nilasraba, bëkta bala
kathahipun kalih atus, asikëp bëdhil lan tumbak, granggang
atanapi bandhil.
Nama para makar yang liar itu, nama para makar lama yang gesit,
Tumenggung Cokrodirjo itu, dan Nilosrobo, membawa pasukan
sebanyak dua ratus orang, bersenjatakan senapan dan tombak, bambu
runcing dan ketapel.
---oooOooo---
96
PUPUH XXXII
DURMA
97
Barisan Ki Cokrojoyo sampai ke Bedug, para makar naik ke gunung,
kemudian mereka bubar, para makar ke mana-mana, ada yang naik
gunung, ketika itu, orang-orang desa semua mengungsi.
98
Ki Tumenggung Cokrojoyo sudah pulang, semua pasukannya
mengiringi, sampai di tempatnya, Pasucen Kemanukan, sudah sampai
langsung menuju benteng, sudah tertata, hanya selama empat hari.
11. Sarëng dintën ing Rëbo sami siyaga, samya budhalan malih,
dhatëng ing Cëngkawak, anëgori tirisan, Ki Wangsacitra Ngëbehi,
Wangsasëmita, lan Martaprawireki.
Ketika pada hari Rabu mereka bersiaga, mereka berangkat lagi, datang
ke Cengkawak, menebangi pohon kelapa, Ki Wongsocitro Hangabehi,
Wongsosemito, dan Martoprawiro.
13. Tigang atus angsale punang tirisan, tëksih dipun pagëri, sarëng
wanci Asar, sami mantuk sadaya, dhatëng ing Pasucen malih, datan
antara, kraman dhatëngi malih.
99
Dan lagi Ki Ronggo Martoprawiro, bersama prajuritnya, segera cepat-
cepat datang, ke desa Soko, para makar sudah lama berbaris, tidak lama
kemudian, terus tembak-menembak.
18. Apan kathah kang tatu wadya këraman, wontën kang banjur mati,
Rangga Tamënggala, tatu pupu kang kiwa, pun Panji Jayengtirteki,
kapale plangka, sukunya tatu ngarsi.
Dan pasukan makar banyak yang terluka, ada yang kemudian mati,
Ronggo Kertomenggolo, terluka paha kirinya, Panji Jayengtirto,
kudanya berwarna belang putih, kaki depannya terluka.
19. Wontën malih wadya kraman kang arahan, rinampog lajëng mati,
anulya katilar, dangu-dangu agësang, sampuning pëjah atangi,
nulya angucap, pa gene ingsun kari.
100
tidak mengalami peperangan, bertemu kesunyian, para makar sudah
habis.
101
26. Jadhi brënti bolenya manëgor klapa, sëmuwa prang sëndhiri,
sama itu kraman, mangke sampe sëkarang, ini saya jaga sini, lah
pëgimana, tu kraman mëksih brani.
27. Kurnel kata iya sudhah krëja lëkas, Tumënggung anauri, ya bole
lëkasnya, tan dangu sigra prentah, Tumënggung Cakrajayeki,
dhatëng kang wadya, sadaya para mantri.
102
Ganti yang diceritakan para makar yang datang, pemimpin prajuritnya,
Basah Joyosundargo, dan Kertopengalasan, serta Resoprojo ini,
Pangeran putera, Diponegoro yang dahulu.
32. Ingkang sëpuh wus jumënëng nama Sultan, Heru Cakra Dul
Khamid, salin namanira, kagëntekakën putra, kang dhatëngi ing
samangkin, aneng Cëngkawak, sigra tarung prajurit.
Yang tua sudah menduduki jabatan Sultan, Heru Cokro Abdul Hamid,
berganti namanya, digantikan puteranya, yang mendatangi pada waktu
sekarang, di Cengkawak, segera bertarung para prajurit.
33. Pangran Blitar neng jro beteng ing Cëngkawak, sadaya pra priyayi,
pan amping-ampingan, beteng kang dereng dadya, sakathahe pra
Kumpëni, amping-ampingan, awëdi këna mimis.
36. Pan gumuruh swarane kang wadya bala, kraman sami ngunduri,
binujung lumajar, marang Martaprawira, kraman sami malbeng
desi, ing Sumbërsela, kraman sadaya gusis.
103
37. Ki Tumënggung Cakrajaya sigra tindak, ambujung kraman sami,
Kyai Cakrajaya, dumugi kidulira, dhusun nama Selabeji, kraman
anggiwar, pun Pëngalasan kithing.
41. Lingsir kilen awit genira ayuda, wus Asar dereng mari, nënggih
dennya aprang, obat mimis wus tëlas, tumënggungipun Kumpëni,
prajuritira, ingundurakën sami.
104
42. Sinënjata dhatëng wadya bala kraman, prajuritira sami, Kyai
Cakrajaya, ya ta ana kang këna, pilinganira kang kanin, niba
kalumah, nanging nora ngëmasi.
43. Nanging pelor pinëndhët pan sampun këna, tan lëbët tatuneki, sira
Sasëmita, sami ayun-ayunan, lawan Jayaprabangseki, Rësasëmita,
tumbak këpalang kenging.
Segera dua puluh orang Kumpeni yang datang, dari dalam benteng,
membantu obat mesiu, kepada pasukannya, Tumenggung Cokrojoyo,
segera bertindak, Ki Tumenggung maju lagi.
47. Sawadyane kang para mantri sadaya, prajurit wangsul malih, lan
Kumpëni samas, kang sami napung yuda, arëmpëg samya marani,
dhatëng këraman, brandhal angësuk wani.
105
Beserta pasukan para mantri semua, para prajurit kembali lagi, dan
Kumpeni semua, yang terjun dalam peperangan semua, serempak
mereka mendatangi, kepada para makar, para berandal mendesak
dengan berani.
48. Bubar larut sadaya kraman lumajar, kasoran ing ajurit, den usir
parannya, prapteng dhusun ing Krasak, kang kilen aniba tangi,
prapta ing desa, Sawiyara kang nami.
Diceritakan para makar itu tidak lama, segera datang lagi, mendekati
Cengkawak, pemimpin perangnya, Pangeran Diponegoro,
Joyosundargo, dan Joyoprawiro ini.
106
Joyoprabongso beserta Joyopragoto, dan bersama Pengalasan, banyak
prajuritnya, mereka yang datang, yang hendak menyerbu benteng,
benteng Cengkawak, yang dari sebelah barat jalan.
56. Tan antara këraman kang sami prapta, sangking kidul nëkani,
Kërtapëngalasan, lan Pangran Dipapraja, sakehe para ngabehi,
rangga këraman, kathah prajuritneki.
Tidak lama kemudian para makar yang datang, dari selatan mendatangi,
Kertopengalasan, dan Pangeran Diponegoro, seluruh para hangabehi,
ronggo makar, banyak prajuritnya.
57. Sigra nëmpuh këraman sing kidul bayak, nulya dipun tarungi,
mring prajuritira, Tumënggung Cakrajaya, arame përangireki,
datan antara, mriyëm jro beteng muni.
107
58. Bubar larut sakeh kraman nunjang-nunjang, nulya sami kausir,
prapteng Ngandul desa, brandhal arëbut gësang, prajurit
Cakrajayeki, wangsul sadaya, grëbëg tumënggungneki.
---oooOooo---
108
PUPUH XXXIII
KINANTHI
Bertepatan pada hari Ahad, pada tanggal satu, itu pada bulan Dzulhijjah,
ada pesuruh yang datang, langsung menuju benteng di Cengkawak, Ki
Tumenggung menemui.
Utusan terus berkata, kepada Kyai Cokrojoyo ini, pesuruh utusan itu
berkata, saya diutus oleh Kumpeni, memanggil kepada kamu, datanglah
ke Sumurpakis.
109
Ki Tumenggung berkata pelan, kepada Kumpeni itu, Kumpeni itu
berkata pelan, ini Tuan Jenderal kasih, senjata itu bernama, dua buah
pistol kecil-kecil.
9. Sudhah Tuwan saya itu, saya pulang dari sini, mau pulang dhi
Cëngkawak, tradhak adha jaga biting, Kumpëni kata lah iya, kowe
sudhah baik-baik.
Sudah Tuan saya itu, saya pulang dari sini, mau pulang di Cengkawak,
nanti tidak ada yang menjaga benteng, Kumpeni berkata lah iya, kamu
sudah baik-baik.
110
11. Sëmana kathah kang ngrungu, Tumënggung ginanjar bëdhil, pra
Tumënggung keh miyarsa, punapa malih wong cilik, wus misuwur
sanëgara, Tumënggung ginanjar bëdhil.
12. Gënti kang kocapa wau, Jëng Gusti Pangran Dipati, kang wontën
Këdhungmaesa, sëmana ngandika aris, dhatëng wau ingkang
wadya, dhawuhira Kangjëng Gusti.
13. Heh bocah sira ngong utus, timbalana dipun aglis, Ki Tumënggung
Cakrajaya, kang ana Cëngkawak biting, lah mara ge lumakua,
bëktaa jaran ben aglis.
111
16. Tumënggung ature nuhun, sandika karsaning Gusti, wus dandan
Ki Cakrajaya, lumampah sawadya ngiring, datan kawarna ing
marga, sëmana anulya prapti.
18. Jëng Pangran ngandika arum, mring Kyai Cakrajayeki, iki ana
surat prapta, sangking Surakarta nagri, iya tëka Kangjëng Sunan,
ing Surakarta nëgari.
Sang Pangeran berkata lembut, kepada Kyai Cokrojoyo, ini ada surat
datang, dari kota Surakarta, iya datang dari Sang Sunan, di kota
Surakarta.
112
Adipati Cokrojoyo itu, berkata terima kasih sambil menyembah,
termasyhur bagi orang Tanggung semua, besar kecil laki-laki
perempuan, bahwa Adipati Cokrojoyo, diangkat menjabat Adipati.
113
27. Para mantrinira suyud, Dipati ngandika aris, pan kula tampa
ganjaran, sangking Jëng Sunan nëgari, dipun ëlih nama kula,
Cakrajaya den namani.
28. Ing karsane Jëng Sinuhun, kula ken nama Dipati, limang atus
bawah kula, ing Tanggung kang dadi linggih, wus nëtëpi jënëng
ingwang, Bupati Tanggung saiki.
29. Kabeh siti gangsal atus, sami sowan mring Dipati, Kya Dipati
Cakrajaya, kathah kang tinanëm mantri, dhateng Kyai Cakrajaya,
suyud kabeh para mantri.
30. Lami neng Cëngkawak tugur, apan sami gunëm pikir, karsane
badhe ngëmandhah, dhatëng Bëdhug kang den incih, sëmana
rëmbuge rikat, wus tata budhalan sami.
114
Di Bedug yang bernama Mas Tumenggung, Cokrodirjo namanya, dan
Tumenggung Nilosrobo, Tumenggung Kusumodipuro, Underberek dan
Ingslar, delapan puluh orang pasukannya.
34. Sëksana lajëng atarung, arame denira jurit, Kya Dipati Cakrajaya,
tan kasoran dennya jurit, bërandhal mawut sadaya, tan ana kang
mangga pulih.
36. Punang brandhal wus lumayu, Kya Dipati bujung wani, dhatëng
kraman kathah-kathah, bërandhal munggah ing ardi, marang
dhusun ing Suwela, këraman binërëg wani.
115
38. Karsanipun tëksih ngëlud, pambujunge datan bali, desa Suwela
pan bubar, rinayah darbek wong bumi, wisma tëlas ingobaran,
bebek ayam den rayahi.
40. Angsal kapal mung pipitu, lajëng mantuk kang prajurit, Ki Dipati
Cakrajaya, sëmana sampun apanggih, lan Kumpëni ingkang nama,
Undërberëk namaneki.
43. Lami-lami Kurnel wau, ing Waja kinarya biting, Kurnel Klerës
karëpira, lan Kapitan Amagilis, damël beteng aneng Waja, akathah
arahan prapti.
116
Lama-kelamaan Sang Kolonel, membuat benteng di Wojo, kehendak
Kolonel Cleerens, dan Kapten Amagilis, membuat benteng di Wojo,
banyak orang kecil datang.
48. Wëlanda saya angingkud, bitinge saya mratani, lah padha sira
pikira, umatur prajurit sami, yen angsal idi paduka, jing enjing
kula lurugi.
117
49. Sëmana wus tata sampun, sakathahe kang prajurit, Kangjëng
Sultan Heru Cakra, Ngabdul Khamid Amir Mukmin, sadaya
sampun siyaga, prajurit budhal tumuli.
Ketika itu sudah bersiaga, seluruh prajuritnya, Sang Sultan Heru Cokro,
Abdul Hamid Amirul Mukminin, semua sudah bersiaga, para prajurit
kemudian berangkat.
50. Datan dangu nulya rawuh, kathahe para prajurit, sadaya këlambi
abang, akathah ingkang prajurit, Kangjëng Sultan Heru Cakra,
anënëdha ing Hyang Widi.
51. Mugi Hyang paringa tulung, mring umat kang sami mukmin, muga
kapir kalahëna, panuwune Sultan nguni, Jëng Sultan langkung
sungkawa, prihatin sajroning galih.
53. Arame ing yudanipun, sakathahe kang prajurit, datan wontën kang
kasoran, kang aprang ungkih-ingungkih, dangu-dangu kraman
kalah, bërandhal kathah kang mati.
118
Orang-orang Belanda yang mati, tujuh orang jumlahnya, Magilis
kemudian marah, terluka tangan kirinya, kemudian mereka mundur,
orang Kumpeni seluruhnya.
55. Baris kraman keh lumayu, sadaya sami malëncing, mulih prapta
ngarsanira, Kangjëng Sultan Ngabdul Khamid, Jëng Sultan aris
ngandika, dhatëng kang para prajurit.
Barisan para makar banyak yang melarikan diri, mereka semua terbirit-
birit, pulang sampai di hadapan, Sang Sultan Abdul Hamid, Sang Sultan
berkata lembut, kepada para prajuritnya.
57. Kawula numbak ping pitu, Wëlandi kang sami mati, sampune
bubar sadaya, sakathahe wong Kumpëni, benjing enjing linurugan,
dawëg sami den lampahi.
58. Sarëng enjing tarung pupuh, Wëlandi kathah kang mati, salamine
pra Wëlanda, wontën beteng wae sami, aprang ambal kaping tiga,
Wëlanda kathah kang mati.
119
Mereka membuat benteng itu, sebulan lamanya, berperang sampai
tiga kali, Kumpeni banyak yang mati, tetapi tidak bergeser, Kumpeni
semakin bersungguh-sungguh.
60. Kumpëni bandhane agung, wong Jawa kathah kang miskin, mila
kawon yudanira, apan kirang ëber budi, Kumpëni bandhane
kathah, bangsa Jawa tan nandhingi.
Harta Kumpeni banyak, orang Jawa banyak yang miskin, maka kalah
perangnya, dan kurang luas pemikirannya, harta Kumpeni banyak,
bangsa Jawa tidak bisa menandingi.
62. Beteng Waja kendël sampun, wus dadi pan sampun rakit, mariyëm
maju sëkawan, saradhadhu kang jagani, gunggung satus kalih
dasa, saradhadhu kang jagani.
Benteng Wojo sudah berhenti, sudah jadi dan sudah siaga, meriam
dipasang empat buah, serdadu yang menjaganya, sejumlah seratus dua
puluh orang, serdadu yang menjaganya.
63. Tëtëp Landa galihipun, Jëng Sultan tan purun malih, angraos
kasoran yuda, Jëng Sultan sëmu prihatin, asangët gennya nëlangsa,
Heru Cakra Ngabdul Khamid.
Pendapat Belanda tetap, Sang Sultan tidak mau lagi, merasa kalah
perang, Sang Sultan agak prihatin, beliau sangat menderita batinnya,
Heru Cokro Abdul Hamid.
64. Prajurite pra tumënggung, ing Batang Këndhal nëgari, kang sami
wontën ing Waja, mung sekët kathahireki, gënti mangke kawuwusa,
kocapa isining këndhil.
120
65. Pan uwos kang dadi rangsum, kalangkung denira awis, pancenipun
rëgi suwang, sëmana rëgi sëringgit, Kumpëni lajëng putusan,
dhatëng Këdhu mirah pari.
66. Nulya Tuwan Kurnel gupuh, anurati dhatëng biting, beteng Waja
sampun prapta, Tumënggung Batang nëgari, lawan Tumënggung
ing Këndhal, kang surat pan sampun prapti.
67. Punang surat sampun katur, ing Batang Sang Adipati, tinampan
sigra winaca, ungële bukaning tulis, asigra Tumënggung Batang,
kalawan ingkang prajurit.
121
Sang Kolonel yang akan mengutus, kepada kedua tumenggung itu, di
Kendal serta di Batang, dan Kapten Magilis, disuruh ke Wonosobo,
sudah bersiap-siap mereka semua.
71. Sigra budhal pra tumënggung, lan Kapitan Amëgilis, tan kawarna
lampahira, tan antara nulya prapti, aneng dhusun Wanasaba, pra
tumënggung lan Kumpëni.
74. Mayor Burkës marga lunyu, punang beteng sampun dadi, iya
lepen Këmit tanah, Tuwan Mayor ingkang kardi, Tumënggung
Brangtadiningrat, Karangbolong bitingneki.
Mayor Burkes di jalan licin, bentengnya sudah jadi, iya di tanah sungai
Kemit, Tuan Mayor yang membuat, Tumenggung Brongtodiningrat,
Karangbolong bentengnya.
122
76. Tumënggung kalih puniku, ingkang sami karya biting, Kawisinggil
sampun dadya, pan angalih karya malih, damël biting wontën
Wawar, acëlak lawan tëlagi.
78. Gëntiya ingkang winuwus, kang wontën Lëdhok ing ardi, Mëgilis
sawadyanira, damël biting sampun dadi, lajëng damël malih samya,
ing Mrëden namaning desi.
123
Sang Pangeran di Kedungkebo, para mantri banyak yang menghadap,
berkata pelan, yaitu kepada Arumbinang, nah kamu berangkatlah,
menyusul kepada Kumpeni.
82. Kang ingatag wus lumaku, mundur sarya awot sari, sigra
Arumbinang kesah, këpanggih wontën ing margi, kalawan urang
Bëlanda, sëksana arëmbag pikir.
84. Gënti wau kang winuwus, Mayor Burkës ingkang nami, akarya
biting ing Soka, kaliyan ing Pancar desi, tan alami nulya dadya,
beteng kalih sarëng dadi.
124
87. Sasi Sura tanggalipun, marëngi kaping satunggil, dina Tumpak
duk sëmana, taun Ehe amarëngi, taunira sinëngkalan, angrasa
mancaning jalmi.
91. Mayoripun amung satu, litnane gangsal winarni, wus lëpas ing
lampahira, tan dangu nulya ge prapti, Ngrawong namanipun desa,
nirwikara samya prapti.
92. Wus tata ing barisanipun, sadaya para prajurit, kocapa kala
sëmana, baris Ngrawong wus miranti, sampunira lama-lama,
wontën kraman andhatëngi.
125
Sudah tertata barisannya, para prajurit semua, diceritakan pada waktu
itu, barisan Rawong sudah siaga, sesudahnya lama-kelamaan, ada para
makar yang mendatangi.
93. Baris kraman liwat tangguh, neng Pinatak gennya baris, akathah
prajuritira, lan Ngrawong mung ëlët kali, Ki Dipati Cakrajaya,
pan sami arëmbug pikir.
---oooOooo---
126
PUPUH XXXIV
DURMA
Barisan para makar yang datang sudah dekat, dengan tempat barisan
Adipati, Kyai Cokrojoyo, di desa Pinatak, tempat para makar berbaris,
nama-nama para makar itu, Tumenggung Nilosrobo.
4. Kyai Cakrajaya suru ngecu kraman, sini saya kasihi, lima puluh
orang, tambur satu ni sorang, Landa satu sudah ini, ko sama-sama,
pëgi lëkas jalani.
Kyai Cokrojoyo suruh merampok para makar, sini saya kasih, lima
puluh orang, genderang satu ini seorang, Belanda satu sudah ini, kau
sama-sama, pergi lekas jalani.
127
Ketika itu sudah sampai di desa Rawong, serdadu dan Kumpeni, mereka
berunding, mereka yang akan merampok, semua para prajurit, mantri
yang pemberani, sesudah bersiaga kemudian berangkat.
10. Sëparane këraman munggah mring arga, latri tëngah jam enjing,
wontën luhur arga, brandhal pating salëbar, ana ingkang angum
kali, pating kadhungsar, kabujung ing prajurit.
128
Ke manapun para makar naik ke gunung, tengah malam jam pagi,
berada di atas gunung, para berandal bertebaran, ada yang berendam di
sungai, tersesat-sesat, dikejar oleh prajurit.
Kyai Cokrojoyo berteriak keras, entah tidak tahu kamu berteriak, terlalu
banyak bicara, segera ambil tindakan, Kyai Adipati berteriak keras,
jauh tempatnya, nah tombaklah segera.
129
Dengan kamu teriak-teriak hasilnya apa, perintah Ki Adipati, menyuruh
menombak makar itu, hai segera Wirosroyo, tembaklah makar itu
sampai kena, Ki Wirosryo, disuruh oleh Sang Adipati.
18. Apan kenging uwangira datan pëjah, sinangkuh nulya lalis, putra
labuh pëjah, ngamuk lawan curiga, sinënjata apan kenging, kang
putra pëjah, sadaya ngamuk sami.
130
Wirosroyo terus menembak tidak kena, berganti musuhnya, terlalu
banyak orangnya, saat itu tanah samar-samar (menjelang pagi hari),
memergoki seorang ronggo bersembunyi, ronggo makar, namanya
Kertomenggolo.
21. Sinënjata rangga kang lagya singidan, kenging jaja trus gigir,
ilatira mëdal, sangking prërënding nyawa, angamuk dipun but
katri, sampun palastra, Rangga Tamënggaleki.
131
Tombak Wirosroyo diinjak, patah menjadi gula-gula, si Wirosroyo,
hatinya hilang, berlari miring-miring ketakutan, sambil berkata, di
dalam hati.
26. Ya wong apa dene ta kagila-gila, awake kaya wësi, tumbak pirang-
pirang, tek putung cinandhakan, ananging nora malësi, malësa
numbak, ingong tan wande posit.
30. Kya Dipati Cakrajaya wus amapan, genira badhe jurit, anarungi
kraman, lawan Gorawëcana, pan kaprënah ingkang rayi, lan Kya
Dipatya, sëmana dadi kanthi.
132
31. Kraman ingkang lumajëng ngungsi mring arga, lajëng sami
kabëlik, lawan Ki Dipatya, Cakrajaya neng arga, anulya binujung
wani, samya lumajar, Mënggung Cakradirjeki.
133
Kalah besar Joyowilogo jatuh terjerembab, terus diikat, yang mengikat
Kyai Prawirodikromo, dan sudah dieratkan, Joyowilogo, tidak bisa
bergerak-gerak.
134
42. Wontën malih bandhangan wërni sënjata, rolas kathahireki,
asangkuh sadaya, pëdhang gangsal antuknya, sami kërang slaka
putih, dhapuring pëdhang, suduk wesane bëcik.
Ada lagi rampasan berupa senjata, dua belas buah jumlahnya, semua
bersangkur, mendapat pedang lima buah, semua memakai penutup
gagang selaka putih, bentuk pedangnya, suduk wesanya baik.
Dan tombak dua puluh buah jumlahnya, enam buah lebihnya, Kyai
Adipati segera, kembali turun dari gunung, semua pasukannya
mengiringi, Kyai Cokrojoyo, bertemu dengan Kumpeni.
Segala macam barang rampasan itu semua, saya serahkan kepada Sang
Pangeran, Pangeran Kusumoyudo, yang berada di Kedungkebo, Sang
Pangeran Pangeran Adipati, Sang Adipati, berangkat dan pasukannya
mengiringi.
135
47. Sarupane bandhangan iku aturna, marang Kurnel Kumpëni,
sandika turira, Dipati Cakrajaya, sigra lengser awot sari, lajëng
lumampah, dhatëng gene Kumpëni.
48. Tan kawarna lampahe aneng ing marga, prapteng ngarsa Kumpëni,
alon aturira, Dipati Cakrajaya, mring Tuwan Kurnel Kumpëni,
kula dinuta, sudara Kangjëng Gusti.
50. Sapa ini nama pa masih sudhara, Kya Dipati nauri, iya misih
sama, sudhara Puspadirja, itu misih dhëkët jadhi, sudhara jugak,
Sugriwa saya ini.
Siapa ini nama apa masih saudara, Kyai Adipati menjawab, iya masih
sama, saudara Puspodirjo, itu masih dekat jadi, saudara juga, Sugriwo
saya ini.
51. Kurnel lajëng angucap mring Cakrajaya, nyang misih hidup ini,
sëmuwa kasihan, sëmuwa ini bawak, dha barisan besuk pagi,
ngong kasih obat, kang sami tatu bësi.
Sang Kolonel terus berkata kepada Cokrojoyo, yang masih hidup ini,
semua orang-orang kecil, semua ini bawa, kepada barisan besok pagi,
saya kasih obat, semua yang luka diobati.
136
Rampasannya dipilah-pilah rupa barangnya, sudah di periksa dengan
teliti, oleh Kolonel Belanda, semua rupa barangnya, semua peralatan
diambil, yang diperiksa, semua sudah habis.
54. Tuwan Kurnel kang lumampah saha bala, lawan para prajurit,
Kyai Cakrajaya, sëmana tindak pyambak, atanapi ingkang rayi,
Gorawëcana, sami tumut nindaki.
55. Sigra wau Kya Dipati Cakrajaya, mësanggrahan kang desi, Wunut
namanira, këlawan rayinira, Behi Gorawëcaneki, ingkang tan
pisah, wong anom nama Behi.
---oooOooo---
137
PUPUH XXXV
SINOM
Orang dengan sebutan mantri letnan, dua puluh lima orang jumlahnya,
jumlah prajuritnya, lima ratus orang jumlahnya, ketika itu sudah
berangkat, dari Semarang semua, tidak diceritakan di perjalanannya,
sudah sampai di kota, di Magelang menginap mereka beristirahat.
138
Begitu pagi hari segera berangkat, semua sudah sampai gunung,
dipercepat ceritanya, tidak diceritakan di perjalanannya, tidak lama
kemudian sampai, sudah turun dari gunung, sampai di Baledono, terus
menginap hanya semalam, sesudah fajar pagi hari semua berangkat.
139
ikut di belakang, itu adalah temannya, keduanya sudah berangkat,
tidak lama kemudian sampai, di benteng di Wojo bersama-sama
kedatangannya.
Ketika itu sudah berada di Wojo, kedua pangeran itu, dengan Tuan Seh
yang ikut di belakang, mereka semua orang-orang taklukan, berjajar
kedua pangeran itu, yang ketiga Tuan Seh itu, mereka sudah bersiaga,
biarkan kedua pangeran itu, dan temannya Tuan Seh yang berada di
Wojo.
140
namanya, tidak diceritakan di perjalanannya, suratnya sudah sampai, di
Rawong suratnya diserahterimakan.
14. Sama litnan satu Landa, nyang brënama Litnan Liwit, krëja bëtul
suru jaga, Pinatak sëmuwa ini, nënggih ungëling tulis, sigra Kya
Dipati gupuh, sampuning maca surat, sëksana dandan tumuli,
wadyanira ing Ngrawong ngiring sadaya.
Bersama letnan satu orang Belanda, yang bernama Letnan Liwit, kerja
betul suruh jaga, Pinatak semua ini, yaitu bunyi suratnya, segera Ki
Adipati bergegas, sesudah membaca surat itu, kemudian segera bersiap-
siap, pasukannya yang di Rawong semua mengiringi.
141
17. Datan lama nuli dadya, agancang caritaneki, rakite sampun
prayoga, punang beteng langkung apik, nanging dereng den goni,
Dipati Cakrajayeku, anulya ingutusan, pan lajëng dipun aturi,
dhatëng Kurnel ing Ngrawong panggenanira.
19. Kya Dipati Cakrajaya, anulya dandan tumuli, tan adangu lajëng
budhal, sawadya Kya Dipati, datan kawarneng margi, sëmana pan
sampun rawuh, Dipati Cakrajaya, wus prapteng ngarsa Wëlandi,
Ki Dipati angajak samya tabeyan.
20. Wusnya tabe mundur sigra, sëksana tata alinggih, Sang Dipati
Cakrajaya, kang wadya sami anangkil, pëpak andher neng wuri,
wurine bëndaranipun, kurnele dereng mëdal, Litnan Lirwit
amarani, dhatëng Kurnel malëbët sajroning kamar.
142
21. Datan dangu nulya mëdal, Tuwan Kurnel marang jawi, Kya Dipati
sigra mara, tabenira angareni, Dipati lan Wëlandi, wus tabeyan
samya lungguh, neng kursi jëng-ajëngan, Tuwan Kurnel takon
aglis, mring Dipati heh Dipati Cakrajaya.
Tidak lama kemudian keluar, Tuan Kolonel menuju luar, Kyai Adipti
segera mendatangi, memberi salamnya belakangan, Sang Adipati dan
Belanda, sesudah memberi salam, mereka duduk, di kursi berhadap-
hadapan, Tuan Kolonel segera bertanya, kepada Sang Adipati hai
Adipati Cokrojoyo.
22. Mana beteng dhi Pinatak, apa kira sudhah jadhi, tapi bëlun
jënëngi, sëbab itu kurang bagus, sapa adha dhisana, nanti kraman
taruk api, pan dhibakar beteng nanti sama kraman.
Mana benteng di Pinatak, apa dikira sudah jadi, tetapi belum ditempati,
sebab itu kurang bagus, siapa yang ada disana, nanti para makar
menaruh api, dan dibakar benteng nanti oleh para makar.
23. Ki Dipati lon ngandika, dhisana itu prajurit, iya saya punya orang,
suru jaga baik-baik, lagi rang bawak bëdhil, banyak orang apat
puluh, prajurit itu saya, nyang sama kang jaga biting, dhi Pinatak
itu tempat tëngah utan.
Ki Adipati berkata pelan, disana itu prajurit, iya saya punya orang,
suruh jaga baik-baik, lagian orang itu membawa senapan, sebanyak
empat puluh orang, itu prajurit saya, yang bersama-sama yang menjaga
benteng, di Pinatak itu tempatnya di tengah hutan.
24. Heh lagi adha mantrinya, Kurnel lëga jroning galih, sëmana lajëng
alënggah, gumuyu angëntrog wëntis, age caritaneki, sëksana ana
wong rawuh, bëbëkël wau desa, Bangkuning namaning desi, sigra
matur bëkël mring bëndaranira.
Hai lagian ada mantrinya, Sang Kolonel lega di dalam hatinya, ketika
itu terus duduk, trtawa menghentakkan betisnya, dipercepat ceritanya,
kemudian ada orang datang, sorang bekel dari desa, Kembangkuning
nama desanya, segera melapor bekel itu kepada tuannya.
143
Saya melapor Tuan, sekarang ini para makar datang, sangat banyak
pasukannya, para makar yang mendatangi, kemudian Kyai Adipati,
berkata kepada kolonelnya, Kolonel Cleerens itu, kemudian Sang
Kolonel bergegas, terus berkata kepada bekel yang mewartakan.
26. Dene dangu datan warta, milane wau Kumpëni, asrëngën dhatëng
kang warta, kang nama Bëkël Bangkuning, datan antara lami,
sigra wontën tiyang rawuh, sangking beteng Pinatak, utusane
rangga nënggih, sigra matur sang duta dhatëng bëndara.
27. Aturipun punang duta, wontën tiyang wau latri, alangkung datan
sëraba, sinapa datan nauri, binujung datan këni, tan kantënan
purugipun, apan samya lumajar, tan panggih paranireki, lajëng
Kurnel aminggah dhatëng Suwela.
Laporan utusan itu, ada orang tadi malam, lewat tidak bersuara, ditegur
tidak menjawab, dikejar tidak kena, tidak jelas perginya, kemudian
mereka melarikan diri, tidak ditemukan arahnya, terus Sang Kolonel
naik ke Suwelo.
28. Wus cëlak nulya kawarta, kraman kang liwat ing latri, pëngagëngira
ing kraman, Prawiradirja prajurit, basah lungguhireki, lawan
Mërtanëgareku, lawan Jayasundarga, lan Pawirakusumeki,
langkung kathah prajurite para basah.
Sudah dekat kemudian diberitakan, para makar yang lewat pada malam
hari, pembesarnya para makar, prajurit Prawirodirjo, kedudukannya
sebagai basah, dengan Mertonegoro, dengan Joyosundargo, dan
Pawirokusumo, sangat banyak prajurit para basah.
Benderanya tujuh belas buah, dua ratus orang yang menunggang kuda,
mereka semua pemberani, sebelah selatan benteng jalannya dipenuhi,
144
para makar yang berbaris, jumlahnya lima ribu orang, langsung menuju
desa Bubutan, sebelah utara pasar jalan dipenuhi, terus ke barat
melewati desa Joso.
Terus menuju desa Wingko, jejak para makar berlari, Sang Kolonel
kemudian segera berangkat, dengan Ki Adipati, dan Kapten Ota ini,
dengan semua pasukan berkuda, pasukan berkuda Belanda diutus,
kemudian mereka disuruh memeriksa, kepada jejak para makar yang
berada di Wingko.
31. Gënti wau kang kocapa, Tuwan Kurnel prapta sami, aneng dhusun
ing Pinatak, pinirsa Pinatak nënggih, yëktos ing wau latri, mila
wontën kraman langkung, usar dhatëng Pinatak, wus tela genira
nëlik, panarkane kang langkung dalu punika.
32. Kang langkung beteng Pinatak, duk kalane wau bëngi, sigra Kurnel
wangsul samya, dhumatëng ing Ngrawong malih, kalawan Sang
Dipati, tan dangu nulya ge rawuh, neng Ngrawong pabetengan,
kocapa barisaneki, Kyai Dëmang Këtadiwirya kang nama.
Yang lewat benteng Pinatak, ketika pada malam hari, segera Sang
Kolonel kembali bersama-sama, menuju ke Rawong lagi, bersama Sang
Adipati, tidak lama segera sampai, di benteng Rawong, diceritakan
barisannya, Kyai Demang Ketodiwiryo namanya.
145
Dibakar oleh para makar, semua pondhokan habis, semua para makar
terus pergi, menuju Kranggan tujuannya, Sang Kapten segera bersiap-
siap, pasukan berkuda dan serdadu, menyelidiki kepada para makar,
tetapi takut menyerangnya, kepada para makar kepala mengatur
bersama pasukan berkuda.
35. Tuwan Mayor wau mëdal, pan sangking beteng ring Lëngis,
kalawan kang wadya bala, wolung dasa kathahneki, sadaya pra
Kumpëni, kang këpala saradhadhu, usare kawan dasa, kalawan
tumënggung siji, ingkang nama Tumënggung Sindunëgara.
36. Ambëkta prajuritira, mung satus kalih daseki, kang bëkta gaman
sënjata, putrane Dipati Tëgil, ngagëm sënjata sami, tiyang satus
kalih puluh, samya anginthil kraman, këraman sipëng Këmiri,
Tuwan Mayor asipëng ing Pacor desa.
146
Begitu pagi hari segera para makar, menuju Kroya perjalanannya, Tuan
Bulkes terus berangkat, di Pacor nama desanya, bertepatan dengan hari
Ahad, pada tanggal enam, ketika bulan Safar, tahunnya pada tahun Ehe,
Tuan Bulkes sgera berperang melawan para makar.
39. Kang jagi mriyëm punika, kalih dasa satus kalih, Tumënggung
Sindunëgara, putrane Dipati Tëgil, lan saradhadhu sami, tiyang
satus kalih puluh, anulya sira kraman, basah lungguhing priyayi,
ingkang nama Rahaden Prawiradirja.
Yang menjaga meriam itu, seratus dua puluh dua orang, Tumenggung
Sindunegoro, putra Adipati Tegal, dan serdadu bersama, seratus dua
puluh orang, kemudian para makar, priyayi berkedudukan basah, yang
bernama Raden Prawirodirjo.
Yang bersembunyi di dalam desa itu, segera para makar keluar, dari
desa itu keluarnya, kemudian mengamuk dengan sengitnya, para
makar mendesak dengan berani, kepada prajurit serdadu, senjata
sudah berbunyi, lima kali meriam yang berbunyi, yang kecil kemudian
berbunyi berulang tiga kali.
147
Saling mengempur peperangannya, serdadu didesak bersama-sama,
ditombak oleh para berandal, serdadu bubar habis, Raden Sindunegoro,
ketika itu terus mengamuk, pasukannya dihadapi, oleh prajurit makar,
kemudian bubar barisan Sindunegoro.
45. Yen sampun bujung andika, kang kari kula tarungi, dimena këdhik
balanya, gih kula ingkang narungi, sagah Jasundargeki, binujung
aglis lumayu, Basah Jayasundarga, pëlayune miring-miring,
Wiradirja amëmpën sajroning desa.
148
menyanggupi, diburu segera melarikan diri, Basah Joyosundargo,
pelariannya miring-miring, Prawirodirjo bersembunyi di dalam desa.
47. Rame dennya bandayuda, neng bulak kidul Kroyeki, sëmana usar
lumajar, kalawan para Kumpëni, ngidul playunireki, sisanipun
kang lumayu, usar kang sami pëjah, limalas cacahireki, saradhadhu
kang palastra kawan dasa.
48. Kala ing Sindunëgaran, cacahe ingkang ngëmasi, mung nëm likur
cacahira, kabeh iku tiyang Tëgil, kang mambu daging kulit, kawan
dasa parëng lampus, sami bëkta sënjata, kabandhang mriyëme
kalih, pan kabëkta dhatëng Prawiradirja.
149
terengah-engah, sisa dari yang mati, Pangeran Suryomataram, bersama
Kyai Sawunggaling, dan Hangabehi Wonoyudo di Telogo.
50. Sarëng ing dina Sëlasa, ping wolu tanggalireki, anuju ing wulan
Sapar, warnanën wau Kumpëni, Klerës ingkang anami, lan Mayor
Kolson puniku, kang samya pëbarisan, lepen Nglërëng sami kaping,
tinimbalan kalawan Kurnel Walanda.
53. Ananging Kurnel tan rëna, yen lamun sami angusir, karsane
Kurnel mëngkana, sami kinen damël biting, Bandhung namaning
desi, sëksana lajëng atutur, Kurnel alon ngandika, dhatëng Mayor
Kolson nënggih, lan Dipati ingkang nama Cakrajaya.
Tetapi Sang Kolonel tidak suka, bahwa kalau semua mengusir, kehendak
Sang Kolonel begini, semua disuruh membuat benteng, di Bandung
nama desanya, kemudian terus berkata, Sang Kolonel berkata pelan,
yaitu kepada Mayor Kolson, dan Adipati yang bernama Cokrojoyo.
150
54. Rëmbuge Kurnel Wëlanda, lah mara Mayor sireki, iya krëja biting
sana, pëgi Bandhung dhi tëmpati, pëgi dhisana ini, nyang nama
Dipati itu, Cakrajaya namanya, sudhah kowe sama pëgi, krëja
biting dhi Bandung itu tëmpatnya.
Sang Kolonel Belanda, nah silakan kamu Mayor, iya kerjakan benteng
sana, pergi ke Bandung tempatnya, pergi disana ini, itu yang namanya
Adipati, Cokrojoyo namanya, sudah kamu pergi bersama, kerjakan
benteng di Bandung itu tempatnya.
151
58. Kang nama Prawiradirja, Kapitan sampun udani, neng dhusun
lajëng sëmana, anulya Basah lumaris, wus mëdal sangking desi,
ing Këdhungtawon ranipun, ambujung mring Wëlanda, sëmana
lajëng ajurit, agëmporan yudane Prawiradirja.
59. Tëtkala awit ayuda, wit jam pitu wayah enjing, ngantos sontën jam
sëkawan, meh manjing surya mring bumi, kathah prajurit mati,
saradhadhu kathah lampus, wondene kang këbranan, saradhadhu
pitu iji, litnan usar ingkang pëjah mung satunggal.
Tatkala mulai berperang, mulai jam tujuh waktu pagi hari, hingga sore
hari jam empat, matahari hampir masuk ke bumi, banyak prajurit yang
mati, serdadu banyak yang mati, sedangkan yang terluka, serdadu tujuh
orang, letnan pasukan berkuda yang mati hanya seorang.
60. Usar lampus namung gangsal, dene kraman ingkang mati, kang
jëjër panji ming gangsal, sëlawe bala kang mati, wadya kang alit-
alit, Basah Gandasuma tatu, Basah Prawiradirja, inggih labët
astaneki, ingkang tëngën Basah Ganda pupu kiwa.
Pasukan berkuda yang mati hanya lima orang, sedangkan para makar
yang mati, yang berkedudukan sebagai panji hanya lima orang, dua
puluh orang pasukan yang mati, pasukan yang kecil-kecil, Basah
Gondokusumo terluka, Basah Prawirodirjo, juga terluka tangannya,
yang kanan Basah Gondokusumo paha kirinya.
61. Kang sami anandhang brana, kathah ingkang tatu mimis, sampun
dungkap jam nëm wayah, Sang Hyang Surya wus umanjing,
mundur kang sami jurit, samya mondhok kalihipun, neng
Mrinen kang Walanda, Den Basah wadya lit-alit, lawan Basah
Gandakusuma tan pisah.
Mereka yang menderita luka, banyak yang luka terkena peluru, sudah
menjelang waktu jam enam, Sang Hyang Surya sudah masuk, mereka
yang berperang mundur, kedua belah pihak semua beristirahat, yang
Belanda di Mrinen, Raden Basah dan pasukan kecil-kecil, dengan
Basah Gondokusumo tidak terpisah.
152
62. Sampun samya mësanggrahan, wadya lit lawan prajurit, wontën
dhusun Pëtarangan, salatri wus gagat enjing, Kapitan Ota nënggih,
sadaya samya lumaku, kabeh sawadyanira, umangkat dhatëng
Saruni, ingkang dherek Ki Dëmang Kramadimëja.
Mereka sudah beristirahat, pasukan kecil dan prajurit, berada di desa
Petarangan, semalam sudah menjelang pagi hari, Kapten Ota juga,
mereka semua berangkat, semua pasukannya, berangkat ke Saruni,
yang mengikuti Ki Demang Kromodimejo.
63. Arsa karya beteng samya, aneng dhusun ing Saruni, agancang
caritanira, beteng Saruni wus dadi, antaranipun nënggih, biting
dados laminipun, naming satëngah wulan, pan lajëng kraman
lëstari, samya ngetan lampahe Prawiradirja.
Mereka hendak membuat benteng, di desa Saruni, dipercepat ceritanya,
benteng Saruni sudah jadi, yaitu kira-kira, lama jadinya benteng, hanya
setengah bulan, dan terus para makar tetap melarikan diri, perjalanan
Prawirodirjo semua ke arah timur.
64. Rahaden Prawiradirja, pan lajëng dhatëng Tëlagi, mangkat
sangking Pëtarangan, mësanggrahan wontën Candhi, sarëng
antawis lami, wëtarane wolung dalu Prawiradirja mangkat,
dhumatëng dhusun Pëngasih, pan bandhangan mariyëm kalih
binëkta.
Raden Prawirodirjo, kemudian terus menuju Telogo, berangkat dari
Petarangan, beristirahat di Candi, setelah beberapa lama, sekitar delapan
malam, Prawirodirjo berangkat, menuju desa Pengasih, dan dua buah
meriam rampasan dibawa.
65. Bandhanganipun sunapan, sadaya tinilar sami, kang nëngga
Wirakusuma, senapati wetan Jali, Den Prawiradirjeki, gya matur
ing solahipun, Jëng Sultan wus narima, denira mënang ing jurit,
Kangjëng Sultan sëmana mijil ing karsa.
Senapan rampasannya, semuanya mereka tinggal, yang menunggu
Wirokusumo, senapati sebelah timur sungai Jali, Raden Prawirodirjo,
segera menyampaikan tindakannya, Sang Sultan sudah menerima,
bahwa mereka menang dalam peperangan, Sang Sultan ketika itu keluar
kehendaknya.
---oooOooo---
153
PUPUH XXXVI
MIJIL
2. Pan sun karya garwa sëlir, Kyai rëmbuge Sang Katong, Kyai
Maja tan suka ature, yen mangkotën karsane Sang Aji, kula tan
ngrëmbagi, karsane Sang Prabu.
Akan saya jadikan isteri selir, pendapat Sang Kyai terhadap Sang Sultan,
Kyai Mojo tidak menyukai kehendaknya, kalau begitu kehendak Sang
Sultan, saya tidak menyetujui, kehendak Sang Sultan.
Sebab Kyai Abdul Ra’uf itu, adalah orang yang Sang Sultan berguru,
tidak boleh putranya dinikahi, karena seolah-olah sudah satu ruh dengan
Sang Sultan, yang dikatakan dalam dalil, tidak boleh itu.
4. Lawan Kyai Kasongan ing nguni, wus sabil sangka wong, anglabuhi
Jëng Sultan karyane, yen kinawin wangkingan Sang Aji, punika
tan kenging, kitab ungëlipun.
Dan Kyai Kasongan pada waktu dahulu, sudah meninggal dalam perang
dari orang, yang perbuatannya membela Sang Sultan, kalau dinikahi
menjadi isteri selir Sang Sultan, itu tidak boleh, itu bunyi kitabnya.
5. Anëraka ing kitab sakëdhik, yen kinarya bojo, sampun kathah Dul
Rakup potange, sasat malës kabëcikaneki, yen mangkotën Gusti,
kawula arëmbug.
154
Melanggar dalam kitab sedikit, kalau dijadikan isteri, sudah banyak
piutang Abdul Ra’uf, seolah-olah membalas kebaikannya, kalau begitu
Tuan, saya sepakat.
7. Anuruti ing lair Sang Aji, batin langkung mirong, marang wau Ki
Maja ature, awit benceng tëtëpunganeki, Maja lan Sang Aji, wit
salayëng rëmbug.
Tetapi Kyai Mojo tidak mau, sangat tidak mau, juga senapati dan
patihnya, menerima kemarahan menyerahkan hidup matinya, Tuan diri
hamba, karena keturunannya.
155
11. Tiyang ngingërakën nagri Jawi, manah sangët bodho, Kangjëng
Sultan kudu mëksakake, dados pangulu Ki Maja malih,
salaminireki, nandhang sungkawa gung.
Orang mengelola negara Jawa, hati sangat bodoh, Sang Sultan harus
memaksakan, menjadikan penghulu Kyai Mojo lagi, selamanya,
menderita kesedihan yang besar.
12. Sabab tanah Pajang wus wëradin, kasaban ing mungsoh, dherek
Landi Pajang anterone, Kyai Maja gadhah atur malih, kula nuwun
idi, mring Pajang anglurug.
Sebab tanah Pajang sudah merata, didatangi oleh musuh, Pajang dan
sekitarnya ikut Belanda, Kyai Mojo mempunyai pendapat lagi, saya
minta ijin, mendatangi ke Pajang.
13. Lawan nuwun bala sewu iji, lëga tyase Katong, Kangjëng Sultan
manis timbalane, Tuwan Kaji nama Ngabdul Kadir, sakancanireki,
tiyang tigang atus.
Dan minta pasukan seribu orang, lega hati Sang Sultan, Sang Sultan
memerintah dengan manis, Tuan Haji Abdul Kadir namanya, beserta
teman-temannya, sejumlah tiga ratus orang.
15. Kyai Maja pra tumënggung sami, pamit mring Sang Katong,
nuwun idi dalëm sakancane, wus ingiden nulya budhal aglis, tan
kawarna margi, Sëndhangpitu rawuh.
156
16. Ngaler ngetan lampahe kang baris, duk kala sëmono, Wlandi baris
wetan nëgarine, lan Kumpëni aneng jro nëgari, miwah baris Jawi,
miyarsa Ki Guru.
Ke timur laut perjalanan barisan itu, pada waktu itu, Belanda berbaris
di sebelah timur kota, dan Kumpeni berada di dalam kota, dan barisan
Jawa, mendengar Ki Guru.
17. Kyai Maja kang angirid baris, sedyane mring Paos, badhe ngradin
Pajang sëdayane, dyan cinëgat samya den barisi, saleripun margi,
tuwin kidulipun.
18. Marga ngajëng sampun den barisi, dugi ing Këjambon, Kyai Maja
dugi ing wancine, kidul Bëdhoyo prang lan Kumpëni, tan wontën
kang mati, pan sami rahayu.
19. Wusnya aso bala mëntas jurit, Gus Ghajali rawoh, nyaosakën
surat Kumpënine, Gus Ghajali sampun centhel lami, lawan wong
Kumpëni, dados pikatipun.
20. Gus Ghajali ature amanis, dhatëng Kyai Maos, mugi Kyai
ngawëlarisake, tiyang Jawi agëng miwah alit, tuwin jalu estri,
andika katëmpuh.
157
21. Ijohane surat yen Kiyai, botën lawan popor, lah suwawi rëmbag
prayogane, sampun kantos panjang ngrisak jalmi, kula kang
nyagahi, Kumpëni turipun.
22. Gih punapa Kyai den rëmëni, Kumpëni angrajong, anuruti Kyai
pënjaluke, duk sëmana Ki Maja agampil, wus pësthining Widi,
ingkang Maha Luhur.
24. Pan surate gih andika sandhing, yen pirsa liyan wong, bok
kapëngkok tan tëbih lëbune, maring ngloji napa den karëpi, kula
kang jurungi, titi suratipun.
Sesudah lega hati Kyai Mojo, surat balasannya jadi, Bagus Ghajali
yang membawa suratnya, dan kakaknya yang sudah menjadi bupati, Ki
Kasan Besari, yang membawa surat balasan.
158
Sudah diterima oleh Kumpeni, dibuka dan dibaca, dari awal sampai
akhir, oleh Kumpeni senangnya tidak terkira, menghormati dengan
meriam berbunyi, enam kali berdentum.
27. Nulya budhal mëthuk wong Kumpëni, barise amaro, pan den apit
Ki Maja lampahe, aneng tëngah barise wong Jawi, liwat ngati-ati,
Kumpëni tyasipun.
28. Miwah Jawa kang tumut Kumpëni, pëngapite adoh, yen wong
Jawi tan golong pikire, kathah nyimpang urut margi, sarëng cakët
ngloji, ëlët tigang dhusun.
29. Kyai Maja sakancanireki, samya ajak ngaso, pra tumënggung salat
Ngasar kabeh, sampun bakda Kumpëni nyalëki, sadaya barisi,
ngapit ngurung-urung.
30. Pra Kumpëni baris ngrupak wani, kanan kering ngoso, pan pinëksa
mangsuk jro nglojine, para dolah tumënggung pra tuwin, Ki Maja
kang dhingin, prajurite kantun.
31. Wontën jawi sadaya wong cilik, gëgamane wuwoh, tan pinulung
tumbak lan bëdhile, sakantune prajurit kang kari, sarëng madya
latri, samya minggat dalu.
159
Semua orang kecil berada di luar, senjatanya bertambah, tidak
dikumpulkan tombak dan senapannya, sisa prajurit yang tertinggal,
begitu tengah malam hari, mereka pergi pada malam hari.
32. Dupeh prajurit tan den openi, Ngabdul Kadir dhoso, minggat
mawut wau sakancane, antawise pukul tiga latri, kesahipun icir,
ngetan ngalor ngidul.
33. Enjing gita sagung Kumpëni, Kyai Maja kinon, pan tinuding mring
Surakartane, lawan Kasan Bësari tan kari, lan Mukhamad Mësir,
sakreta akumpul.
34. Këtib Tuman lan Bagus Ghajali, lan Urawan awor, lawan Amad
Jënawi rowange, kumpul sakreta gya nambut kusir, kuda ngërap
pati, lir thathit wus mamprung.
35. Tan kawarna lampahe neng margi, Surakarta rawoh, anjog ngloji
pra Kumpëni mangke, wus sëdhiya ingkang bëcik-bëcik, kang
badhe ngijeni, Kumpëni gung luhur.
160
37. Pra Kumpëni tabe lan ngulami, wong siji kinaro, sarëng sami tabe
sadayane, asta tëngën ingkang anampani, Kumpëni kang kari,
nyëbot pëdhang dhuwung.
Para Kumpeni memberi salam kepada para ulama itu, satu orang diapit
dua orang, bersama-sama mereka memberi salam semuanya, tangan
kanan yang menerima, Kumpeni yang sisanya, menyerobot pedang dan
keris.
38. Sampun këni gëgamane sami, ngulami kang banggol, mung prajurit
cilik sadayane, wus pinikir mring bangsa Kumpëni, gaman tan
ngaesi, sinautan wau.
Sudah terampas semua senjatanya, para ulama yang besar, hanya prajurit
kecil semuanya, sudah dipikirkan oleh bangsa Kumpeni, senjata tidak
boleh dipakai, disambar tadi.
39. Pan lëstari kretane lumaris, prapta ing Kaprabon, ngloji wurung
wus kapungkur mangke, nulya mangsuk kabeh jroning ngloji,
brandhal agëng alit, antawis rong puluh.
40. Prajurit brandhal barundhul sami, neng jro ngloji cëlong, kabeh
sami lir mayit ulate, Kyai Maja tinari Kumpëni, heh dika Kiyai,
pan kinon anantun.
41. Gih punapa kang dika karëpi, aja gawe rusoh, timbalane Tuwan
Gupërnure, Kyai Maja alon matur aris, mung panuwun mami,
ngulami kang agung.
161
42. Keh ngulami tanah nagri Jawi, ing panuwuning ngong, pan sadaya
dados sareh kabeh, kula ingkang nyëkël mëdanani, sugal wong
Kumpëni, wong gëdhe tan angsung.
Sebab Ratu Jawa sudah bekerja, pembesarnya orang itu, seluruh para
ulamanya, Mas Penghulu kedua kota, di Surakarta ini, dan Yogyakarta
itu.
---oooOooo---
162
PUPUH XXXVII
MASKUMAMBANG
1. Kyai Maja samarga-marga mlas asih, heh kanca wong Jawa, bok
dika këndhoni thithik, balënggune jëmpol ingwang.
Kyai Mojo minta belas kasih kepada Kumpeni, Tuan tolong minta,
belenggu dikendorkan ini, supaya bisa melakukan sholat.
4. Tradhak usah kluwar ikët taruk bësi, bëkti Tuwan Alah, kabar
lama adha jalmi, ing pësantren pohun apak.
Tidak usah keluar ikat taruh besi, bakti Tuan kepada Allah, kabar lama
ada orang, di pesantren pohon apa.
Walaupun begitu dia berbakti kepada Yang Maha Esa, Tuhan meridhoi,
saatnya ketika pagi hari mengaji, membuka Al Qur’an tidak malas.
6. Nyang namanya bagus alus itu jalmi, tangan tradak adha, bukak
Kur’an mawi sikil, kakinya wutuh kewala.
Yang namanya bagus halus itu manusia, tangan tidak ada, membuka Al
Qur’an memakai kaki, kakinya utuh saja.
163
Tidak potong kakinya dan sehat-sehat saja, itu Kyai Mojo, banyak
bicara cerewet, Ki Guru menahan air mata.
10. Samya pëthuk Paterongan tata baris, Kumpëni wus tata, usare
samya jajari, ngapit munggeng kering kanan.
11. Pan lëstari lampahe malëbeng ngloji, antawis rong dina, genira
sipëng Sëmawis, ingangkatakën tumulya.
12. Mëdal nglaut linëpas marang Bëtawi, sampun numpak palwa, wus
mancal sangking Sëmawis, layar motha wus pinasang.
13. Babar layar angin timur kang dhatëngi, neng tëngah nglautan,
silëm dharatan kaesi, sadina sawëngi prapta.
14. Pra Kumpëni kang agung nagri Bëtawi, pëpak Kantor Bësar, kang
badhe kurmat manggihi, dhatëngipun Kyai Maja.
164
Para Kumpeni kota Betawi yang besar-besar, lengkap di kantor besar,
yang akan memberi hormat menemui, kedatangan Kyai Mojo.
15. Tan antara prapteng babagan Bëtawi, urmat mriyem munya, ping
pitu awanti-wanti, wusnya mëntas sangking palwa.
17. Itu jadi Kyai Maja kabar santri, këna apa karja, jadhi ojat nagri
Jawi, tan tulus dennya ngulama.
Jadi itu Kyai Mojo yang kabarnya seorang santri, kena apa kerja,
menjadi pembicaraan di kota-kota Jawa, tidak tulus menjadi ulama.
21. Kang wus layar pan tëtëp dados pëpatih, tan antara lama, Raden
Prawiradirjeki, atamiyan bangsa Landa.
165
Yang sudah berlayar tetap menjadi patih, tidak berapa lama, Raden
Prawirodirjo, kedatangan tamu bangsa Belanda.
22. Namanipun Tuwan Rup ambëkta mori, langkung denya kathah,
ruruba badhe nyaosi, dhumatëng ing Kangjëng Sultan.
Namanya Tan Rup membawa kain kafan, sangat banyak, akan memberi
kain penutup, kepada Sang Sultan.
23. Lawan këstul jëne miwah obat mimis, prapteng ngarsanira,
Rahaden Wiradirjeki, Tuwan Rup lon tëmbungira.
Dan pistol emas serta obat mesiu, sampai di hadapannya, Raden
Prawirodirjo, Tuan Rup berkata pelan.
24. Ingkang mugi Raden Prawiradirjeki, kula den larapna, kature
dhatëng Sang Aji, kularsa nyaosi barang.
Semoga saja Raden Prawirodirjo, saya diantarkan, disampaikan Sang
Sultan, saya hendak memberi barang.
25. Anganthuki Raden Prawiradirjeki, sigra aparentah, mring
kancanira prajurit, ingkang nama Khaji Ngisa.
Raden Prawirodirjo mengangguk, segera memerintahkan, kepada
teman prajuritnya, yang bernama Haji Ngisa.
26. Lon angucap Wiradirja ring Kumpëni, heh Tuwan Rup sira, ja
nganggo cara Kumpëni, pigi turut Khaji Ngisa.
Prawirodirjo berkata pelan kepada Kumpeni, hai kamu Tuan Rup,
jangan memakai cara Kumpeni, pergi ikuti Haji Ngisa.
27. Pan lëstari lampahe prapteng Pëngasih, katur Kangjëng Sultan,
Kumpëni Rup ngasih-asih, ngrërëpa norakën jiwa.
Kemudian perjalanannya selamat sampai Pengasih, disampaikan kepada
Sang Sultan, Kumpeni Rup berbicara penuh belas kasih, memohon
merendahkan jiwa.
28. Matur alon Wëlandi rum mring Sang Aji, tan mawi sandhangan,
pake-pake cara Jawi, ature Gusti sumangga.
Orang belanda itu berkata pelan dan lembut kepada Sang Sultan, tanpa
pakaian, memakai pakaian cara Jawa, Sang Sultan berkata silakan.
166
29. Gih kawula nyaosi këstul lan mori, pënganggening bala, sarëban
miwah kulambi, kaparingna abdi Tuwan.
Ya saya memberi pistol dan kain kafan, pakaian pasukan, serban dan
baju, berikan kepada abdi Tuan.
30. Matur malih Rup Kumpëni mring Sang Aji, turnya kathah-kathah,
dhuh Gusti ywa panjang jurit, keh risak kanca kawula.
Kumpeni Rup berkata lagi kepada Sang Sultan, berkata banyak-banyak,
aduh Tuan jangan perpanjang peperangan, banyak yang rusak teman-
teman saya.
31. Tuwin abdi-abdi dalëm bangsa Jawi, inggih kathah risak, Kangjëng
Sultan amëthuki, aturipun Rup Walanda.
Serta abdi-abdi paduka bangsa Jawa, juga banyak yang rusak, Sang
Sultan menyambut, ucapan Rup Belanda.
32. Pun Rup sagah dados pathok ing Kumpëni, anggëring bicara,
amrih icaling ajurit, awit punika kendëla.
Si Rup sanggup menjadi perantara dari Kumpeni, setiap pembicaraan,
agar hilangnya peperangan, maka dari itu berhentilah.
33. Laminipun sawulan siyam wus abis, wau Kangjëng Sultan,
angajëng-ajëng Kumpëni, Tuwan Rup tan ana prapta.
Lamanya sebulan puasa sudah habis, Sang Sultan, menunggu-nunggu
Kumpeni, Tuan Rup tidak datang-datang.
34. Gënti kocap carita ingkang winarni, Tuwan Ota ika, wus mangkat
sangking Saruni, mëdal Mrinen sawadyanya.
Ganti yang diucapkan cerita yang diceritakan, Tuan Ota itu, sudah
berangkat dari Saruni, lewat Mrinen semuanya.
35. Pan akathah Kumpëni kang sangking jurit, upsir lan kapitan,
awangsul karsanireki, dhateng beteng roning kamal.
Dan banyak Kumpeni yang dari peperangan, opsir dan kapten,
kehendaknya kembali, ke benteng daun asam.
---oooOooo---
167
PUPUH XXXVIII
SINOM
168
Kemudian mereka membuat tempat penginapan, di Glagah yang
didirikan, kemudian mereka membuat benteng, dua puluh hari jadi, para
priyayi yang ikut dari belakang, Hangabehi Kromoleksono, bupatinya
seorang, Ki Tumenggung Sawunggaling, yang ikut mengawasi benteng
Glagah.
6. Gënti kocap ing carita, kaptin sira wong Kumpëni, aneng beteng
Bandhung jaga, pan atampa prentah sami, sangking Kurnel
Kumpëni, Kurnel Klerës namanipun, Kaptin Jinet namanya, kinon
sami karya biting, sigra mangkat Kapitan Jinet punika.
169
Tuan Kolonel terus memerintahkan, kepada Ota Kumpeni, mengantarkan
rangsum itu, ke desa Telogo, serdadu di benteng, mereka yang disuruh
merangsum, di benteng desa Telogo, ketika itu sudah berangkat, Tuan
Ota berangkat lewat Cengkawak.
11. Wontën ing Duduwan desa, Kapitan Ota puniki, balane Raja
Sëbandar, akathah ingkang prajurit, Raja Sëbandar nami, ratune
nëgara Butun, Landa mëdal Bakungan, apisah lampahireki,
wontën marga lan Dipati Cakrajaya.
12. Mëdal ing Jati Pëndhawa, lajëng anjog Jënar desi, nulya lajëng
kalërësan, këraman lajëng pinanggih, nëngna ingkang pinanggih,
kraman Wirakusumeku, kocap Kapitan Ota, rangsume pan
sampun prapti, aneng beteng ing desa aran Tëlaga.
170
dengan makar Wirokusumo, diceritakan Kapten Ota, rangsumnya sudah
sampai, di benteng di desa yang bernama Telogo.
14. Adipati Cakrajaya, ngandika marang kang abdi, lah sapa namaning
kraman, ingkang dadya senapati, abdinya matur aris, kang kalih
nama Tumënggung, Suradirja satunggal, Cakradirja senapati,
langkung rame tarunge wontën ing Jënar.
15. Këraman lajëng kasoran, genira wau ajurit, samya ngilen plajarira,
gëntiya ingkang winarni, Kapitan Ota prapti, sawadyane sami
wëruh, Dipati Cakrajaya, gennya aprang lajëng ngusir, karëpira
Kapitan anulungana.
171
17. Mungal sangking sabrang wetan, mariyëm kang samya muni,
sëmana tan wontën angsal, bërandhale sampun tëbih, namung
tiyang satunggil, kang bëkta gëndera wau, kang kenging lajëng
pëjah, sëmpal uwange ngëmasi, apan rusak gënderane Suradirja.
20. Den Basah Wirakusuma, sigra dennya nata baris, kang wadya
sampun siyaga, bëkta waos amërapit, nulya dennya lumaris, wus
mëdal sangking ring dhusun, sadaya para kraman, wus sami
angati-ati, sarupane Dolah kalawan Den Basah.
21. Yen dinulu baris kraman, kadi kuntul nëba sabin, samya seta
klambinira, apan sami sërban putih, lir kapuk den wusoni,
172
këraman pikirnya guyub, sëmana para kraman, sëdyane angamuk
wani, rëmbagira sakathahe wadya kraman.
23. Wus sami ayun-ayunan, Den Basah lan Kya Dipati, sëmana
sampun cëlak, panggenan wadya lët sabin, waos pinasang sami,
barise Dipati pëngkuh, sënjata wus ngisenan, anulya nyënjata
wani, barisipun Ki Dipati tan mundura.
---oooOooo---
173
DAFTAR PUSTAKA
Moeliono, Anton M., (dkk), 2017. Tata Bahasa Baku Bahasa Indonesia Edisi
Keempat, Jakarta: Balai Pustaka.
Nardiati, Sri (dkk). 1993. Kamus Bahasa Jawa- Bahasa Indonesia, Jakarta:
Pusat pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan
dan Kebudayaan.
174
Tentang Pengalih Aksara/Bahasa
Nama Lengkap
: Witoyo, SPd, MM
Tempat, tanggal lahir
: Purworejo, 12 Maret 1960
Pendidikan
: 1. TK ‘Darmo Putro’ Banyuurip, Purworejo, tamat ta-
hun 1967
2. SD Negeri banyuurip, Purworejo, lulus tahun 1973
3. SMP ‘Sore’ Banyuurip, Purworejo, lulus tahun 1976
4. SMA Negeri Purworejo, IPA, lulus tahun1980
5. D2 IKIP Negeri Semarang, Bahasa Inggris, lulus ta-
hun 1983
6. S1 UST Yogyakarta, Bahasa Inggris, lulus tahun
2000
7. S2 Universitas Jenderal Soedirman, Purwokerto,
Magister Manajemen, lulus tahun 2007
Pekerjaan
: 1. Pegawai Negeri Sipil, guru SMP Negeri Sruweng,
Kebumen, tahun 1984 – 2002
2. Pegawai Negeri Sipil, guru SMP Negeri 30 Pur-
worejo, tahun 2002 – 2020
3. Pensiun per 01 April 2020
175
SINOPSIS
176
Sungai Medono banjir, Sang Kolonel mengajak membuat jembatan.
Kemudian berangkat ke Purworejo, menginap di gunung Tawang. Sang
Pangeran dan Kumpeni berseberangan, Sang Pangeran ke Wonosobo, terus ke
Magelang. Sang Kolonel ke Loano.
Kolonel Cleerens hendak membuat benteng Pakis dan Kembar. Tuan
Kolonel membuat benteng Pakis, Pangeran Suryomataram membuat benteng
Kembar. Ki Resodiwiryo diangkat kedudukannya menduduki jabatan Bupati
Tanggung, bernama Ki Tumenggung Cokrojoyo.
Di Bendungan kedatangan berandal sangat banyak. Di Sumurpakis
Cokrojoyo diberi hadiah dua buah pistol oleh Jenderal De Kock karena
membuat dua benteng dan berperang tanpa kehadiran Kumpeni.
Sultan Abdul Hamid meminta pendapat Ki Mojo hendak menikah
dengan puterinya Kyai Abdul Ra’up, tetapi Ki Mojo tidak menyetujui. Kyai
Mojo diajak berunding oleh Kumpeni, Kyai Mojo setuju. Kyai Mojo kemudian
ditangkap, dan dibawa ke Semarang, kemudian ke Betawi.
Tuan Rup Kumpeni menemui Sang Sultan dengan berpakaian Jawa
serta memberi hadiah berupa pistol, kain kafan, pakaian pasukan, serban, dan
baju. Rup sanggup menjadi perantara Kumpeni agar hilangnya peperangan.
Tuan Rup tidak datang-datang lagi.
Ki Cokrojoyo mendapat surat dari Sunan Surakarta bahwa da diangkat
menjadi Bupati Tanggung dengan nama Adipati Cokrojoyo, menguasai
wilayah sebanyak lima ratus.
177
178