Anda di halaman 1dari 29

Serat wedhatama ini adalah salah satu serat karangan KGPH Mangkunegara IV, berasal dari dua

kata wedha yang berarti ajaran dan tama yang berarti utama, serat ini berisi tentang ajaran-ajaran
kebaikan, budi pekerti dan akhlak yang hingga sampai sekarang masih dapat diterapkan dalam
kehidupan, serat ini ditulis dalam bentuk tembang macapat agar mudah diingat dan digemari oleh
masyarakat Jawa yang pada umumnya menyukai kesenian. Naskah aslinya sekarang masih dapat
kita lihat di Museum Reksapustaka di Pura Mankunegaran lantai dua.

Serat Wedhatama (bahasa Indonesia: tulisan mengenai ajaran utama) adalah sebuah karya sastra
Jawa Baru yang bisa digolongkan sebagai karya moralistis-didaktis yang sedikit dipengaruhi Islam.
Karya ini secara formal dinyatakan ditulis oleh KGPAA Mangkunegara IV. Walaupun demikian
didapat indikasi bahwa penulisnya bukanlah satu orang.[1]

Serat ini dianggap sebagai salah satu puncak estetika sastra Jawa abad ke-19 dan memiliki karakter
mistik yang kuat. Bentuknya adalah tembang, yang biasa dipakai pada masa itu.

Sandiasma

1. Sinom

1. kang kocap jêng sri narendra | gusthi têtikaning nagri | patih ngêngeras pandriya | rancakan
angêrèh budi | dining para wargaji | tinata arja tan ayun | yayah manggung sulaya | kulina nala tan
yukti | gagasira rêrasan kang tanpa karya ||[1]

--- 4 : 2 ---

2. Dhandhanggula

1. kang winahya jêng sang kusumanjing[2] | gusthi sastra tinuting sujana | pangringkêse ngeramake |
rantaman amangapus | dibyanira para maharsi | têtika arjèng naya | manggih nugraha gung | kunane
ana pandhita | gêgarane rakêt lan sang sidajati | pingit mring patyastana || [3]

1. § Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara. (kembali)

2. § Ngusmanaji. (kembali)

3. § Kangjêng Gusti Panger [Pangeran] Adipati Arya Mangkunagara ping pat. (kembali)

Rêrêpèn

1. Pangkur

1. jirak pindha munggwing wana | sayèng kaga we rêkta kang muroni | nyênyambi kalane nganggur |
wastra tumrap mastaka | pangikête wangsalan kang sêkar pangkur | baon sabin ing nawala | kinarya
langên pribadi ||
2. senthe lit sasanèng arga | lênging roga mina kinarya dhêsthi | nglêlêjar lajêring wuyung | sikatan
bang ngrêmbaka |

--- 4 : 69 ---

pinisuka kasukan saananipun | wimbaning kang côndra wela | mrih purna pranawèng kapti ||

3. sarkara drawa linama | gêlang sweda kramane marah siwi | ilang laliyèng wulangun | mundhu lit
dhaonira | lumêkêting kayuwananirèng kayun | parab madyaning Pandhawa | sarjua arjaning dhiri ||

4. singgang gung kang piniara | mardi siswa kêkawinirèng èstri | winèh winulangkên wadu | pêputhut
mong Pêrgiwa | kang sumewa pasewakaning kalangun | pangrantamirèng pradôngga | sêsêndhonan
gênti-gênti ||

5. wicara tanpa karana | bêbasane janma nunggal sapanti | ngayawara tanpa dunung |

--- 4 : 70 ---

sampang panggilap wrêksa | pêprênesan linaras rêsmining kayun | narmada lit ngalang marga | tan
liya amung ngrêrêpi ||

6. ron dêling têngêring marga | barat wetan mina lêmbat jaladri | sun sawèni timuripun | wantya sang
nari brôngta | mangke sampun diwasa warnane punjul | krama sêngsêming sasana | têka ana kang
ngrasani ||

7. jambe gêng wijil ing arga | sarpa warna kisma mawur kapilih | gawe sumêlanging kalbu | satriyadi
Singgêla | datan bisa nendra kalanirèng dalu | pamèt brana jro pratala | netra tansah mêrêm mêlik ||

8. sumêndhi putrèng Ngalêngka | bale nata Sang Endrakila Rêsi |

--- 4 : 71 ---

kaya paran raganingsun | dhandhang lit mitra dhustha | yèn tuhua lir pawarta kang sun rungu |
kucumbining dwijawara | sêdhêng sun kendhang sing ngriki ||

9. paningsêt sampur wanita | natèng angga rangkêp tundhaning sari | kacandhêting manah ingsun |
kadang têpunging basa | dene durung kinaruh ing sidanipun | taru wilis tanpa patra | jroning urip sun
antèni ||

10. wrêksa angkuring suyasa | kang toh kuda sêndhang lubèr kang warih | sun tatêdha ring Hyang
Agung | tirta wijil ing angga | mung èngêta bae marang dasihipun | palwa kandhêg ing muwara | sun
labuh dhêpani nagri ||

11. katga pangruwat durmala |

--- 4 : 72 ---

sinduraga pasang ilining tasik | pakaryan kringêt amarus | surya lalu diwasa | datan nêdya
gumingsiring tyas sarambut | sela curna ring pawaka | lêbur luluh sun andhêmi ||
12. saron gêng môngka manggala | pêcuk seta kawuk kang madha warni | mung tolèhên awak ingsun
| kuji gêng tasik waja | kasangsaya kadarpaning tyas kadurus | bantuning janma baksana | wimbuh
yèn mulat maskwari ||

13. pathining we jaladhian | winda madya rangkêp têmbunging ngèksi | yayah saputing pandulu |
wastra tawing wiwara | lir kataman gêbyaring kilat narawung | jawatagêng salah warna | sakala
datanpa budi ||

--- 4 : 73 ---

14. saksi sabda mring pradata | apuwara saya ngrêbda kang brangti | papan wiyar tanpa taru | ru-
arane kalintang | timun wana pinapasa pinrih mupus | wulu bauning kukila | kêlar ingsun mung
sawêngi ||

15. sadpada bubar sing tala | esuk kambuh brangtaning tyas tan sipi | wilangan kinarya urup | ketang
laraning driya | pagêr kuda dêling malang kang binêkuk | gung kapêlak kapalangan | saking kèh
sikarèng budi ||

16. tilam wastra ring kêkapa | raning prana ron lêsah anèng siti | kasuraning tyas kang rawuh | têmu
bang ande warna | sanalika nir kadarman yun manêmpuh | bubuk lit ngrabasèng wastra |

--- 4 : 74 ---

èngêt pasuwitan mami ||

17. wiwaradi dhatulaya | jangkah madya niskara kang ngewani | yèn ngantia tindak saru | pêparap
Sang Mahdwija | sayêktine ginuyu mring kang tan sarju | siwaling wrêksa dinanda | ilang tatal ingsun
nguni ||

18. tômbra lit kulinèng arga | jayèng toya janma manyandi warni | angurbaya sun salimur | majasta
tungtung seta | dimèn aja kawistara brangtaningsun | puja panulaking wisa | manawa têmbe
pinanggih ||

19. parabe Hyang Nilakôntha | lamun pasthi sira jodho lan mami | godhag antaraning laku | lêta wukir
samodra | pêkên alit urut marga nora wurung |

--- 4 : 75 ---

pamoring èstri lan priya | dhaup lawan sira gusti ||

20. titi pracihnaning kata | pratandhane kang lagya andon wingit | baya nora antuk têlu | kang kaya
raganingwang | aywa mamak amitambuh marang ingsun | pikukuh isining praja | môngga[1] manggala
linêwih ||

21. titi purnaning panitra | Prangwadanan ing ari Wrahaspati | Bêsar tanggal kaping pitu | nuju
môngsa katiga | ing taun Je ôngka sèwu pitung atus | wolung dasa kalih enjang | pangriptaning kang
ngrêrêpi ||

2. Dhandhanggula
1. rêngating tyas rinapih ngrêrêpi | rinumpaka sinawung sarkara | wêwangsalan karêmêne |

--- 4 : 76 ---

dhuh babo roning pantun | ancur pêthak tumraping carmin | saya lami karasa | kalabang sumunu |
nora rêna ing tyas ingwang | bênthik wrêksa atmajèng Santanu Rêsi | tan jênak anèng wisma ||

2. pakis mudha sêkar awoh tasik | alêlungan tan ana sinêja | jalidri ômba godhonge | mung ketang
kang mawèh kung | katu alit wungu kang warni | ambalut tur jatmika | bajuning dyah tanggung |
kuning bentrok maya-maya | sêkar pisang basa kawining nagari | patut musthikèng praja ||

3. sutèng Endra watêse kang tulis | sun watara janma madyapada | putêr gêng tutul murdane |

--- 4 : 77 ---

tan ana kang kadyèku | tapas arèn kang senthe wukir | duk kuna jare ana | sanjata pamupuh | putri
adi ing Manggada | watang criga têpi wastra kang cinawi | kiraku durung padha ||

4. mênyan seta pangabaran pêksi | salawase sun anjajah praja | pagêr pura pulas jêne | Batawi
praptèng Kudus | kêkawine kang sêsotyadi | durung tau umulat | ôndakara murup | mèmpêr mirib
warnanira | lambang brana pêlêm alit gônda wangi | urup dèn doli karya ||

5. bale nata murwèng darbe siwi | kaya paran têmbe dadinira | gancar wayang upamine |

--- 4 : 78 ---

lakone raganingsun | pacêt agung kang suling paksi | tan bêtah anyawanga | putusing pangawruh |
kang kadya wulan purnama | kêndhal jêram pungkas ingkang bangun enjing | kasêrêng saput driya ||

6. sipat krêsna ron lêsah nèng siti | sun cêlaki wuwuh tejanira | ancur sotya tanuning we | dhasare
nyata punjul | jambe arga natèng Biraji | gawe kisruhing driya | gagêlang panuduh | kongsi lali nèng
paseban | bikang rêkta kang wastra ngiras bêbênting | micara nora cêtha ||

7. kramèng boja praja kang Sumali | sun tatêdha sang kalêngkaningrat | taru kang nêdhêng rumêmbe
|

--- 4 : 79 ---

dadia jodhoningsun | kancuh ingkang duta narpati | môngka kanthining gêsang | tyas sangsam
binumbu |[2] saiba ayêming driya | nulat sastra jintên langking madha warni | nurunkên wiji priya ||

8. sarah tala sang narendra kapi | lamun benjang têmbe dadi garwa | bidho gêng pingul warnane |
sun reka-reka wuru | natèng Kobar kang dindang kuning | supadi anjintêla | pangabaran pandung |
tumuli ingsun ngrêrêpa | lagu sastra sirating bramara gusti | ing sêkar Madurêtna ||

9. kirap wastra kadang Kartapati |

--- 4 : 80 ---
ingsun kêbut anèng daganira | kêpêt dangan lomèng wade | yèn nglilir mirah ingsun | pêparabe
Hyang Surapati | sun dhrêsêl mèlu nendra | ditya lit kang gundhul | sun wêdèni ana wilwa | ron usada
rowang têmah dadi wèri | pêsthi balik maringwang ||

10. gudhe pandhak sêndhang gêng ing wukir | kaya ngapa lêganing tyas ingwang | taru di swarga
ênggone | sasat katiban daru | pisang panjang kang tanpa sari | gapyuk gêbyare ana | wisayaning
manuk | sakala datan panon rat | ganggêng wrêksa prajane Sang Suryasiwi | rumasuk malbèng
angga ||

--- 4 : 81 ---

11. têkên palwa sela kang rininjing[3] | satangine saking pagulingan | kang lampis wungu kêmbange |
pantêse pungun-pungun | rajèng praja ing Ngambarkawit | sun ajak marang jamban | prasidaning laku
| banjur malbèng patamanan | sêpat panjang kukila kang môngsa paksi | midêr angalap sêkar ||

3. Sinom

1. panêdhaking purwa madya | lumunturing tyas kaswasih | pêparikan rema seta | unthuking nila
upami | sapa wani mêngkoni | mring rêtna dyah kang pinunjul | narpati ing Sindhula |

--- 4 : 82 ---

wrêksa minôngsaèng siking | mêsthi barêng lêbur luluh lan wak ingwang ||

2. sanajan kang môncapraja | nagri kang urut pasisir | carita piningit sêrat | kêndhang gêng têngarèng
jurit | tan wurung sun têkani | sun ajak gondhelan sabuk | kusuma mênyan seta | sarati dyah èsthi
putih | singa tiwas murdane dadi sasrahan ||

3. gusti kang pindha musthika | pasewakan Hyang Pramèsthi | ombak gêng mawa maruta | Surendra
Buwana Rêsi | sun têmah tanpa dadi | yèn ora samodra marus | rondhon kentar ing toya | balumbang
alit pasagi | tyas sumarah jiwa raga dadya tambak ||

--- 4 : 83 ---

4. lêgawane tyas sambada | walang panjang môngsa pari | kaleca kang rasa kamla | sêsotya
munggèng wiyati | mêmundhuta wong kuning | lintang munggèng langit biru | iku yogya kinarya |
lumayanira maskwari | susuk kondhe sinêling rêtna mutyara ||

5. lan ing swarga iku ana | aran tirta maosadi | karyanên panacap rema | dimèn mêmak andra wilis |
walêsan songsong kuning | dhuh anggèr panêdhaningsun | pasiran ing bangawan | paksi sasmitaning
lalis | mung tulusa sihira andasihêna ||

6. saengga jro pagulingan | tan nêdya sawalèng kapti |

--- 4 : 84 ---

kang gônda tumraping angga | ing Ngindarba narapati | darma ulun nglampahi | punapa rèh ta wong
ayu | narpati ing Ngayodya | wong agung kang andon jurit | tyas kadhadha dhadhap sakarsaning puja
||
7. laos wohe pindha wrêksa | cabe lit ronnya malintir | cacade karêm nglêlaga | mêgat trêsna wong
lagyasih | kadêrêng ulun iki | amrih kapadhaning kayun | cumbananing manyura | kang tambang
pangêncêng kêlir | wong parigêl tangèh luntura sihira ||

8. baya sida mati ngarang | yèn gusti tan luntur kang sih | kalabang mawa panjuta | gagêlang
munggèng dariji |

--- 4 : 85 ---

tan rêna lalining sih | dhuh dadia pêpujanku | kusuma menda wana | siti rêngka ing têtêgil | kalilana
kawula ngudang bandara ||

9. wadêr gung kang pindha gada | kêkayangan Suranadi | patrajana saupama | gagala pangarah
mami | puput jiwangong gusti | kabanjur sida kalantur | dhuh anggèr wêlasana | sapa yoga mring wak
mami | nora liya mung sang rêtnaning buwana ||

10. karoya kang pindha warna | kusumèng Dyah Kaelani | yayi wêlasa maringwang | aywa gung
manggung prihatin | lalu môngsa wong kuning | pêparikan jayèng ranu |

--- 4 : 86 ---

sudanên wèh wiyoga | yèn kasèp ambêbayani | gudhe rambat yayi laraku kêsandhang ||

11. paran wusananing brôngta | supadi lipuring agring | ywa manggung tyas dukacipta | banthèng
bang wisma nagari | dadia gêtih daging | aja pijêr kapirangu | bale kuda bandara | janma kang kentar
ing warih | tyas naratab yèn èngêt mring warnanira ||

12. sêsawi kang mugèng[4] wisma | wringin seta madha warni | yèn lagya eling mring sira | kadya
wong kêna ing dêsthi | tan wrin sêsami-sami | tangèh karêp mring tumuwuh | pêpaèsaning netra |

--- 4 : 87 ---

mungsuh kang angajak lalis |[5] lalu aja myat bantala ngantariksa ||

13. dhuh-adhuh raga manira | têka sae sira urip | duwe pêpujan yu endah | mêndhang sêsotyaning
bumi | têka tan anêmahi | sèwu tan drêman wak ingsun | momong kalulutira | ywa pijêr nandhang
prihatin | parandene dêlap kumudu tunggalan ||

4. Pocung

1. sêkar pucung ing tyas supadi mangun kung | anandhang wigêna | kalantur lumuntur ing gring |
sinalimur nganggit têmbung wêwangsalan ||

2. kang tinêmbung ing pangriptanirèng têmbung | dadimène aja |

--- 4 : 88 ---

kalantur nandhang prihatin | kêtungkula nglukita lali wigêna ||


3. sotya rêkta garwa Kumbakarna Prabu | dhuh anggèr mas mirah | dêdukèng dasih kaswasih |
grahanarda niaya wong tanpa dosa ||

4. kadhal gogo kayu alit malèng ranu | dhuh woding tyas ingwang | para [6] têmbayanta gusti | suka
jurên dasih ta atadhah duka ||

5. kajang tawang kalpika rêktèng panuduh | acanthènga mirah | mundhuta lintang ing langit | lan
karyanên panyangganing gêlungira ||

6. jayèng ranu pasewakan jro tumênggung | sajroning wigêna | ubayane sun antèni | wêwindona
kawulane ngarsa-arsa ||

7. bêras pulut ing yujana sang aprabu | anggèr wuwusira |

--- 4 : 89 ---

tan darbe paningal kalih | mung abdine katon jroning karasikan ||

8. dhandhang alit among dhustha paminipun | sun tatêdha mirah | sira dèn tuhu ing jangji | eman
lamun yèn uncata ing prasêtya ||

9. widhêng galêng putri adi ing Madayun | sapa duwe garwa | ayu tur tuhu ing jangji | sasolahe
jatmika bisa wèh rimang ||

10. jamang wakul satriya kumêndhir tunggul | eman dara eman | kawêngku wong na liyaning |
bokmanawa ing karsa kurang waspada ||

11. sotya karna wrêksa lina[7] rone trubus | intêne pun kakang | bêgjane kang duwe krami | baya
mirah kang pinuja dadi sira ||

12. sarah madu kunir pita jangkrik gunung | lam-lamên tyas ingwang |

--- 4 : 90 ---

yèn tan têmu sira gusti | sawêr ponthang ing tyas anggung mêlang-mêlang ||

13. siti rêngka badan pisah wrêdinipun | kadi tanpa jiwa | lamun tan mulat sirèki | kunta krêsna ing
tyas agung nyakrabawa ||

14. mirah ingsun surya diwasaning laku | sajroning anendra | mung sira bae kaèksi | kukus gantung
ngalilir katon gumawang ||

15. saron bumbung terong alit ing bêbatur | kang kula wibawa | bandara pêpatih bali | cêcêngklungên
nganti paguting asmara ||

16. guda[8] pingul kang jae munggèng wanagung | yèn wong kaya ngapa | awèta tyas poyang-paying |
sèwu wuyung miyat ing tyas gêramèhan ||

17. yam-yam tilam prajiwatan ing jinêmrum | adhine pun kakang |


--- 4 : 91 ---

nila pakaja hèr thathit | baya sira kumalaning pagulingan ||

18. lêpning sêkar rêtna sêsotyaning ayu | kumalaning jagad | baya kartika ingukir | sun watara
musthika ingkang pinudya ||

19. sawi janur putri Kelan puspa lulut | anggèr wartakêna | dasihmu kawêlas asih | gilang-gilang
gumuling datanpa rowang ||

20. garwa Karna palwa kandhêg samodra gung | sun labuhi sira | kabanjur kabyataning sih | sun
têtêdha dadia kanthi manira ||

Prayasmara

1. Dhandhanggula

1. pisang lêsah Sang Rajèng Kubarsi | sabên dalu datan antuk nendra | gunting wohan swarèng
bêndhe | kacipta mung sirèku | garwa Prabu Malawapati | sêtyanana ngawula | pambagening etung |
parane amung sakêdhap | suling dara wana lit turut ing têpi | yèn nyawang tarataban ||

2. gayung sumur wêlut ing wanadri |

--- 4 : 67 ---

tambanana intên brônta kula | rotan buntal tan ginawe | tingalana mas ingsun | putri adi nagri Kubarsi
| sakadare kewala | salumpringing pantun | lamine wanuh lan sira | suku palwa kang arta ciri turanggi
| katon sasolahira ||

3. sukêt galêng rinumpaka gusti | kang baita kandhêg ing samodra | rontang-ranting têmahane |
abdinya nêdya labuh | mring kusuma kang asung branti | blimbing mindha widara | carême dumunung
| wismèng pêpujan ngulama | raosing tyas dhuh gusti kadya rinujit | kang ketang amung sira ||

Jinejer ing Wedhatama, mrih tan kemba kakembeng ing pambudi,mangka nadyan tuwa pikun, yen
tan mikani rasa, yekti sepi sepa lir sepah asamun,samasane pakumpulan, gonyak-ganyuk
nglelingsemi

TEMBANG itu tertulis dalam Serat Wedhatama pupuh pertama, Pangkur, bait kedua. Pada pupuh
pertama bait kedua inilah pintu pengantar tentang ajaran dalam serat agung karya Mangkunegoro IV
(1811-1881) yang kira-kira terjemahan bebasnya adalah;ditulis dalam serat Wedhatama/agar jangan
miskin pengetahuan/jika tidak memperhatikan tuntunan ini/meski sudah tua mereka tidak akan
bertguna dan memalukan bagi dirinya sendiri maupun keluarganya di tengah masyarakat.

Serat Wedhatama adalah sastra tembang atau kidungan Jawa yang berisi ajaran kehidupan.
Wedhatama, yang terdiri dari dua kata, wedha (ajaran) dan tama (keutamaan, kebaikan), berarti
ajaran tentang kebaikan.
Menurut pemerhati Budaya Jawa asal Solo, Muchus Budi Rahayu, Mangkunegoro IV menulis
kumpulan tembang luar biasa ini untuk mengingatkan para bangsawan yang kehidupannya galau dan
limbung, terutama perilaku dan budi pekertinya. Bisa jadi, karena pada masa itu kekuasan keraton
mulai habis dengan datangnya Belanda, di mana ketika itu wilayah kerajaan sudah dipecah-pecah,
sehingga kekuasaan para raja, juga bangsawan, tak lagi sebesar sebelumnya.

“Saya kira, ketika itu para bangsawan mengalami dekandensi spiritual, moral dan sosial, sehingga
lahirlah menulis syair-syair dahsyat ini. Mungkin Mangkunegoro berpikir, jika perilaku dan moral para
orang tua buruk, bagaimana mereka bisa mendidik anak-anaknya menjadi baik?” ujar Muchus.

Serat Wedhatama sendiri terdiri dari empat pupuh (tembang) dengan 77 bait , yaitu Pangkur (14 bait),
Sinom (18 bait), Pocung (15 bait), dan Gambuh (25 bait). Kondisi dekadensi para bangsawan ketika
itu, membuat Mangkunegoro khawatir terhadap perilaku generasi mendatang.

Pupuh pertama bait pertama Wedhatama menyebut agama ageming aji sebagai pengingat bahwa di
Tanah Jawa ini, raja, penguasa, termasuk para bangsawan adalah orang-orang yang beragama,
sumber kebaikan, sehingga mampu meredam nafsu dan amarah agar bisa mengajarkan kebaikan
kepada keturunannya.

Mingkar mingkuring angkara/Akarana karenan mardi siwi

Sinawung resmining kidung/Sinuba sinukarta

Mrih kretarta pakartining ngelmu luhung/Kang tumrap neng tanah Jawa/

Agama ageming aji

Isi tembang ini mengajarkan kepada kita agar mengutamakan kepentingan umum dan selalunggilut
ngelmu agama. Lirik atau cakepan bait pertama itu mengandung pasemon agar kita
selalumingkar (menjauhi) dan mingkur (tidak mempedulikan) perilaku yang tidak terpuji yang hanya
mengutamakan kepentingan pribadi.

Dalam Pangkur, Mangkunegoro juga mengajak orang-orang untuk mencari ilmu kebaikan, dan
kemudian mengamalkannya, agar di masa tua kelak mereka tetap terhormat, tidak sisa-sia seperti aji
godhong jati aking (seharga daun jati kering) yang sama sekali tak berguna.

mrih tan kemba kakembeng ing pambudi

mangka nadyan tuwa pikun


yen tan mikani rasa

yekti sepi sepa lir sepah asamun

Kepada anak-anak muda yang terlanjur berperilaku buruk, bait terakhir atau bait 14 Pangkur
mengajak mereka untuk merenung dan memasuki alam asal muasal. Yaitu perilaku yang tidak
mengumbar nafsu duniawi, alam yang tidak saling menguasai.

Serat Wedhatama

SERAT WEDHATAMA
Serat Wedhatama adalah Sastra tembang atau kidungan jawa karya Mangkunegara IV Wedhatama
(berasal dalam bahasa Jawa; Wredhatama) yang berarti serat (tulisan/karya) wedha (Ajaran) tama
(keutamaan/utama) Wedhatama merupakan ajaran luhur untuk membangun budi pekerti dan olah
spiritual bagi kalangan raja-raja Mataram, tetapi diajarkan pula bagi siapapun yang berkehendak
menghayatinya.
Wedhatama menjadi salah satu dasar penghayatan bagi siapa saja yang ingin “laku” spiritual dan
bersifat universal lintas kepercayaan atau agama apapun. Karena ajaran dalam Wedhatama bukan
lah dogma agama yang erat dengan iming-iming ersu dan ancaman neraka, melainkan suara hati
nurani, yang menjadi “jalan setapak” bagi siapapun yang ingin menggapai kehidupan dengan tingkat
spiritual yang tinggi. Mudah diikuti dan dipelajari oleh siapapun, diajarkan dan dituntun step by step
secara rinci. Puncak dari “laku” spiritual yang diajarkan serat Wedhatama adalah; menemukan
kehidupan yang sejati, lebih memahami diri sendiri, manunggaling kawula-Gusti.
Serat Wedhatama dan terjemahan bebas :

PUPUH I
PANGKUR

01 Mingkar-mingkuring ukara, akarana karenan mardi siwi, sinawung resmining kidung, sinuba
sinukarta, mrih kretarta pakartining ilmu luhung,kang tumrap ing tanah Jawa, agama ageming aji.
Meredam nafsu angkara dalam diri, Hendak berkenan mendidik putra-putri. Tersirat dalam indahnya
tembang, dihias penuh variasi, agar menjiwai hakekat ilmu luhur, yang berlangsung di tanah Jawa
(nusantara) agama sebagai “pakaian” kehidupan.
02 Jinejer ing Weddhatama, mrih tan kemba kembenganing pambudi,mangka nadyan tuwa pikun,
yen tan mikani rasa, yekti sepi sepa lir sepah asamun,samasane pakumpulan, gonyak-ganyuk
nglelingsemi.
Disajikan dalam serat Wedhatama, agar jangan miskin pengetahuan, walaupun sudah tua pikun, jika
tidak memahami rasa sejati (batin), niscaya kosong tiada berguna bagai ampas, percuma sia-sia, di
dalam setiap pertemuan sering bertindak ceroboh memalukan.
03 Nggugu karsane priyangga, nora nganggo peparah lamun angling,lumuh ingaran balilu, uger guru
aleman, nanging janma ingkang wus waspadeng semu, sinamun samudana, sesadoning adu manis .
Mengikuti kemauan sendiri, Bila berkata tanpa dipertimbangkan (asal bunyi), Namun tak mau
dianggap bodoh, Selalu berharap dipuji-puji. (sebaliknya) Ciri orang yang sudah memahami (ilmu
sejati) tak bisa ditebak berwatak rendah hati, selalu berprasangka baik.
04 Si pengung nora nglegewa, sangsayarda denira cacariwis, ngandhar-andhar angendukur,
kandhane nora kaprah, saya elok alangka longkangipun, si wasis waskitha ngalah, ngalingi marang
sipingging.
(sementara) Si dungu tidak menyadari, Bualannya semakin menjadi jadi, ngelantur bicara yang tidak-
tidak, Bicaranya tidak masuk akal, makin aneh tak ada jedanya. Lain halnya, Si Pandai cermat dan
mengalah, Menutupi aib si bodoh.
05 Mangkono ilmu kang nyata, sanyatane mung we reseping ati,bungah ingaran cubluk, sukeng tyas
yen den ina, nora kaya si punggung anggung gumunggung, ugungan sadina dina, aja mangkono
wong urip.
Demikianlah ilmu yang nyata, Senyatanya memberikan ketentraman hati, Tidak merana dibilang
bodoh, Tetap gembira jika dihina Tidak seperti si dungu yang selalu sombong, Ingin dipuji setiap hari.
Janganlah begitu caranya orang hidup.
06 Uripa sapisan rusak, nora mulur nalare ting saluwir, kadi ta guwa kang sirung, sinerang ing
maruta, gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung, pindha padhane si mudha, prandene
paksa kumaki.
Hidup sekali saja berantakan, Tidak berkembang, pola pikirnya carut marut. Umpama goa gelap
menyeramkan, Dihembus angin, Suaranya gemuruh menggeram, berdengung Seperti halnya watak
anak muda masih pula berlagak congkak
07 Kikisane mung sapala, palayune ngendelken yayah wibi, bangkit tur bangsaning luhur, lah iya
ingkang rama, balik sira sarawungan bae ersua, mring atining tata ersu, nggon-anggon agama suci.
Tujuan hidupnya begitu rendah, Maunya mengandalkan orang tuanya, Yang terpandang serta
bangsawan Itu kan ayahmu ! Sedangkan kamu kenal saja belum, akan hakikatnya tata ersu dalam
ajaran yang suci
08 Socaning jiwangganira, jer katara lamun pocapan pasthi, lumuh asor kudu unggul, sumengah
sesongaran,yen mangkono kena ingaran katungkul, karem ing reh kaprawiran, nora enak iku kaki.
Cerminan dari dalam jiwa raga mu, Nampak jelas walau tutur kata halus, Sifat pantang kalah maunya
menang sendiri Sombong besar mulut, Bila demikian itu, disebut orang yang terlena, Puas diri
berlagak tinggi Tidak baik itu nak !
09 Kekerane ngelmu karang, kakarangan saking bangsaning gaib, iku boreh paminipun, tan rumasuk
ing jasad, ersu aneng sajabaning daging kulup, Yen kapengkok pancabaya,
ubayane mbalenjani.
Di dalam ilmu yang dikarang-karang (sihir/rekayasa), Rekayasa dari hal-hal gaib, Itu umpama bedak.
Tidak meresap ke dalam jasad, Hanya ada di kulitnya saja nak, Bila terbentur marabahaya, bisanya
menghindari.
10 Marma ing sabisa-bisa, babasane muriha tyas basuki, puruitaa kang patut, lan traping angganira,
Ana uga angger ugering kaprabun, abon aboning panembah, kang kambah ing siang ratri.
Karena itu sebisa-bisanya, Upayakan selalu berhati baik, Bergurulah secara tepat, Yang sesuai
dengan dirimu, Ada juga peraturan dan pedoman bernegara, Menjadi syarat bagi yang berbakti, yang
berlaku siang malam.
11 Iku kaki takokena, marang para sarjana kang martapi, mring tapaking tepa tulus, kawawa nahen
hawa, Wruhanira mungguh sanjataning ngelmu, tan mesthi neng janma wreda, tuwin muda sudra
kaki.
Tulah nak, tanyakan Kepada para sarjana yang menimba ilmu, Kepada jejak hidup para suri tauladan
yang benar, dapat menahan hawa nafsu, Pengetahuanmu adalah senyatanya ilmu, Yang tidak harus
dikuasai orang tua, Bisa juga bagi yang muda atau miskin, nak !
12 Sapantuk wahyuning Allah, gya dumilah mangulah ngelmu bangkit, bangkit mikat reh mangukut,
kukutaning Jiwangga, Yen mangkono kena sinebut wong sepuh, liring sepuh sepi hawa, awas
roroning ngatunggil.
Siapapun yang menerima wahyu Tuhan, Dengan cermat mencerna ilmu tinggi, Mampu menguasai
ilmu kasampurnan, Kesempurnaan jiwa raga, Bila demikian pantas disebut “orang tua”. Arti “orang
tua” adalah tidak dikuasai hawa nafsu, Paham akan dwi tunggal (menyatunya sukma dengan Tuhan)
13 Tan samar pamoring Sukma, sinukma ya winahya ing ngasepi, sinimpen telenging kalbu,
Pambukaning waana, tarlen saking liyep layaping ngaluyup, pindha pesating supena, sumusuping
rasa jati.
Tidak lah samar sukma menyatu, meresap terpatri dalam keheningan semadi, Diendapkan dalam
lubuk hati menjadi pembuka tabir, berawal dari keadaan antara sadar dan tiada, Seperti terlepasnya
mimpi Merasuknya rasa yang sejati.
14 Sajatine kang mangkono, wus kakenan nugrahaning Hyang Widi, bali alaming ngasuwung, tan
karem karamean, ingkang sipat wisesa winisesa wus, mulih mula mulanira, mulane wong anom sami.
Sebenarnya ke-ada-an itu merupakan anugrah Tuhan, Kembali ersuas yang mengosongkan, tidak
mengumbar nafsu duniawi, yang bersifat kuasa menguasai. Kembali ke asal muasalmu Oleh karena
itu, wahai anak muda sekalian.

PUPUH II
SINOM
01 Nulada laku utama, tumrape wong Tanah Jawi, Wong Agung ing Ngeksiganda, Panembahan
Senopati, kepati amarsudi, sudane hawa lan nepsu, pinesu tapa brata, tanapi ing siyang ratri,
amamangun karenak tyasing ersua.
Contohlah perilaku utama,bagi kalangan orang Jawa (Nusantara),orang besar dari Ngeksiganda
(Mataram),Panembahan Senopati,yang tekun, mengurangi hawa nafsu, dengan jalan prihatin
(bertapa),serta siang malam selalu berkarya membuat hati tenteram bagi ersua (kasih sayang)
02 Samangsane pesasmuan, mamangun martana ersuas, sinambi ing saben mangsa, kala kalaning
asepi, lelana teki-teki, nggayuh geyonganing kayun, kayungyun eninging tyas, sanityasa pinrihatin,
puguh panggah cegah dhahar, lawan nendra.
Dalam setiap pergaulan,membangun sikap tenggang rasa.Setiap ada kesempatan,Di saat waktu
longgar,mengembara untuk bertapa,menggapai cita-cita hati,hanyut dalam keheningan
kalbu.Senantiasa menjaga hati untuk prihatin (menahan hawa nafsu),dengan tekad kuat, membatasi
makan dan tidur.
03 Saben nendra saking wisma, lelana laladan sepi, ngisep sepuhing supana, mrih pana pranaweng
kapti, titising tyas marsudi, mardawaning budya tulus, mese reh kasudarman, neng tepining jala nidhi,
sruning brata kataman wahyu dyatmika.
Setiap mengembara meninggalkan rumah (istana),berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa
nafsu),menghirup tingginya ilmu,agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati.Hati bertekad
selalu berusaha dengan tekun,memperdayakan akal budimenghayati cinta kasih,ditepinya
samudra.Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika (hidup yang sejati).
04 Wikan wengkoning samodra, kederan wus den ideri, kinemat kamot hing driya, rinegan segegem
dadi, dumadya angratoni, nenggih Kanjeng Ratu Kidul, ndedel nggayuh nggegana, umara marak
maripih, sor prabawa lan Wong Agung Ngeksiganda.
Memahami kekuasaan di dalam samodra seluruhnya sudah dijelajahi,“kesaktian” melimputi indera
Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi, berhasil berkuasa,Kangjeng Ratu Kidul,Naik
menggapai ersu-awang,(kemudian) datang menghadap dengan penuh hormat,kepada Wong Agung
Ngeksigondo.
05
Dahat denira aminta, sinupeket pangkat kanci, jroning alam palimunan, ing pasaban saben sepi,
sumanggem anjanggemi, ing karsa kang wus tinamtu, pamrihe mung aminta, supangate teki-teki,
nora ketang teken janggut suku jaja.
Memohon dengan sangat lah beliau,agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam gaib,tempatnya
berkelana setiap sepi.Bersedialah menyanggupi,kehendak yang sudah digariskan.Harapannya
hanyalah memintarestu dalam bertapa,Meski dengan susah payah.
06 Prajanjine abipraja, saturun-turun wuri, Mangkono trahing ngawirya, yen amasah mesu budi,
dumadya glis dumugi, iya ing sakarsanipun, wong agung Ngeksiganda, nugrahane prapteng
mangkin, trah tumerah darahe pada wibawa.
Perjanjian sangat mulia,untuk seluruh keturunannya di kelak kemudian hari.Begitulah seluruh
keturunan orang luhur,bila mau mengasah akal budi akan cepat berhasil,apa yang diharapkan orang
besar Mataram, anugerahnya hingga kelak dapat mengalir di seluruh darah keturunannya, dapat
memiliki wibawa.
07 Ambawani tanah Jawa, kang padha jumeneng aji, satriya dibya sumbaga, tan lyan trahing
Senapati, pan iku pantes ugi, tinelad labetanipun, ing sakuwasanira, enake lan jaman mangkin,
sayektine tan bisa ngepleki kuna.
Menguasai tanah Jawa (Nusantara),yang menjadi raja (pemimpin),satria sakti tertermasyhur,tak lain
keturunan Senopati,hal ini pantas pulasebagai tauladan budi pekertinya,Sebisamu, terapkan di
zaman nanti,Walaupun tidak bisa persis sama seperti di masa silam.
08 Luwung kalamun tinimbang, ngaurip tanpa prihatin, Nanging ta ing jaman mangkya, pra mudha
kang den karemi, manulad nelad Nabi, nayakeng rad Gusti Rasul, anggung ginawe umbag, saben
saba mapir masjid, ngajap-ajap mukjijat tibaning drajat.
Mending bila ersuasive orang hidup tanpa prihatin,namun di masa yang akan datang (masa
kini),yang digemari anak muda,meniru-niru nabi, rasul utusan Tuhan,yang hanya dipakai untuk
menyombongkan diri,setiap akan bekerja singgah dulu di masjid,Mengharap mukjizat agar mendapat
derajat (naik pangkat).
09 Anggung anggubel sarengat, saringane tan den wruhi, dalil dalaning ijemak, kiyase nora mikani,
katungkul mungkul sami, bengkrakan neng masjid agung, kalamun maca kutbah, lelagone
dhandhanggendhis, swara arum ngumandhang cengkok palaran.
Hanya memahami sariat (kulitnya) saja, sedangkan hakekatnya tidak dikuasai,Pengetahuan untuk
memahami makna dan suri tauladan tidaklah mumpuniMereka lupa diri, (tidak sadar)bersikap
berlebih-lebihan di masjid besar,Bila membaca khotbahberirama gaya dandanggula (menghanyutkan
hati),suara merdu bergema gaya palaran (lantang bertubi-tubi).
10 Lamun sira paksa nulad, Tuladhaning Kangjeng Nabi, O, ngger kadohan panjangkah, wateke tak
betah kaki, Rehne ta sira Jawi, satitik bae wus cukup, aja ngguru aleman, nelad kas ngepleki pekih,
Lamun pungkuh pangangkah yekti karamat.
Jika kamu memaksa meniru,tingkah laku `Kanjeng Nabi,Oh, nak terlalu ers,Biasanya tak akan betah
nak,Karena kamu itu orang Jawa,sedikit saja sudah cukup.Janganlah sekedar mencari
sanjungan,Mencontoh-contoh mengikuti fiqih,apabila mampu,memang ada harapan mendapat
rahmat.
11 Nanging enak ngupa boga, rehne ta tinitah langip, apa ta suwiteng Nata, tani tanapi agrami,
Mangkono mungguh mami, padune wong dhahat cubluk, ersua wruh cara Arab, Jawaku bae tan
ngenting, parandene pari peksa mulang putra.
Tetapi seyogyanya mencari nafkah,Karena diciptakan sebagai makhluk lemah,Apakah mau
mengabdi kepada raja,Bercocok tanam atau berdagang,Begitulah menurut pemahamanku,Sebagai
orang yang sangat bodoh,Belum paham cara Arab,Tata cara Jawa saja tidak mengerti,Namun
memaksa diri mendidik anak.
12 Saking duk maksih taruna, sadhela wus anglakoni, aberag marang agama, maguru ersuasi kaji,
sawadine tyas mami, banget wedine ing besuk, pranatan ngakir jaman, Tan tutug kaselak ngabdi,
nora kober sembahyang gya tininggalan.
Dikarenakan waktu masih muda,Keburu menempuh belajar pada agama,Berguru menimba ilmu pada
yang haji, maka yang terpendam dalam hatiku, menjadisangat takut akan hari kemudian,Keadaan di
akhir zaman,Tidak tuntas keburu “mengabdi”Tidak sempat sembahyang terlanjur dipanggil.
13 Marang ingkang asung pangan, yen kasuwen den dukani, abubrah bawur tyas ingwang, lir
kiyamat saben hari, bot Allah apa gusti, tambuh-tambuh solah ingsun, lawas-lawas graita, rehne ta
suta priyayi, yen mamriha dadi kaum temah nista.
Kepada yang ersua makan,Jika kelamaan dimarahi,Menjadi kacau balau perasaanku,Seperti
kiyamat saban hari,Berat “Allah” atau “Gusti”,Bimbanglah sikapku,Lama-lama berfikir,Karena anak
turun priyayi,Bila ingin jadi juru doa (kaum) dapatlah nista,
14 Tuwin ketib suragama, pan ingsun nora winaris, angur baya angantepana, pranatan wajibing urip,
lampahan angluluri, aluraning pra luluhur, kuna kumunanira, kongsi tumekeng semangkin, Kikisane
tan lyan among ngupa boga.
Begitu pula jika aku menjadi pengurus dan juru dakwah agama.Karena aku bukanlah
keturunannya,Lebih baik memegang teguh aturan dan kewajiban hidup,Menjalankan pedoman
hidupwarisan leluhur dari zaman dahulu kala hingga kelak kemudian hari. Ujungnya tidak lain
hanyalah mencari nafkah.
15 Bonggan kang tan mrelokena, mungguh ugering ngaurip, uripe tan tri prakara, wirya, arta, tri
winasis, kalamun kongsi sepi, saka wilangan tetelu, telas tilasing janma, aji godhong jati aking, temah
papa papariman ngulandara.
Salahnya sendiri yang tidak mengerti,Paugeran orang hidup itu demikian seyogyanya,hidup dengan
tiga perkara;Keluhuran (kekuasaan), harta (kemakmuran), ketiga ilmu pengetahuan.Bila tak satu pun
dapat diraih dari ketiga perkara itu,habis lah harga diri manusia.Lebih berharga daun jati kering,
akhirnya mendapatlah derita, jadi pengemis dan terlunta.
16 Kang wus waspada ing patrap, mangayut ayat winasis, wasana wosing Jiwangga, melok tanpa
aling-aling, kang ngalingi kaliling, wenganing rasa tumlawung, keksi saliring jaman, angelangut tanpa
tepi, yeku aran tapa tapaking Hyang Sukma.
Yang sudah paham tata caranya,Menghayati ajaran utama,Jika berhasil merasuk ke dalam jiwa,akan
melihat tanpa penghalang,Yang menghalangi tersingkir,Terbukalah rasa sayup
menggema.Tampaklah seluruh cakrawala,Sepi tiada bertepi,Yakni disebut “tapa tapaking Hyang
Sukma”.
17 Mangkono janma utama, tuman tumanem ing sepi, ing saben rikala mangsa,masah amemasuh
budi, lahire den tetepi, ing reh kasatriyanipun, susila anor raga, wignya met tyasing sesame, yeku
aran wong barek berag agama.
Demikianlah manusia utama,Gemar terbenam dalam sepi (meredam nafsu),Di saat-saat
tertentu,Mempertajam dan membersihkan budi,Bermaksud memenuhi tugasnya sebagai
satria,berbuat susila rendah hati,pandai menyejukkan hati pada ersua,itulah sebenarnya yang
disebut menghayati agama.
18 Ing jaman mengko pan ora, arahe para turami, yen antuk tuduh kang nyata, nora pisan den lakoni,
banjur njujurken kapti, kakekne arsa winuruk, ngandelken gurunira, pandhitane praja sidik, tur wus
manggon pamucunge mring makrifat.
Di zaman kelak tiada demikian,sikap anak muda bila mendapat petunjuk nyata,tidak pernah
dijalani,Lalu hanya menuruti kehendaknya,Kakeknya akan diajari,dengan mengandalkan
gurunya,yang dianggap pandita ersua yang pandai,serta sudah menguasai makrifat.

PUPUH III
PUCUNG
01 Ngelmu iku, kalakone kanthi laku, lekase lawan kas, tegese kas nyantosani, setya budya
pangkese dur angkara.
Ilmu (hakekat) itudiraih dengan cara menghayati dalam setiap perbuatan,dimulai dengan
kemauan.Artinya, kemauan membangun kesejahteraan terhadap ersua,Teguh membudi daya
Menaklukkan semua angkara
02 Angkara gung, neng angga anggung gumulung, gogolonganira triloka, lekere kongsi, yen den
umbar ambabar dadi rubeda.
Nafsu angkara yang besar ada di dalam diri, kuat menggumpal, menjangkau hingga tiga zaman, jika
dibiarkan berkembang akan berubah menjadi gangguan.
03 Beda lamun, kang wus sengsem reh ngasamun, semune ngaksama, sasamane bangsa sisip,
sarwa sareh saking mardi marto tama.
Berbeda dengan yang sudah menyukai dan menjiwai,Watak dan perilaku memaafkanpada
sesamaselalu sabar berusahamenyejukkan suasana,
04 Taman limut, durgameng tyas kang weh limput, kereming karamat, karana karohaning sih, sihing
Sukma ngreda sahardi gengira.
Dalam kegelapan.Angkara dalam hati yang menghalangi,Larut dalam kesakralan hidup,Karena
temggelam dalam samodra kasih sayang, kasih sayang sukma (sejati) tumbuh berkembang sebesar
gunung
05 Yeku patut, tinulad-tulad tinurut, sapituduhira, aja kaya jaman mangkin, keh pramudha mundhi
dhiri lapel makna.
Itulah yang pantas ditiru, contoh yang patut diikutiseperti semua nasehatku.Jangan seperti zaman
nantiBanyak anak muda yang menyombongkan diri dengan hafalan ayat
06 Durung pecus,kesusu kaselak besus, amaknani lapal, kaya sayid weton Mesir, pendhak-pendhak
angendhak gunaning janma.
Belum mumpuni sudah berlagak pintar.Menerangkan ayatseperti sayid dari Mesir Setiap saat
meremehkan kemampuan orang lain.
07 Kang kadyeku, kalebu wong ngaku-aku, akale alangka, elok Jawane denmohi, paksa ngangkah
langkah met kawruh ing Mekah.
Yang seperti itutermasuk orang mengaku-akuKemampuan akalnya dangkalKeindahan ilmu Jawa
malah ditolak.Sebaliknya, memaksa diri mengejar ilmu di Mekah,
08 Nora weruh, rosing rasa kang rinuruh, lumeketing angga, anggere padha marsudi, kana-kene
kaanane nora beda.
Tidak memahamihakekat ilmu yang dicari,sebenarnya ada di dalam diri.Asal mau berusaha sana sini
(ilmunya) tidak berbeda,
09 Uger lugu, den ta mrih pralebdeng kalbu, yen ersu ersua, ing drajat kajating urip, kaya kang wus
winahyeng sekar srinata.
Asal tidak banyak tingkah,agar supaya merasuk ke dalam sanubari.Bila berhasil, terbuka derajat
kemuliaan hidup yang sebenarnya.Seperti yang telah tersirat dalam tembang sinom (di atas).
10 Basa ngelmu, mupakate lan panemu, pasahe lan tapa, yen satriya tanah Jawi, kuna-kuna kang
ginilut triprakara.
Yang namanya ilmu, dapat berjalan bila sesuai dengan cara pandang kita.Dapat dicapai dengan
usaha yang gigih.Bagi satria tanah Jawa,dahulu yang menjadi pegangan adalah tiga perkara yakni;
11 Lila lamun, kelangan nora gegetun, trima yen kataman, sakserik sameng dumadi, trilegawa
nalangsa srahing Batara.
Ikhlas bila kehilangan tanpa menyesal,Sabar jika hati disakiti ersua,Ketiga ; lapang dada sambil
berserah diri pada Tuhan.
12 Batara gung, inguger graning jajantung, jenak Hayang Wisesa, sana paseneten Suci, nora kaya si
mudha mudhar angkara.
Tuhan Maha Agungdiletakkan dalam setiap hela nafasMenyatu dengan Yang MahakuasaTeguh
mensucikan diriTidak seperti yang muda,mengumbar nafsu angkara.
13 Nora uwus, kareme anguwus-uwus, uwose tan ana, mung janjine muring-muring, kaya buta-
buteng betah nganiaya.
Tidak henti hentinyagemar mencaci maki.Tanpa ada isinyakerjaannya marah-marah seperti raksasa;
bodoh, mudah marah dan menganiaya ersua.
14 Sakeh luput, ing angga tansah linimput, linimpet ing sabda, narka tan ana udani, lumuh ala
ardane ginawe gada.
Semua kesalahandalam diri selalu ditutupi,ditutup dengan kata-katamengira tak ada yang
mengetahui,bilangnya enggan berbuat jahat padahal tabiat buruknya membawa kehancuran.
15 Durung punjul, ing kawruh kaselak jujul, kaseselan hawa, cupet kapepetan pamrih, tangeh nedya
anggambuh mring Hyang Wisesa.
Belum cakap ilmuBuru-buru ingin dianggap pandai.Tercemar nafsu selalu merasa kurang,dan
tertutup oleh pamrih, sulit untuk manunggal pada Yang Mahakuasa.

PUPUH IV
GAMBUH
01 Samengko ingsun tutur, sembah catur: supaya lumuntur, dihin: raga, cipta, jiwa, rasa, kaki, ing
kono lamun tinemu, tandha nugrahaning Manon.
Kelak saya bertutur,Empat macam sembah supaya dilestarikan;Pertama; sembah raga, kedua;
sembah cipta, ketiga; sembah jiwa, dan keempat; sembah rasa, anakku !Di situlah akan bertemu
dengan pertanda anugrah Tuhan.
02 Sembah raga puniku, pakartine wong amagang laku, susucine asarana saking warih, kang wus
lumrah limang wektu, wantu wataking wawaton.
Sembah raga adalahPerbuatan orang yang lagi magang “olah batin”Menyucikan diri dengan sarana
air,Yang sudah lumrah misalnya lima waktu Sebagai rasa menghormat waktu
03 Inguni-uni ersua, sinarawung wulang kang sinerung, lagi iki bangsa kas ngetok-ken anggit,
mintoken kawignyanipun, sarengate elok-elok.
Zaman dahulu belumpernah dikenal ajaran yang penuh tabir,Baru kali ini ada orang menunjukkan
hasil rekaan,memamerkan ke-bisa-an nya amalannya aneh aneh
04 Thithik kaya santri Dul, gajeg kaya santri brahi kidul, saurute Pacitan pinggir pasisir, ewon wong
kang padha nggugu, anggere guru nyalemong.
Kadang seperti santri “Dul” (gundul)Bila tak salah, seperti santri wilayah selatanSepanjang Pacitan
tepi pantaiRibuan orang yang percaya. Asal-asalan dalam berucap
05 Kasusu arsa weruh, cahyaning Hyang kinira yen karuh, ngarep-arep urup arsa den kurebi, Tan
wruh kang mangkoko iku, akale keliru enggon.
Keburu ingin tahu,cahaya Tuhan dikira dapat ditemukan,Menanti-nanti besar keinginan
(mendapatkan anugrah) namun gelap mataOrang tidak paham yang demikian ituNalarnya sudah
salah kaprah
06 Yen ta jaman rumuhun, tata titi tumrah tumaruntun, bangsa srengat tan winor lan laku batin, dadi
ora gawe bingung, kang padha nembah Hyang Manon.
Bila zaman dahulu,Tertib teratur runtut harmonissariat tidak dicampur aduk dengan olah batin, jadi
tidak membuat bingung bagi yang menyembah Tuhan
07 Lire sarengat iku, kena uga ingaranan laku, dihin ajeg kapindhone ataberi, pakolehe putraningsun,
nyenyeger badan mwih kaot.
Sesungguhnya sariat itu dapat disebut olah, yang bersifat ajeg dan tekun.Anakku, hasil sariat adalah
dapat menyegarkan badan agar lebih baik,
08 Wong seger badanipun, otot daging kulit balung sungsum, tumrah ing rah memarah antenging ati,
antenging ati nunungku, angruwat ruweting batos.
Badan, otot, daging, kulit dan tulang sungsumnya menjadi segar,Mempengaruhi darah, membuat
tenang di hati.Ketenangan hati membantu Membersihkan kekusutan batin
09 Mangkono mungguh ingsun, ananging ta sarehne asnafun, beda-beda panduk panduming
dumadi, sayektine nora jumbuh, tekad kang padha linakon.
Begitulah menurut ku !Tetapi karena orang itu berbeda-beda,Beda pula garis nasib dari
Tuhan.Sebenarnya tidak cocok tekad yang pada dijalankan itu
10 Nanging ta paksa tutur, rehning tuwa tuwase mung catur, bok lumuntur lantaraning reh utami, sing
sapa temen tinemu, nugraha geming Kaprabon.
Namun terpaksa ersua nasehatKarena sudah tua kewajibannya hanya ersua petuah.Siapa tahu
dapat lestari menjadi pedoman tingkah laku utama.Barang siapa bersungguh-sungguh akan
mendapatkan anugrah kemuliaan dan kehormatan.
11 Samengko sembah kalbu, yen lumintu uga dadi laku, laku agung kang kagungan Narapati, patitis
tetesing kawruh, meruhi marang kang momong.
Berikutnya, sembah kalbu itujika berkesinambungan juga menjadi olah spiritual.Olah (spiritual) tingkat
tinggi yang dimiliki Raja.Tujuan ajaran ilmu ini; untuk memahami yang mengasuh diri (guru
sejati/pancer)
12 Sucine tanpa banyu, mung nyenyuda mring ersuasiv kalbu, pambukane tata, titi, ngati-ati, atetetp
talaten atul, tuladhan marang waspaos.
Bersucinya tidak menggunakan airHanya menahan nafsu di hatiDimulai dari perilaku yang tertata,
teliti dan hati-hati (eling dan waspada)Teguh, sabar dan tekun,semua menjadi watak dasar,Teladan
bagi sikap waspada.
13 Mring jatining pandulu, panduk ing ndon dedalan satuhu, lamun lugu ersuasi reh maligi, lageane
tumalawung, wenganing alam kinaot.
Alam penglihatan yang sejati,Menggapai sasaran dengan tata cara yang benar.Biarpun sederhana
tatalakunya dibutuhkan konsentrasiSampai terbiasa mendengar suara sayup-sayup dalam
keheningan Itulah, terbukanya “alam lain”
14 Yen wus kambah kadyeku, sarat sareh saniskareng laku, kalakone saka eneng, ening, eling,
Ilanging rasa tumlawung, kono adile Hyang Manon.
Bila telah mencapai seperti itu,Saratnya sabar segala tingkah laku.Berhasilnya dengan
cara;Membangun kesadaran, mengheningkan cipta, pusatkan fikiran kepada ersua Tuhan. Dengan
hilangnya rasa sayup-sayup, di situlah keadilan Tuhan terjadi. (jiwa memasuki alam gaib rahasia
Tuhan)
15 Gagare ngunggar kayun, tan kayungyun mring ayuning kayun, bangsa anggit yen ginigit nora dadi,
Marma den awas den emut, mring pamurunging lelakon.
Gugurnya jika menuruti kemauan jasad (nafsu)Tidak suka dengan indahnya kehendak rasa sejati,
Jika merasakan keinginan yang tidak-tidak akan gagal.Maka awas dan ingat lahdengan yang
membuat gagal tujuan
16 Samengko kang tinutur, sembah katri kang sayekti katur, mring Hyang Sukma sukmanen sehari-
hari, arahen dipun kecakup, sembah ing Jiwa sutengong.
Nanti yang diajarkanSembah ketiga yang sebenarnya diperuntukkan kepada Hyang sukma
(jiwa).Hayatilah dalam kehidupan sehari-hari Usahakan agar mencapai sembah jiwa ini anakku !
17 Sayekti luwih prelu, ingaranan pepuntoning laku, kalakuan kang tumrap bangsaning batin, sucine
lan Awas Emut, mring alame alam amot.
Sungguh lebih penting, yangdisebut sebagai ujung jalan spiritual,Tingkah laku olah batin, yakni
menjaga kesucian dengan awas dan selalu ingat akan alam nan abadi kelak.
18 Ruktine ngangkah ngukut, ngiket ngrukut triloka kakukut, jagad agung gimulung lan jagad cilik,
Den kandel kumandel kulup, mring kelaping alam kono.
Cara menjaganya dengan menguasai, mengambil, mengikat, merangkul erat tiga jagad yang
dikuasai.Jagad besar tergulung oleh jagad kecil,Pertebal keyakinanmu anakku !Akan kilaunya alam
tersebut.
19 Keleme mawa limut, kalamatan jroning alam kanyut, sanyatane iku kanyatan kaki, Sajatine yen tan
emut, sayekti tan bisa awor.
Tenggelamnya rasa melalui suasana “remang berkabut”,Mendapat firasat dalam alam yang
menghanyutkan,Sebenarnya hal itu kenyataan, anakku !Sejatinya jika tidak ingat Sungguh tak bisa
“larut”
20 Pamete saka luyut, sarwa sareh saliring panganyut, lamun yitna kayitnan kang mitayani, tarlen
mung pribadinipun, kang katon tinonton kono.
Jalan keluarnya dari luyut (batas antara lahir dan batin)Tetap sabar mengikuti “alam yang
menghanyutkan”Asal hati-hati dan waspada yang menuntaskan tidak lain hanyalah diri pribadinya
yang tampak terlihat di situ
21 Nging away salah surup, kono ana sajatining Urub, yeku urup pangarep uriping Budi, sumirat sirat
narawung, kadya kartika katongton.
Tetapi jangan salah mengerti Di situ ada cahaya sejati Ialah cahaya pembimbing, ersua penghidup
akal budi.Bersinar lebih terang dan cemerlang,tampak bagaikan bintang
22 Yeku wenganing kalbu, kabukane kang wengku winengku, wewengkone wis kawengku neng
sireki, nging sira uga kawengku, mring kang pindha kartika byor.
Yaitu membukanya pintu hati Terbukanya yang kuasa-menguasai (antara cahaya/nur dengan
jiwa/roh).Cahaya itu sudah kau (roh) kuasaiTapi kau (roh) juga dikuasai oleh cahaya yang seperti
bintang cemerlang.
23 Samengko ingsun tutur, gantya sembah ingkang kaping catur, sembah Rasa karasa rosing
dumadi, dadine wis tanpa tuduh, mung kalawan kasing Batos.
Nanti ingsun ajarkan,Beralih sembah yang ke empat.Sembah rasa terasalah hakekat
kehidupan.Terjadinya sudah tanpa petunjuk,hanya dengan kesentosaan batin
24 Kalamun ersua lugu, aja pisan wani ngaku-aku, antuk siku kang mangkono iku kaki, kena uga
wenang muluk, kalamun wus pada melok.
Apabila belum bisa membawa diri,Jangan sekali-kali berani mengaku-aku,mendapat laknat yang
demikian itu anakku !Artinya, seseorang berhak berkata apabila sudah mengetahui dengan nyata.
25 Meloke ujar iku, yen wus ilang sumelang ing kalbu, ersu kandel kumandel ngandel mring takdir,
iku den awas den emut, den memet yen arsa momot.
Menghayati pelajaran iniBila sudah hilang keragu-raguan hati.Hanya percaya dengan sungguh-
sungguh kepada takdiritu harap diwaspadai, diingat,dicermati bila ingin menguasai seluruhnya.
26 Pamoring ujar iku, kudu santosa ing budi teguh, sarta sabar tawekal legaweng ati, trima lila ambeh
sadu, weruh wekasing dumados.
Melaksanakan petuah ituHarus kokoh budipekertinyaTeguh serta sabartawakal lapang dada
Menerima dan ikhlas apa adanya sikapnya dapat dipercaya Mengerti “sangkan paraning dumadi”.
27 Sabarang tindak-tanduk, tumindake lan sakadaripun, den ngaksama kasisipaning ersua,
sumimpanga ing laku dur, ersuasiv budi kang ngrodon.
Segala tindak tandukdilakukan ala kadarnya, ersua maaf atas kesalahan ersua,menghindari
perbuatan tercela,(dan) watak angkara yang besar.
28 Dadya wruh iya dudu, yeku minangka pandaming kalbu, ersua buka ing kijab bullah agaib,
sesengkeran kang sinerung, dumunung telenging batos.
Sehingga tahu baik dan buruk,Demikian itu sebagai ketetapan hati,Yang membuka penghalang/tabir
antara ersua dan Tuhan,Tersimpan dalam rahasia,Terletak di dalam batin.
29 Rasaning urip iku krana momor pamoring sawujud, wujuddullah sumrambah ngalam sakalir, lir
manis kalawan madu, endi arane ing kono.
Rasa hidup itudengan cara manunggal dalam satu wujud,Wujud Tuhan meliputi alam
semesta,bagaikan rasa manis dengan madu. Begitulah ungkapannya.
30 Endi manis endi madu, yen wis bisa nuksmeng pasang semu, pasamaoning hebing kang Maha
Suci, kasikep ing tyas kacakup, kasat mata lair batos.
Mana manis mana madu,apabila sudah bisa menghayati gambaran itu,Bagaimana pengertian sabda
Tuhan,Hendaklah digenggam di dalam hati, sudah jelas dipahami secara lahir dan batin.
31 Ing batin tan keliru, kedhap kilap liniling ing kalbu, kang minangka colok celaking Hyang Widi,
widadaning budi sadu, pandak panduking liru nggon.
Dalam batin tak keliru,Segala cahaya indah dicermati dalam hati,Yang menjadi petunjuk dalam
memahami hakekat Tuhan,Selamatnya karena budi (bebuden) yang jujur (hilang nafsu),Agar dapat
merasuk beralih “tempat”.
32 Nggonira mrih tulus, kalaksitaning reh kang rinuruh, ngayanira mrih wikal, warananing gaib,
paranta lamun tan weruh, sasmita jatining endhog.
Agar usahamu berhasil,Dapat menemukan apa yang dicari,upayamu agar dapat melepas penghalang
kegaiban,Apabila kamu tidak paham ; lihatlah tentang bagaimana terjadinya telur.
33 Putih lan kuningpun, lamun arsa titah teka mangsul, dene nora mantra-mantra yen ing lair, bisa
aliru wujud, kadadeyane ing kono.
Putih dan kuningnya,bila akan mewujud (menetas),wujud datang berganti,tak disangka-sangka,bila
kelahirannyadapat berganti wujud,Kejadiannya di situ !
34 Istingarah tan metu, lawan istingarah tan lumebu, dene ing njro wekasane dadi njawi, raksana
kang tuwajuh, aja kongsi kabasturon.
Dipastikan tidak keluar,juga tidak masuk,Kenyataannya yang di dalam akhirnya menjadi di
luar,Rasakan sunguh-sungguh,Jangan sampai terlanjur tak bisa memahami.
35 Karana yen kebanjur, kajantaka tumekeng ersua, tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi, dadi wong
ina tan wruh, dhewekw den anggep dhayoh.
Sebab apabila sudah terlanjur,akan tak tenang sepanjang hidup, tidak ada gunanya bila kelak
mati,Menjadi orang hina yang bodoh,dirinya sendiri malah dianggap tamu.
PUPUH V
KINANTHI
01 Mangka kantining tumuwuh, salami mung awas eling, eling lukitaning alam, wedi weryaning
dumadi, supadi niring sangsaya, yeku pangreksaning urip.
Padahal bekal hidup,selamanya waspada dan ingat,Ingat akan pertanda yang adadi ersuasi,Menjadi
kekuatannya asal-usul, supaya lepas dari sengsara.Begitulah memelihara hidup.
02 Marma den taberi kulup, angulah lantiping ati, rina wengi den anedya, pandak-panduking
pambudi, bengkas kahardaning driya, supadya dadya utami.
Maka rajinlah anak-anakku,Belajar menajamkan hati,Siang malam berusaha,merasuk ke dalam
sanubari,melenyapkan nafsu pribadi,Agar menjadi (manusia) utama.
03 Pangasahe sepi samun, away esah ing salami, samangsa wis kawistara, lalandhepe mingis-
mingis, ersu wukir reksa muka, kekes srabedaning budi.
Mengasahnya di alam sepi (semedi),Jangan berhenti selamanya,Apabila sudah kelihatan,tajamnya
luar biasa,mampu mengiris gunung penghalang,Lenyap semua penghalang budi.
04 Dene awas tegesipun, weruh warananing urip, miwah wisesaning tunggal, kang atunggil rina
wengi, kang mukitan ing sakarsa, gumelar ngalam sakalir.
Persuasi artinya,tahu penghalang kehidupan,serta kekuasaan yang tunggal,yang bersatu siang
malam,Yang mengabulkan segala kehendak,terhampar alam semesta.
05 Away sembrana ing kalbu, wawasen wuwus sireki, ing kono yekti karasa, dudu ucape pribadi,
marma den sembadeng sedya, wewesen praptaning uwis.
Hati jangan lengah,Waspadailah kata-katamu,Di situ tentu terasa,bukan ucapan pribadi,Maka
tanggungjawablah, perhatikan semuanya sampai tuntas.
06 Sirnakna semanging kalbu, den waspada ing pangeksi, yeku dalaning kasidan, sinuda saka satitik,
pamotahing nafsu hawa, jinalantih mamrih titih.
Sirnakan keraguan hati,waspadalah terhadap pandanganmu,Itulah caranya berhasil,Kurangilah
sedikit demi sedikit godaan hawa nafsu,Latihlah agar terlatih.
07 Away mamatuh malutuh, tanpa tuwas tanpa kasil, kasalibuk ing srabeda, marma dipun ngati-ati,
urip keh rencananira, sambekala den kaliling.
Jangan terbiasa berbuat aib,Tiada guna tiada hasil,terjerat oleh aral,Maka berhati-hatilah,Hidup ini
banyak rintangan,Godaan harus dicermati.
08 Upamane wong lumaku, marga gawat den liwati, lamun kurang ing pangarah, sayekti karendet ing
ri, apese kasandhung padhas, babak bundhas anemahi.
Seumpama orang berjalan,Jalan berbahaya dilalui,Apabila kurang perhitungan,Tentulah tertusuk
duri,celakanya terantuk batu,Akhirnya penuh luka.
09 Lumrah bae yen kadyeku, atetamba yen wis bucik, duwea kawruh sabodag, yen ta nartani ing
kapti, dadi kawruhe kinarya, ngupaya kasil lan melik.
Lumrahnya jika seperti itu,Berobat setelah terluka,Biarpun punya ilmu segudang,bila tak sesuai
tujuannya,ilmunya hanya dipakai mencari nafkah dan pamrih.
10 Meloke yen arsa muluk, muluk ujare lir wali, wola-wali nora nyata, anggepe pandhita luwih,
kaluwihane tan ana, kabeh tandha-tandha sepi.
Baru kelihatan jika keinginannya muluk-muluk,Muluk-muluk bicaranya seperti wali,Berkali-kali tak
terbukti,merasa diri pandita istimewa,Kelebihannya tak ada,Semua bukti sepi.
11 Kawruhe mung ana wuwus, wuwuse gumaib baib, kasliring titik tan kena, mancereng alise gatik,
apa pandhita antige, kang mangkono iku kaki.
Ilmunya sebatas mulut,Kata-katanya di gaib-gaibkan,Dibantah sedikit saja tidak mau, mata
membelalak alisnya menjadi satu,Apakah yang seperti itu pandita palsu,..anakku ?
12 Mangka ta ersuasiv laku, lakune ngelmu sajati, tan dahwen pati openan, tan panasten nora jail,
tan njurungi ing kaardan, ersu eneng mamrih ening.
Padahal yang disebut “laku”,sarat menjalankan ilmu sejati tidak suka omong kosong dan tidak suka
memanfaatkan hal-hal sepele yang bukan haknya,Tidak iri hati dan jail,Tidak melampiaskan hawa
nafsu. Sebaliknya, bersikap tenang agar menggapai keheningan jiwa.
13 Kunanging budi luhung, bangkit ajur ajer kaki, yen mangkono bakal cikal, thukul wijining utami,
nadyan bener kawruhira, yen ana kang nyulayani.
Luhurnya budipekerti,pandai beradaptasi, anakku !Demikian itulah awal mula,tumbuhnya benih
keutamaan,Walaupun benar ilmumu,bila ada yang mempersoalkan..
14 Tur kang nyulayani iku, wus wruh yen kawruhe nempil, nanging laire angalah, katingala angemori,
mung ngenaki tyasing liyan, away esak away serik.
Walau orang yang mempersoalkan itu, sudah diketahui ilmunya dangkal,tetapi secara lahir kita
mengalah,berkesanlah ersuasive,sekedar menggembirakan hati orang lain.Jangan sakit hati dan
dendam.
15 Yeku ilapating wahyu, yen yuwana ing salami, marga wimbuh ing nugraha, saking heb kang Maha
Suci, cinancang pucuking cipta, nora ucul-ucul kaki.
Begitulah sarat turunnya wahyu,Bila teguh selamanya,dapat bertambah anugrahnya,dari sabda
Tuhan Mahasuci,terikat di ujung cipta,tiada terlepas-lepas anakku
16 Mangkono ingkang tinamtu, tampa nugrahaning Widhi, marma ta kulup den bisa, mbusuki ujaring
janmi, pakoleh lair batinnya, iyeku budi premati.
Begitulah yang digariskan,Untuk mendapat anugrah Tuhan.Maka dari itu anakku,sebisanya, kalian
pura-pura menjadi orang bodoh terhadap perkataan orang lain,nyaman lahir batinnya,yakni budi yang
baik.
17 Pantes tinulad tinurut, laladane mrih utami, utama kembanging mulya, kamulyaning jiwa dhiri, ora
yen ta ngeplekana, lir leluhur nguni-uni.
Pantas menjadi suri tauladan yang ditiru,Wahana agar hidup mulia,kemuliaan jiwa raga.Walaupun
tidak persis, seperti nenek moyang dahulu.
18 Ananging ta kudu-kudu, sakadarira pribadi, away tinggal tutuladan, lamun tan mangkono kaki,
yekti tuna ing tumitah, poma kaestokna kaki.
Tetapi harus giat berupaya, sesuai kemampuan diri,Jangan melupakan suri tauladan,Bila tak berbuat
demikian itu anakku,pasti merugi sebagai manusia.Maka lakukanlah anakku !

1. Ajaran Dalam Setiap Pupuh


a. Pupuh Pangkur
Pupuh pangkur pada serat wedhatama merupakan suatu prolog sebelum masuk ke permasalahan
yang utama. KGPAA Mangkunegara IV yang merupakan pengarang dari serat ini mengajarkan dalam
mendidik anak cucu menerangkan adanya perbedaan yang mendasar antara orang yang mempunyai
watak dan budi pekerti yang luhur dan orang yang sombong lagi bodoh dari segi cirri-cirinya. Adapun
ajaran-ajaran yang tertuang dalam pupuh pertama serat wedhatama ialah
1. Agama adalah pegangan hidup yang berharga “agama ageming aji “
2. Janganlah menjadi orang yang mempunyai budi yang lemah, jika begitu kalaupun sudah tua
pasti bagaikan orang yang tidak berharga.
3. Perilaku orang yang bodoh dan sombong yaitu bualannya tidak karuan dan tidak ada hikmahnya.
4. Orang yang pintar dan berbudi luhur hanya diam menanggapi orang yang bodoh tersebut dengan
hanya diam dan menjaga perasaan hati orang bodoh tersebut. Orang pintar menerima dengan
senang hati jika dianggap bodoh dan tetap gembira jika dihina.
5. Keburukan tentang ilmu karang atau ilmu sihir, ilmu tersebut tidak berguna dalam ketenangan
jiwa.
6. Anjuran untuk mencari kebaikan , berguru kepada orang yang berjiwa pertapa, yang telah
memahami wahyu Allah dan yang sudah tidak dikendalikan lagi oleh hawa dan nafsu.
b. Pupuh Sinom
Setelah dijelaskan sebagai pengantar dalam pupuh pangkur, pupuh kedua dalam serat wedhatama
menggambarkan kiat-kiat untuk menggapai ilmu yang sejati, yaitu kiat untuk ngelmu dalam ajaran
jawa. Karena untuk menyeimbangkan antara lahir dan batin, menyelaraskan antara makrokosmos
dan mikrokosmos. Mangkunegara IV menuliskan ajaran-ajaran dalam pupuh kedua ini setelah
memahami hakikat pada pupuh pertama.
1. Supaya meniru perilaku yang baik yang dicontohkan oleh Panembahan Senapati dengan
menekan hawa nafsu, berusaha menyenangkan hati orang lain dan laku prihatin. Kesemuanya itu
mempunyai tujuan agar memperoleh kehalusan budi.
2. Ajaran agar orang hidup dapat mencapai 3 hal, yakni pangkat, harta dan kepintaran.
3. Dalam memahami hakikat hidup pribadinya sendiri, dapat dilakukan dengan bersemedi dan
bertapa, menjauh dari keramaian guna untuk menyepikan diri.
c. Pocung
Pupuh pocung dalam serat wedhatama merupakan pupuh yang ketiga. Pupuh ini menggambarkan
ketika seseorang yang sudah mengetahui tentang baik buruk, dan telah melaksanakan tugas untuk
mencari ilmu maka pupuh ini bercerita tentang amalan- amalan tentang ilmu yang sudah
diperolehnya itu.
1. Ilmu itu akan dapat tercapai apabila nilai-nilainya diamalkan, karena budi yang baik itu dapat
mengalahkan nafsu angkara murka.
2. Pandangan bahwa ilmu itu harus sejalan dengan logika dan untuk mencapainya diperlukan laku
yang cukup serius.
3. Ajaran tentang tiga hal yang perlu dijadikan pegangan yaitu rela jika kehilangan sesuatu,
menerima dengan sabar jika mendapatkan perlakuan yang menyakitkan hati dan ikhlas menyerahkan
diri hanya kepada Tuhan.
4. Untuk tidak melakukan sifat-sifat keangkaraan seperti mencaci maki tanpa isi, kesalahan sendiri
ditutupi dan kemarahannya dilampiaskan untuk memukul orang lain.
d. Pupuh Gambuh
Pupuh gambuh dalam serat wedhatama mengajarkan tentang sembah- sembah menurut KGPAA
Mangkunegara IV. Setelah tadi prjalanan dari pengantar ilmu yang sejati, dilanjutkan dalam
perjalanan mencari guru lalu menjalani laku yang utama demi mengamalkan ilmu tersebut, sekarang
sampai kepada hakikat ngelmu. Penjelasannya sebagai berikut :
1. Ajaran tentang empat macam sembah ( sembah catur), yaitu sembah raga, cipta jiwa dan rasa.
2. Sembah raga dianggap sebagai tahapan untuk memulai perjalanan. Di dalam Islam sembah
tersebut berada dalam tahap/ tingkatan Syariat.
3. Ajaran sembah kalbu (cipta) yang jika dilakukan secara rutin akan menjadi ritual laku,
manfaatnya yaitu dapat mengendalikan hawa dan nafsu.
4. Ajaran sembah sukma, yaitu sembah yang dilakukan setiap saat dan merupakan ritual perjalanan
terakhir.
5. Ajaran sembah rasa, yang dengan sembah ini akan memahami hakikat kehidupan.
6. Orang harus senantiasa sentosa dan berbudi teguh, harus sabar, tawakal, ikhlas, dan nerima
semua keadaannya.
e. Kinanthi
Dikanthi-kanthi (diarahkan dan dibimbing) agar menjadi manusia sejati. Yang selalu menjaga bumi
pertiwi. Pupuh kinanthi dalam serat wedhatama mengandung isi ajaran-ajaran tentang
1. Mempertajam perasaan / kepekaan perasaan agar menyingkirkan hawa nafsu supaya menjadi
manusia yang berbudi luhur dengan cara bersemedi / bersepi-sepi dari keramaian agar mendapat
ketenangan hati dan jiwa.
2. Agar selalu waspada untuk selalu mengetahui penghalang dalam hidup ( mawas diri) dan selalu
menghilangkan keragu-raguan dalam hati supaya mantap dalam melangkah untuk berbuat kebaikan.
3. Menghilangkan iri dengki, tidak berhati panas, tidak mengganggu orang lain, dan tidak
melampiaskan hawa nafsu, namun Ajaran bahwa mengikuti kebaikan-kebaikan yang telah diajarkan
sebagai langkah agar mencapai kemuliaan hanya lah diam agar tenang.
4. .
2. Makna Tembang
• Pangkur
Bila usia telah uzur, datanglah penyesalan. Manusia menoleh kebelakang (mungkur) merenungkan
apa yang dilakukan pada masa lalu. Manusia terlambat mengkoreksi diri, kadang kaget atas apa
yang pernah ia lakukan, hingga kini yang ada tinggalah menyesali diri. Kenapa dulu tidak begini tidak
begitu. Merasa diri menjadi manusia renta yang hina dina sudah tak berguna. Anak cucu kadang
menggoda, masih meminta-minta sementara sudah tak punya lagi sesuatu yang berharga. Hidup
merana yang dia punya tinggalah penyakit tua. Siang malam selalu berdoa saja, sedangkan raga tak
mampu berbuat apa-apa. Hidup enggan mati pun sungkan. Lantas bingung mau berbuat apa. Ke
sana-ke mari ingin mengaji, tak tahu jati diri, memalukan seharusnya sudah menjadi guru ngaji.
Tabungan menghilang sementara penyakit kian meradang. Lebih banyak waktu untuk telentang di
atas ranjang. Jangankan teriak lantang, anunya pun sudah tak bisa tegang, yang ada hanyalah
mengerang terasa nyawa hendak melayang. Sanak kadhang enggan datang, karena ingat ulahnya di
masa lalu yang gemar mentang-mentang.
• Sinom
Sinom isih enom. Jabang bayi berkembang menjadi remaja sang pujaan dan dambaan orang tua dan
keluarga. Manusia yang masih muda usia. Orang tua menjadi gelisah, siang malam selalu berdoa
dan menjaga agar pergaulannya tidak salah arah. Walupun badan sudah besar namun remaja belajar
hidup masih susah. Pengalamannya belum banyak, batinnya belum matang, masih sering salah
menentukan arah dan langkah. Maka segala tindak tanduk menjadi pertanyaan sang bapa dan ibu.
Dasar manusia masih enom (muda) hidupnya sering salah kaprah.
• Pocung
Pocung atau pocong adalah orang yang telah mati lalu dibungkus kain kafan. Itulah batas antara
kehidupan mercapadha yang panas dan rusak dengan kehidupan yang sejati dan abadi. Bagi orang
yang baik kematian justru menyenangkan sebagai kelahirannya kembali, dan merasa kapok hidup di
dunia yang penuh derita. Saat nyawa meregang, rasa bahagia bagai lenyapkan dahaga mereguk
embun pagi. Bahagia sekali disambut dan dijemput para leluhurnya sendiri. Berkumpul lagi di alam
yang abadi azali. Kehidupan baru setelah raganya mati.
• Gambuh
Gambuh atau Gampang Nambuh, sikap angkuh serta acuh tak acuh, seolah sudah menjadi orang
yang teguh, ampuh dan keluarganya tak akan runtuh. Belum pandai sudah berlagak pintar. Padahal
otaknya buyar matanya nanar merasa cita-citanya sudah bersinar. Menjadikannya tak pandai melihat
mana yang salah dan benar. Di mana-mana ingin diakui bak pejuang, walau hatinya tak lapang.
Pahlawan bukanlah orang yang berani mati, sebaliknya berani hidup menjadi manusia sejati. Sulitnya
mencari jati diri kemana-mana terus berlari tanpa henti. Memperoleh sedikit sudah dirasakan banyak,
membuat sikapnya mentang-mentang bagaikan sang pemenang. Sulit mawas diri, mengukur diri
terlalu tinggi. Ilmu yang didapatkannya seolah menjadi senjata ampuh tiada tertandingi lagi. Padahal
pemahamannya sebatas kata orang. Alias belum bisa menjalani dan menghayati. Bila merasa ada
yang kurang, menjadikannya sakit hati dan rendah diri. Jika tak tahan ia akan berlari menjauh
mengasingkan diri. Menjadi pemuda pemudi yang jauh dari anugrah ilahi. Maka, belajarlah dengan
teliti dan hati-hati. Jangan menjadi orang yang mudah gumunan dan kagetan. Bila sudah paham
hayatilah dalam setiap perbuatan. Agar ditemukan dirimu yang sejati sebelum raga yang dibangga-
banggakan itu menjadi mati.
• Kinanthi
Semula berujud jabang bayi merah merekah, lalu berkembang menjadi anak yang selalu dikanthi-
kanthi kinantenan orang tuannya sebagai anugrah dan berkah. Buah hati menjadi tumpuan dan
harapan. Agar segala asa dan harapan tercipta, orang tua selalu membimbing dan mendampingi
buah hati tercintanya. Buah hati bagaikan jembatan, yang dapat menyambung dan mempererat cinta
kasih suami istri. Buah hati menjadi anugrah ilahi yang harus dijaga siang ratri. Dikanthi-kanthi
(diarahkan dan dibimbing) agar menjadi manusia sejati. Yang selalu menjaga bumi pertiwi.
3. Kaitan Antar Pupuh
Dalam penulisan karya sastra pasti ada maksud tertentu dibalik penulisannya itu. Serat wedhatama
yang ditulis oleh KGPAA Mangkunegara IV juga mempunyai maksud tertentu dibalik pemilihan
tembang yang dipakai tersebut. Pemilihan tembang macapat yang oleh Mangkunegara IV sendiri
dipilih mulai dari Pangkur, Sinom, Pocung, Gambuh, dan Kinanthi mengandung makna yang
tersembunyi selain makna tembang macapat itu sendiri. Makna tembang macapat yang digunakan
oleh MN IV sudah diuraikan diatas. Dalam pupuh pertama dipilih tembang pangkur. Pupuh pangkur
tersebut bermakna sebagai prolog dan menceritakan cirri orang yang mempunyai sifat yang luhur dan
orang yang mempunyai sifat yang bodoh lagi sombong. Pupuh yang kedua yaitu sinom, pupuh sinom
dalam serat wedhatama mempunyai makna jika seseorang sudah mengetahui permasalahannya itu
diharapkan dapat mencari ilmu dengan berguru pada orang yang lebih tahu akan ilmu tersebut.
Selanjutnya dalam pupuh yang berkaitan, jika sudah mantab dengan ilmunya maka orang tersebut
dapat mengamalkannya. Lalu pada pupuh selanjutnya diharapkan dapat mempelajari hakikat ilmu
yang dimaksud dalam serat wedhatama tersebut.
Serat wedhatama yang di tulis oleh MN IV jika dikaitkan dengan ilmu tasawuf, maka akan mempunyai
arti perjalanan mistik yang dimulai dari syari’at yaitu menjalankan ajaran- ajaran yang dilakukan
secara tekun terus menerus. Apabila syari’at sudah terlaksana dengan baik maka akan berlanjut
pada tingkat tarekat yaitu menjalankan apa yang sudah didapat dari tarekat. Selanjutnya pada
tingkatan selanjutnya dapat mencapai hakikat yaitu memahami seluruhnya maksud dan makna dari
apa yang didapat dari ilmu itu dan mengamalkannya dengan laku. Lalu pada tingkatan terakhir
setelah semua tingkatan sebelumnya dapat dilakukan dengan baik maka akan mencapai tingkatan
tertinggi tasawuf yaitu tingkatan ma’rifat. Tingkatan ma’rifat dalam ajaran jawa umumnya disebut
dengan Manunggaling Kawula Gusti atau Pamoring Kawula Gusti yaitu bersatunya hamba dengan
Tuhan melalui jiwa dan rasanya.
Apabila pupuh diatas dikaitkan dengan empat macam sembah atau yang biasanya disebut dengan
“sembah catur” maka akan didapati yaitu sembah raga, cipta, jiwa dan rasa. Sembah raga dianggap
sebagai akan memulai sebuah perjalanan. Sembah cipta jika dilakukan terus menerus akan menjadi
ritual laku dengan mengendalikan hawa nafsu. Lalu sembah jiwa yaitu sembah yang dilakukan setiap
saat dan merupakan perjalanan ritual terakhir dan yang tertinggi adalah sembah rasa yaitu akan
mampu memahami hakikat dari kehidupan, tercapainya tanpa petunjuk, hanya dengan kesentausaan
batin.
Serat wedhatama merupakan jenis serat piwulang yang ditulis oleh KGPAA Mangkunegara IV. Dalam
serat wedhatama terdapat ajaran-ajaran (piwulang) yang luhur dari para leluhur orang Jawa. Dan
apabila dilaksanakan maka akan mendapat ketenangan hati dan jiwa dan dapat memahami arti dari
kehidupan menurut pandangan dari orang jawa.

Anda mungkin juga menyukai