BKS KLS 9 K.13 .2018-2019 PDF

TANGGAP WACANA KOORDINATOR MGMP
Kanthi tansah ngonjukaken syukur wonten Ngarsa Dalem Gusti Ingkang Murbeng Gesang,
kula ndherek mangayubagya awit Buku Kerja Siswa kurtilas tahun pelajaran 2018/ 2019 saged
karipta.
Panganggenipun basa Jawa ingkang kirang trep saged andayani risakipun tatananing
pasrawungan, kosok wangsulipun menawi basa Jawi dipunangge trep miturut unggah-
ungguhing basa saha jumbuh empan papanipun saged nuwuhaken kawilujengan tumrap
bebrayan agung.
Wontenipun Buku Kerja Siswa punika sageda minangka garan piwulangan basa Jawi ing
tataran SMP Kabupaten Temanggung, salajengipun mugi saged minangka sarana ngopeni
basa Jawi saha nggondheli amrih basa Jawi boten tumunten ical kasilep jaman.
Tumrap para pandhapuk, kula namung saged titip weling supados tansah mbudidaya
ngewahi, ngimbeti punapa dene ngirangi materi piwulangan amrih tansah jumbuh kaliyan
kawontenan ngrembakaning basa Jawi mliginipun kajumbuhaken kaliyan ngrembakaning
kajiwan siswa-siswi tataran SMP.
Wusana kula namung ndedonga mugi-mugi lumados Buku Kerja Siswa punika wonten
gina paedahipun mliginipun tumrap para siswa ingkang nedheng sengkud sinau lumeberipun
dhumateng bebrayan agung . Nuwun
Temanggung, 28 Mei 2018

Kepala SMP Negeri 1 Bulu selaku
Koordinator MGMP B. Jawa
PASIR, S.Pd, M.Si
PRAWACANA
Puji syukur Konjuk Ngarsa Dalem Gusti Ingkang Maha Agung, ingkang sampun kepareng
ngluberaken kanugrahan linangkung satemah Buku Kerja Siswa Kurtilas Tahun pelajaran
2018/2019 saged lumados . Enering sedya kanthi wontenipun BKS punika sageda minangka
sarana nggulawenthah ing babagan basa tuwin kasusastraan Jawi tumrap siswa SMP ing tlatah
Kabupaten Temanggung.
Kebijaksanaan Pemerintah Daerah Kabupaten Temanggung ing babagan Pendidikan,

wiwit taun pelajaran 2013 sedhengah tataran pendidikan ing Kabupaten Temanggung punika
ngleksanakaken Kurikulum 2013, pramila BKS kelas VII, VIII, lan IX sampun dipunjumbuhaken
kaliyan kurikulum anyar kasebut.
Ing wedalan taun 2018 punika Buku Kerja Siswa dipunjangkepi soal-soal latihan ing
saben pungkasaning wulangan, sageda kangge glandhen para siswa ngasah engetan lan
katrampilan migunakaken Basa Jawi.
Boten kesupen pandhapuk ngaturaken panuwun dumateng Koordinator MGMP Basa Jawi
Kabupaten Temanggung ingkang sampun paring panyengkuyung mamrih saya sampurnaning
buku punika. Atur panuwun ingkang tanpa pepindhan ugi katur dhumateng sadaya warga
MGMP Basa Jawi ingkang sampun kepareng ngagem lan ngleluri lumadosipun Buku Kerja
Siswa punika.
Tumrap panyaruwe saha pamrayogi ingkang sampun katampi, pandhapuk mawantu-

wantu ngaturaken agenging panuwun.
Ewasemanten pandhapuk inggih taksih ngantu – antu paringipun kririk, saran lan
peyengkuyung sanes saking sedaya warganing MGMP kangge landhesan pangkracik ing
piwulangan edisi salajengipun.
Nuwun
Temanggung, 28 Mei 2018
Pandhapuk
Tim MGMP Bahasa Jawa
BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 1

WULANGAN 1
MATERI POKOK CERITA RAMAYANA
Mata Pelajaran : BAHASA JAWA

Kelas/ Semester : IX / Gasal
Alokasi Waktu : …………….. x Jam Pelajaran
KOMPETENSI DASAR :
Memahami teks cerita Ramayana Anoman Duta.
INDIKATOR PENGETAHUAN :
3.1.1.Membaca pemahaman teks cerita wayang Ramayana.

3.1.2 Mendiskusikan dan mengartikan kata-kata yang dianggap sulit dalam cerita
Ramayana Anoman Duta.
3.1.3 Mengajukan dan menjawab pertanyaan bacaan.
3.1.4 Menuliskan pesan yang terdapat dalam lakon Ramayana Anoman Duta.
3.1.5 Menemukan tembung saroja dalam teks cerita Ramayana Anoman Duta.
3.1.6 Menemukan tembung camboran dalam teks cerita Ramayana Anoman Duta.
3.1.7 Menemukan dasanama dalam teks cerita Ramayana Anoman Duta.
3.1.8 Menemukan paribasan atau bebasan dalam teks cerita Ramayana Anoman Duta.
INDIKATOR KETRAMPILAN :
4.1.1. Membaca pemahaman teks cerita wayang Ramayana Anoman Duta.

4.1.2 Menulis pokok-pokok isi paragraf teks cerita wayang Ramayana Anoman Duta.
4.1.3 Menanggapi secara lisan isi bacaan Anoman Dutadengan menggunakan basa
krama lugu.
4.1.4 Mengubah kalimat dalam teks bacaan Anoman Duta dari basa krama alus
menjadi basa ngoko alus.

I. PENGETAHUAN
ANOMAN DUTA
Nalika Anoman badhe tumuju ing negari Ngalengka lampahipun kepalang samudra.
Anoman lajeng dipun tulungi déning Gunung Maenaka kanthi dipun uncalaken saking pucuking
redhi tumuju ing negari Ngalengka. Nalika wonten ing gegana, Anoman kraos dipun serot saking
salebeting samodra saengga lumebet ing samodra. Pranyata Anoman dalah para panakawan dipun
serot déning Ditya Wil Kathaksini lan lajeng kaunthal lumebet ing wadhukipun raseksa prajineman
Ngalengka punika. Wadhuk lajeng kasudhet mawi kuku Waja . Ditya Wilathaksini sirna margalayu.
Anoman lajeng nerusaken lampahipun.
Sasampunipun Anoman dumugi ing tepis wiringing negari Ngalengka, Anoman

dalah para panakawan kraos luwe sanget, tumuli lajeng sami padhos warung.Dumadakan
ing mriku wonten satunggaling warung ingkang mandhe woh-wohan lan dhaharan saha
unjukan.Ingkang mandhe awujud wanitya ingkang sanget sulistya ing warni. Anoman saha
para Panakawan lajeng sami jajan wonten ing mriku. Sareng cekap anggenipun sami suka
pari suka, Anoman dalah para Panakawan lajeng pamit badhe nglajengaken lampah.
Nanging dereng nganthos Anoman tebih saking papan mriku, dumadakan Anoman lan para
Panakawan paningalipun sami boten saged kangge ndhulu saengga dados wutha. Jalaran
wanita ing sesadheyan punika jebulipun garwa seliripun Prabu Dasamuka ingkang sesilih
Dewi Sayempraba ingkang pancen dipun utus déning Prabu Dasamuka supados ngalang-
alangi tetiyang ingkang dados dutanipun Prabu Rama. Woh-wohan saha dhaharan ingkang
dipun tedha déning Anoman tuwin para Panakawan punika pranyata sampun dipun paringi
racun ingkang saged anjalari wuta tiyang ingkang nedha. Mila Anoman dalah para
Panakawan ugi lajeng nandhang wutha. Anoman dalah para Panakawan ugi lajeng sami
tetangisan nggetuni dumateng lelampahanipun ingkang nembe kemawon dipunlampahi.
Anoman dalah para Panakawan ugi lajeng sami mbacutaken lampahipun senajan kanthi
grayah-grayah amargi sami boten sumerep margi.
Kacarita ing tengah margi, Anoman kepanggih kaliyan Garuda Sempati

kadhangipun Garudha Jatayu ingkang sampun sirna dipun pejahi déning Prabu Dasamuka
rikala badhe mitulungi Dewi Sinta ingkang dipun dustha Dasamuka. Anoman dalah para
Panakawan lajeng dipun usadhani kaliyan Garudha Sempati saengga saged waluya
jati.Sasampunipun lerem sawetawis ing papan mriku, Anoman lajeng nglajengaken lampah
tumuju ing negari Ngalengka
Anoman lajeng nglajengaken lampah.Sareng dumugi baluwerti Ngalengkadiraja,

Anoman inggih rewanda seta lajeng mlebet wonten ing Taman Asokka kanthi mlumpati
baluwerti saperlu manggihi Rekyan Wara Sinta. Anoman lajeng sesingidan wonten ing wit
Nagasari saperlu ngulati kawontenan murih sampun nganthos kesumerepan dumateng para
yaksa prajineman ingkang jagi taman. Sareng kawontenan sampun sepen, Anoman lajeng
tetembangan wonten ing mriku saengga kepireng Dewi Trijatha. Dewi Trijatha ugi lajeng

nyaketi suwanten punika kang boten sanes suwantenipun Anoman. Anoman lajeng dipun
sowanaken dumateng Dewi Sinta. Ing mriku, Anoman lajeng maringaken sesotya agemipun
Prabu Ramawijaya.Dewi Sinta ugi lajeng maringi ageman susuk kondhe pinangka
pralambang bilih Dewi Sinta sanget ngajeng-ngajeng rawuhipun Prabu Ramawijaya.Nalika
Anoman nembe wawan pangandhikan bab kasugenganipun Prabu Ramawijaya dalah
ingkang rayi Raden Laksmana Widagda,dumadakan kapriksan para prajurit Ngalengka.
Anoman lajeng badhe dipun cepeng nanging bangga .Wusana ndadosaken bandayuda.
Gelising cariyos, Anoman saged kapikut déning Raden Indrajid inggih

Meganandha, putranipun Prabu Dasamuka, lajeng dipun sowanaken wonten ngarsanipun
Prabu Dasamuka. Anoman lajeng kapidhana pejah kanthi dipun obong wonten ing alun-
alun Ngalengka. Nalika dipun besem, eloking kawontenan, Anoman boten saged tumama ,
malah grama ingkang kinarya mbesem Anoman punika dipun awut-awut saengga
KratonNgalengka kobong. Kathah prajurit ingkang sami tiwas saking pangamukipun
Anoman. Sareng negari Ngalengka sampun kobong, Anoman tumuli nglajengaken lampah
saperlu wangsul sowan wonten ngarsanipun Prabu Ramawijaya ing Pancawati.
A . Tembung ingkang wonten ing waosan Anoman Duta Ing Ngandhap punika
kapadosana Tegesipun !
NO TEMBUNG TEGESE TEMBUNG

1 gegana
2 sulistya ing warni
3 suka pari suka
4 ndhulu
5 sumerep
6 kadhangipun
7 tepis wiringing
8 rewanda
9 sesotya
10 waluya jati
11 prajineman
12 bandayuda.
13 dipunbesem
14 margi
15 sesingidan
B. PITAKEN – PITAKEN ING NGANDHAP PUNIKA KAWANGSULANA !
1. Sinten ingkang nulungi Anoman nalika badhe datheng Ngalengka nalika

kalangan samodra ?
...............................................................................................................................

................................................................................................................................
2. Kados pundi anggenipun Anoman uwal saking padharanipun Wil Kathaksini ?
................................................................................................................................
................................................................................................................................
3. Punapa ingkang njalari Anoman lan para punakawan dados wuta ?
................................................................................................................................
................................................................................................................................
4. Kadospundi lajeng Anoman saged kapanggih kaliyan Dewi Sinta ing taman
Argasokka ?
................................................................................................................................
................................................................................................................................
5. Wonten ing ngalengka Anoman saged kacepeng lajeng kapidana menapa?
................................................................................................................................
................................................................................................................................
C. PIWULANG / AMANAT SAKING CARIYOS ANOMAN DUTA
Amanat inggih punika piwulang ingkat saged kapendhet saking satunggaling cariyos.
Kapadosana amanat ingkang wonten ing cariyos Anoman duta saben paragrafipun
kados tuladha ing ngandhap punika!
NO PARAGRAF PIWULANG KANG BISA

DIJUPUK / AMANAT
1. Nalika Anoman badhe tumuju ing negari 1. Tetulung dhumateng
Ngalengka lampahipun kepalang samudra. sinten kemawon
ingkang mbetahaken
Anoman lajeng dipun tulungi déning Gunung pitulungan.
Maenaka kanthi dipun uncalaken saking
pucuking redhi tumuju ing negari Ngalengka. 2. Nindhakaken kuwajiban
Nalika wonten ing gegana, Anoman kraos dipun ingkang
dipuntugasaken.
serot saking salebeting samodra saengga
lumebet ing samodra. Pranyata Anoman dalah
para panakawan dipun serot déning Ditya Wil
Kathaksini lan lajeng kaunthal lumebet ing
wadhukipun raseksa prajineman Ngalengka
punika. Wadhuk lajeng kasudhet mawi kuku
Waja . Ditya Wilathaksini sirna margalayu.
Anoman lajeng nerusaken lampahipun.
2. Sasampunipun Anoman dumugi ing tepis
wiringing negari Ngalengka, Anoman dalah para

panakawan kraos luwe sanget, tumuli lajeng sami
padhos warung.Dumadakan ing mriku wonten
satunggaling warung ingkang mandhe woh-
wohan lan dhaharan saha unjukan.Ingkang
mandhe awujud wanitya ingkang sanget sulistya
ing warni. Anoman saha para Panakawan lajeng
sami jajan wonten ing mriku. Sareng cekap
anggenipun sami suka pari suka, Anoman dalah
para Panakawan lajeng pamit badhe
nglajengaken lampah. Nanging dereng nganthos
Anoman tebih saking papan mriku, dumadakan
Anoman lan para Panakawan paningalipun sami
boten saged kangge ndhulu saengga dados
wutha. Jalaran wanita ing sesadheyan punika
jebulipun garwa seliripun Prabu Dasamuka
ingkang sesilih Dewi Sayempraba ingkang
pancen dipun utus déning Prabu Dasamuka
supados ngalang-alangi tetiyang ingkang dados
dutanipun Prabu Rama. Woh-wohan saha
dhaharan ingkang dipun tedha déning Anoman
tuwin para Panakawan punika pranyata sampun
dipun paringi racun ingkang saged anjalari wuta
tiyang ingkang nedha. Mila Anoman dalah para
Panakawan ugi lajeng nandhang wutha. Anoman
dalah para Panakawan ugi lajeng sami tetangisan
nggetuni dumateng lelampahanipun ingkang
nembe kemawon dipun lampahi. Anoman dalah
para Panakawan ugi lajeng sami mbacutaken
lampahipun senajan kanthi grayah-grayah amargi
sami boten sumerep margi
3 Kacarita ing tengah margi, Anoman kepanggih

kaliyan Garuda Sempati kadhangipun Garudha
Jatayu ingkang sampun sirna dipun pejahi déning
Prabu Dasamuka rikala badhe mitulungi Dewi
Sinta ingkang dipun dustha Dasamuka. Anoman
dalah para Panakawan lajeng dipun usadhani
kaliyan Garudha Sempati saengga saged waluya
jati.Sasampunipun lerem sawetawis ing papan
mriku, Anoman lajeng nglajengaken lampah
tumuju ing negari Ngalengka

4 Anoman lajeng nglajengaken lampah.Sareng
dumugi baluwerti Ngalengkadiraja, Anoman
lajeng mlebet wonten ing Taman Asokka kanthi
mlumpati baluwerti saperlu manggihi Rekyan
Wara Sinta. Anoman lajeng sesingidan wonten
ing wit Nagasari saperlu ngulati kawontenan
murih sampun nganthos kesumerepan dumateng
para yaksa prajineman ingkang jagi taman.
Sareng kawontenan sampun sepen, Anoman
lajeng tetembangan wonten ing mriku saengga
kepireng Dewi Trijatha . Dewi Trijatha ugi
lajeng nyaketi suwanten punika kang boten sanes
suwantenipun Anoman. Anoman lajeng dipun
sowanaken dumateng Dewi Sinta. Ing mriku,
Anoman lajeng maringaken sesotya agemipun
Prabu Ramawijaya.Dewi Sinta ugi lajeng
maringi ageman susuk kondhe pinangka
pralambang bilih Dewi Sinta sanget ngajeng-
ngajeng rawuhipun Prabu Ramawijaya.Nalika
Anoman nembe wawan pangandhikan bab
kasugenganipun Prabu Ramawijaya dalah
ingkang rayi Raden Laksmana
Widagda,dumadakan kapriksan para prajurit
Ngalengka. Anoman lajeng badhe dipun cepeng
nanging bangga . Wusana ndadosaken
bandayuda.
5 Gelising carios, Anoman saged kapikut déning
Raden Indrajid inggih Meganandha, putranipun
Prabu Dasamuka, lajeng dipun sowanaken
wonten ngarsanipun Prabu Dasamuka. Anoman
lajeng kapidhana pejah kanthi dipun obong
wonten ing alun-alun Ngalengka. Nalika dipun
besem, eloking kawontenan, Anoman boten
saged tumama , malah grama ingkang kinarya
mbesem Anoman punika dipun awut-awut
saengga KratonNgalengka kobong. Kathah
prajurit ingkang sami tiwas saking
pangamukipun Anoman. Sareng negari
Ngalengka sampun kobong, Anoman tumuli
nglajengaken lampah saperlu wangsul sowan
wonten ngarsanipun Prabu Ramawijaya ing

Pancawati.
D. MATERI TAMBAHAN :
1. Bebasan lan saloka
Bebasan yaiku : unen-unen kang ajeg panganggone, ngemu surasa pepindhan kang
dipindhakake kahanane wong utawa barang.
Tuladha : ngubak-ubak banyu bening tegese gawe rerusuh ing papan sing
aman.
Saloka yaiku : unen-unen kang ajeg panganggone, ngemu surasa pepindhan lan
sing dipindhakake kahanane wong
Tuladha : Timun mungsuh duren tegese : wong sing kuwat mungsuh wong
sing ringkih.
Pratelan ngisor iku golekana bebasan utawa saloka sing wis cumawis ing ngisore !
1. perkara sepele ngambra-ambra dadi gedhe.
2. melu anut grubyuk ora ngerti arah tujuwane.
3. Bisa njunjung drajate wong tuwa .
4. Nindakake pagawean kanthi lega lila ora duwe pamrih apa-apa.
5. Prabot sing rusak amarga ora digunakake.
6. Wong sing seneng janji nanging ora dileksanani.
7. Wong sing duwe kapinteran nanging ora dimanfaatke nganti saat akhire.
8. Wong sing rupane apik ditambah becik bebudene.
9. Pasulayan amung ngrebutake barang sing ora ana gunane.
10. Wong uripe rekasa amarga omongane dewe.
a. Belo melu seton f. Tekek mati ing ulone

b. Mikul dhuwur mendhem jero g. lahang karoban manis
c. Emprit abuntut bedhug h. Jurang growah ora mili
d. Sepi ing pamrih rame ing gawe i. Kebo bule mati setra
e. Wastra lungset ing sampiran j. Madu balung tanpa isi
2. Tembung Saroja
Tembung sing kacithak kandel ngisor iki golekana tegese !

1. Dasamuka iku raja kang awatak angkara murka
Angkara murka , tegese :.........
2. Anoman benget anggenipun madosi papan dunungipun Dewi Sinta
Papandunungipun, tegese:...........
3. Dewi Trijatha ugi boten sarujuk kaliyan tindak lampahipun Prabu
Dasamuka.
Tindak lampah tegese:................
4. Sinaosa mapan ing taman ingkang edi peni nanging babar pisan Dewi Sinta
boten ngraosaken gembira manahipun.
Edi peni tegese:..............
5. Dewi Sinta boten nggadhahi raos was sumelang kaliyan Dewi Trijath Sinaosa
Dewi Trijatha menika penakanipun Prabu Dasamuka.
Was sumelang , tegese:.......................
6. Sri Rama sakalangkung suka rena ing galih tampi palapuraning Anoman.
Suka rena , tegese:..........
7. Wadya bala kapi ingkang dipunpangarsani Sugriwa bidhal ngrabasa dhateng
negari Alengka ngrebat Dewi Sinta.
Wadya bala, tegese:..............
8. Saiki uripe wis mukti wibawa , sanajan biyen papa cintraka ora duwe apa-
apa.
Papa cintraka tegese :............
9. Asmane Taufik Hidayat arum angambar ing donyaning Olahraga
badminton.
Arum angambar tegese :.....................
10. Wayang iku kagunan kang adi luhung mula akeh wong manca sing nggilut
nyinau kagunan kang endah edi mau.
Adi luhung tegese :..............................
3. PURWAKANTHI
Purwa : Wiwitan
Kanthi : Gandheng, kanca, nganggo, migunakake.
Purwakanthi yaiku : nggandheng kang wus sinebut ing wiwitan (purwa).
Tegese, sing wis disebut ing ngarep, dibaleni maneh. Sing dibaleni iku swarane
(vokale), sastrane (konsonane), malah terkadang tembunge.
Tuladha : Sapa jujur bakal luhur.
Purwakanthi ana 3, yaiku :
1. Purwakanthi Guru swara,

Tuladha :
a. We la dadi kapiran-kapirun, gaga ora matun sapi oran nuntun.
b. Jarene kepingin maju, lha kok ora sinau.

c. Aja dahwen ati open, yen kowe kepingin kejen.
d. Dupeh menang, tumindhak sawenang-wenang.
e. Jaman bubrah sing salah malah disembah-sembah.
f. Atine ora bisa luntur dening pitutur, ora bisa luluh dening pituduh lan
ora mendha dening tembung manuara.
2. Purwakanthi Guru Sastra

Tuladha :
a. Jejodhoan kudu ngelingi bebet, bibit lan bobot.
b. Yen kepingin ngerti marang gaib iku, kudu eneng, ening bisauninga.
c. Sapa goroh bakal growah.
d. Kekudanganku marang kowe, klakona mengku kamulyan.
3. Purwakanthi Guru Basa ( Lumaksita).

Tuladha :
a. Kalah cacak, menang cacak.
b. Emban cindhe, emban siladan.
c. Raja putra,putrane Raja Alengka.
Aranana kalebu purwakanthi apa ?

1. Ya ngene iki dadi wong cilik, panggaweane iplik, bayare sethithik.
Purwakanthi : .........................................................................
2. Tembungmu mbok ya sing sareh, kereben pikoleh.
Purwakanthi : .........................................................................
3. Tirta jroning jurang gumrujug.
Purwakanthi :
4. Tatune methunthung mentheng-mentheng.
Purwakanthi : .........................................................................
5. Mingkar mingkuring angkara.
Purwakanthi : .........................................................................
6. Wong bungah-bungah temah nemu susah
Wong suka-suka nemu deduka.
Purwakanthi : .........................................................................
7. Ati jujur, budi luhur, pantes dadi wong luhur.
Purwakanthi : .........................................................................
8. Sing weweh bakal wuwuh.
Purwakanthi : .........................................................................
9. Katula-tula katali
Purwakanthi ..........................................................................
10. Mangan ati, atine sing kelara-lara
Purwakanthi ..........................................................................

4. Nulis Aksara Jawa
Angka Jawa
=1 =6
= 2 =7
=3 =8
=4 =9
= 5 =0
A. Angka-angka iki tulisen nganggo tulisan Jawa

1. 10 6. 1545
2. 76 ` 7. 6978
3. 14 8. 1771
4. 573 9. 197005
5. 2017 10. 251991
B. Ukara ukara iki tulisen mawa aksara Jawa
1. Saben tanggal 17 Agustus mengeti dina kamardikan.

2. Maune dhuwitku 250 ewu rupiyah, saiki kari 164 ewu rupiyah
3. Sing dadi korban Sukoi ana 45 kang tiwas.
4. Warga Tlagapucang sing ngungsi udakara wong 260.
5. Adhiku numpak andhong mubeng kampung, bayare mung 1500 rupiah
II. KETRAMPILAN :
A. KAWAOSA CARIYOS ANOMAN DUTHA KANTHI LAFAL LAN

INTONASI INGKANG SAE!
B. MADOSI POKOK-POKOK ISI CARIYOS ANOMAN DHUTA .
Kapadosa pokok-pokok isi paragraf ing cariyos Anoman Dhuta
NO PARAGRAF POKOK-POKOK ISI

PARAGRAF
1. Nalika Anoman badhe tumuju ing negari 1. Anoman badhe
Ngalengka lampahipun kepalang samudra. tumuju negari

Anoman lajeng dipun tulungi déning Gunung Ngalengka
Maenaka kanthi dipun uncalaken saking lampahipun kapalang
pucuking redhi tumuju ing negari Ngalengka. samodra lajeng dipun
Nalika wonten ing gegana, Anoman kraos dipun tulungi dening
serot saking salebeting samodra saengga lumebet gunung Maenaka.
ing samodra. Pranyata Anoman dalah para 2. Ing gegana Anoman
dipunserot dening Wil
panakawan dipun serot déning Ditya Wil
Kathaksini mlebet ing
Kathaksini lan lajeng kaunthal lumebet ing
wadhukipun.
wadhukipun raseksa prajineman Ngalengka 3. Anoman kasil uwal
punika. Wadhuk lajeng kasudhet mawi kuku saking wadhukipun
Waja . Ditya Wilathaksini sirna margalayu. Wil kataksini
Anoman lajeng nerusaken lampahipun. kasudhet mawi kuku
waja lajeng nerasaken
lampah.
2. Sasampunipun Anoman dumugi ing tepis

wiringing negari Ngalengka, Anoman dalah para
panakawan kraos luwe sanget, tumuli lajeng
sami padhos warung.Dumadakan ing mriku
wonten satunggaling warung ingkang mandhe
woh-wohan lan dhaharan saha unjukan.Ingkang
mandhe awujud wanitya ingkang sanget sulistya
ing warni. Anoman saha para Panakawan lajeng
sami jajan wonten ing mriku. Sareng cekap
anggenipun sami suka pari suka, Anoman dalah
para Panakawan lajeng pamit badhe
nglajengaken lampah. Nanging dereng nganthos
Anoman tebih saking papan mriku, dumadakan
Anoman lan para Panakawan paningalipun sami
boten saged kangge ndhulu saengga dados
wutha. Jalaran wanita ing sesadheyan punika
jebulipun garwa seliripun Prabu Dasamuka
ingkang sesilih Dewi Sayempraba ingkang
pancen dipun utus déning Prabu Dasamuka
supados ngalang-alangi tetiyang ingkang dados
dutanipun Prabu Rama. Woh-wohan saha
dhaharan ingkang dipun tedha déning Anoman
tuwin para Panakawan punika pranyata sampun
dipun paringi racun ingkang saged anjalari wuta
tiyang ingkang nedha. Mila Anoman dalah para
Panakawan ugi lajeng nandhang wutha. Anoman

dalah para Panakawan ugi lajeng sami tetangisan
nggetuni dumateng lelampahanipun ingkang
nembe kemawon dipun lampahi. Anoman dalah
para Panakawan ugi lajeng sami mbacutaken
lampahipun senajan kanthi grayah-grayah
amargi sami boten sumerep margi
3. Kacarita ing tengah margi, Anoman kepanggih

kaliyan Garuda Sempati kadhangipun Garudha
Jatayu ingkang sampun sirna dipun pejahi
déning Prabu Dasamuka rikala badhe mitulungi
Dewi Sinta ingkang dipun dustha Dasamuka.
Anoman dalah para Panakawan lajeng dipun
usadhani kaliyan Garudha Sempati saengga
saged waluya jati.Sasampunipun lerem
sawetawis ing papan mriku, Anoman lajeng
nglajengaken lampah tumuju ing negari
Ngalengka
4. Anoman lajeng nglajengaken lampah.Sareng

dumugi baluwerti Ngalengkadiraja, Anoman
lajeng mlebet wonten ing Taman Asokka kanthi
mlumpati baluwerti saperlu manggihi Rekyan
Wara Sinta. Anoman lajeng sesingidan wonten
ing wit Nagasari saperlu ngulati kawontenan
murih sampun nganthos kesumerepan dumateng
para yaksa prajineman ingkang jagi taman.
Sareng kawontenan sampun sepen, Anoman
lajeng tetembangan wonten ing mriku saengga
kepireng Dewi Trijatha. Dewi Trijatha ugi lajeng
nyaketi suwanten punika kang boten sanes
suwantenipun Anoman. Anoman lajeng dipun
sowanaken dumateng Dewi Sinta. Ing mriku,
Anoman lajeng maringaken sesotya agemipun
Prabu Ramawijaya.Dewi Sinta ugi lajeng
maringi ageman susuk kondhe pinangka
pralambang bilih Dewi Sinta sanget ngajeng-
ngajeng rawuhipun Prabu Ramawijaya.Nalika
Anoman nembe wawan pangandhikan bab
kasugenganipun Prabu Ramawijaya dalah

ingkang rayi Raden Laksmana
Widagda,dumadakan kapriksan para prajurit
Ngalengka. Anoman lajeng badhe dipun cepeng
nanging bangga . Wusana ndadosaken
bandayuda.
5 Gelising carios, Anoman saged kapikut déning

Raden Indrajid inggih Meganandha, putranipun
Prabu Dasamuka, lajeng dipun sowanaken
wonten ngarsanipun Prabu Dasamuka. Anoman
lajeng kapidhana pejah kanthi dipun obong
wonten ing alun-alun Ngalengka. Nalika dipun
besem, eloking kawontenan, Anoman boten
saged tumama , malah grama ingkang kinarya
mbesem Anoman punika dipun awut-awut
saengga KratonNgalengka kobong. Kathah
prajurit ingkang sami tiwas saking
pangamukipun Anoman. Sareng negari
Ngalengka sampun kobong, Anoman tumuli
nglajengaken lampah saperlu wangsul sowan
wonten ngarsanipun Prabu Ramawijaya ing
Pancawati
C. KAGANTOSA PARAGRAF ING NGANDHAP PUNIKA DADOS BASA NGOKO

ALUS
Anoman lajeng nglajengaken lampah.Sareng dumugi baluwerti Ngalengkadiraja,

Anoman lajeng mlebet wonten ing Taman Asokka kanthi mlumpati baluwerti saperlu
manggihi Rekyan Wara Sinta. Anoman lajeng sesingidan wonten ing wit Nagasari saperlu
ngulati kawontenan murih sampun nganthos kesumerepan dumateng para yaksa prajineman
ingkang jagi taman. Sareng kawontenan sampun sepen, Anoman lajeng tetembangan
wonten ing mriku saengga kepireng Dewi Trijatha. Dewi Trijatha ugi lajeng nyaketi
suwanten punika kang boten sanes suwantenipun Anoman. Anoman lajeng dipun
sowanaken dumateng Dewi Sinta. Ing mriku, Anoman lajeng maringaken sesotya agemipun
Prabu Ramawijaya.Dewi Sinta ugi lajeng maringi ageman susuk kondhe pinangka
pralambang bilih Dewi Sinta sanget ngajeng-ngajeng rawuhipun Prabu Ramawijaya.Nalika
Anoman nembe wawan pangandhikan bab kasugenganipun Prabu Ramawijaya dalah
ingkang rayi Raden Laksmana Widagda,dumadakan kapriksan para prajurit Ngalengka.
Anoman lajeng badhe dipun cepeng nanging bangga . Wusana ndadosaken bandayuda.

UJI KOMPETENSI WULANGAN 1
I. Wenehana tandha ping (X) ing aksara a,b,c,utawa d kang pratelane koanggep
bener!
1. Raden Rama iku putrane nata ayodya yaiku ....

a. Prabu Dhestharatra c. Prabu Salya
b. Prabu Dasarata d. Prabu Arjuna
2. Ing kitab Kiskendhakandha dicaritakake menawa Raden Rama ketemu karo raja
rewanda .
Tembung Rewanda nggadhahi teges....
a. Buta c. Kidang
b. Diyu d. Kethek
3. Nalika wonten ing gegana, Anoman kraos dipun serot saking salebeting samodra
saengga lumebet ing samodra.
Tembung ingkang tegesipun mboten sami kaliyan gegana.....
a. Langit c. Tawang
b. Awang-awung d. Angkasa
4. Nalika Anoman badhe tumuju ing negari Ngalengka lampahipun kepalang

samudra. Anoman lajeng dipun tulungi déning Gunung Maenaka kanthi dipun
uncalaken saking pucuking redhi tumuju ing negari Ngalengka. Nalika wonten ing
gegana, Anoman kraos dipun serot saking salebeting samodra saengga lumebet ing
samodra. Pranyata Anoman dalah para panakawan dipun serot déning Ditya Wil
Kathaksini lan lajeng kaunthal lumebet ing wadhukipun raseksa prajineman
Ngalengka punika. Wadhuk lajeng kasudhet mawi kuku Waja . Ditya Wilathaksini
sirna margalayu. Anoman lajeng nerusaken lampahipun.
Amanat ingkang saged kapendhet saking paragraf ing nginggil :
a. Tetulung dhumateng sinten kemawon ingkang mbetahaken pitulungan.
b. Mboten nindhakaken kuwajiban ingkang dipuntugasaken amargi kathah
alanganipun.
c. Mlajar saking tanggungjawab.
d. Mboten peduli dhumateng urusanipun tiyang sauger kiyambak sampun sekeca.
5. Sadangunipun wonten Taman Kaputren, namung Dewi Trijatha ingkang saged

nglelipur lan ngarih-arih supados Dewi Sinta kersa dhahar. Dewi Trijatha
menika putri atmajanipun Raden Gunawan Wibisana. Dhasar pancen
pasuryanipun ayu tur inggih alus bebudenipun. Sinaosa kaliyan Prabu
Dasamuka kaleres penakanipun, nanging Dewi Trijatha ugi boten sarujuk

kaliyan tindak lampahipun Prabu Rahwana ingkang sampun ndhusta Dewi
Sinta wau. Pramila Dewi Sinta inggih pitados kemawon dhateng Dewi Trijata,
boten anggadhahi raos was sumelang.
Menapa sababipun Dewi Sinta boten rumaos was sumelang dhateng Dewi
Trijatha
a. sebab Dewi Trijatha alus bebudenipun.
b. sebab Dewi Trijatha ayu rupinipun
c. sebab Trijatha kaleres penakanipun Dasamuka.
d. Sebab Dewi Trijatha boten sarujuk anggenipun Dasamuka ndhusta Dewi Sinta.
6. Panyuwunku mung siji
Pandongamu rina wengi
Muga mbesuk aku kasil dadi
Prajurit negara kang sejati
Kang tansah dakimpi-impi
Purwakanthi ing pethikan geguritan menika purwakanthi ....
a. Guru Sastra c. guru swara

b. Guru basa d. lumaksita
7. I. Dasamuka iku raja kang awatak angkara murka
II. Sri Rama sakalangkung suka rena ing galih tampi palapuranipun Anoman.
III. Anoman benget anggenipun madosi papan dunungipun Dewi Sinta.
IV. Prabu Sugriwa mbidhalaken bala kapi arsa ngrabasa negari Alengka.
Tembung-tembung saroja ing nginggil ingkang tegesipun srakahlan prajurit
inggih menika :
a. I, II c. III, IV
b. II, III d. I, IV
8. Sekolaha sing dhuwur, mbesuk gedhe bisa...........marang wong tuwamu.
a. sepi ing pamrih rame ing gawe
b. lahang karoban manis
c. emprit abuntut bedhug
d. mikul dhuwur mendhem jero
9. .....................
a. 10 c. 25
b. 20 d. 75
10.Kancakula dipun timbali Pak guru, amargi kalawingi boten mlebet sekolah
Manawi tembungdipuntimbali dipungantos nimbali, ukara ing nginggil ewah
dados :
a. Kancakula nimbali Pak guru , amargi kalawingi boten nggarap PR
b. Pak guru nimbali kancakula , amargi kalawingi boten nggarap PR

c. Pak Guru nimbali kancakula, amargi boten dipungarap PR
d. Pak Guru nimbali kancakula , amargi PR boten nggarap.
II. JODHOKNA PERANGAN KIWA LAN TENGEN PRATELAN KANG

COCOK!
1. Kang kautus nggoleki Dewi Sinta. a. Prapta ing
2. Ditya kang nyerot Anoman ing tengah samodra. b. Kethek
3. Raja Ngalengka kang awatak angkara murka. c. Anoman
4. Setya marang garwa,sabar, apikan d. belo melu seton
5. Sapa salah seleh. e. Purwanthi guru sastra
6. Wadya bala Kapiingkang dipunpangarsani Sugriwa f. Purwakanthi guru swara
bidhal ngrabasa dhateng negari Alengka. g. Wilkathaksini
7. Melu anut grubyuk ora ngerti arah tujuwane. h.Dasamuka
8. Bisa njunjung drajate wong tuwa i.Dewi Sinta
9. Dupeh menang, tumindhak sawenang-wenang. j. Mikul dhuwur mendhem
jero
10. Anoman malumpat prapteng wit nagasari
III. WANGSULANA KANTHI CEKAK AOS !

1. Ingkang nulungi Anoman nalika ing tengah samodra
........................................................
2. Ingkang ngancani Dewi Sinta wonten taman Argasoka
.....................................................
3. Ditya,Diyu,Raseksa dasanamane
...........................................................................................................
4. Rama suka ........... ing galih awit palapurane Anoman.Tembung saroja kanggo
ngganepi ukara iku.....
5. Ati jujur, budi luhur, pantes dadi wong luhur.
Ngandhut Purwakanthi :
...................................................................................................
6. Wong sing rupane apik ditambah becik bebudene.
Salokane
.............................................................................................................................
7. Yen katulis latin
...........................................................
8. Tulisane latin
....................................................

9. Tirta jroning jurang gumrujug.
Ngandhut Purwakanthi :
....................................................................................................
10. Resi Jathayu lagi nganglang ing gegana dumadakan mireng panjerite wanita
njaluk tulung.Gegana tegese ..............
IV. WANGSULANA PITAKON-PITAKON ING NGISOR IKI !
1. Kapadosana pokok-pokok isi paragraf punika !

kadhangipun Garudha Jatayu ingkang sampun sirna dipun pejahi déning Prabu
Dasamuka rikala badhe mitulungi Dewi Sinta ingkang dipun dustha Dasamuka.
Anoman dalah para Panakawan lajeng dipun usadhani kaliyan Garudha Sempati
saengga saged waluya jati.Sasampunipun lerem sawetawis ing papan mriku,
Anoman lajeng nglajengaken lampah tumuju ing negari Ngalengka
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
2. Amanat punapa ingkang kakandhut ing paragraf punika !

Anoman lajeng nglajengaken lampah tumuju ing negari Ngalengka.
Anoman lajeng nglajengaken lampah tumuju ing negari Ngalengka.
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................

..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
3. Ngandhut Purwakanthi punapa ukara- ukara ing ngandhap punika !

a. Kanca kula kelas kalih kathoke kecantel kayu kopi kontal-kantil ketok saka
njaba.
Purwakanthi............................
b. Laler mencok ning pager digeplak pating ngethether.
Purwakanthi.........................
4. Kaserata mawi aksara Jawa !
a. Saben tanggal 17 Agustus mengeti dina kamardikan.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
.........................................................................................................................
..........................................................................................................................
b. Maune dhuwitku 250 ewu rupiyah, saiki kari 164 ewu rupiyah
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
5. Ukara menika Kagantosa mawa basa ngoko alus !
Dewi Trijatha ugi lajeng nyaketi suwanten punika kang boten sanes
suwantenipun Anoman. Anoman lajeng dipun sowanaken dumateng Dewi Sinta.
Ing mriku, Anoman lajeng maringaken sesotya agemipun Prabu Ramawijaya.
Dewi Sinta ugi lajeng maringi ageman susuk kondhe pinangka pralambang bilih
Dewi Sinta sanget ngajeng-ngajeng rawuhipun Prabu Ramawijaya.

WULANGAN 2
MATERI POKOK : SERAT WULANGREH

KOMPETENSI DASAR :
Menelaah teks piwulang serat Wulangreh pupuh Dhandhanggula
INDIKATOR PENGETAHUAN
3.2.1 Mendengarkan tembang macapat Dhandhanggula.

3.2.2 Mendiskusikan dan mengartikan kata-kata yang dianggap sulit dalam
konteks kalimat
3.2.3 Menjawab Pertanyaan tentang tembang
3.2.4 Mendiskusikan nilai-nilai luhur yang ada dalam tembang Macapat
Dhandhanggula
3.2.5 Mengungkapkan nilai-nilai luhurdalam tembang Dhandhanggula
3.2.6 Menemukan tembang Garba dalam teks piwulang serat Wulangreh pupuh
dhandhanggula
INDIKATOR KETRAMPILAN
4.2.1 Membaca indah tembang Macapat Dhandhanggula

4.2.2 Mengidentifikasikan ciri-ciri tembang Dhandhanggula
4.2.3 Menulis syair tembang macapat Dhandhanggula

I. PENGETAHUAN
SERAT WULANGREH
Serat Wulangreh iku buku kang isine tembang macapat anggitane Sri Susuhunan
Pakubuwana IV taun 1741 Masehi. Tembung wulang nduweni teges wulang tegese ajar
/ pitutur. Dene reh nduweni teges tingkah laku. Dadi tembung Wulangreh bisa ditegesi
piwulang babagan tingkah lakune manungsa supaya uripe tentrem. Serat Wulangreh
dumadi saka 13 pupuh tembang. Pupuh iku kumpulane pada tembang kang padha.
Dene pupuh ing Serat Wulangreh yaiku:
Dhandhanggula : 8 pada Wirangrong : 21 Pada
Kinanthi : 16 Pada Pocung : 23 Pada
Gambuh : 17 Pada Mijil : 26 Pada
Pangkur : 17 Pada Asmaradana : 28 Pada
Maskumambang : 34 Pada Sinom : 33 Pada
Megatruh : 17 Pada Girisa : 25 Pada
Durma : 12 Pada
Saka 13 pupuh ing ndhuwur ing wulangan iki arep dirembug pupuh sepisan yaiku
Dhadhanggula. Kaya tembang macapat liyane, Tembang Dhandhanggula uga kaiket
dening paugeran/ pathokan tembang macapat yaiku guru gatra, guru wilangan , uga
guru lagu.
Guru Gatra, yaiku cacahing larik saben sapada tembang. Guru Wilangan iku
cacahing wanda ( suku kata ) saben sagatra ( salarik),dene Guru Lagu uga diarani
dhongdhinging swara ,yaiku tibaning aksara swara ing saben pungkasaning gatra
tembang. Saliyane iku tembang dhandhanggula nduweni watak :
DHANDHANGGULA
1. Pamedhare wasitaning ati,
cumanthaka aniru pujangga,
dahat mudha ing batine,
nanging kedah ginunggung,
datan wruh yen akeh ngesemi,
ameksa angrumpaka,
basa kang kalantur,
tutur kang katula-tula,
tinalaten rinuruh kalawan ririh,
mrih padhanging sasmita.
2. Sasmitaning ngaurip puniki,

mapan ewuh yen nora weruha,

tan jumeneng ing uripe,
akeh kang ngaku-aku,
pangrasane sampun udani,
tur durung wruh ing rasa,
rasa kang satuhu,
rasaning rasa punika,
upayanen darapon sampurna ugi,
ing kauripanira.
3. Jroning Quran nggoning rasa yekti,

nanging pilih wong kang uninga,
kajaba lawan tuduhe,
nora kena denawur,
ing satemah nora pinanggih,
mundhak katalanjukan,
temah sasar susur,
yen sira ayun waskitha,
sampurnane ing badanira puniki,
sira anggegurua.
4. Nanging yen sira nggeguru kaki,

amiliha manungsa kang nyata,
ingkang becik martabate,
sarta kang wruh ing khukum,
kang ngibadah lan kang wirangi,
sokur oleh wong tapa,
ingkang wus amungkul,
tan mikir pawewehing liyan,
ingkang pantes sira guronana kaki,
sartane kawruhira.
5. Lamun ana wong micareng ngelmi,

tan mupakat ing patang prakara,
aja sira age-age,
anganggep nyatanipun,
saringana dipun baresih,
limbangan lan kang patang;
prakara rumuhun,
dalil kadis lan ijemak,
lan kiyase papat iku salah siji,
anaa kang mupakat.
6. Ana uga kena den antepi,

yen ucul saka patang prakara,

nora enak legetane,
tan wurung tinggal wektu,
panganggep wus angengkoki,
aja kudu sembahyang,
wus salat katengsun,
banjure mbuwang sarengat,
batal karam nora nganggo denrawati,
bubrah sakehing tata.
7. Angel temen ing jaman samangkin,

ingkang pantes kena ginuronan,
akeh wong jaja ngelmune,
lan arang ingkang manut,
yen wong ngelmu ingkang netepi,
ing panggawening sarak,
denarani luput,
nanging ta asesenengan,
nora kena den wor kekarepaneki,
papancene priyangga.
8. Ingkang lumrah ing mangsa puniki,

mapan guru ingkang golek sabat,
tuhu kuwalik karepe,
kang wus lumrah karuhun,
jaman kuna mapan si murid,
ingkang padha ngupaya,
kudu angguguru,
ing mengko iki ta nora,
kyai guru naruthuk ngupaya murid,
dadia kanthinira.
A. NEGESI TEMBUNG
Ayo golekana tegesi tembung kang dirasa angel ing tembang

dhandhanggula,anggone goleki tegese tembung bisa nggunakake bausatra
Jawa. Tuladhane kaya ing ngisor iki !
NO TEMBANG TEGESE TEMBUNG

1. Pamedhare wasitaning ati, Wasitaning = pitutur,wewarah
cumanthaka aniru pujangga, Cumanthaka = lancang
dahat mudha ing batine, Dahat = banget
nanging kedah ginunggung, Ginunggung=digunggung,dijumlah
datan wruh yen akeh ngesemi, Datan = ora
ameksa angrumpaka, Wruh =

basa kang kalantur, Angrumpaka =
tutur kang katula-tula, Tutur =
tinalaten rinuruh kalawan ririh, Kalantur =
mrih padhanging sasmita. Katula-tula =
Sasmita =
mapan ewuh yen nora weruha,
rasa kang satuhu,
upayanen darapon sampurna ugi,
ing kauripanira.
3. Jroning Quran nggoning rasa yekti

Nanging pilih wong kang uninga
Kajaba lawan tuduhe
Nora kena denawur
Ing satemah nora pinanggih
Mundhak katalanjukan
Temah sasar susur
Yen sira ayun waskitha
Sampurnane ing badanira puniki
Sira anggegurua
4. Nanging yen sira nggeguru kaki,

kang ngibadah lan kang wirangi,
ingkang pantes sira guronana kaki,
sartane kawruhira.
5. Lamun ana wong micareng ngelmi,

tan mupakat ing patang prakara,
aja sira age-age,

prakara rumuhun,
anaa kang mupakat.
6. Jroning Quran nggoning rasa yekti,

nanging pilih wong kang uninga,
nora kena denawur,
temah sasar susur,
sampurnane ing badanira puniki,
sira anggegurua.
7. Angel temen ing jaman

samangkin,
ingkang pantes kena ginuronan,
yen wong ngelmu ingkang netepi,
denarani luput,
nora kena den wor kekarepaneki,
8. Ingkang lumrah ing mangsa puniki,

mapan guru ingkang golek sabat,
kudu angguguru,
kyai guru naruthuk ngupaya
murid,
dadia kanthinira.

B. Saiki coba golekana kepriye paugerane tembang macapat Dhandhanggula ing
dhuwur !
Guru Gatra :
Guru Wilangan :
Guru Lagu :
Watakke Tembang Dhandhanggula :
C. Yen wis kogoleki tegese tembung ing tembang macapat Dhandhanggula ing
dhuwur mara saiki ayo goleki pitutur-pitutur luhur kang kamot ing tembang
mau !
No. Tembang Pitutur luhur
1. Pamedhare wasitaning ati,
cumanthaka aniru pujangga,
dahat mudha ing batine,
nanging kedah ginunggung,
datan wruh yen akeh
ngesemi,
ameksa angrumpaka,
basa kang kalantur,
tutur kang katula-tula,
tinalaten rinuruh kalawan
ririh,
mrih padhanging sasmita.

mapan ewuh yen nora
weruha,
rasa kang satuhu,
upayanen darapon sampurna
ugi,
ing kauripanira.
3. Jroning Quran nggoning rasa

yekti,
nanging pilih wong kang
uninga,
nora kena denawur,
temah sasar susur,
sampurnane ing badanira
puniki,
sira anggegurua.
4. Nanging yen sira nggeguru

kaki,
kang ngibadah lan kang
wirangi,
ingkang pantes sira guronana
kaki,
sartane kawruhira.
5. Lamun ana wong micareng

ngelmi,
tan mupakat ing patang
prakara,
aja sira age-age,
prakara rumuhun,
anaa kang mupakat.
6. Jroning Quran nggoning rasa

yekti,
nanging pilih wong kang
uninga,

nora kena denawur,
temah sasar susur,
sampurnane ing badanira
puniki,
sira anggegurua.
7. Angel temen ing jaman

samangkin,
ingkang pantes kena
ginuronan,
yen wong ngelmu ingkang
netepi,
denarani luput,
nora kena den wor
kekarepaneki,
8. Ingkang lumrah ing mangsa

puniki,
mapan guru ingkang golek
sabat,
kudu angguguru,
kyai guru naruthuk ngupaya
murid,
dadia kanthinira.

MATERI TAMBAHAN
a. Seselan Um/ rimbag bawa ma

Tuladha : um + tuju = tumuju
um + riyin = rumiyin
um + sanak = sumanak
Ukara iki setitekna !
1. Sukir dakundang ora sumaur.
2. Barisan wadyabala Pandhawa budhal lumampah tumuju alon-alon.
3. Yatna tangkepipun dhateng kanca sumanak.
Tembung tembung ing ngisor iki owahana sarana muwuhi seselan um , banjur
rakiten dadi ukara!
a. gantung :
...................................................................................................
Ukara :
...................................................................................................
b. dadi :
...................................................................................................
Ukara :
...................................................................................................
c. jangkah :
..................................................................................................
Ukara :
...................................................................................................
d. guyu :
...................................................................................................
Ukara :
...................................................................................................
e. rujak :
...................................................................................................
Ukara :
...................................................................................................
f. singkir :
...................................................................................................
Ukara :
...................................................................................................

g. panggang :
...................................................................................................
Ukara :
...................................................................................................
h. brebeg :
...................................................................................................
Ukara :
...................................................................................................
i. bagus :
...................................................................................................
Ukara :
...................................................................................................
j. bleger :
...................................................................................................
Ukara :
...................................................................................................
b. Tuladha : - Narti diundang Pak Jana bab PR mau. ( luput )

- Narti ditimbali Pak Jana bab PR mau ( bener )
Ukara ing ngisor iki benerna kaya tuladha !
1. Siti njaluk dhuwit ibu.
Jawab : ...........................................................................
2. Simbah lagi turu ana ing kursi ngarep omah.
Jawab : ..........................................................................
3. Kandhaa bapak, mengko arep lunga kondangan apa ora .
Jawab : ...........................................................................
4. Yen arep lelungan becike njaluk pamit Ibu.
Jawab : ...........................................................................
5. Bu Cakra lungguh dhewekan
Jawab : ...........................................................................
6. Pak Camat yen lunga menyang kantor numpak mobil.
Jawab : ...........................................................................
7. Bu Tantilagi nyrengeni bocah-bocah kelas 9 B amarga kelase reged.
Jawab : ...........................................................................
8. Pak , Embah anggone teka mrene jam pira ?
Jawab : ............................................................................

9. Pak Wanta lunga menyang Candhirata , Anto ngeterake .
Jawab : ...........................................................................
10.Pak Guru weruh yen kowe mau mbolos.
Jawab : ...........................................................................
c. Wilangan Jawa lan pamacane ing basa krama.
Angka Ngoko Krama

1 Siji Setunggal
2 Loro Kalih
3 ..................... .....................
4 ..................... .....................
5 ..................... .....................
6 ..................... .....................
7 ..................... .....................
8 ..................... .....................
9 ..................... .....................
10 ..................... .....................
11 ..................... .....................
12 ..................... .....................
16 ..................... .....................
17 ..................... .....................
20 ..................... .....................
21 ..................... .....................
22 ..................... .....................
24 ..................... .....................
25 ..................... .....................
50 ..................... .....................
51 ..................... .....................
52 ..................... .....................
60 ..................... .....................
61 ..................... .....................
62 ..................... .....................
100 ..................... .....................
113 ..................... .....................
123 ..................... .....................
561 ..................... .....................
1957 ..................... .....................
2015 ..................... .....................
2026 ..................... .....................
d. Basa Rinengga.
Basa Rinengga uga diarani basa pajangan, basa pacakan, basa bregasan.
Basa rinengga mesthi wae ngemu rasa kaendahan, kaendahaning basa.

Basa kang endah ora ateges kudu angel disurasa tegese.
Carane ngrengga basa kayata :
1. Sarana dikandhakake kanthi cara liya utawa nganggo ukara liya sing
karepe padha.
2. Diganti tetembungan sawetara nganggo tenmbung kawi, supaya katon
bregas.
Tuladha : tembung kudu iku tembung lumrah,
bisa diganti nganggo tembung liya : tan kena ora
Coba basa rinengga iki gathukna karo basa lumrah ing sisihe !
1. Asrah bongkokan ( .... ) a. teluk / ngaku kalah

2. Yen nginmanga durung abang ( .... ) b. ditundhung kanthi cara siya-
3. Dicuthat kaya cacing. ( .... ) siya.
4. Surasaning layangmu wis dak dhadha. ( ....c.) sedhela banget
5. Enya dhadha endi raimu ( .... ) d. Surasaning layangmu wis
6. Perkara iki sisihna wae.( .... ) dakngerteni.
7. e. perkara iki aja dipikir
We lha mangsa wurunga krasa ing tanganku,
kowe. ( .... ) maneh.
8. Cilik mula uripe katula-katali ( .... ) f. ayo rembugan adu arep.
9. Aku kadidene srengenge, wis adoh g. We lha dakgebuki, tenan
sak pletheke, wis cedhakmarang kowe
surupe. ( .... ) h. .aku wis tuwa.
10. Lembut tan kena jinumput. ( .... ) i. wiwit cilik uripe tansah
j. lembut banget.
e. Ukara Camboran.
Tuladha :
Swandaru ora mlebu sekolah , amarga ibune lara nemen.
Ukara iki kedadean saka rong ukara yaiku :
1. Suwandaru ora mlebu sekolah.
2. Ibune lara nemen.
Ukara iku duwe sesambungan surasa ( makna ) : akibat sebab.

Suwandaru ora mlebu sekolah ( akibat ), ibune lara nemen ( sebab )
Gatekna ukara-ukara ing ngisor iki!

1. Wit ringine ambruk awit angine gedhe banget.
(sesambungan surasa : akibat - sebab)
2. Bocah kuwi kesed sinau mula ora munggah kelas.
(sesambungan surasa : sebab - akibat)

3. Kabeh kancaku teka, mung kowe sing ora teka.
(sesambungan surasa : umum – kusus)
4. Saben dina omahe dipel kareben katon resik .
(sesambungan surasa : sarana tujuan)
Coba gatekna ukara ukara iki banjur aranana kalebu sesambungan surasa
sing endi ?
1. Tanduran lombok, terong lan bayem kae saben dina kudu
disirami,supaya ora alum.
(Sesambungan surasa : .............................................................)
2. Dheweke ora tau nesu, kajaba yen diina.
3. Agung Sedayu gampang nampa wulangane gurune, awit yen
diterangake dheweke ora tau guyon.
4. Jam sanga Rini wis turu supaya sesuk ora kerinan.
(Sesambungan surasa : ........................................................... )
5. Jalaran senengane goroh, dheweke saiki ora dipercaya kancane.
(Sesambungan surasa : ............................................................ )
6. Aku mau kecopetan ana ing sepur dadi aku ora bisa tuku oleh-oleh.
(Sesambungan surasa : .......................................................... )
7. Aku bali banjur turu wong wis krasa ngantuk.
(Sesambungan Surasa : ............................................................)
8. Murih slamet lakumu, kowe kudu ngati-ati.
( Tata bahasa baku Bahasa Jawa: 170-177 )
II. KETRAMPILAN
A.Coba tembang Dhandhanggula kuwi tembangna bebarengan, yen wis bisa

banjur bisa maju ing ngarep kelas kanthi klompok utawa dhewe-dhewe!
B. Ing dhuwur wis disinaoni kepriye pathokan/ paugerane tembang macapat
Dhandhanggula. Mara larikan-larikan ukara ing ngisor iki susunen/
roncenen supaya dadi tembang macapat Dhandhanggula!
1. Tan kuciwa memanise
2. Dhedhep tidhem prabawing ratri
3. Sinewaka sangyaning dasih
4. Aglar neng cakrawala
5. Sasandara wus manjer kawuryan
6. Mengep srinateng dalu
7. Warata tanpa Sela
8. Saking kehing taranggana kang sumiwi
9. Prandene kabeh kebekan
10. Winulat ngelangut

bener!
1. Serat Wulangreh iku anggitane........

a. KGPAA Mangkunegara I c. Sri Susuhunan Pakubuwana I
b. KGPAA Mangkunegara IV d. Sri Susuhunan Pakubuwana IV
2. Serat Wulangreh kaanggit ing Surakarta nalika taun....
a. 1740 c. 1742
b. 1741 d. 1743
3. Tembung Wulangreh asale saka tembung wulang lan reh kangg ateges :
a. pitutur lan tingkah laku c. tingkah laku lan pratingkah
b. pranatan lan paugeran d. subasita lan tatakrama
4. Pamedhare wasitaning ati,cumanthaka aniru pujangga.
Tembung cumanthaka ateges.....
a. lancang c. . lantip
b. wasis d. pinter
5. Rasaning rasa punika,upayanen darapon sampurna ugi.
Darapon tegese....
a. nganti c. supaya
b. kareben d. tekan
6. Nanging yen sira nggeguru kaki
Amiliha manungsa kang nyata
Ingkang becik martabate
Sarta kang wruh ing khukum
Kang ngibadah lan kang wirangi
Sokur oleh wong tapa
Saking pethikan sekar ing nginggil menawi kita badhe padhos ilmu sasaged-saged
kaliyan tiyang ingkang nggadhahi :
a. Sugih lan kerep kesah dhateng mancanegara
b. Inggil martabatipun, ngertos ing ukum,saha remen ngibadah
c. Ahli ing ilmu agama nanging kirang anggenipun ngecakaken
d. tiyang ingkang purun nampi bebungah sanajan bote hakipun.
7. Guru wilangan lan guru lagunipun tembang macapat dhandhanggula gatra 10........
a. 10 i c. 12 i

b. 10 a d. 7 a
8. Didhasari niyat suci.
Ukara punika manawi kadamel gatra tembang kinanthi larik kapisan dados :
a. linambaran sedya tulus
b. kadhasaran sedya suci
c. didhasari niyat murni
d. dikantheni niyan kang tulus suci.
9. saben dina omahe dipel kareben katon resik .
Ukara ing nginggil nggadhahi sesambungan surasa :
a. umum kusus c. sebab akibat
b. akibat sebab d. sarana tujuan
10. Angka 3459 menawi kawaos kanthi basa krama :
a. tigang ewu sekawan atus seket sanga
b. tigang ewu patang atus gangsal dasa sanga
c. tigang ewu sekawan atus gangsal dasa sanga
d. tiga ewu kawan atus seket sembilan
11. Ukara ing ngandhap menika ngginakaken tembung rimbag bawa ma :
a. Ditakoni wit mau kok ora sumaur ki pa ra krungu.
b. Sapa sing nenandur kembang ing pot kuwi.
c. aja pating cekikik nang kono ndak nganggu adhimu sing lagi turu.
d. wong iku kudu tansah sumarah marang Gusti.
12. Ukara ing ngisr iki endi kang bener manut unggah-ungguhe !
a. Ibu mau ora weruh gek aku arep tindak sekolah.
b. Bapak sanjang yen kula kudu ngendika karo embah nek arep ujian.
c. Pak guru priksa yen Adi karo Galih mau mbolos.
d. Simbah tumbas montor anyar arep diaturake Om Heru.
13. Raseksa iku bisa atata jalma .
Ukara punika manawi kaserat jawi ,
a.
b.
c.
d.
14. Dhedhep tidhem prabawing ratri

Ukara menika minangka gatra kaping pinten saking tembang Dhandhanggula :
a. 1 c. 3
b. 2 d. 4

15. Bapak Abdul Wahab sawahe jembar, taberi nyambut gawe, .............. sing
arupa Sapi, kebo, lan wedhus uga ora etungan akehe.
a. raja lele ` c. raja singa
b. raja kaya d. raja kewan
II. JODHOKNA PERANGAN TENGEN LAN KIWA PRATELAN KANG

COCOG!
1. Kumpulaning pada tembang kang padha a. ayu banget
2. Cacahe wanda saben sagatra tembang macapat. b. rawuh
3. Tibaning aksara swara ing tembang macapat. c. pupuh
4. Bab iki aku mung gumantung marang kowe,
arep dilakoni pa orane. d. lembut banget
5. Dewi Sinta iku putri kang sulistya ing warni. e. Guru lagu
6. Wiwit cilik mula uripe katula-tula katali. f. Guru wilangan
7. Lembut tan kena jinumput. g. Uripe rekasa banget
8. Pak Guru ora weruh yen Wawan mbolos. h. priksa
9. Simbah mau awan teka nang omahku. i. ukara camboran
10. Tutik ulangane bijine ala amarga ora tau gelem sinau. j. rimbag bawa ma
III. WANGSULANA KANTHI CEKAK AOS!

1. Pamedharing wasitaning ati. Tembung wasita tegese....
2. Basa kang kalantur. Kalantur tegese....
3. Tan jumeneng ing uripe. Tan tegese....
4. Rasa kang satuhu. Satuhu tegese....
5. Serat Wulangreh dumadi saka...pupuh tembang.
6. Jalaran senengane goroh, dheweke saiki ora dipercaya kancane.
7. Asrah bongkokan . Basa lumrahe.....
8. Bu Tantilagi nyrengeni bocah-bocah kelas 9 B amarga kelase reged.
Tembung nyrengeni krama aluse....
9. 2564 menawi kaserat latin kanthi basa krama.................................
10. Parine wis emping rong sasi maneh panen.
Tembung kacithak miring yen diwuwuhi seselan um dadi.................
IV. WANGSULANA PITAKON ING NGISOR IKI!

1. Tembang macapat iku paugerane apa wae ? Jlentrehna!
2. Kepriye paugerane tembang macapat Dhandhanggula ?
3. Pamedhare wasitaning ati

Cumanthaka aniru pujangga
Dahat mudha ing batine

Nanging kedah ginunggung
Datan wruh yen akeh ngesemi
Ameksa angrumpaka
Basa kang kalantur
Tutur kang katula-tula
Tinalaten rinuruh kalawan ririh
Mrih padhanging sasmita
Pitutur luhur menapa ingkang saged kapendhet saking tembang ing nginggil ?
4. Basa ing ukara menika lepat manut unggah-ungguhing ,cobi kaleresna !

Pak guru ngundang aku akon supaya sesuk aku melu lomba.
5. Serata mawi aksara Jawa!

Tinalaten rinuruh kalawan ririh,mrih padhanging sasmita.

WULANGAN 3
MATERI POKOK : SANDIWARA

KOMPETENSI DASAR :
Menelaah naskah sandiwara
3.3.1. Mendengarkan wacana teks dialog sandiwara berbahasa Jawa.

3.3.2. Mengajukan dan menjawab pertanyaan tentang isi dialog sandiwara
berbahasa Jawa
3.3.3. Mengidentifikasi tokoh yang ada dalamdialog.
3.3.4. Menuliskan isi dialog sandiwara berbahasa Jawa
INDIKATOR KETRAMPILAN :
4.3.1 Membaca naskah sandiwara.

4.3.2 Membuat teks dialogdenganmempertimbangkansantun berbahasa.
4.3.3 Secara kelompok bermain peran memeragakan dialog.
I. PENGETAHUAN
A. SANDIWARA ING NGISOR IKI COBA PARAGAKNA!

JERIT BUBAR MAGRIB
Paraga :
1.Hardiyanto : Nom-noman sing melu Tentara Pelajar
2.Hendrik : Komandhan Markas Landa
3.Bapak : Bapake Hardiyanto
4.Simbok : Mboke Hardiyanto
5.Daroji : Centeng / gedibale landa
( sidane Hardiyanto mulih. Dheweke sengaja ora nggawa perlengkapan apa-apa

kajaba glathi sing tansah sumlempit ing bangkekane. Yen ora kepethuk bakul sing
nekakake welinge wong tuwane, mbok menawa wektu ngarepake magrib ngene iki
Hardiyanto wis nggabung kanca-kancane, sing arep gerilya. Nanging amarga dikabari
mbokne lara, kepeksa Hardiyanto mulih. )
Hardiyanto : ( Sawise ketemu mbokne) “jare lara mbok, kok waras wiris ?
Simbok : “Iya, kana cucul-cucul lan ganti dhisik !”
Bapak : “Mbokmu kangen banget karo kowe, Har “
Hardiyanto : “Ngono kok jare simbok lara nemen to Pak. Kamangka saiki iki
kahanan lagi gawat. Tenaga lan pikiranku lagi dibutuhake
kanggo perjuwangan negakake kamardhikan kang wis
dikumandhangake, Pak “
Bapak : “Yen ora takakali ngono, tangeh lamun kowe gelem mudhun.
Karo meneh apa kowe ki arep terus-terusan blusukan turut alas
?”
Hardiyanto : “Kersane Bapak ?” (Kaget krungu tembunge bapakne)
Bapak : “Perjuanganmu bebasan timun mungsuh duren, Har. Apa pring
lancip lan bedhil-bedhil karaten kuwi kuwawa nandhingi Landa
sing agegaman lengkap lan modern ?”
Hardiyanto : (Hardiyanto meneng krungu kandhane bapakne. Ing batin
gagap-gagap ya gene bapakne saiki duwe penemu sing kaya
ngono. Kamangka nalika dheweke ngabung mbentuk Laskar
Tentara Pelajar mbiyen ora ngono. Malah Bapakne paring
panjurung lan pandonga. Keprungu swarane mbokne njedhul
saka pawon)
Simbok : “ Wis rampung kae lho nang mburi. Mangan dhisik !”
(Hardiyanto lan Bapakne tumuju menyang meja mangan.)
Hardiyanto : “Kok mbeleh pitih barang ta Mbok ?”
Simbok : “Pancen nyawisi awakmu. Bareng dikandhani yen sore iki kowe
arep teka. Pancen wis bola-bali anggonku melingke supaya kowe
mulih”
Hardiyanto : “Ngono kok jare sampeyan lara”
Simbok : “Yen ora ngono kowe mesthi emoh bali. Kuwi delengen
awakmu! Nganti ora kopen ketungkul anggonmu mburu kidang
sing durung genah papan grumbule?”
Hardiyanto : “Mburu kidang sing durung genah grumbule ?”

Bapak : (nyelani) Wis ah. Mangan dhisik ! Mengko omong-omongan
meneh !”
Hardiyanto : “ Lha iya simbok ki lho, lha jamane kaya ngene kok masak enak-
enakan”
Simbok : “Iku lak kanugrahan ta Har. Wis sing wareg ! Aku dak gawe
kopi”
Simbok : “Iki lho Har, wedange !”
Hardiyanto : (kaget weruh isen-isen sing ana ing dhuwur meja)
“Mbok..., Pak ... ! iki susu lan roti saka ngendi ? Jajanan semene
akehe ki saka ngendi?”
Bapak : “Mau rak wis dikandhakake mbokmu ta Har, kabeh iki
kanugrahan. Mulane kowe tak kon mulih.”
Hardiyanto : “Kanugrahan ? kanugrahan saka ngendi, Pak ?”
Bapak : “Sabar Har ... sabar ! Mau aku rak wis kandha ta, sejatine
perjuwanganmu iku bebasan timun mungsuh duren.”
Hardiyanto : “Dadi Bapak lan Simbok wis kena pangglembuke mungsuh?”
Bapak : “Pikiren Har ! Aku wong tuwamu. Sawise saprana-seprene,
banjur apa ta hasile kamardikan ? Wiwit jaman Jepang nganti
jaman kamardikan, uripe awake dhewe tansah kecingkrangan.
Banjur Landa teka maneh. Embokmu saiki wis ora blanja. Susu,
roti, beras, gula, wis telung sasi iki dikirimi Tuan Hendrik.”
Hardiyanto : “Bapak ! “(pambengoke Hardiyanto karo nggebrag meja. Atine
tambah getem-getem maneh nalika krungu jeneng ‘ Van
Hendrik’ Komandhan Markas Landa iku disebut-sebut bapake)
Bapak : “Mulane Har, kowe bacik bali wae! Tuan Hendrik bakal menehi
kalungguhan marang kowe, yen kowe gelem nyelehake
senjatamu. Kaya Daroji kae, saiki dheweke kepenak melu
serdhadhu Landa. Lan sing kerep mrene diutus Tuan Hendrik ki
ya Daroji kuwi.”
Hardiyanto : “Bangsat ! Kurang ajar ! Dadi Daroji sing dadi penghiyanat. Yen
ngono mesthi dheweke sing mbocorake panyerbuwane kanca-
kanca. Mulane angger –angger mesthi gagal.”
Bapak : “Wis ta Har ! turutana ta panjalukku iki !
Hardiyanto : “Pak, jiwa ragaku wis dak lilakake kanggo tumbaling
kamardhikan !”
( dumadakan kaprungu swara sepatu, wong telu padha pandeng-pandengan. Swara
sepatu keprungu saya cedhak, Hardiyanto tanggap kanthi trengginas dheweke nyaut
klambi sing dicanthelake ing cagak banjur mencolot metu saka lawang pawon mburi
omah. Ora suwe pating jredhul serdhahu Landa wis mlebu omah nggawa cucuk laku.
Daroji)
Handrik : “Endi, Anakmu Hardiyanto he ? Wis teka kaya janjimu dhek
wingi ?”
Bapak : (gugup) Eh, du ...du...durung te ...teka tuan.”
Hendrik : “Durung teka? Ah bohong. Iki cawisane sapa ?”
Bapak : “Bener, tuan. Dheweke durung teka. Iki ...iki cawisane dheweke
yen mengko teka.”

Hendrik : “Kowe ngapusi ya ? Daroji, coba golekana Hardiyanto
didhelikake ngendhi !”
Daroji : “Lawang pawon sing mburi menga tuan. Ing meja bubar ana sing
mangan. Nanging Hardiyanto ora ana, tuan.”
Hendrik : Ha...ha...ha dadi kowe ngapusi ya?”
Bapak : “Ora tuan, seng lebar mangan iku aku karo bojoku, tuan”
Hendrik : ”Bohong !, Kosingidake nang ngendhi anjing-anjing republik
kuwi ha?”
Bapak : “Be ...(durung rampung anggone mangsuli, dumadakan” pyar”
sakabehing isi meja ambyar.)
Hendrik : “Kowe anjing republik ngapusi aku ya ?”
(plak ! omong ngono karo nibakake popor bedhil menyang pipine
bapake Hardiyanto. Banjur disudukake ing wetenge. Sing wedok
miris meruhi kahanan sing kaya ngono kuwi. Ora let suwe
keprungu swara pating jledhor dibarengi panjerite mboke
Hardiyanto saka jero omah kuwi.)
B. SABEN BOCAH GAWEA PITAKONAN KANG GEGAYUTAN KARO ISINE

SANDIWARA ING DHUWUR CACAH 5, BANJUR PITAKONAN MAU DIIJOLAKE
KARO KANCA SEBANGKU SUPAYA DIWANGSULI. BANJUR YEN WIS
RAMPUNG DIIJOLAKE MANEH DITITIPRIKSA APA WANGSULANE KANCAMU
WIS BENER!
1. ...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
2. ...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
3. ...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
4. ...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
5. ...................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
C. Coba tulisen kepriye mungguh mungguh watakke para paraga ing sandiwara
“JERIT BUBAR MAGRIB”!
NO NAMA PARAGA WATAK PARAGA
1.

D. TULISEN POKOK-POKOK ISINE SANDIWARA ING DHUWUR!
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...................
II. KETRAMPILAN
A. Pacelaton ing ngisoriki diwacakake guru / murid . Coba gatekna!

Bambu Runcing
Santri : “Nuwun sewu Kyai, badhe matur.”
Kyai : “Iya, arep matur apa ? “
Santri : “ Anu Kyai, bab Bambu Runcing. Kados pundi menika
sejarahipun.”
Kyai : “ Oooo kuwi .”
Santri : “ Menapa leres menika asalipun saking Parakan ?”
Kyai : “ kosik... kosik, tak wangsuli siji mbaka siji. Sareh ta !
Bambu Runcing kuwi, pring sing dilancipi. Dawane
kurang luwih rong meteran. Bambu Runcing wis ana
wiwit jaman penjajahan Jepang. Wong Jepang ngarani
takeyari.”
Santri :” Wah ..... kula kok sangsaya kepingin ngertos.
Lajeng kados pundi Kyai ?”
Kyai :”Dening Jepang, bambu runcing mau digunakake kanggo
Hisbullah. Nanging sawise Indonesia Merdeka, Bambu
Runcing malah kanggo ngusir Jepang lan Landa. Bangsa
Indonesia kekurangan gaman, mula banjur padha
nggunakake bambu runcing mau kanggo lumawan
penjajah.”
Santri : “ Lajeng ..... sambetipun kaliyan Parakan ingkang dados
kondhang bambu runcingipun, kados pundi
cariyosipun ?”
Kyai :” Jaman semana akeh para pejuang sing asale
saka ngendi-ngendi papan padha njaluk supaya
bambu runcinge didongani Kyai Subkhi
sing lenggah ing Parakan.”
Santri : “Kyai Subkhi menika sinten Kyai ?”
Kyai :” Manut crita sing dakngerteni, Kyai Subkhi
Iku putrane salah siwijing prajurite Pangeran
Diponegoro sing banjur dedunung ana ing Parakan.”
Santri :” Pramila mengsah ajrih sanget kaliyan bambu runcing
menika nggih kyai, lha pikantuk berkah donganipun
Ulama ingkang ngedab-edabi.”
Kyai :” Hee aja kliru. Donga iku kudu dibarengi setiyar.
Ampuha kaya ngapa, bambu runcing iku yen dicekel dening
wong jirih lan ora duwe semangat jihad, nglawan penjajah, ya
ora paedah.ana paribasan wastra lungset ing sampiran. Dadi
ampuhe bambu runcing iku merga digawa pejuang sing atine
mantep lan duwe semangat berjuwang, lan sinartan donga”
Santri : “ Kasinggihan Kyai, dados sarana utawi alat menapa kemawon
badhe saged ndhatengaken manfaat manawi kacepeng dening
tiyang ingkang saged ngginakaken. Wah.... kula lajeng kepingin
badhe maju perang, Kyai”
Kyai : “ Hus....! arep maju perang ki mungsuhmu sapa ?”
Santri : “ Mengsah kula kebodhohan, kemiskinan Kyai....
menika ingkang badhe kula perangi. Gaman kula ngelmu.”
Kyai : “ Bagus ! bener, bener. Semangat ! Maju terus pantang mundur
!
B.Sawise siswa ngrungokake pacelaton iku, coba para siswa gawea klompok
sing dumadi saka wong loro, banjur gawea pacelathon sing
mengkone bakal kotindakake ing ngarep kelas. Gatekna bab basa lan
unggah-ungguhe.
C. MATERI TAMBAHAN :
a. Ukara - ukara ngandhap menika kaewahana dados basa krama !
1. Ayo padha dikepenakake anggone lelungguhan !
2. Ayo padha cepet-cepet makarya, mumpung isih esuk !
3. Ayo dak aturi dhahar dhisik mengko anggone ngendikan ditutugake !
4. Ayo padha ninggalake laku ala, supaya bisa nggayuh kautaman !
5. Ayo padha mbiyantu sedulur sedulur sing dadi korban lindhu kae!
6. Ayo padha nimbang balita ing posyandhu sore iki ing Baledesa!
7. Ayo padha resik-resik lingkungane dhewe-dhewe !
8. Ayo sing padha nggedhekake kesabaran, aja gampang nesu !

b. Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki nganggo tembung sing cumawis
ing kothak ngisore !
1. Panganan ..............iku digawe saka glepung lan isine gedhang.

2. Yen kira-kira untumu kumat ya aja mangan .........
3. Umume omah kampung kuwi ana tutupe kiwa tengen sisih dhuwur
sing diarani ....
4. Kana le, golekna ............. kanggo nyanthelake teplok iki !
5. Panganten sekaliyan padha nganggo jarit ................
6. Panganan ................sing digawe saka tape , diwedhaki glepung nuli
digoreng.
7. Pak Reksa sawahe akeh, taberi nyambut gawe ,...........sing rupa sapi,
kebo iya ora etungan akehe.
8. Yen rondha manawa nuthuk kenthongan iku sing ngerti tegese,
umpamane ............. iku tandha yen kahanane aman.
9. Inep loro lawang tengah kae diarani ........
10. Painem kae rak .............Sudra , mung eman rong taun omahomah
nuli pisahan.
a. semar mendem g. nagasari

b. dara muluk h. tutup keyong
c. randha royal i. arum manis
d. raja kayane j. uler kaget
c. Apa tegese tembung tembung sing kacithak kandel ?
e. jaka larane k. sidamukti
Golekana
f. tegese tembung kang kacitak kandel !
kupu tarung.
Negesi Tembung kang kacithak kandhel!
1. Serat kabar murakabi sanget, langkung-langkung tumraping kaum

dagang.
Wangsulan : ....................................................................
2. Anggonmu nyambut gae aja didagang.
Wangsulan : ....................................................................
3. Pedhete lagi ndagangi.
Wangsulan : .....................................................................
4. Iki barang dagangan.
Wangsulan : ....................................................................
5. Marijan punika sugih seserepan.
Wangsulan : ....................................................................
6. Sanajan sampun dipun-serep-serepaken meksa mboten nggega.
Wangsulan : ....................................................................

7. Kula dipundhawuhi eyang nyurupaken dom.
Wangsulan : ....................................................................
8. Kula mboten dipun-sukani sumerep bab punika.
Wangsulan : ....................................................................
9. Srengengenipun sampun serap.
Wangsulan : ....................................................................
10.Ing wanci serap lawa kalong sami medal saking panddhelikan.
Wangsulan : ....................................................................
11.Darma iku bocah ora urus.
Wangsulan : ....................................................................
12.Dinten punika kula urus-urus pramila wongsal-wangsul dhateng
wingking kemawon.
Wangsulan : ....................................................................
13. Bab kuwi urusen karo adhimu.
Wangsulan : ....................................................................
14. Ingkang cetipun jene punika griya kula, dene ingkang ijem,
dalemipun Pak Cakra.
Wangsulan : ...................................................................
15. Anggenipun gegriya sampun tumata .
Wangsulan : ...................................................................
16. Ing ngriki kathah griya-griya sae.
Wangsulan : ..................................................................
17. Olehmu urip bebrayan iku wis anak-anak pira ?
Wangsulan : ..................................................................
18. Yen nyilihi dhuwit ora usah ndadak nganaki barang, mundhak ora
berkah.
Wangsulan : ..................................................................
19. Yen nampa tamu sing prasaja dikatheni ulat sumeh wis cukup
ora usah nganak-nganakake.
Wangsulan : ..................................................................
20. Ya wis nek pancen tekadmu keceng dadi dhokter, aku wong tuwa ya
mesthi anak polah bapa kepradhah.
Wangsulan : ..................................................................
d. Wangsalan
Wangsalan yaiku unen-unen kang emper (kaya ) cangkriman ,

nanging batangane wis ana sanajan durung cetha.
Tuladha :
a. Jenang gula mas, aja lali karo aku. ( tebusane : jenang gula = glali )
b. Njanur gunung Dhik, ana apa kok kadingaren kowe rene !
( tebusane : njanur gunung = aren )
1. Coba golekana tebusane wangsalan ngisor iki !
a. Pindhang lulang , kacek apa aku karo dheweke .
(tebusane : ..........................................................)
b. Jenang sela , wader kalen sesonderan, apuranta yen wonten
lepat kawula.

(tebusane : ..........................................................)
c. Roning mlinjo Bu, sampun sayah nyuwun ngaso
(tebusane : ..........................................................)
d. Damar mancung , cinupet semanten kemawon anggen kula
matur.
(tebusane : ..........................................................)
e. Witing klapa, aku iki matur salugune.
(tebusane : ..........................................................)
f. Njadah pohung, mathuk apa ora ?
(tebusane : ..........................................................)
g. Mbalung janur, usadanana kareben cepet mari.
(tebusane : ..........................................................)
h. Ngrokok cendhak, senengane kok neges – neges.

(tebusane : ..........................................................)
2. Coba wangsalan iki rampungna !
a. Mbalung jagung Mbak, ....................................................
b. Nempe legi, ................................................................
c. Mbalung pakel Mas , .......................................................
d. Nyarung jagung Dhik, ......................................................
e. Nganak cecak lho, ............................................................
f. Ngembang gedhang, dhik..................................................
g. Inggih mbakyu, ndhadhung manuk.......................................
h. Reca kayu mas,..............................................................

a. Wenehana tandha ping (X) ing aksara a,b,c,utawa d kang pratelane koanggep
bener!
1. (Sidane Hardiyanto mulih. Dheweke sengaja ora nggawa perlengkapan apa – apa kajaba
glathi sing tansah sumlempit ing bangkekane. Yen ora kepethuk bakul sing nekakake
welinge wong tuwane, mbok menawa wektu ngarepake magrib ngene iki Hardiyanto wis
nggabung kanca – kancane, sing arep gerilya. Nanging amarga dikabari mbokne lara,
kepeksa Hardiyanto mulih.)
Hardiyanto : “jare lara mbok, kok waras wiris ?
Simbok : “Iya, kana cucul – cucul lan ganti dhisik!”
Bapak : “Mbokmu kangen banget karo kowe, Har”
Perangan naskah sandiwara ingkang wonten lebet kurung dipunwastani ....

a. Prolog c. Epilog
b. Dialog d. Monolog

2. Hendrik : “Ha…ha….ha dadi kowe ngapusi ya ?”
Bapak : “Ora tuan, sing lebar mangan ki aku lan bojoku, tuan”
Hendrik : “Bohong ! Kosingidake nang ngendi anjing – anjing Republik kuwi ha
?”
Bapak : “Be….(durung rampung anggone mangsuli, dumadakan pyar
sakabehing isi meja ambyar)”
Hendrik : “Kowe anjing Republik ngapusi aku ya ?
(Plak ! omong ngono karo nibakake popor bedhil menyang pipine
bapake Hardiyanto. Banjur disudukake ing wetenge. Sing wedok miris
meruh kahanan sing kaya ngono kuwi. Ora let suwe keprungu swara
pating jledhor ing omah kuwi.)
Henrik paraga ing ndhuwur nduweni watak....
a. Galak c. ora sabar

b. Wengis d. Jengkelan
3. (Plak ! omong ngono karo nibakake popor bedhil menyang pipine bapake
Hardiyanto. Banjur disudukake ing wetenge. Sing wedok miris
meruh kahanan sing kaya ngono kuwi. Ora let suwe keprungu swara pating
jledhor ing omah kuwi).
Tembung miris ing ukara punika nggadhahi teges....
a. Lara ati lan serik. c. jengkel lan kuwatir
b. Mangkel lan nesu d. Wedi lan sumelang
4. “Pikiren Har ! Aku wong tuwamu. Sawise seprana – seprene banjur apa ta hasile
kamardhikan ? Wiwit jaman Jepang nganti jaman kamardhikan,
uripe awake dhewe tansah kacingkrangan. Banjur Landa teka maneh. Embokmu saiki
wis ora blanja. Susu, roti, beras, gula. Wis telung sasi iki
dikirimi Tuan Hendrik.”
Kedadosan ing sandiwara punika nggambaraken :
a. Indonesia ing jaman saderengipun merdika.
b. Indonesia ing jaman agresi walandi kaping kalih.
c. Indonesia ing jaman perjuangan kamardekan.
d. Indonesia ing jaman pembrontakan PKI.
5. Hendrik : “Endi, anakmu Hardiyanto ? Wis teka kaya janjimu dhek wingi ?”
Bapak : “(gugup) Eh, du…..du…..durung te……teka tuan.”
Hendrik : “Durung teka ? Ah bohong. Iki cawisane sapa ?”
Bapak : “Bener, tuan. Dheweke durung teka. Iki ….iki cawisane dheweke ya
mengko teka.”
Alur cariyos ing nginggil......

a. Maju c. mundur
b. Flasback d. maju – mundur

6. Hardiyanto : “Kersane Bapak ?” (kaget krungu tembunge bapakne)
Bapak : “Perjuwanganmu bebasan timun mungsuh duren, Har. Apa pring
lancip lan bedhil – bedhil karaten kuwi kuwawa nandhingi Landa sing
agegaman lengkap lan modern ?”
Basa kang digunakake Hardiyanto kalebu basa....

a. ngoko lugu c. krama lugu
b. ngoko alus d. krama alus
7. Aku mau wis omong marang Pak Guru.

Ukara punika manawi dipun ewahi ing basa Ngoko alus dados :
a. Kula wau sampun ngendika dhateng Pak Guru.
b. Kula wau sampun matur dhateng Pak Guru
c. Aku mau wis ngendika marangPak Guru
d. Aku mau wis matur marang Pak Guru
8.
9.Punapa ibu sampeyan sampun dhangan ?

Ukara punika manawi kaewahan ing Basa Ngoko alus dados :
a. Apa ibu sampeyan wis dhangan ?
b. Punapa Ibu sampeyan wis mari ?
c. Apa ibumu wis dhangan ?
d. Apa ibumu sampun dhangan ?
10. Watak ….. iku aja kolestarekake, lha kanca-kancane padha bikut nyambut gawe
kok kowe malah sangga wang.
a. meri c. kesed
b. jirih d. gumedhe
11. Mau bengi Bapak mirsani kethoprak karo Mas Baskara.

Ukara punika kaewahan ing basa Krama Alus dados :
a. Wau dalu bapak ningali kethoprak kalih Mas Baskara.
b. Wau esuk bapak mirsani kethoprak kalih Mas Baskara.
c. Wau dalu bapak mirsani kethoprak kaliyan Mas Baskara.
d. Wau dalu Bapak nonton kethoprak kaliyan Mas Baskara.
12. Punapa ibu sampeyan sampun dhangan ?
Ukara punika manawi kaewahan ingBasa Ngoko alus dados :
a. Apa ibu sampeyan wis dhangan ?
b. Punapa Ibu sampeyan wis mari ?
c. Apa ibumu wis dhangan ?
d. Apa ibumu sampun dhangan ?
13. Pak Abas : Mas Karna, punapa Bapak konten dalem ?

Mas Karna : Bapak sek tilem.
Wangsulanipun Mas Karna manut unggah ungguhiing basa kirang trep.
Leresipun :
a. Bapak saweg sare.
b. Bapak saweg bubuk
c. Bapak lagi turu
d. Bapak lagi tilem
14.
15. Srengengenipun sampun serap.

Tembung serap ing ukara menika nggadhahi teges :
a. angslup c. peteng
b. sonten d. asrep
b. JODHOKNA PRATELAN SISIH TENGEN LAN KIWA KANG COCOG!

1. Paraga kang dadi mungsuhe paraga utama. a. nyukupi
2. Omongan dhewe ana ing sandiwara. b. eling
3. Papan panggonan kedadeaning cerita. c. monolog
4. Paraga utama kang tindak-tanduke apik. d. aren
5. Ngrokok cendhak bocah kok neges-neges. e. nagasari
6. Batal dawa elinga marang kang Maha Kuwasa. f. Kupu tarung
7. Njanur gunung kadingaren kowe tekan kene. g. antagonis
8. Panganan kang digawe saka glepung lan isine gedhang. h. setting
9. Lawang inep loro. i. protagonis
10. Serat kabar murakabi sanget, ing bebrayan sakpunika. h. Tegesan
c. WANGSULANA PITAKON IKI KANTHI CEKAK AOS!

1. Kana le, golekna ............. kanggo nyanthelake teplok iki !
2. Panganten sekaliyan padha nganggo jarit ................
3. Dinten punika kula urus-urus pramila wongsal-wangsul dhatengwingking
kemawon.
Urus-urus tegese ....................................................................
4. Bab kuwi urusen karo adhimu.
Urusen tegese...................................................................
5. Witing klapa, aku iki matur salugune.
(tebusane : ..........................................................)
6. Njadah pohung, mathuk apa ora ?
(tebusane : ..........................................................)
7. Timun mungsuh duren. Bebasan iku tegese.............................
8. Rembuganing paraga ana ing sandiwara diarani..........................
9. Dalan crita ana ing sandiwara diarani.................
10. Sandiwara uga bisa diarani.....................
d. WANGSULANA PITAKON ING NGISOR IKI!

1. Sapa wae paraga ing sandiwara “Jerit Bubar Magrib” ?
2. Kepriye watake saben paraga ana ing sandiwara “Jerit Bubar Magrib”?
3. Tulisen ringkesing carita sandiwara “ Jerit Bubar Magrib”!
4. Ukara ing ngisor iki owahana dadi basa krama !
a.Ayo padha dikepenakake anggone lelungguhan !
b. Ayo padha cepet-cepet makarya, mumpung isih esuk !
5. Kula mboten dipun-sukani sumerep bab punika.
Sumerep tegesipun : ....................................................................

WULANGAN 4
MATERI POKOK : UPACARA ADAT

KOMPETENSI DASAR :
MENELAAH TEKS DISKRIPSI TENTANG UPACARA ADAT
1. Membaca pemahaman tentang teks upacara adat.

2. Mengajukan dan menjawab pertanyaan tentang isi bacaan dengan santun.
3. Berlatih menyusun pokok-pokok isi bacaan.
I
INDIKATOR KETAMPILAN :
1. Mengamati peristiwa upacara adat dan merasa bangga akan budaya Jawa
2. Berdiskusi menyusun pokok-pokok peristiwa upacara adat dengan santun
3. Menyusun urutan peristiwa upacara adat
4. Menulis teks naratif peristiwa upacara adat yang dilihat
I. PENGETAHUAN :
MULA BUKANE UPACARA BERSIH DESA
Upacara Bersih Desa utawa Bersih Dhusun klebu tatacara adat kang wis
ana kawit jaman kawuri. Upacara iki biyasa kaadani ing sasi ruwah saben taun

sapisan. Upacara iki uga katelah merti dhusun, sedhekah bumi, utawa sedhekah
desa.
Bersih Desa sejatine wis ana wiwit jaman biyen duk rikala tanah Jawa
akeh sing ngrasuk agama Hindhu. Upacara iki sesebutane upacara Rajawedha.
Rajawedha kalebu kawicaksanan utawa aturan kang didhawuhe raja marang para
kawula lan pangembating praja sing diwujudake slametan.
Pengalaman sing nindakake Rajawedha nate dialami dening sawijining
kraton sing jenenge Giling Oya kathi raja kang asmane Sinuwun Prabu Sitawaka.
Nalika samono kraton sakawulane nandhang pageblug awan lara sore mati.
Ngerti kahanan kang kaya mangkono Sang Prabu banjur ndhawuhake sawijining
Brahmana Redi supaya nganakake bersih desa kang tujuwane ngilangi godha
sukerta . Bersih Desa iki banjur dianakake saben taun sapisan.
Pengalaman liya nalika Pengging dipandhegani Sunan Prabu Hajipamasa,
yaiku nalika katekan mungsuh wujud raseksa jim saka Ngima Imantaka. Kahanan
mau anjalari Sang Prabu penggalihe ora jenjem, rina klawan wengi tan bisa sare.
Prabu Hajipamasa banjur nyuwun bantuwan marang Bathari Kalayuwati sing
kratone ana ing Krendhawahana. Bathari Kalayuwati ora gelem amarga Sang
Prabu Pengging ora tau slametan. Mula Sang Prabu banjur nganakake slametan
yaiku nyedhiyakake Kebo Giras. Kebo Giras mau cacahe kudu padha karo lawase
taun Sang Prabu jumeneng nata. Slametan mau katujokake marang Bathari
Kalayuwati ing alas Krendhawahana. Marga kalegan, panyuwune Prabu
Hajipamasa supaya uwal saka pangamuke raseksa dileksanani.
Saka kedaeyan kuwi, mula ing Pengging saben sataun sepisan banjur dianani
upacara bersih desa kang diarani Slametan Maesalawung.
Upacara adat uga dialami nalika Kraton Demak Bintara diasta dening
sultan Syeh Alam Akbar. Slametan mau diadani merga ing Demak kala samana
kena musibah lelara sing njalari kratone dadi carub ora karuwan. Sunan
Kalijaga sing ngasta wali jamane Demak Bintara nampa wangsit yen kepingin
ngilangi wabah lelara sing disandhang dening kawula kraton Demak kudu
nganakake slametan . Slametan kuwi katindakake sarana ditlesepi syiar Islam .
Nalika jaman Sunan Bonang, anggone nganakake slametan migunakake basa Jawa,
arab lan basa Hindu, sawuse kuwi negara Demak dadi aman adoh saka pageblug.
Mangkono mulabukane Bersih Dhusun ing jaman kawuri, kanthi cara kang
maneka warna nut jaman kelakone. Jenenge uga werna-werna. Nganti saiki isih
ana sing nglestarekake budaya Bersih Desa mau, wujud slametan lan dikantheni
karo reresik kali , kuburan lan dalan- dalan.
( kabesut saking : Panjebar Semangat No. 41,tgl. 9 Oktober 2010 )

A. Pitakon-pitakon iki wangsulana nggiakaken basa Krama !
1. Ing kraton Giling Oya, upacara bersih Desa diarani apa ?

2. Ing Kraton Giling Oya ketaman apa ?
3. Ing Kraton Pengging Bathari Kalayuwati ora gelem tetulung marang
Prabu Hajipamasa sebabe apa ?
4. Pira cacahe kebo kang digunakake kanggo sesaji Bathari Kalayuwati ?
5. Upacara Bersih Desa ing Pengging diarani apa ?
6. Nalika Jaman Demak Bintara, musibah apa sing kedadean ing negera
kuwi ?
7. Sapa sing oleh wangsit supaya nganakake slametan wujud bersih
desa ?
B. Tembung-tembung sing dicap kandel ing ukara ngisor iki gathukna

tegese karo tembung-tembung sing ana sangisore !
1. Bersih Dhusun klebu tatacara adat kang wis ana kawit jaman
kawuri.
2. Upacara iki uga katelah merti dhusun, sedhekah bumi, utawa
sedhekah desa.
3. Raja ndhawuhake marang para kawula lan pangembating praja
supaya nganakake slametan.
4. Bersih Desa nduweni ancas tujuwan ngilangi godha sukerta .
5. Kebo Giras mau cacahe kudu padha karo lawase taun Sang Prabu
jumeneng nata.
6. Sang Prabu penggalihe ora jenjem, rina klawan wengi tan bisa sare.
7. Sunan Kalijaga sing ngasta wali jamane Demak Bintara nampa
wangsit yen kepingin ngilangi wabah lelara kudu nganakake
slametan.
8. Dening para Wali, slametan kuwi katindakake sarana ditlesepi syiar
Islam .
a. diarani, disebut f. mbiyen

b. rubeda, gangguan g. pamong praja
c. ratu h. ora
d. ilham / pituduh saka Gusti i. sihir
e. sarana kanggo nyiarake agama j. ati
C. SAWISE MACA WACAN ING DHUWUR MARA DISKUSIYA KARO

KANCA SAKLOMPOKMU KANGGO NGGOLEKI POKOK-POKOK ISI
KANG ANA ING WACAN DHUWUR !
D. MATERI TAMBAHAN
a. Dasa Nama/ sinonim/ (“ persamaan kata”)

Dasa tegese sepuluh
Nama tegese jeneng, aran, utawa sebutan liya.
Dasa nama yaiku tembung sing duwe jeneng liya, sebutan liya luwih saka siji.
Tuladha :
Janaka : Arjuna, Dananjaya, Parta, Permadi, Bambang Kendhiwratnala,
Margana, Kumbang ali-ali, Prabu Kariti.
Aranana Dasanamane :
1. Buta : .........................................................
.........................................................
2. Gunung : .........................................................
.........................................................
3. Langit : ........................................................
........................................................
4. Ratu : ........................................................
........................................................
5. Wanita : .......................................................
........................................................
6. Anak : .......................................................
........................................................
7. Angin : ........................................................
........................................................
8. Kethek : ........................................................
........................................................
9. Geni : ........................................................
........................................................
10. Mati : ........................................................
.........................................................
b. Tembung Garba
Tembung Garba yaiku tembung loro sing digandheng dadi siji kanthi
nyuda wandane.
Tembung Garba iki kerep digunakake ing tembang , kanggo njumbuhake
guru wilangan.
Tuladha :
ana + ing dadi aneng
prapta + ing dadi prapteng
Coba tembung-tembung inbg sajroning kurung garbanen !

1. Raden Abimanyu , sang ( sudira + ing ) prang, kapupu madyaning
rana tatune arang kranjang.
2. ( Maha + arsi ) Bisma gugur ing madyaning palagan awake
kebak panahe Dewi Srikandhi.
3. Anuju ari respati, Sang Nata lenggah siniwaka munggwing ( siti +
inggil ) binathara.
4. Para siswa ( jalu + estri ) samya upacara mengeti dina Proklamasi
Kamardikan.
5. ( Prapta + ing ) ngabyantara nata raosing manah lir siniram tirta
sewindu.
6. Ingkang jumeneng nata ing Ngastina ( ya + iku ) kang jejuluk Prabu
Kurupati.
7. Setyaki kinen nggelak kreta ( tumuju + ing ) negari Wirata.
8. Para Punakawan sami atur panglipur bendarane tetembangan
( sarwi + anjoget ) ganti-ganti.
9. Prabu Kresna iku ( ratu + agung ) mahambeg ing Negara Dwarawati.
10. Sang nata lenggah ing dhampar denta pinatik ing ( sesotya + adi).
c. Unggah-ungguh basa
Tuladha :
Manawa embah kersa, mengko arep dakdherekake. ( ngoko alus)

Manawi embah kersa mangke badhe kuladherekaken. ( krama alus )
Ukara-ukara iki dadekna basa krama alus kaya tuladha !

1. Manawa ora ana alangan aku ya arep sowan mrene .
Jawab : ........................................................................
2. Manawa kowe sela , aka lali matur karo Pak Guru
Jawab : ........................................................................
3. Manawa bapakmu arep tindak saiki, bareng karo rombongan wae.
Jawab : .......................................................................
4. Manawa ibumu wis rawuh, matura yen mengko sore arisan ana
daleme Bu Gati.
Jawab : .......................................................................
5. Manawa ora sida aku ya ora apa-apa.
Jawab : .......................................................................
6. Manawa panjengan arep tindak , ngastaa payung iki !

Jawab : ........................................................................
7. Manawa Pakdhemu wis sare, aja diaturi wungu.
Jawab : ........................................................................
8. Manawa wis dangan anggone gerah, aja lali dhahare ngati-ati.
Jawab : ........................................................................

d. Ukara Sambawa .
Tuladha :
1. Adhiku mangkata arisan ya , bakal daktakoni kabar kesehatane bapak.
( mangkata : muga-muga mangkat )
2. Mangkata mau-mau aku ora ditinggal kancaku.
( mangkata : upama mangkat )
3. Mangkata yen ora nggawa raket ya ora usah main
( mangkata : sanajan mangkat )
4. Saiki maneh mangkata, wingi sing mung kari udhu awak waras
wae ora mangkat kok.
( mangkata : mokal yen mangkat )
Coba gatekna tenan ukara-ukara ing dhuwur iku, yen wis mudheng mara
gawea ukara nggunakake tembung – tembung ingisor iki !
1. sinaua ( upama sinau )
Jawab : .................................................................
2. gawea ( sanajan gawe )
Jawab : .................................................................
3. muliha ( mokal )
Jawab : .................................................................
4. tekaa ( muga-muga teka )
Jawab : .................................................................
5. nangisa ( sanajan nangis )
Jawab : .................................................................
6. nontona ( sanajan nonton )
Jawab : .................................................................
7. nyiliha ( upama nyilih )
Jawab : .................................................................
8. turua ( sanajan turu )
Jawab : .................................................................
9. manuta ( mokal )
Jawab : .................................................................
10. kesela ( sanajan kesel )
Jawab : .................................................................
e. Parikan
Parikan yaiku , unen-unen kang nduweni paugeran kang gumathok.
Parikan iku memper pantun Indonesia.
Parikan kena diperang ana 4 , yaiku :

1. Parikan lamba, yaiku parikan kang isi rong ukara, saben ukara ana 8 wanda
(suku kata)
kapedhot : 2 ( 4 wanda + 4 wanda )
Tuladha :
a. Purwadadi / rak kuthane
ya sing dadi / rak nyatane.
b. Pitik walik / tanpa lancur
pangkat cilik / arang nganggur
2. Parikan kang dumadi rong ukara
Saben ukara ana 12 wanda, kanthi pedhotan : 2 ( 4 wanda + 8
wanda )
Tuladha :
a. Kembang aren / sumebar tepining kalen
aja dahwen / yen kowe kepingin kajen.
b. Kembang mlathi / ganda wangi warna peni
watak putri / kudu gemi lan nastiti.
3. Parikan rong ukara, saben ukara ana 16 wanda , kapedhot : 2
( 8 wanda + 8 wanda )
Parikan iki kena didadekake 4 ukara.
Tuladha :
Sega punar lawuh empal ( a )
segane penganten anyar ( b )
dadi murid aja nakal (a)
kudu ulah ati sabar. (b)
4. Parikan padinan. Parikan iki ora nganggo etungan cacah wanda, sing
baku ngoyak guru swara saben pedhotan bisaa padha.
Tuladha :
a. Tampar Taline timba, sing sabar sauntara
b. Cipir ombyok-ombyokan, mangga mampir teng pandhokan.
Gawea parikan cacah lima. Bisa nggunakake cara endi bae sing kosenengi !
1. ...........................................................................................................
...........................................................................................................
2. ...........................................................................................................
...........................................................................................................
3. ...........................................................................................................
...........................................................................................................

4. ...........................................................................................................
...........................................................................................................
5. ...........................................................................................................
...........................................................................................................
I. KETRAMPILAN
A. Ing ngisor iki ana wacan babagan prastawa adat, mara jinglengana apa
isine !
GREBEG PASEBAN MALAWAPATI

Warga cacah puluhan ewon wus wiwit esuk padha ngadeg jejel
riyel ing sakiwa tengene dalan. Sangsaya maneh ing sangarepe penggung
kehormatan luwih akeh maneh. Sanajan jejel riyel nanging warga tertib
ngenteni tumapake upacara Grebeg Paseban Malawapati. Paseban
Malawapati iku sawijining pasareyan sing diyakini pasareyane
Anglingdarma nata praja Malawapati kang sekti mandraguna sarta bisa
omong-omongan karo kewan kaya dene Nabi Sulaiman. Paseban mau
mapan ing Dhusun Ngrancang Kelurahan Bojonegoro Kedu Kabupaten
Temanggung Jawa Tengah.
Sing mbangun papan mau yaiku Kyai HR Ngabehi Abi Mansyur
pangarsa Padhepokan Panembahan Ki Bodho Sukaraja Kendhal Jawa
Tengah ora suwe sawise entuk sasmita nalika manekung ing papan
kono. Paseban iku dibangun wiwit taun 2007 lan rampung kabangun
taun 2009. Dikepyakake nganggo upacara mirunggan kang diarani
Grebeg Paseban Malawapati.
Pasareyan iku sadurunge kabangun wujude mung prasaja . Nadyan
mangkono akeh diziyarahi warga.” Kala rumiyin namung wujud sela ing
sangandhapiing wit doya lan wit ringin, kalih-kalihipun ambruk awit
umuripun sampun sepuh” mangkono ngendikane Pak Yatin sing daleme
cedhak kono. Kahanan pasareyan banjur dianyarake dening Pak Kyai
kang duwe sesilih Ki Bodho. Watu tetenger dianyarake nganggo maesan
sarta diwenehi cungkup wangun mesjid
Grebeg Paseban Malawapati dianakake saben tanggal 12 Sura.
“Miturut ngendikanipun pak Kyai anggenipun ngawontenaken grebeg
menika kedah tanggal 12 sura awit menika dhawuhipun eyang
Anglingdarma makaten.” Pak Yatin negesake.

Gelare grebeg saben taun akeh entuk kawigaten saka warga sakiwa
tengene Kedu lan saka manca. Saminggu sadurunge ing lapangan Bale
Desa digelar pasar malem. Ana sing dodolan panganan, ana uga sing
nyedhiyakake fasilitas hiburan kaya dene tong setan, ombak banyu, jaran-
jaranan lan liya-liyane. Pasar malem iku nambahi swasana sangsaya
regeng.
Gelare grebeg karancang kayadene grebeg ing kraton. Nganggo
kirap gunungan saka Bale Desa Bojonegoro tumuju plataran ing
sangarepe Pak Yatin. “Ingkang dipunarak menika sawernining gunungan
kaliyan tumpeng ingkang dipundamel warga. Wujudipun gunungan racak
kadamel saking asilipun bumi. Wewangunanipun kalebet unik. Wonten
ingkang awujud prau, mesjid menapa dene tumpeng limrahipun”
ngendikane Pak Lurah Bojonegoro.
Ngarep dhewe bregada Padhepokan Ki Bodho ngiring Pak
Kepala Desa Bojonegoro. Banjur bregada kang macak prajurit Malawapati
ngirit iring-iringan gunungan apadene tumpeng. Nalika wis tekan papan
kehormatan banjur didongani. Warga sing wis kumpul ing kono banjur
rebutan gunungan lan tumpeng sing wis didongani mau. Ana sing entuk
segane, ana sing entuk sayur-sayuran , ana sing entuk woh-wohan lan
uga ana sing mung oleh pring ragangane gunungan lan tumpeng mau.
Upacara Grebeg Paseban Malawapati katutup kanthi pagelaran wayang
kulit sawengi natas.
(9Kabesut saking : Panjebar Semangat No 8 23 Februari 2013)
B. Ing upacara adat tata cara nganten Jawa ana sawijining Upacara yaiku
Adat Krobongan.Upacara iki katindakake sabubaring panggih temanten.
Dene tata carane yaiku:
1. Timbangan
2. Kacar-kucur
3. Dulangan
4. Sungkeman
Coba diskusikna karo klompokmu jlentrehna adat upacara Krobongan
iku supaya dadi sawijining crita narasi !

bener!
1. Upacara bersih desa uga diarani ....
a. merti dhusun c. sedhekah desa
b. rembug desa d. sedhekah bumi
2. Upacara Sedhekah Desa iku sejatine ajaran saka agama ....
a. Islam c. Hindu
b. Kristen d. Budha
3. Raja ndhawuhake marang para kawula lan pangembating praja supaya
nganakake slametan.
Tegese tembung kacitak kandel ....
a. rubeda, gangguan c. pamong praja
b. ratu d. ilham / pituduh saka Gusti
4. Sang Prabu penggalihe ora jenjem, rina klawan wengi tan bisa sare.
Tegese tembung kacitak kandel ....
a. ora c. sihir
b. wangsit d. aja
5. Putra, atmaja, tanaya, yoga, sunu, siwi, punika dasanamanipun ....
a. anak c. geni
b. angin d. ula
6. Tembung-tembung ingkang mratelakaken dasanamanipun toya inggih punika ....
a. bayu, samirana, maruta, kuwaya, wanara
b. surya, aldaka , arga, prabata, maruta
c. kuwaya, warih, tirta, narmada, jala, her
d. pawaka, agni, bahni, brama, dahana.
7. Prapteng wisma si pocung muntah kuwaya.
Tembung prapteng asalipun saking tembung ....
a. prap + teng c. prapta + ing
b. prapti + ing d. sapta + ing.
8. ( Maha + arsi ) Bisma gugur ( ana + ing ) palagan, tatune arang kranjang.
a. maharsi, aning c. maharsi, aneng
b. mahrsi, anung d. maharsi, anung
9. Apike kowe kandha karo Pak Guru!
Tembung kandha krama andhapipun ....
a. sanjang c. ngendika
b. matur d. dhawuh

10. Wonten ing ukara ngandhap punika ingkang ngginakaken basa Ngoko alus,
inggih punika ....
a. Matura bapak mengko arep konjangan jam pira?
b. Simbah lagi turu ana ing kursi goyang ngarep omah.
c. Narti dipun dangu Pak Jana bab PR kalawau.
d. Manawi badhe tindakan, prayogi nitih kopata kemawon.
11. Panambang (-a) ingkang nggadhahi teges mokal inggih punika ....
a. Mangkata mau-mau aku ora ketinggalan sepur,
b. Sinaua dhisik , aku mesthi bisa nggarap soal.
c. Muga-muga udana, kareben tanduran mbakoku ora mati ,
d. Saiki maneh tekaa wingi ora udan wae ora teka.
12. Ukara Ing ngandhap menika ingkang nggadhahi teges umpama inggih punika ....
a. Lungaa mau-mau aku ora diarani nyolong.
b. Lungaa yen ora sangu ya ora bakal tekan Jakarta.
c. Muga-muga wong edan kae enggal-enggal lungaa ya, supaya aku bisa
mulih.
d. Saiki maneh lungaa, wingi sing wis di buwang neng Wonosobo wae bali
mrene meneh.
13. Sambel pecel gula aren, ....
Parikan punika bacutipun ....
a. Aku anyel yen di tinggal.
b. Yen wis kesel mbok ya leren.
c. Yen mangan pecel enak tenan.
d. Nasib awak yen lagi apes.
14. Parikan iku nggunakake purwanthi ....
a. guru basa c. guru sastra
b. lumaksita d. guru swara
15. Mangkata yen ora nggawa buku ya ora bisa sinau.
Panambang ( -a ) ing tembung mangkata ukara nginggil tegesipun ....
a. upama c. mokal
b. sanajan d. pangarep-arep
16. Ingkang boten kalebet tatacara adat krobongan inggih punika ....
a. dulangan c. timbangan
b. sungkeman d. wayangan
17. Tata cara timbangan ing adat manten Jawa katindakaken dening .....
a. Ramanipun penganten kakung
b. Ramanipun penganten putri
c. Ibunipun penganten kakung
d. Ibunipun penganten putri
18. Adat tatacara Jawa iku ana metu, manten lan mati. Tembung kang ora mengku karep
kang padha karo metu, yaiku....
a. manjing c. mijil
b. miyos d. lair
19. Ngunjuk rujak degan ingkang kapendhet saking klapa ingkang wala ( nembe uwoh
sepisan). katindakaken sabibaripun ....
a. dulangan c. timbangan
b. kacar-kucur d. sungkeman
20. Tatacara adat kacar-kucur minangka pralambang ... penganten kakung.
a. adil c. tanggung jawab
b. manunggal d. tresna
II. JODHOKNA PRATELAN TENGEN LAN KIWA KANG COCOG !

1. Bersih Desa nduweni ancas tujuwan ngilangi a. tumujwing
godha sukerta .
2. Kebo Giras mau cacahe kudu padha karo lawase b. banyu

taun Sang Prabu jumeneng nata.
3. Ingkang jumeneng nata ing Ngastina ( ya + iku ) c. rubeda
kang jejuluk Prabu Kurupati.
4. Setyaki kinen nggelak kreta ( tumuju + ing ) negari d. krobongan
Wirata.
5. Warih, her, toya, tirta. e. ratu/ raja
6. Maruta, samirana, bayu. f. dulangan
7. Temanggung hawane atis,aku ra tanggung yen nganti g. yeku

nangis.
8. Kang ditindhakake sabubare panggih. h. angin
9. Katindakaken kanthi ngepel sekul pethak. i. parikan
10. Sing nindhakake ramane penganten putri. j. timbangan
III. WANGSULANA KANTHI CEKAK AOS !

1. Bersih desa uga diarani ....
2. Grebeg Malawapati dianakake ing ngendi ....
3. Penganten kakung menehi rejeki kanthi wujud dhuwit receh, beras kawuk, kacang
kawuk, dhele kawuk linambaran klasa bangka marang penganten putri, diarani
acara ....
4. Srengege, diwangkara, bagaskara, ....
5. Tembung kang direngkes diarani ....
6. Mangkata mau-mau aku ora telat. Panambang (-a) ing ukara punika nggadhahi teges
....
7. Lungaa yen ora sangu ya ra bisa tuku apa-apa. Panambang (-a) ing ukara punika
nggadhahi teges ....
8. Purwanthi ingkang dipunginakaken ing parikan inggih punika purwakanthi ....
9. Penganten kakung nggadhahi tanggel jawab pados sandhang
pangan,dipungambaraken ing tatacara ....
10. Sambel pecel gula aren, ....
IV. WANGSULANA PITAKON-PITAKON ING NGISOR IKI !

1. Critakna kanthi ringkes kepriye mungguh asal-usule upacara bersih desa !
2. Owahana dadi basa krama alus!
a.Manawa panjengan arep tindak , ngastaa payung iki!
b.Manawa Pakdhemu wis sare, aja diaturi wungu.
3. Golekana dasanamane :
a.Kethek :................................................................
b.Rembulan :................................................................
4. Dhapuken parikan 2 wae!
5. Panambang (-a) ing ukara iki nduweni teges apa!
a.Sinaua mau bengi ulangan iki bijiku bisa apik.
b.Tukua buku yen ora tau diwaca ya tetep ora mundhak wawasane.
ULANGAN AKHIR SEMESTER GANJIL
I. Pitaken-pitaken ngandhap punika kawangsulana sarana milih jawaban ingkang

paling leres, sarana muwuhi tandha (X) ing aksara A,B,C, D !
1.Rama lajeng masrahaken sapamrayoginipun dhumateng Prabu Sugriwa minangka
ratuning bala kapi bab anggenipun badhe nglurug dhateng negari Alengka. Prabu
Sugriwa enggal- enggal ndhawahaken parentah dhumateng Anoman supados
nakyinaken wonten lan botenipun Dewi Sinta ing Ngalengka.
Pratelan ing ngandhap ingkang jumbuh kaliyan isi waosan nginggil inggih menika ....
A. Sugriwa kautus Rama dhateng Negari Alengka
B. Anoman perang tandhing kaliyan Dasamuka.
C. Rama nimbali Prabu Sugriwa
D. Rama badhe nambak seganten
2. Kocap kacarita, ing praja Ngalengkadiraja Sang Prabu Dasamuka saweg nandhang
duhkita amargi kawontenan ing peperangan ingkang sangsaya dangu sangsaya damel
risaking negari. Para kawula, nara praja dalah para putra kathah ingkang sampun
palastra.Adhedhasar waosan nginggil, ingkang njalari Prabu Dasamuka nandhang
duhkita menika...
A. Prabu Dasamuka kecalan Dewi Sinta
B. Kawontenan ing peperangan
C. Kraton Alengkadiraja risak.
D. Kathah para kawula, nara praja lan para putra ingkang pejah ing peperangan

Wacan kangge no. 3,4
Prabu Dasamuka ingkang awatak angkara murka sampun kalampah mboyong Dewi
Sinta dhateng Nagari Alengka kanthi apus krama. Dewi Sinta lajeng kapapanaken
ing Taman Kaputren . Sinaosa mapan ing taman kang endah edi peni, nanging Dewi
Sinta babar pisan boten ngraosaken gembira manahipun. Malah kesah dhateng
pundi-pundi tansah mbekta patrem, keris alit kangge mageri awakipun saking sedya
ala sang Rahwana Raja. Tekadipun, aluwung pejah manawi kedah dados garwanipun
ratuning diyu ingkang awatak wengis wau. Badanipun Dewi Sinta katingal saya
dangu saya kera amargi boten kersa dhahar. Awakipun boten kopen amargi boten
nate besus. Rikmanipun ingkang panjang dipunore ngantos gimbal lan kotor. Punika
sadaya katindakaken supados Dasamuka boten kayungyun dhateng Dewi Sinta.
3. Kadospundi caranipun Dewi Sinta supados Dasamuka boten kayungyun . . . .
A. Dewi Sinta babar pisan boten ngraosaken suka manahipun.
B. Dewi Sinta malah kesah dhateng pundi-pundi tansah mbekta patrem.
C. Dewi Sinta boten remen mapan ing Taman Kaputren.
D. Dewi Sinta rikmanipun ingkang pajang dipunore ngantos gimbal lan kotor
4. Dewi Sinta kagungan tekad aluwung pejah menawi kedah dados garwanipun ratu diyu awatak
wengis.
Ukara menika ngandharaken bilih Dewi Sinta , wanita awatak . . . .
A. Wanita setya tuhu
B. Wanita murang tata
C. Wanita kagungan sedya ala
D. Wanita remen dhateng tiyang sanes
5. Sidane Hardiyanto mulih. Dheweke sengaja ora nggawa perlengkapan apa-apa kajaba
glathi sing tansah sumlempit ing bangkekane. Yen ora kepethuk bakul sing nekakake
welinge wong tuwane, mbok menawa wektu ngarepake magrib ngene iki Hardiyanto wis
nggabung kanca-kancane, sing arep gerilya. Nanging amarga dikabari mbokne lara,
kepeksa Hardiyanto mulih.
Saking waosan menika, saged dipunmangertosi bilih Hardiyanto menika satunggaling
nem-neman ingkang dados....
A. bakul gaman
B. dhokter
C. pemudha ingkang tansah kesah kemawon
D. pejuang
6. Ing ngandhp punika tembung-tembung ingkang mratelakaken dasanamanipun toya inggih

menika...
A. bayu, samirana, maruta, kuwaya, wanara
B. surya, aldaka , arga, prabata, maruta
C. kuwaya, warih, tirta, narmada, jala, her.
D. pawaka, agni, bahni, brama, dahana.
7. Kathah para kawula, nara praja lan para putra sampun palastra ing peperangan.
Tembung palastra tegesipun ....
A. pejah

B. kawon
C. sakit
D. mlajar
8. Tembung maruta, bayu, bajra, lisut, sindhung, riwut dasanamanipun tembung. . . .

A. banyu
B. angin
C. anak
D. gunung
9. Unen-unen kang ajeg panganggone, ngemu surasa pepindhan kang dipindhakake kahanane
wong utawa barang kados ukara mikul dhuwur mendhem jero. Unen-unen menika dipunsebat.
...
A. parikan
B. wangsalan
C. bebasan
D. cangkriman
10. Tiyang ingkang tumindak namung anut grubyug boten mangertosi maksud lan tujuwanipun,
dipun bebasanaken ...
A. Kebo bule mati setra
B. Bathok bolu isi madu
C. Belo melu seton
D. Kebo kabotan sungu
11. Unen-unen “Wastra lungset ing sampiran” nggadhahi makna . . . .

A. Gaweyan gampang diangel-angel
B. Bisa njunjung drajate wong tuwa
C. Prabot sing rusak amarga ora digunakake.
D. Wong sing rupane apik ditambah becik bebudene.
12. Asmanipun Pangeran Diponegoro arum.... amargi satunggaling pahlawan nasional. Tembung
ingkang leres kangge njangkepi ukara menika.....
A. wibawa
B. wangi
C. angambar
D. cintraka
13. Rama sakalangkung suka... ing galih mireng warta saking Anoman. Rama
lajengdhawuhmbidhalaken wadya ...tumuju ingnegari Alengka.
Tembung ingkang leres kangge njangkepi ukara menika....
A. rena, raja
B. rena, bala
C. suka, bala
D. lena, raja
14. Prabu Dasamuka ingkang awatak angkara murkasampun kalampah mboyong DewiSinta
dhateng negari Alengka kanthi apuskrama.Dewi Sinta lajeng kapapanaken ingtaman

kaputren. Sinaosa mapan ing papaningkang edi peni,nanging Dewi Sinta baba pisan boten
ngraosaken gembira manahipun. Malah kesah dhateng pundi-pundi tansah mbekta patrem
keris alitkangge mageri awakipun saking sedya ala sang Rahwana raja.Tembung saroja ing
wacan menika...
A. angkara murka, edi peni
B. angkara murka, keris alit
C. edi peni, sedya ala
D. keris alit, sedya ala.
15. Bapak tindak dhateng Magelang mundhut komputer.

Ukara punika manawi tembung “bapak“ dipungantos “adhik“, dados....
A. Adhik tindak dhateng Magelang tumbas komputer
B. Adhik kesah dhateng Magelang mundhut komputer
C. Adhik tindak dhateng Magelang mundhut komputer
D. Adhik kesah dhateng Magelang tumbas komputer
16. Ibu tindak menyang Temanggung mundhut rasukan.
Ukara menika menawi tembung “ ibu “ dipungantos “ Kula” dados. . . .
A. Kula tindak menyang Temanggung tumbas rasukan.
B. Kula kesah menyang Temanggung tumbas rasukan.
C. Kula kesah menyang Temanggung mundhut rasukan.
D. Kula tindak menyang Temanggung mundhut rasukan.
17. Kula samenika sampun kadidene srengenge , wis adoh saka pletheking, wis cedhak marang
surupe. Basa rinengga menika menawi dipungantos mawi basa limrah inggih menika . . . .
A. sedhela banget
B. aku wis tuwa
C. lembut banget
D. wiwit cilik uripe rekasa
18. Lare menika wiwit alit sampun dipuntilar bapak ibunipun pramila gesangipun dipunwastanani
“ wiwit cilik uripe katula katali” . Tetembungan menika tegesipun. . . .
A. wis tuwa
B. sedhela banget
C. lembut banget
D. wiwit cilik uripe rekasa
19. Ing ngandhap menika ukara camboraningkang nggadhahi suraos akibat -sebab inggih
menika ...
A. Biji Basa Jawa kula awon amargi kula boten sinau.
B. Jalaran dipuntilar seda ibunipun, piyambakipun boten kopen.
C. Anggenipun ngerem ndadak mila piyambakipun dhawah.
D. Amargi dereng gadhah SIM, kula boten pareng numpak sepedha motor.
20. Agung Sedayu gampang nampa wulangane gurune, awit yen diterangake dheweke ora
tau guyon.
Ukara camboran menika nggadhahi sesambetan surasa makna....

A. sebab akibat
B. akibat sebab
C. Sarana tujuwan
D. umum khusus
21. 1. Aku bali banjur turu wong wis krasa ngantuk

2. Tandurane lombok, terong lan bayem kae saben dina kudu disiram supaya ora alum.
3. Saben dina omahe disapu supaya resik
4. Jam sanga aku wis turu supaya sesuk ora kerinan.
Ukara ingkang nggadhahi hubungan makna sarana tujuan inggih menika . . . .
A. 1,2,3
B. 2,3,4
C. 1,2,4
D. 1,3,4
22. Bapa biyung,

Mung iki kang bisa daklakoni
Minangka atmaja aku bekti
Sekolah temen wus daklakoni
Panyuwunku mung siji,
Muga sesuk aku kasil dadi
Kang tansah dak impi-impi
Tembung “aku” ing pethikan geguritan inggih menika . . .
A. biyung
B. anak
C. bapa
D. prajurit
23. Bapa biyung,

Tembung “ atmaja” dasanamanipun . . . .
A. biyung
B. prajurit
C. bapa
D. anak

24. Bapa biyung,
Muga sesuk aku kasil dadi
Kang tansah dak impi-impi
Geguritan menika ngandharaken panyuwunan supados dados ....
A. murid
B. bapa
C. biyung
D. Prajurit negara kang sejati
25. Mingkar mingkuring angkara, akarana karenaning mardi siswi, sinawung resmining kidung.
Pethikan tembang pangkur menika ngemot purwakanthi . . . .
A. swara
B. lumaksita
C. sastra
D. basa
26. Suwe ora jamu, jamu godhong tela, suwe ora ketemu, temu pisan gawe gela.
Tetembungan menika ngemot purwakanthi . . . .
A. lumaksita
B. swara
C. sastra
D. guru lagu
27. 1. Kalah cacak, menang cacak.

2. Ati jujur, budi luhur, pantes dadi wong luhur
3. Mangan ati, atine sing kelara-lara
4. Aja dahwen ati open, yen kowe kepingin kejen
Ukara-ukara ingkang ngemot purwakanthi swara inggih menika . . . .
A. 2,4
B. 1,3
C. 3,4
D. 1,3
28.

A. Sarmanta lahire tanggal, 18 Maret 2003
B. Sarmanto laire tanggal , 18 Maret 2002
C. Sarmanto lahir tanggal , 18 Maret 2003
D. Sarmanto lair tanggal 18 Maret 2002
29.
A. Saben sasi Triyanto diparingi sangu 7.455.000 rupiyah

B. Saben sasi Triyanta diparingi sangu 7.555.000 rupiah
C. Saben sasi Triyanta diparingi bayaran 7.534.000 rupiyah
D. Saben sasi Triyanto diparingi bayar 7.554.000 rupiyah
30.
A. Pengetan dina proklamasi kaping 72 taun 2017

B. Pengetan dina proklamasi kaping 72 taun 2016
C. Penengatan dina kamardikan kaping 74 taun 2017
D. Pengetan dina kamardikan kaping 72 taun 2016
Waosan kangge nomer 31, 32 lan 33

Adat nyukur rambut gembel taksih lumampah dumugi samenika ing papan tartamtu,
upaminipun wilayah Wonosobo lan Temanggung. Anggenipun nyukur kedah
dipunwontenaken upacara adat. Ubarampe ingkang kedah dipuncawisaken salebeting
upacara adat kasebut inggih punika song-song, wos jene, baki ingkang kaparingan mori
pethak kaliyan gunting, reroncening kembang mawar, kanthil lan kenanga ingkang
kawastanan kembang telon, tumpeng rosul awujud tumpeng sekul gurih, tumpeng
robyong inggih punika tumpeng ingkang kaparingan maneka warni sayuran, tumpeng
pethak, lan bucu alit. Kejawi punika inggih kedah wonten ingkung ayam jawi, bubur
abrit pethak, jajan peken lan barang panyuwunanipun lare.
31. Wosing andharan ing paragraf nginggil, inggih menika ....
A. Ubarampe kang diperlokake jroning upacara nyukur rambut gembel.
B. Ing Wonosobo lan Temanggung isih ana upacara adat nyukur rambut gembel.
C. Ing upacara nyukur rambut gembel kabeh panjalukane bocah kudu dituruti.
D. Upacara nyukur rambut gembel minangka tradisi kang kudu diuri-uri supaya lestari.
32. Sekar telon inggih punika reroncening sekar ingkang dumados saking sekar ...
A. mawar, melathi, kenanga
B. mawar, melathi, turi
C. mawar, kanthil, melathi
D. mawar, kanthil, kenanga
33. Salah satunggaling ubarampe salebetipun upacara adat wonten tumpeng robyong
inggih menika....
A. tumpeng ingkang kaparingan reroncening kembang
B. tumpeng ingkang kaparingan maneka warni sayuran

C. tumpeng ingkang kaparingan maneka warni sekul kuning
D. tumpeng ingkang kaparingan maneka warni sekar lan sekul
34. i. Papan pahargyan punika dereng tumata sae.
ii. Adhi kula remen sanget tumbas buku komik.
iii. Dheweke gumun weruh wedhus asikil lima.
iv. Layangane adhik gumantung ing wit pelem dhuwur banget.
Ukara-ukara ing nginggil ingkang ngginakaken tembung bawa-ma inggih menika . . . .
A. i lan ii
B. ii lan iii
C. iii lan iv
D. i lan iv
35. Aja gumedhelangumagus ya Le, titah sapepadhane iku sing mulya ya mung sing takwa.
Tembung gumedhe lan gumagus asalipun saking. . . .
A. medhe lan magus
B. gedhe lan bagus
C. edhe lan agus
D. gedhe lan agus
36. Tembung-tembung salebeting ukara ngandhap punika ingkang ngginakaken seselan -um-,
inggih menika ....
A. Barisan wadya bala Pandhawa budhal lumampah tumuju alon-alon.
B. Sumur-sumur padha asat amarga ketiga kang suwe banget.
C. Bocah-bocah krasa sumuk amarga ora ana kipas angin.
D. Aja pisan-pisan kumawani marang wong tuwa.
37. Budhe kandha menawa simbah anggone lara durung mari.

Ukara menika menawi dipunewahi dados basa krama alus inggih menika ....
A. Budhe ngendika menawa simbah anggone gerah durung mari.
B. Budhe ngendika menawi simbah anggenipun gerah dereng mantun.
C. Budhe ngendika menawi simbah anggenipun gerah dereng dhangan.
D. Budhe ngendika menawi simbah anggone gerah dereng dhangan.
38. Pak Guru jumeneng lajeng ngendika dhumateng para siswa.

Ukara kasebat menawi dipunewahi dados basa ngoko lugu, inggih menika...
A. Pak Guru meneng banjur kandha marang para siswa.
B. Pak Guru mesem banjur kandha marang para siswa.
C. Pak Guru ngadeg banjur ngendika marang para siswa.
D. Pak Guru jumeneng banjur ngendika marang para siswa.
39. Apa temenan panjenengan mau wis dhahar ?

Ukara menika menawi dipun ewahi dados basa krama alus dados ....
A. Punapa temenan panjenengan wau sampun maem ?

B. Punapa saestu panjenengan mau sampun maem ?
C. Punapa saestu panjenengan wau sampun dhahar ?
D. Punapa saestu panjenengan mau sampun nedha ?
40. Mau bengi Bapak mirsani kethoprak karo mas Baskara.

Ukara menikamenawi kaewahan ngginakaken basa krama alus dados ....
A. Wau dalu bapak ningali kethoprak karo Mas Baskara.
B. Wau dalu bapak mirsani kethoprak kaliyan Mas Baskara.
C. Wau dalu bapak ningali kethoprak kalih Mas Baskara.
D. Wau dalu bapak nonton kethoprak kaliyan Mas Baskara.
41. Wibisana anyariyosaken sakathahing pratingkah, kalaning amituturi ingkang raka Prabu
Dasamuka, boten kadhahar lajeng katundhung. Wibisana ing samangke sumedya sowan saha
ngabekti dhumateng Rama. Ing waosan menika bilih Wibisana menika kapernah . .
.marangPrabu Dasamuka ?
A. kawulanipun
B. patihipun
C. rayinipun
D. mengsahipun
42. Punapa sebabipun Wibisana badhe suwita dhumateng Rama ?Amargi....

A. Wibisana mituturi kang masipun boten kadhahar lajeng katundhung.
B. Wibisana khiyanat dhumateng Dasamuka.
C. Dasamuka mengsahipun Rama
D. Rama menika titisanipun dewa.
43. Prapteng wisma si pocung muntah kuwaya.

Tembung garbapraptengsaking tembung ....
A. prap + teng
B. prapti + ing
C. prapta + ing
D. prapta + ing
44. ( Maha + arsi ) Bisma gugur ( ana + ing ) palagan tatune arang kranjang.
Tembung ing njero kurung manawa digarba dadi ….
A. maharsi, aneng
B. mahersi , anung
C. maharsi , aning
D. maharesi, anung
45. Aku mau wis omong marang Pak Guru.

Ukara ing nginggil menawi dipun ewahi ing basa karma alus inggih menika. . . .

A. Kula wau sampun sanjang dhateng Pak Guru.
B. Kula wau sampun matur dhateng Pak Guru.
C. Aku wau sampun criyos dhateng Pak Guru.
D. Kula wau sampun ngendika dhateng Pak Guru.
46. Menawa simbah wis sare, aja diaturi wungu.

Ukara abasa ngoko alus ing nginggil menawi dipunewahi dados basa krama alus, inggih menika
....
A. Menawi simbah sampun sare, sampun dipunaturi wungu.
B. Menawi simbah wis tilem, ampun diaturi wungu.
C. Menawi simbah wis turu, aja diaturi tangi.
D. Menawi simbah wis sare, ampun diaturi wungu.
47. i. Mangkata sing gasik wae !

ii. Mangkata mau-mau aku ora ditinggal kancaku.
iii. Mangkata dhisik ya kareben ora telat !
iv. Mangkata yen ora nggawa raket ya ora usah main.
Ukara menikanggadhahi panambang-a ingkang teges “upama” inggihmenika ....
A. i
B. ii
C. iii
D. iv
48.
Dhandhanggula - Mas Kentar
Sun sesuwun mring Kang Maha Suci
Mugi tansah paring pangayoman
Dhumateng sagung titahe
Tinuntun dalan hayu
Kalis saking papa sakalir
Tebih salwiring godha
Gesang guyub rukun
Aja dhemen cecengilan
Luwih becik bebarengan nyangkul gati
Gati ning nusa bangsa
Tembang Dhandhanggula ing nginggil guru gatra, guru wilangan lan guru lagunipun
….
A. 8 gatra, 10a, 10i, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a,
B. 9 gatra, 10a, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i,
C. 10 gatra, 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a.

D. 11 gatra, 10u, 10i, 8a, 7u, 9i, 7a, 6i, 8a, 12i, 7i.
49. Makna tembang Dhandhanggula ing nginggil inggih menika ….
A. Nyenyuwun dhumateng Gusti supados saged dados pejabat.
B. Nyenyuwun dhumateng Gusti supados saged gesang sugih bandha.
C. Nyenyuwun dhumateng Gusti supados saged gesang sugih raja brana.
D. Nyenyuwun dhumateng Gusti supados gesang guyub rukun, ayem tentrem.
50. Witing klapa kang mas, aku iki matur salugune.
Tebusanipun wangsalaning ukara nginggil, inggih menika ....
A. janur
B. matur
C. lugu
D. glugu
II. Kawangsulana pitakenan-pitakenan ing ngandhap kanthi trep !

51. Kadamelna parikan cacahipun 2 ( kalih ) kemawon ngginakaken basanipun piyambak !
a. ...............
b.................
52. Kadamelnaukara ngginakaken tembung homonim ing ngandhap punika !
a. Ngasta ( tegesipun : nggawa ) ..........................................
b. Ngasta ( tegesipun : mulang ) ...........................................
53. Ukara menika kaserata mawi aksara Jawi !
a. Saben tanggal 17 Agustus mengeti dina kamardikan.
b. Warga sing wuta aksara saiki ana 5 yuta.
54. Paribasan menika njlentrehna tegesipun!
a. Mikul dhuwur mendhem jero.
b. Sepi ing pamrih rame ing gawe.
55. Ukara menika kaewahana dados basa krama alus !
a. Manawa ibumu wis rawuh, matur yen mengko sore arisan ana daleme bu Gati.
b. Manawa wis dhangan anggone gerah, aja lali dhahare ngati-ati.
*********sugeng makarya******

MATERI POKOK :
GEGURITAN
I. PENGETAHUAN
 Kompetensi Dasar
3.1 Memahami isi teks geguritan
 Indikator
1. Mendengarkan pembacaan teks geguritan.
2. Mendiskusikan dan mengartikan kata-kata yang dianggap sulit yang
terdapat dalam geguritan.
3. Menjawab dan mengajukan pertanyaan tentang isi geguritan.
4. Menuliskan isi / amanat geguritan.
5. mengungkapkan isi / amanat geguritan secara tertulis.
6. Menggunakan purwakanthi dan Sanepa dalam geguritan.
GEGURITAN
Manut asal-usuling tembung geguritan asale saka tembung “gurit” sing tegese
kidung, tembang utawa tulisan sing wujude ukiran utawa tatahan. Geguritan uga
diarani guritan yaiku puisi Jawa. Geguritan kuwi ora ditembangake nanging diwaca
nganggo wirama, wirasa lan wiraga manut surasane.
Geguritan kaperang dadi loro (2) yaiku geguritan tradisional /gagrag lawas lan
geguritan modern / gagrag anyar . Geguritan tradisional kuwi geguritan nganggo
paugeran-paugeran tartamtu kayata cacahing larik saben pada (bait), cacahing wanda
saben larik uga dhongdhinge swara (persajakan). Kang kagolong geguritan tradisional
antara liya yaiku parikan, wangsalan, tembang macapat, tembang tengahan lan
tembang gedhe.
Geguritan modern ora diwatesi pathokan-pathokan lan paugeran kaya kang ana
ing geguritan tradisional. Tegese saben pada (bait) ora ditemtokake cacahe larik. Saben
larik ora ditemtokake cacahe wanda lan dhongdhinge swara (persajakan). Pangripta
mardika (bebas) anggone medharake karep. Mula geguritan modern uga diarani
geguritan bebas utawa kang saiki lumrah diarani geguritan.
Carane nganggit utawa nulis geguritan
Kanggone pangripta kang wis mahir (kulina) nganggit, nulis geguritan kuwi dudu
perkara kang angel. Apa kang ana ing angen-angene diwedharake kanthi tembung-
tembung kang ditata ana ing larik-larik mesthi wis dadi apik. Nanging kanggone bocah-

bocah / siswa-siswa, luwih-luwih siswa ing tataran SMP, nggawe geguritan kuwi dadi
pagawean kang angel lan abot mula perlu pituduh cara kanggo nggampangake.
Cara kanggo nggampangake nganggit/nulis geguritan:
1. Temtokna luwih dhisik underaning gagasan (tema) kang arep dirembug.
2. Yen undheraning gagasan wis ditemtokake banjur dimligekake (spesifikasi).
3. Tema kang wis dimligi mau gawea cengkorongane (kerangka).
4. Saben cengkorongan mau udhalen mawa tembung-tembung lan tatanen ing larik-
larik.
5. Kanggo nambahi endahe, gunakna purwakanthi, baliswara, pepindhan utawa
tembung kawi kanthi cara golek ing kamus.
Tuladhane mengkene:
Bocah-bocah arep nggawe geguritan kanthi tema alam Temanggung. Alam Temanggung
kuwi rupa-rupa, bisa kabudayaane,kaendahane gunung sumbing lan sindoro, taman water
park pikatan. Pilih salah siji, ateges wis dadi tema sing spesifik. Umpamane mengkene:
1. Kahanan kutha Temanggung
2. Kepriye cara warga Temanggung golek pangupajiwa
3. Apa hasil kang ditampa warga Temanggung.
4. Kepriye carane ngawentarake kaendhahane kutha Temanggung
Ing ngisor iki ana tuladha geguritan kanthi tema Temanggung, coba simakken
kanthi permati !
KUTHA TEMANGGUNG
Katon ijo royo-royo

Tanduran mbako subur
Ora ana kang loyo
Adhem ayem tansaya makmur
Warga Temanggung eseme pait madu

Tan kendhat anggene nyenyuwun
Mring Gusti Allah kang maha Agung
Dene urip kamulyan kang tansah disuwun
Esuk awan klawan sore

Pak tani Temanggung kesele ora dirasakake
Amung panen reja rejeh kang diseja
Muga binerkah apa kang daktampa
Pancen endah kutha Temanggung

Gawe bungah ati kang suwung
Tanduran mbako lan budayane
Mangga sami dilestariake
(kapethik seka : hasil bintek mu-lok B. Jawa kab.Temanggung)
BEKTI KAGEM IBU
Nyuwun tambahing pangestu
Kula badhe angayahi
Tanggung jawab marang bangsa
Ugi mring ibu pertiwi
Iki pancen kewajiban
Keng putra wus kudu ngerti
Lamun pra putri tan maju
Bakal ringkih tembe mburi
Awit ibu kang kuwasa
Mulang muruk putra putri
Guru aneng keluwarga
Kang pawitan jroning urip
( kapethik saking : Warisan Geguritan Macapat kaca 40)
A. Ayo dhiskusi nggoleki tembung-tembung kang angel lan tegese seka geguritan
kasebut!
NO TEMBUNG TEGESE TEMBUNG
1. Eseme pait madu Eseme manis banget
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
B. Mangsuli pitakon-pitakon kang gegayutan karo geguritan ing ndhuwur!

1. Tulisen kepriye kahanane tandurane mbako !
..............................................................................................
2. Apa kang disuwun warga Temanggung marang Gusti Kang Maha Agung?
..............................................................................................
3. Anggone padha nyambut gawe ing wayah apa ?
..............................................................................................
4. Para petani ing Temanggung ora padha ngrasakake kesele jalarane apa?
..............................................................................................
5. Apa kang kudu dilestarekake ing Kutha Temanggung ?
..............................................................................................
6. Para putra(anak) nduweni kuwajiban marang sapa wae ?
..............................................................................................
7. Sapa kang kuwasa paring wulang wuruk marang para putra ?

..............................................................................................
8. Kang minangka guru ing kulawarga yaiku..............................................
C. Ayo rembugen karo kelompokmu amanat saka geguritan kanthi irah-irahan

Kutha Temanggung !
Amanat kang bisa kajupuk saka geguritan Kutha Temanggung :

.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
......................................
D. Njlimeti isine geguritan kanthi cara parafrase
Parafrase iku istilah linguistik kang nduweni teges ngandarake maneh sawijining
konsep kanthi cara liya nggunakake basa kang padha tanpa ngowahe maknane .
( https://id.m.wikipedia.org). Dadi memparafraseake geguritan iku bisa kanthi cara
ngandharake maneh isi geguritan kanthi digancarake nggunakake basa Jawa.
Pada Geguritan Parafrase gancaran

1.
PIWELINGE IBU Sawijing ibu weweh piweling
Anggitane : Drs. Wahyu ST marang anake supaya tansah
ngati-ati ,aja ngumbar
Ngger,diati-ati aja seneng nyenyandhung kesenengan marang
Arum endah kembang bakung kanikmataning donya. Ibu
Kesrimpung slendhang kasebut tansah ndongakake
Kegubel kalung anake supaya anake bisa
Ngger,aku tansah ndonga lan ngidung nggayuh apa kang dadi
Supaya kecekel anggonmu mbujung gegayuhane ( cita-citane ).
2. Aku tansah eling piwelinge ibu
Nalika aku arep budhal sinau
Ngger,urip mono awujud laku
Ombyake donya aja kapaelu
Aja kepilut gebyaring lampu
Kang kairing jejogedan lan gumuyu
3. Ngger,urip sing prasaja

Aja mung mburu gebyaring donya
Dibisa tansah eling lan waspada
4. Swarga ora dumunung ing kedheping netra

Tansaha ndedonga marang kang maha
Kuwasa
Kanggo ngudi laku utama
5. Matur nuwun ibu
Pangandikanmu rumasuk ing balung
sungsumku
Pindha latu mangalad-alad jroning kalbu
Agawe anteping kalbu
Saengga paite bratawali ora tau keprungu
Aku setya tuhu marang piwelingmu
Kang putra nyuwun pangestu
MATERI TAMBAHAN
A. PURWAKANTHI
Purwakanthi yaiku swara,sastra utawa tetembungan kang padha ing sajroning
ukara. Ing basa Indonesia diarani sajak,rima,utawa persamaan bunyi. Purwakanthi
kaperang dadi 3,yaiku :
1. Purwakanthi guru swara
Purwakanthi guru swara yaiku purwakanthi sing padha swara ing pungkasaning
Tembung. Purwakanthi akeh tinemu ing geguritan,parikan,lelagon, paribasan,
lan liyane.
Tuladha :
- sapa jujur bakal makmur
- yen entek gampang golek
- tesmak bathok mata mlerok
2. Purwakanthi guru sastra
Purwakanthi guru sastra yaiku purwakanthi sing padha tulisan utawa aksara
Sigeg (konsonan )
Tuladha :
- sing sapa salah bakal seleh
- tatag,teteg,tanggon lan tanggungjawab
- kala kula alit kalung kula kolang-kaling
3. Purwakanthi guru basa / lumaksita
Purwakanthi guru basa yaiku purwakanthi kang padha tembunge.
Tuladha :
- Bayem arda,ardane ngasuk busana
- Suwe ora jamu,jamu godhong kara
- Rujak dhondhong,dhondhonge sisane kalong.
A. Ukara-ukara ing ngisor iki ngandhut Purwakanthi apa !
1. Munggwing tirta, tirta kandheg ing samodra.
Purwakanthi :....................................
2. Putra-putrine Petruk padha patroli.

Purwakanthi :....................................
3. Titi titis tatas trenggenas.
Purwakanthi :...................................
4. Kulite kuning kadi mas sinangling
Purwakanthi :....................................
5. Wong mati ora obah,nek obah medeni bocah.
Purwakanthi :.....................................
6. Tembungmu mbok ya sing sareh kareben pekoleh.
Purwakanthi :.....................................
7. Mingkar mingkuring angkara akarana karenan mardi siwi.
Purwakanthi :.....................................
8. Tela rujakane,gawe gela sajakane.
Purwakanthi :.....................................
9. Pak Kerta tuku kretu numpak kreta liwat kreteg Kertasana.
Purwakanthi :.....................................
10.Tandang tanduke tansah titi ngati-ati.
Purwakanthi :.....................................
B. SANEPA
Sanepa yaiku tetembungan utawa unen-unen sing kadhapuk saka tembung
kaanan lan tembung aran nanging nduweni teges kosok balen karo kaanane.
Tuladha :
Eseme pait madu, pait tembung kaanan, madu tembung aran dene tegese ora
Pait nanging kosok baline yaiku manis banget.
Abot kapuk tegese entheng banget
Dhuwur kencur tegese endhek banget
Peret beton tegese lunyu banget
Atos dhebog tegese empuk banget
Apa tegese sanepa ing ukara ngisor iki !

1. Raden Abimanyu gugur ana ing Palagan kanthi tatu arang kranjang.
(=.....................................)
2. Pasedulurane antara Heni lan Puji kuwi renggang gula kumepyur pulut.
(=.....................................)
3. Adi kuwi yen diwulang polahe anteng kitiran.
(=.....................................)
4. Dewi Rara Amis iku ambune arum jamban mula ora ana sing gelem nyedhaki.
(=.....................................)
5. Bocah diterangake wiwit mau kok ra mudheng-mudheng pancen landhep
dhengkul tenan, (=.......................................)
6. Wiwit kecukupan uripe awakke Dalijo kae saiki kuru semangka.
(=...........................................)
7. Uripe Pak Munarjo saya rekasa amarga utange arang wulu kucing.
(=......................................)

8. Bareng krungu bel tandha bubar sekolah sakala bocah-bocah padha mlayu mulih
prasasat rindik asu digitik. (=....................................)
II. KETRAMPILAN
4.1. Menulis dan membaca geguritan
 Indikator
 Mengetahui struktur geguritan.
 Menulis geguritan.
 Membaca indah geguritan yang ditulis.
 Memahami panyandra lan pepindhan
 Mengalihkan aksarakan geguritan ke aksara Latin.
Geguritan akeh kang ngemot surasa luhur,kanthi mengkono bisa diarani sastra
adiluhung. Ing ngelmu kasusastran Yunani , bab iki bisa nduweni fungsi dulce
(kaendahan) lan fungsi utile(kagunan/paedah). Salah sawijining wohing
kasusastran kasebut endah lan becik yen fungsi/guna ,kekarone bisa nyawiji
,yaiku endah yen diwaca lan migunani tumprap budi pekertining wong kang
maca utawa ngrungokake.
Struktur geguritan nyakup : swara,diksi/pilihaning tembung,basa figuratif
(kiasan,metafora,lsp), tipologi (tata huruf),imajinasi,tema,rasa,nada,kahanan,lan
amanat.
` Carane nulis geguritan yaiku: ngeling-eling salah sijine pengalaman kang tau
Dialami.Milih salah sijine pengalaman kang tau dialami kasebut,nemtokake
diksi/pilihan tembung kang duweni teges/bermakna karo bab kang arep digawe
geguritan. Wiwit nulis larik geguritan adhedhasar pilihan tembungkang pas,lan
nyunting geguritan mau supaya dadi geguritan sing apik lan pas. Dene menawa
gawe geguritan sing dibiji yaiku isi lan judhul jumbuh/cocog/sesuai ,anane rima
utawa persajakan,lan pamilihan tembung/diksi.
I. Saiki ayo ngripta geguritan dhewe! Mungguh underane/tema manut krenteging

atimu!
II. Sawise nulis geguritan ,saiki ayo geguritanmu mau wacanen!
MATERI TAMBAHAN
A. PEPINDHAN LAN PANYANDRA
Panyandra yaiku tetembungan kang nggambarake kaanan utawa solah bawa

nganggo pepindhan.
Pepindhan yaiku tetembungan sing ngemu surasa irib-iriban,upama
paumpaman,mula biasane dikantheni tembung kaya,kadya,pindha.

Tuladha :
Alise nanggal sepisan
Idepe tumengeng tawang
Putih memplak kaya kapuk diwusoni
Rukune kadya mimi lan mintuna
Jodokna tetembungan ing sisih tengen lan ing sisih kiwa !

1. Pangamuke kaya ............................... a. ketiban ndaru
2. Drijine............................. b. saur manuk
3. Untune............................ c. batheng ketaton
4. Bungahe kaya..................... d. miji timun
5. Pasedulurake kaya............... e. jangkrik mambu kili
6. Wangsulane....................... f. jambe sinigar
7. Ayune kaya........................ g. gabah diinteri
8. Polahe kaya....................... h. Widadari ngejawantah
9. Rupane bocah kembar kuwi kaya............ i. mucuk eri
10.Tandange kaya..................... j. banyu karo lenga
III. GEGURITAN IKI TULISEN ING AKSARA LATIN!
(kapethik saka:hhtps://www.njajalae.info/2013/04/contoh-kumpulan-puisi-
bahasa-jawa-geguritan.html)


paling leres, sarana muwuhi tandha (X) ing aksaranipun !
1. Ing ngandhap punika ingkang kalebet jinising geguritan gagrag lawas / tradisional :
a. Tembang dolanan
b. Tembang macapat
c. Cerita cekak
d. Campursari
2. Kang ora kalebu struktur geguritan yaiku:
a. diksi
b. tipografi
c. tema
d. panggurit
3. Katon ijo royo-royo
Tanduran mbako subur
Ora ana kang loyo
Adhem ayem tansaya makmur
Purwakanthi ingkang dipunginakaken ing geguritan nginggil :
a. purwakanthi guru swara
b. purwakanthi guru sastra
c. purwakanthi guru basa
d. purwakanthi lumaksita
4. Kawontenanipun taneman sata ing pethikan geguritan ing nginggil :
a. adhem ayem
b. ketingal loyo
c. makmur
d. subur ijo royo-royo
5. Warga Temanggung eseme pait madu
Tan kendhat anggene nyenyuwun
Mring Gusti Allah kang maha Agung
Dene urip kamulyan kang tansah disuwun
Sanepa ing geguritan nginggil :
a. eseme pait madu
b. tan kendhat nyenyuwun
c. Mring Gusti

d. urip kamulyan
6. Tembung eseme pait madu tegesipun:
a. eseme manis banget
b. eseme pait banget
c. eseme sinis banget
d. eseme nyengir banget
7. Nyuwun tambahing pangestu
Kula badhe angayahi
Tanggung jawab marang bangsa
Keng putra wus kudu ngerti
Ingkang nyuwun pangestu ing pethikan geguritan punika :
a. wong tuwa
b. guru
c. putra /anak
d. adhine
8. Kewajiban putra ingkang kedhah dipun mangertosi inggih punika :
a. tanggungjawab marang bangsa
b. nyuwun tambahing pangestu
c. ibu pertiwi kudu dingerteni
d. ngayahi tugas
9.
a. gedhe dhuwur kaya Gathotkaca

b. gawe sedulur sinarawedi
c. gedhe tur duweni wibawa
d. gedene duwur lan wicaksana
10. uluk-uluk jroning dadha
Menawi kaserat ing aksara Jawa :
a.
b.
c.
d.
11 I. Wiwit kuncung nganti gelung.

II Jago kate wanine ing tritikane
III asah, asih, asuh
IV. Pandom panuntun lan angetraping Pancasila
Ukara-ukara punika pundi ingkang kalebet purwakanthi guru swara ....

a. I lan II
b. II lan III
c. III lan IV
d. I lan IV
12. Suwe ora jamu , jamu godhong kara
Ukara punika ngemu purwakanthi........
a. guru swara
b. lumaksita
c. guru lagu
d. guru sastra
13. Ing ngandhap punika ingkang kalebet purwakanthi guru sastra inggih punika :
a. ora cepet ora ngliwet
b. aja dahwen , ati open
c. kang cinatur, polah kang kalantur
d. bobot, bibit, bebet
14. Bapak tindak dhateng Semarang mundhut komputer.
Ukara punika manawi tembung bapak“ dipungantos “adhik“, dados :
a. Adhik tindak dhateng Semarang tumbas komputer
b. Adhik kesah dhateng Semarang mundhut komputer
c. Adhik tindak dhateng Semarang mundhut komputer
d. Adhik kesah dhateng Semarang tumbas komputer
15. Kancakula dipuntimbali Pak guru, amargi kalawingi boten mlebet sekolah .
Manawi tembung dipuntimbali dipungantos nimbali, ukara ing nginggil ewah dados:
a. Kanca kula nimbali Pak guru , amargi kalawingi boten mlebet sekolah.
b. Pak guru nimbali kancakula , amargi kalawingi boten mlebet sekolah.
c. Pak Guru nimbali kula lan kanca , amargi boten mlebet sekolah.
d. Pak Guru nimbali kancakula , amargi sekolah mboten mlebet.
II. Ceceg-ceceg ing ngisor iki kaisenana kanthi wangsulan ingkang leres !
1. Geguritan iku anggone maca ora ditembangake ananging diwaca nganggo.............,
.............................., lan...........................manut surasane
2. Purwakanthi wonten 3, inggih punika :
a. purwakanthi ............................
b. Purwakanthi..............................
c. purwakanthi .............................
3. Tirta jroning jurang gumrujug
Ukara punika kalebet tuladha purwakanthi ......................................
4. Puisi ingkang boten kaiket guru gatranipun, guru wilangan lan guru lagunipun
kawastranan ......
5. Cacahing wanda ing saben satunggal gatra ing tembang macapat dipunwastani
......................
III. Jodhokna perangan sisih kiwa lan sisih tengen !
1. Tembang Macapat kalebu....... a. lemu banget
2. Kiasan,metafora (gaya bahasa) kalebu

struktur geguritan ing babagan............ b. ayune
3. Struktur geguritan ing babagan Tata Huruf diarani... c. geguritan gagrag lawas
4. Titi titis tatas trenggenas ngandhut purwakanthi.... d. tipografi
5. Tela rujakane,gawe gela sajakane kalebu tuladha.... e. bungahe
6. Landhep dhengkul tegese.... f. rukune
7. Kuru semangka tegese g. purwakanthi guru swara
8. ...kaya Mimi lan Mintuna. h. bodho banget
9. ...kaya widadari ngejawantah. i. purwakanthi guru sastra
10. ...kaya ketiban ndaru. j. basa figuratif
IV. Geguritan ing ngisor iki coba gancarna!
TULADHA
DENING : SRI RAHAYU,S.Pd
Dadiya kaya segara

Ora mbedak-mbadakake
Asal-usule banyu mili
Kabeh rinengkuh wutuh
Dadiya kaya angin

Ora mbedak-mbedakake
Rupane abang lan gegodhongan
Kabeh jinawil supaya obah
Dadiya kaya lintang

Ora mbedak-mbedakake
Panggonane ana ing dhuwur
Sapa wae bisa ndeleng gemebyare
Ananing aja dadi kaya keluk

Lali asale saka ngisor
Yen wis mumbul dhuwur dadi egois
Arep dadi mega apa arep dadi mendhung
Sakarepe dewe
(PS. No. 50-16 Desember 2017)

\MATERI POKOK:
SERAT WULANGREH PUPUH
DURMA
I .PENGETAHUAN
3.2 Menelaah Teks piwulang Serat Wulangreh pupuh Durma
 Indikator
1. Mendengarkan teks piwulang Serat Wulangreh pupuh Durma.
2. Mendiskusikan dan mengartikan kata-kata yang dianggap sukar.
3. Menjawab pertanyaan tentang isi tembang.
4. Mengungkapkan secara tertulis isi/amanat tembang Serat Wulangreh
pupuh Durma.
5. Mengunakan tembung garba dalam kalimat
6. Mengartikan homonim dalam kalimat.
Serat Wulangreh pupuh Durma
Tembang Durma minangka salah sijine tembang ing serat Wulangreh anggitane
Pakubuwana kaping IV ( PB IV) kedadean seka 12 pada / bait. Isine pupuh Durma yaiku
carane ngendhaleni hawa nepsu,yaiku dadi wong aja gumedhe/angkuh,aja seneng
nacad utawa maido,lan nyalah-nyalahake/ngritik marang wong liya.
I. Ing ngisor iki Teks Serat Wulangreh pupuh Durma cacah 12 pada. Ayo padha
dijinglengi !
(1) Dipunsami ambanting ing badanira
Cegah dhahar lan guling
Darapon sudaa
Nepsu kang ngambra-ambra
Rerema ing tyas sireki
Dadya sabarang
Keryanira lestari
(2) ing pangrawuh lair batin aja mamang

Yen sira wus udani
Mring sariranira
Lamun ana kang murba
Masesa ing alam kabir
Dadi sabarang
Pakaryanira ugi
(3) Bener luput ala becik lawan begja

Cilaka mapan saking
Ing badan priyangga
Dudu saking wong liya
Mulane den ngati-ati
Sakeh dirgama
Singgahana den eling
(4) Apan ana sesiku telung perkara

Nanging gedhe pribadi
Puniki lilira
Ya kang telung perkara
Poma ywa nggunggung sireki
Sarta lan aja
Nacad kepati-pati
(5) Lawan aja maoni sabarang karya

Sithik-sithik memahoni
Samubarang polah
Tan kena wong kumlebat
Ing mangsa mangkeh puniki
Apan wus lumrah
Uga padha maoni
(6) Mung tindake dhewe datan winaonan

Ngrasa bener pribadi
Sanadyan benera
Yen tindake wong liya
Pasti den arani sisip
Iku wong ala
Nganggo bener pribadi
(7) Nora nana panggawe kang luwih gampang,

Kaya wong memaoni,
Sira eling-eling,
Aja sugih wewaonan,
Den sami salajeng budi,
Ingkang prayoga,

Sapa-sapa kang lali.
(8) Ingkang eling iku padha angilingana,
Marang sanak kanca kang lali,
Den nedya raharja,
Mangkono tindak ira,
Yen tan nggugu liya uwis,
Teka menenga,
Mung aja sok ngrasani.
(9) Nemu dosa gawanen sapadha-padha,

Dene wong ngelem ugi,
Yen durung pratela,
Ing temen becikira,
Aja age nggunggung kaki,
Meneh tan nyata,
Dadi cirinireki.
(10) Dene kang wus kaprah ing mangsa samangkya,

Yen ana den senengi,
Ing pangalemira
Pan kongsi pandirangan,
Matane kongsi malirik,
Nadyan alaa,
Ginunggung becik ugi.
(11) Aja ngelem aja mada ora bisa,

Yen uga masa mangkin,
Iya ing sabarang,
Yen ora sinenengan,
Den poyok kepati-pati,
Nora prasaja,
Sabarang kang den pikir.
(12) Ngandhut rukun becike ngarep kewala,

Ing wuri angarsani,
Ingkang ora-ora,
Kabeh kang rinasanan,
Ala becik den rasani,
Tan parah-parah,
Wirangronge gumanti.

II. Ayo padha nggoleki tembung sing angel lan tegese ing tembang Durma iku!
Nomer Cakepan Tembang Tembung sing angel lan tegese

pada
1. Dipunsami ambanting ing Badanira = awakmu,dhirimu
badanira Guling = turu
Nyuda dhahar lan guling Darapon = supaya
Darapon sudaa Ngambra-ambra = ndadi,ora
Nepsu kang ngambra-ambra karuwan
Rerema ing tyas sireki Rerema = lerema,sirepa
Dadya sabarang Tyas = ati
Karyanira lestari Sireki = sira iku,sliramu
Karsanira = kersa , karepe
2. ing pangrawuh lair batin aja
mamang
Yen sira wus udani
Mring sariranira
Dadi sabarang
Pakaryanira ugi
3. Bener luput ala becik lawan

begja
Cilaka mapan saking
Ing badan priyangga
Sakeh dirgama
4. Apan ana sesiku telung perkara

Puniki lilira
Poma ywa nggunggungsireki
Sarta lan aja
Nacad kepati-pati
5. Lawan aja maoni sabarang

karya
Thik-ithik memahoni
Samubarang polah

Apan wus lumrah
Uga padha maoni
6. Mung tindake dhewe datan

winaonan
Sanadyan benera
Iku wong ala
III. Pitakon-pitakon kang ana gegayutane karo tembang Durma ing ngisor iki
wangsulana!
1. Tembung sariranira tegese padha karo tembung.....
2. Nyuda dhahar lawan guling tegese ngurangi...........lan.....
3. Nepsu kang ngambra-ambra prelu disuda. Nepsu ing tembang kuwi
karepe...................................................................
4. Manut tembang ing ndhuwur begja,cilaka iku saka....................
5. Badan priyangga mengku karep...........................................
6. Kanggo ngedhohi durgama/ancaman/pitnah,manungsa kudu.................
7. Gatra sepisan tembang Durma iku guru wilangan lan guru lagune yaiku.........
8. Manut isine teks tembang pada 3,yen ana kang disenengi,wong mau tansah ...
9. ing pada 4 tembang Durma,kang digatekake ing sajroning urip manungsa iku
ana .....perkara, sebutna !
10. Tulisen kepriye paugerane /pathokane tembang macapat Durma !
IV. Nulis isi lan amanate Serat Wulangreh pupuh Durma!

Golekana isi lan amanate Tembang Durma kaya tuladha iki !
Pada Tembang Isi Amanat

1. Dipunsami ambanting ing badanira Ayo padha laku Laku prihatin
Nyuda dhahar lan guling prihatin kanthi cara bisa
Darapon sudaa nyurangi mangan lan ndadekake
Nepsu kang ngambra-ambra turu,supaya bisa urip luwih
Rerema ing tyas sireki meper/ngurangi tumata
Dadya sabarang /ngendalakake hawa amarga bisa
Karyanira lestari napsu kang werna- ngendalake
werna. Atine padha hawa nepsu
ditata supaya apa
kang katindakake bisa

ngasilake samubarang
kang apik
2. ing pangrawuh lair batin aja
mamang
Yen sira wus udani
Mring sariranira
Dadi sabarang
Pakaryanira ugi
3. Bener luput ala becik lawan begja

Cilaka mapan saking
Ing badan priyangga
Sakeh dirgama

Puniki lilira
Poma ywa nggunggungsireki
Sarta lan aja
Nacad kepati-pati
5. Lawan aja maoni sabarang karya

Thik-ithik memahoni
Samubarang polah
Apan wus lumrah
Uga padha maoni
6. Mung tindake dhewe datan

winaonan
Sanadyan benera
Iku wong ala

7. Nora nana panggawe kang luwih
gampang,
Kaya wong memaoni,
Sira eling-eling,
Aja sugih wewaonan,
Ingkang prayoga,
8. Ingkang eling iku padha

angilingana,
Marang sanak kanca kang lali,
Den nedya raharja,
Mangkono tindak ira,
Yen tan nggugu liya uwis,
Teka menenga,
Mung aja sok ngrasani.
9. Nemu dosa gawanen sapadha-

padha,
Dene wong ngelem ugi,
Yen durung pratela,
Ing temen becikira,
Aja age nggunggung kaki,
Meneh tan nyata,
Dadi cirinireki.
10. Dene kang wus kaprah ing mangsa

samangkya,
Ing pangalemira
Nadyan alaa,
11. Aja ngelem aja mada ora bisa,

Iya ing sabarang,
Yen ora sinenengan,
Nora prasaja,

12. Ngandhut rukun becike ngarep
kewala,
Ing wuri angarsani,
Ingkang ora-ora,
Tan parah-parah,
MATERI TAMBAHAN
A. Tembung Garba
Tembung Garba tegese tembung loro sing dirangkep dadi siji,nanging kanggo
ngurangi wanda.
Tuladha :
1. Anoman malumpat sampun,prapteng witing Nagasari.
Prapteng = prapta + ing
2. Wanodyayu kuru aking
Wanodyayu = wanodya + ayu
Mara tembung garba ing ukara ngisor iki golekana tembung asale !
1. Mbok perawan sanggawang duhkiteng ing kalbu.

2. Kudu pasrah marang Gusti Kang Murbeng Dumadi.
3. Dadi jejering putri iku kudu nggayuh dadi wanitatama.
4. Sang narpati lenggah ing dhampar kencana.
5. Para kawula marak sowan ing ngarsaning nata kang jumeneng ing sitinggil.
6. Rewanda seta kasil malbeng ing jroning taman sari.
7. Siswa jalwesrti sayuk rukun bebarengan reresik ing sekolahan.
8. Raden Abimanyu sang sudireng prang kapupu madyane rana tatune arang
kranjang.
9. Ingkang jumeneng nata ing Ngastina yeku kang jejuluk Prabu Kurupati.
10.Prabu Kresna iku ratwagung mahambeg ing negara Dwarawati.
B. Tembung Homonim
Tembung homonim iku tembung loro kang padha tulisane lan pangucapane, nanging
tegese ora padha.
Tuladha :
a. Kala : Kala kula kesah dhateng Jakarta, nembe nedheng-nedhengipun
banjir ageng. Kala tegesipun : wektu.
b. Kala : Susuh manuk iku dak pasangi kala. Kala tegesipun : jala

Tembung-tembung ngisor iki gawenen ukara nganti cetha beda-bedane surasane
tembung.
1. a. timur : wetan
b. timur : enom
2. a. ngasta : nggawa
b. ngasta : mulang
3. a. wani : gelem
b. wani : kendel
4. a. mundhut : tuku
b. mundhut : njaluk
5. a. kaca : beling
b. kaca : lembar buku/ halaman
II. KETRAMPILAN
4.4. Menulis syair tembang Durma
 Indikator
1. Menulis syair tembang Durma dengan huruf Jawa .
Serat Wulangreh pupuh Durma pada 10,11,lan 12 ing ngandhap punika

kaserata ngangge Aksara Jawa!
(10) Dene kang wus kaprah ing mangsa samangkya,

Ing pangalemira
Nadyan alaa,
(11) Aja ngelem aja mada ora bisa,
Iya ing sabarang,
Yen ora sinenengan,
Nora prasaja,
(12) Ngandhut rukun becike ngarep kewala,
Ing wuri angarsani,
Ingkang ora-ora,

Tan parah-parah,

paling leres, sarana muwuhi tandha (X) ing aksaranipun !
1. Gunggunge pada ana ing serat Wulangreh pupuh Durma ana.....

a. sepuluh c. rolas
b. sewelas d. telulas
2. Ing pada sepisan serat Wulangreh pupuh Durma tinemu piwulang cegah dhadhar
lawan guling. tetembungan kasebut kena ditegesi ngengurangi.......
a. mangan lan turu c. lelungan lan turu
b. ngombe lan turu d. makarya lan turu
3. Gatra tembang ing pangrengkuh lair batin aja mamang mengku karep ing reh
kawruh lair batin aja..........
a. akeh-akeh c. tidha-tidha
b. sithik-sithik d. separo-separo
4. Gatra ana kang murba masesa ing alam kabir mengku karep............
a. alam donya iki ana kang nguwasani
b. alam donya saisine duweke manungsa
c. alam donya dipurba wasesa manungsa
d. alam donya saisine iki perlu kapurba
5. Adhedhasar gatra tembang bener luput ala becik lawan begja cilaka, mapan
saking ing badan priyangga, dudu saking wong liya,mengku karep menawa.....
a. kabeh wong mesthi duwe dosa.
b. begja cilakane wong iku beda-beda
c. bener luput lan begja cilakane wong manggon ing dhiri pribadi.
d. wong liya bisa nemtokake begja cilakane dhewe kabeh
6. Gatra akeh dirgama singgahana den eling,mengku piweling aja dhemen tumindak:
a. jail c.goroh
b. julig d.panasten
7. Pada pitu tembang Durma kaserat nora nana panggawe kang luwih gampang,kaya
wong memaoni,sira eling-eling,aja sugih wewaonan. Gatra-gatra punika paring
pepeling................
a. nacad liyan iku nora gampang.
b. dadi wong sing sugih panacad.

c. dikulinakake nacad dhiri pribadi.
d. aja seneng nacad marang liyan.
8. Dadi jejering putri iku kudu nggayuh dadi wanitatama.
Tembung wanitatama asalipun saking tembung:
a. wanita + utama c. wani + tata + tama
b. wa + nita + utama d. wani + utama
9. (maha + arsi) Bisma gugur (ana + ing) palagan,tatune arang kranjang.
a. maharsi,aning c. maharsi + aneng
b. mahsri + anung d. maharsih + anung
10. a. Kala semana aku isih cilik ,mula ya durung ngerti unggah-ungguh barang.
b. Susuh manuk kae pasangana kala !
Tembung kala ing ukara “b” nggadhahi teges :
a. Wektu c. tali
b. Jala d. dhadhung
11. Ukara ing ngandhap punika tembung wani nggadhahi teges gelem:
a. Adhiku bengi-bengi wani liwat kuburan dhewe.
b. Kowe wani pa nek lunga nang Jakarta dhewe.
c. Nek tuku bakso aku wani taktambahi sambel rong sendok.
d. Agung wani nuku motorku pitung yuta.
12.
Menawi kawaos.....
a. matane kongsi malirik. c. motone kotambah sethithik
b. motone kongsi nglirik d. matane nglirik setitik
13. Nora prasaja, tembung menika menawi kaserat Jawa:
a. c.
b. d.
14. Sabarang kang dipikir, menawi kaserat Jawa :

a.
b.
c.
d.
15. Paugerane tembang macapat Durma, inggih punika :

a. 8u,8i,8a,8i,8a,8i c. 8i,8a,8e,8a,7a,8u,8a
b. 10i,6o,10e,10i,6i,6u d. 12a,7i,6a,7a,8i,5a,7a

II.Garapen soal ing ngisor iki!
Dene kang wus kaprah ing mangsa samangkya,

Ing pangalemira
Nadyan alaa,
1. Manut tembang ing nduwur,yen ana kang disenengi ,wong mau tansah........
2. Sanajan ala wong mau tetep di......
3. Guru wilangan lan guru lagu gatra kapitu yaiku........
4. kadhapukken ukara nganggo tembung homonim ing ngisor iki supaya katon beda
tegese!
a. Kaca = beling
b. Kaca = rai buku /halaman buku
5. Katulisen isine tembang Durma ing serat Wulangreh pada loro !

MATERI POKOK:
TEKS PIDATO
I. PENGETAHUAN
 Kompetensi dasar
3.3 Menelaah isi pidato
 Indikator
1. Mengidentifikasi struktur pidato.
2. Menjawab pertanyaan tentang isi pidato
3. Memahami ragam bahasa yang digunakan dalam pidato.
4. menggunakan imbuhan ka- + -an dan seselan in + -an dalam kalimat.
Sesorah / Pidhato
Sesorah / pidhato iku werna-werna gunane utawa kanggone. Ana sesorah kanggo
ajak-ajak,nglipur,ngaturi kabar,sesuluh lan liya-liyane.
Kejaba werna-werna gunane, wong sesorah bisa nggunakake pirang-pirang
cara ing antarane cara mau yaiku, maca naskah,apalan, lan uga spontanitas.
Struktur sesotah/tanggap wacana umume kadadeyan saka : pambuka,isi,lan
panutup.bisa dirinci mangkene :
1. uluk salam.
2. Atur pambuka.
3. Nyebat tamu kang rawuh.
4. Atur puji syukur lan panuwun.
5. Wigatining atur.
6. Pangajeng-ajeng lan pangajak.
7. Atur panutup.
8. Salam panutup.
A. Ing ngisor iki ana teks sesorah. Ayo padha diwaca !
PANGAYUBAGYA ING PAHARGYAN TEMANTEN
Assalamu’alaikum Wr.Wb.
Para Sesepuh, pinisepuh ingkang satuhu kula bekteni,
Para pangemban pangembating praja ingkang satuhu pantes tinulad sinudarsana,
ingkang kinurmatan,
Sangyaning para rawuh kakung sumawana putri ingkang luhur ing budi,
Saderengipun sumangga panjenengan kula dherekaken dhedhepe wonten
ngarsanipun Allah Swt, saperlu ngunjukaken puji syukur awit panjenengan sedaya lan
kula sampun kaparingan kanugrahan , kawilujengan, saha karaharjan saengga
panenengan sedaya lan kula ing siyang menika saged kempal manunggal ing papan
menika kanthi wilujeng nir ing sambekala.
Para rawuh , keparenga kula matur minangka sesulihing atur ingkang amengku
gati inggih menika Bapak Abdul Rahman , kula ngaturaken segeng rawuh .
Salajengipun Bapak Abdul Rahman ugi ngaturaken gunging panuwun dene
panjenengan sampun kersa ngrawuhi anggenipun amisudha putra-putrinipun
ingkang assilih Isnaini Rahmawati ingkang pikantuh Bagus Sholahudin, putra
pambayunipun bapa saha Ibu Muhammad Asrori ingkang pidalem ing Jalan
Pemudha 6 Wonosobo.
Boten kesupen Bapa saha Ibu Abdul Rahman ngaturaken gunging panuwun
dhumateng kadang sentana ingkang sampun paring pambiyantu wujud , kawigatosan
, bandha beya iguh pratikel, tuwin ubarampe sanesipun , ingkang gemblengipun
saged mimbuhi regengipun pepanggihan samangke.
Keparenga kula angambali menapa ingkang sampun kapacak ing serat ulem ,
keparenga para rawuh paring pangestu dhumateng putranipun bapak Abdul Rahman
ingkang kala wau dinten Setu wage surya kaping 14 Mei 2018 utawi 27 Rajab 1439 H
tabuh 07.00 enjang menika sampun kalampah ijab qobul. Mugi penganten sekaliyan
anggenipun mangun brayat enggal pinaringan karaharjan , kabagyan, sarta mugi
dadosa kulawarga ingkang sakinah, mawaddah wa rahmah. Amiin
Salajengipn Bapa saha Ibu Abdul Rahman sagotrah nyuwun gunging pangaksami
awit saking kirang saening panampi, utawi sepelenipun pasugatan, sarta sedaya
kekirangan ingkang andadosaken cuwa sarta boten renaming penggalih. Salajengipun
sumangga kula aturi nyekecakaken anggenipun sami lelenggahan.
Wasana cekap samanten anggen kula matur , mbok bilih anggen kula matur
kirang basa lan tatakramanipun, kula nyuwun sih samodra pangaksami.
Wassalamu’alaiku Wr.Wb.
B. Sawise ngrungokake sesorah pangayubagya ing pahargan temanten ,ayo

saiki gawea pitakonan sawangsulane cacah 5 jumbuh karo isi pidhato!

C. Pitakon mligi ngrungokake sesorah : Pangayubagya ing pahargyan
Temanten
1. Perangan pambuka ing sesorah ingkang kapirengaken kalawau, salam pakurmatan

katujokaken dhumateng sinten kemawon ?
a. Para sesepuh lan pinisepuh. c. Para rawuh kakung putri
b. Para pangembang pangembating praja d. a, b, c leres
2. Ingkang kagungan kersa mantu inggih menika :
a. Bapak Abdul Rohman c. Bapak Muhammad Asrori
b. Isnaini Rahmawati d. Solahudin
3. Temanten putri ing pahargyan menika asma :
a. Rahmawati c. Isnaini Rahmawati
b. Isnaini d. Sri Rahmawati
4. Besanipun bapak Abdul Rohman menika saking pundi ?
a. Wonogiri c. Wonosobo
b. Wonosari d. Wonoboyo
5. Pahargyan temanten ing dalemipun Bapak Abdulr Rohman menika katindakaken ing
wekdal :
a. enjang c. sonten
b. siang d. ndalu
6. I. Ngaturaken salam dhumateng para rawuh sedaya.
II. Ngaturaken sugeng rawuh lan gunging panuwun awit rawuhipun para tamu.
III. Ngaturaken panuwun awit saking pambiyantunipun para kadang sentana.
IV. Nyuwunaken tambahing pangestu tumraping dhaupipun penganten sekaliyan.
Ukara ukara ing nginggil ingkang mujudaken wos (isi) atur pambagya pahargyan
Temanten, inggih menika pratelan ing angka :
a. I, II, III c. I, III, IV
b. I, II, IV d. II, III, IV
7. Wasana cekap semanten anggen kula matur, mbok bilih anggenkula matur kirang
basa lan tatakramnipun, kula nyuwun sih samodra pangaksami.
Pethikan sesorah menika kalebet perangan :
a. Pambuka c. panutup
b. isi d. salam panutup
8. Sesorah ingkang kapirengaken kalawau kagolong jinising sesorah :
a. pengaosan
b. tanggap sabda ing pengetan Dinten kamardikan
c. pengetan ambal warsa
d. pangayubagya ing Pahargyan temanten
9. Salam pambuka ing sesorah ingkang kapireng kalawau ungelipun :
a. Assalamu’alaikum warahmatullahi wabarakaatuh.
b. nuwun
c. wassalamu’alaikum warahmatullaahi wabarakaatuh
d. wa’alaikum salam warah matullaaahi wabarakaatuh.
10. Ijabipun panganten kaleksanakaken tanggal :

a. 5 Mei 2018 c. 27 Rajab 2018
b. 15 Mei 2018 d. 27 Rajab 1439
D. Paragraf iki kramakna !

Ngundhuh wohing pakerti. Bebasan iki ngemu surasa wong kang nandhang
kasangsaran utawa nemu kabegjan iku amarga saka pakaryane dhewe. Wong sing
seneng nenadur kebecikan, ing tembe bakal ngundhuh wohe kebecikan mau. Nanging
yen nenandur ala utawa tumindak kang ora prayoga, ya bakal nemu pratingkah kang
ora genah. Emane sing ngundhuh iku kadhangkala nganti tekan anak putu. Mula saka
iku sabisa-bisa aja nganti menehi patuladhan ora apik, urip dikulinakake tumindhak
netepi aturan. Pancen ora ana titah kang sampurna tanpa cacad, ewasemono cacad
mau aja diuja, aja disekarep temah bakal ngasorake pribadine.
MATERI TAMBAHAN
Imbuhan ka-an lan Imbuhan (-in-) –an
Tuladha :
1. Mugi karaharjan tetepa kajiwa kasalira tumprap panjenengan sedaya.
Tembung karaharjan asale seka tembung lingga raharja kang kawuwuhan ater-
ater ka- lan panambang –an ( ka + raharja + an )
2. Lawang gerbang sekolan jinagan dening satpam, mula sapa wae kang mlebu
Sekolahan kudu lapoe dhisik.
Tembung jinagan iku asale saka tembung lingga jaga kang kawuwuhan seselan
(-in-) lan panambang –an ( jaga + √in + an )
Ceceg-ceceg ing ukara ngisor iki kaganepana nganggo tembung kang wis cumawis!
1. ........Temanggung pikantuk piala Adipura Kencana.
2. Latare wis......dening adhiku dadi katon gilar-gilar.
3. Pak Lurah ngantor ing......,dene Pak camat ana ing......
4. Mau bengi desaku geger amarga daleme Pak Parja.......
5. Duwit pecahan kertas sing anyar..........para pahlawan perjuangan.
6. Ing saben produk panganan kudu........tanggal kadaluwarsane.
7. Ing mangsa ketiga akeh.......amarga hawane panas.
8. Anggone tuku bahan sragam luwih becik.....tinimbang.........
a. kobongan f. ginambaran
b. tinulisan g. kabupaten
c. kamban h. Kemalingan
d. kelurahan i. cinupetan
e. sinaponan j. Kecamatan
II. KETRAMPILAN
Kompetensi Dasar
4.3 Membuat dan menyampaikan teks pidato.
Indikator
1. Membaca contoh teks pidato
2. Menuliskan kerangka teks pidato
3. Mengembangkan kerangka teks pidato menjadi teeks pidato
4. Menulis teks pidato
5. Menyampaikan pidato
A. Ing ngisor iki ana teks sesorah,coba diwaca kaya nindakake temenan!
TANGGAP WACANA ING TANGGAP WARSA
Assalamu’alaikum Wrahmatullahi Wabarakatuh.

Para kadhang ingkang kula tresnani, mliginipun dhumateng sedherek Kusuma ingkang
kebak kabagyan. Kula nherek mangayubagya anggenipun sadherek Kusuma tanggap
warsa ingkang kaping gangsal welas.
Mugi-mugi Gusti Ingkang Maha Asih kersa paring panjang umur, rahayu ingkang tansah
pinangih, tinebihna saking sedayaning reribet.
Sedherek Kusuma tuwin para kanca sedaya ingkang kula tresnani,
Punapa ta perlunipun kita mengeti tanggap warsa menika ? Boten sanes kita badhe
milang-milang punapa ingkang sampun kita tindhakaken satunggal taun kapengker. Kita
wilang-wilang tumindhak sae punapa ingkang sampun kita lampahi , lan tumindhak awon
punapa ingkang sampun kita lampahi ugi.
Kita saged nindhakaken kesaenan punika amargi kanugrahan saking Allah ingkang arupi
kasarasan, pitedah saha kakiyatan ingkang sampun kaparingaken saking Allah dhumateng
kita. Pramila ing pahargyaan tanggap warsa punika kita perlu ngunjukaken puji syukur
dhumateng Gusti Allah. Kita kalajeng tumindhak awon ing taun-taun kapengker, kedah
enggal-enggal kita mertobat, lan kangge pangatos-atos sampun ngantos ing tembe kita
kejlungup ing tumindhak ingkang boten sae munika. Tumindhak awon ingkang boten
enggal-enggal kita sadhari, saged kadlarung-dlarung ngantos saget ndandosaken kita
langkung dewasa, anggen kita ngadhepi gesang ing alam donya punika.
Para kanca sedaya ingkang kula tresnani,

Mugi-mugi pengetan tanggap warsa punika wonten wos wigatosipun. Mugi-mugi
kaparingan panjang umur, kebak rerenggan ngamal kasaenan, jer punika sedaya ingkang
saged andayani lan mumpangati tumrap gesang kita piyambak. Panjang umur tanpa
ngamal sae, badhe muspra tanpa tanja. Inggih kita piyambak ingkang badhe ngunduh ing
tembe winginipun.
Ing wasana, atur kula mugia mumpangati lan kula cekapi samanten. Dene kathah klenta-
klentuning atur kula, wonten kiranging subsita, nyuwun pangapunten.
Wassalamu’alaikum Wrahmatullahi Wabarakatuh.
B. Saiki ayo gladhen nulis naskah sesorah kanthi undheran/tema Pengetan

Dina Pendidikan Nasional,mungguh cengkorongane kaya ing ngfisor iki !
No Cengkorongan Rancangan naskah
1. Pambuka :
a. Salam Pambuka
b. Pakurmatan
c. Puji Syukur
d. Pitepungan
e.Mrasajakake ayahan
2. Isi :
a.werdine Dina
Pendidikan Nasional
b.Lelabuhane Ki Hajar
Dewantara
c.Pendhidhikan ing
jaman saiki
3. Panutup :
a. Dudutan
b. Pangarep-arep
c. Atur Panuwun
d. Njaluk pangapura
e. Salam panutup
C.Naskah pidato sing wis dadi, banjur tindakna ing ngarep kelas !

MATERI POKOK :
SANDIWARA
TRADISIONAL
I. PENGETAHUAN
Kompetensi Dasar :
3.4 Memahami sandiwara tradisional Jawa.
Indikator :
1. Menjawab pertanyaan tentang sandiwara.
2. Menjelaskan watak-watak tokoh dalam cerita sandiwara
3. Membuat ringkasan ceritera sandiwara yang di dengar
4. Mrnceriterakan kembali ceriterakan kembali sandiwara yang didengar.
Bab-bab kang mbangun wutuhing sawijining carita kaprah sinebut unsur-unsur

intrinsik . kang kalebu unsur intrinsik yaiku ; Undheran/tema, Paraga, Setting/
latar,Plot/ alur, lan amanat utawa pitutur luhur.
A. Ing ngisor iki ana sawijining cerita sandiwara,wacanen kaya dene maraga !
Paraga : 1. Suparmin
2. Dasimah ( bojone Suparmin )
3. Pak Mantri Kesehatan
4. Darsono
KALUNG PUSAKA
(Ing ngarep omahe sing isih gedheg iku Suparmin ngelapi sepedhane, watuke
keprungu ing sela selane wektu nalika Suparmin ngelapi sepedhane mau.)
Dasimah : “Mbok orah usah mangkat ta kang ! lha wong sewengi ngikil ngono
kok isih arep mangkat nyambut gawe.” Njaluk idin Pak Sinder mosok
ora gelem ngidini.”

Suparmin : “Lah Ratri wingi rewel ngono kok. Jare sepatune wis amoh.”
Dasimah : “Lha bocah ngono mengko dikandhani rak ya bisa.”
Suparmin :” We, ya mesakake. Jare nek ora ditkokake sepatu, arap ora sekolah.
Omonge Isin karo kanca-kancane.”
(jawabe sing lanang karo nyengklak sepedhane)
Dasimah :” Yen ora kuwat pamit lho kang !”
Suparmin : “ Ya ! budhal dhisik lho”
Dasimah : “ya ngati-ati “
( sing wadon mung nyawang bojone sing ngepit mangkat kerja saka
kadohan nganti sing lanang ora katon menggok dalan ngarepan)
-----------------------------------------------------------------------------
( Dasimah mulih saka rewang tanggane sing arep duwe gawe
mantu.Nanging tekan omah bojone durung mulih saka nyambut gawe.
Wektu nggremet saya sore manjing wektu Ashar, swasana mendhung
kandel, bojone uga durung katon.sedhela lungguh,banjur menyat
maneh nginguk sanjabane lawang, banjur lungguh maneh. Atine
wiwit goreh.Anggone lungguh wis ora jenak, sedhela menyat karo
nyawang njaba sing mendhunge saya kande sedhela maneh lungguh.
Dumadakan ana swara sepedha motor mandheg ngarep omah
nggoncengake bojone)
Dasimah : “kang Parmin !
Darsono : “ Yu, bojomu mau ambruk neng kebon karet. Njur takboncengake
mulih wong ora kuwat nyepedha dhewe”
(ngomong ngono karo nuntun Suparmin mlebu omah banjur Diturokake
neng kamare )
Dasimah : ( mlayu neng ndhapur njupukake wedang banjur diombekake
sing lanang )
Suparmin : “Aku ora pa pa kok Das, ora usah gupuh !”
Dasimah : “ Pak Sinder ngerti ora ?”
Suparmin :” Parno mau dak kon kandha Sindere, wong lagi tindak kantor
neng kutha.”( kandha ngono karo isih watuk watuk,
malah ambegane ketok menggeh-menggeh)
Dasimah :” Kang Darsono , tulung diundangake Pak Mantri Budi”
( Darsono sing dijaluki tulung ora nunggu diprentah ping pindho
langsung budhal ngundang Pak Mantri sing isih tangga RT kono . Ora
let suwe Pak mantri Budi wis teka. Sawise dipriksa Pak Mantri,
Dasimah matur )
Dasimah :“Dos pundi pak Mantri ??
Pak Mantri :( Sinambi ngracik obat )
” becike priksan neng Puskesmas Yu Dasimah. Mengko neng Puskesmas
rak dirujuk neng Rumah Sakit.”
Dasimah :”Rumah sakit ??Opname ?? Napa boten cekap panjenengan kemawon
Pak Mantri ? Obat jalan ngoten ?
Pak Mantri :” obat iki mung sementara, Yu. Aja ngremehake penyakit. Yen aku
bisa ngatasi, guna apa aku nyaranake neng Puskesmas. Yen mengkone
dirujuk neng Rumah Sakit, pemeriksaan lan pengobatan neng kana rak
luwih intensif ”
Suparmin :” Kula berobat wonten ngriya mawon . huk....huk...
Mantun boten mantun teng njenengan mawon.”
Pak Mantri :” Ora apa-apa Kang,Iki ben enggal ditangani dhokter”
( tanpa njlentrehake lelarane Suparmin, Pak Mantri menehi obate
banjur pamit.)
Wis ya Yu, aku pamit dhisik. Tenan lho Yu, aja diendhe-endhe.
Sesuk enggal digawa neng Puskesmas !”
Dasimah : “Nggih Pak Mantri.” ( ngombekake obat marang sing lanang )
Pesene pak Mantri kudu ditindakake lho kang, sesuk
neng puskesmas.”
Suparmin : “Lha dhuwit ora nyekel, bayarane isih seminggu meneh ngono kok.”
Dasimah :” Aku ki khuwatir karo ngendikane Pak Mantri mau.Luwih cepet
digawa menyang Puskesmas, luwih becik.”
Suparmin :” Iya..... aku... ya kriungu dhewe .....mau, ning piye maneh wong
ora duwe ragad.”(omongane Suparmin pedhot pedhot amarga
ambegane menggeh-menggeh )
Dasimah :” Anu Kang, yen njaluk tulung pak Sinder wae piye ?”
Suparmin :” Aku ki.... rikuh Das, Sing nyilih wingi ..... kanggo nukokake buku
Ratri kae wae durung disauri je. .... Kok saiki arep nyilih maneh.”
Dasimah :” ya wis sesuk gasik aku tak neng pasar”
Suparmin :”nang pasar ngapa ??”
Dasimah :” adol kalung, Kang. Kalung tinggalane simbok kae arep dakdol.”
Suparmin :” Aja !... aja Das, Kalung kuwi kalung pusaka tinggalane Mbokmu
biyen. Aja kok dol ! Mbok disrantekake dhisik, mbok menawa obat
saka Pak Mantri mau bisa ndadekake entheng.”
Dasimah : (ndeleng watuk lan ambegane bojone ora mentala)
“ Obat saka Pak Mantri kuwi mung sementara lho kang, Kareben
ngerti penyakite apa, dipriksa pak Dokter lan diobati neng Rumah
Sakit rak saya cepet marine . bandha mono bisa digoleki, Kang
lha nek nyawa.......”
(Suparmin mung meneng krungu wangsulane bojone. Suparmin dhewe pancen ora
weruh dalan liya kajaba ya mung kalung duweke bojone kuwi sing bisa didadekake
dhuwit )
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
( esuk kuwi Dasimah dudhal menyang pasar. Sing dituju mesthi wae neng toko mas-
masan. Rada suwe ana ing toko mas-masan mau, sajake regane emas durung cocog
karo penganyange, mula anggone rembugan rada suwe. Sawise kedaden regane,
bayaran langsung mulih. Sepira kagete nalika tekan ngarepan omahe, wis kebak
uwong. Karo mlayu Dasimah mbengok )
Dasimah :” Kang Parmin !!!!!!”
(Tanggane sing neng cedhake tanggap banjur disaut tangane dipapah. Nanging
Dasimah wis ora krasa apa-apa, ora weruh apa-apa, langit peteng, ora krungu swara
apa-apa )
B. Pitakon-pitakon wangsulana jumbuh karo isine sandiwara : “ Kalung
Pusaka “
1. Pak Suparmin iku nyambut gawene ana ing ngendi ?
..........................................................................................
2. Sanajan sewengi watuk ngikil, Suparmin tetep mangkat kerja apa
sebabe ?
..........................................................................................
3. Sapa sing nulungi nggawa bali Suparmin ?
.........................................................................................
4. Apa sebabe kalunge Dasimah iku diarani kalung pusaka ?
...........................................................................................
5. Apa sebabe kalunge Dasimah didol ?
..........................................................................................
C. Diskusekna karo kanca saklompokmu bab kang kamot ing cerita “Kalung
Pusaka” . Hasile tulisen ing tabel ngisor iki !
No Unsur Intrinsik Katrangan
1. Undheran utawa tema

...........................................................
2. Paraga
.........................................................
3. Setting utawa latar

.........................................................
4. Plot utawa alur

.........................................................
5. Amanat utawa piwulang luhur

..........................................................

II. KETRAMPILAN
Kompetensi Dasar
4.4 Menanggapi isi cerita kethoprak
Indikator
1. Menceritakan kembali cerita kethoprak dengan menggunakan basa
Jawa ragam krama
2. Menyusun Dialog
A. Rungokna crita kethoprak iki !
BRONGOT SETAN KOBER

( Ing Paseban pendapa agung Kadipaten Jipang, Adipati Jipang Aryo Penangsang
lan garwa Prameswari nampi pisowanipun Patih Mentaun, lan para nayaka praja).
Arya Penangsang : Dhiajeng Prameswari, sawetara dak aturi lenggah kang
prayoga, kae akeh para kawula sing padha seba ing
Pendapa Agung.
Nyai Prameswari : Sendika dhawuh, kangmas.
Aryo Penangsang : Yayi kadangpun kakang, kepriye kahanane para kawula ing
Jipang ?
Rayinipun Arya P : Pikantuk pangestunipun pun Kakang, sedaya manggih
kawilujengan. katitik menika sedaya soreng saged marak
sowan wonten ngarsa dalerm , Kakang. Sedaya kawula
sampun siyaga nampi dhawuh panjenengan Kakang.
Arya Penangsang : Yoh, ndadekake bombonge pengalihe pun Kakang.
Mentaun ! Mentauuun !. Panjenengan menika saben-saben
pisowanan ing pendapi Agung, boten ngrewes ngendika kula.
Mentaun : Nyuwun pangapunten ( matur karo kaselanan watuk-watuk )
Aryo Penangsang : Dospundi kabaripun para soreng ingkang kautus ing Pajang ?
Sampun pinten dinten kok dereng wonten kabar wusananipun

Mentaun : Manawi midherek petangan kula, sampun gang.. gangsal
dinten. Inggih gangsal dinten kanjeng.
Arya Penangsang : Kadosipun pikantuk damel menapa boten ? Bapa Mentaun ?
Mentaun : Inggih mugi-mugi angsal damel, Kanjeng. Menika sampun
kula etang saestu Kanjeng. Nalika samanten para soreng
menika bidhal dinten malem Jumuwah Kliwon. Etanganipun,
jumuwah menika : 9 lan kliwon menika 6 dados 15. Kula
ken mlebet saking sisih kidul, Kanjeng.
( dumadakan soreng sing diutus menyang Pajang supaya
merjaya Sultan Pajang, sowan karo nggawa buntelan )
Soreng 1 : Kula sowan, Kanjeng.
Mentaun : Weh...... kene, kene ! Wis diarep-arep jare ?!
Soreng 1 : Inggih Ki,
Mentaun : ya wis kana lek matur !
Soreng 1 : (patrap nyembah banjur matur )
Kepareng matur, Kanjeng. ..... Namung saderengipun
nyuwun agenging pangaksami, Kanjeng.
Arya Penangsang : Iya. Sepira gedhene luputmu, dak ngapura. Njur kepriye
anggonmu makarya ?
Soreng 1 : Nuwun sewu Kanjeng, kula sampun kalampah dumugi
Pajang, Kanjeng. Malah kula sampun dumugi ngajeng
Gapura Kraton Pajang.
Arya Penangsang : Wis Tekan Pajang ? !
Soreng 1 : Inggih, Kanjeng.
Arya Penangsang : Banjur kepriye ?!
Soreng 1 : Kanjeng, nalika kula badhe mlebet gapura menika
wonten kedadosan engkang ngedab-edabi Kanjeng......
Gapura ical dumadakan sangajeng kula menika malih
wonten Guwa ingkang peteng dhedhet lelimengan.
Arya Penengsang : Gapura ilang malih guwa ?
( Kanjeng Adipati Jipang ngendika sajak gumun marang
kedadean mau. )
Soreng 1 : Inggih Kanjeng ! Kula lajeng kemutan menawi kula mbekta
Pusaka dalem inggih menika Kyai Brongot Setan Kober.
Pusaka kula tamakaken, guwa lajeng ical sanalika, malih
dados alas gung liwang-liwung.
Arya Penangsang : Saka dayane Kyai Brongot Setan Kober, guwa ilang ? malih
dadi alas ? Sabanjure ?
Soreng 1 : Salajengipun alas kalawau kula tamani Kyai brongot Setan Kober
malih..... Dhwes........ Alas ical lajeng dados udan deres,
Kanjeng.
Arya Penangsang : Dadi udan deres ??! banjur kepriye ?
Soreng 1 : Kyai Brongot Setan Kober kula tamakan malih, Dhwess !
Udan deres wau ical Kanjeng. Elokipun .... rasukan kula
mboten teles kanjeng ! Lan ... gapura Pajang ketingal malih.
Lajeng kula damel cara Kanjeng . Kula andum damel. Kyai
Brongot Setan Kober kula paringaken adhikula. Adhikula
ingkang mlebet ing salebeting kraton, kula ingkang damel
ontran-ontran ing sajawinipun benteng, Kanjeng !
Arya Penangsang : Pamrihmu apa kowe gawe ontran-ontran. !
Soreng 1 : Supados prajurit Pajang sami migatosaken kula, lan adhikula
saged kathi gampil merjaya Kanjeng Sultan, Kanjeng.
Arya Penangsang : Ha ha ha .................ha Pinter kowe !
( para nayaka sing padha seba melu ngguyu ngakak krungu
critane soreng ) Banjur kepriye ?
Soreng 1 : Salajengipun adhikula ingkang mlebet kanjeng. Dhi, saiki kowe
sing matur, Dhi ! ( soreng 1 mengo karo menehi isyarat
supaya adhine matur.)
Soreng 2 : ( patrap nyembah banjur matur )
Kepareng matur Kanjeng.....
Arya Penangsang : Iya kepriye matura soreng !
Soreng 2 : Kula saged mlebet ing tilam pasareyanipun Kanjeng
Sultan Hadiwijaya, Kanjeng.
Arya Penangsang : Kowe mlebu kamare Hadiwijaya ?
Soreng 2 : Inggih Kanjeng.
Arua Penangsang : Banjur kepriye ?
( nggatekake karo dheg-dhegan ngenteni critane soreng 2)
Soreng 2 : Klambu kula bikak Byaak ! kula tingali Kanjeng Sultan
Hadiwijaya taksih nendra, Kanjeng.
Arya Penengsang : ( tajem mirsani soreng 2 amarga kepengin enggal ngerti
critane )
Soreng 2 : (nerusake crita ) Kula mboten mbucal wekdal, age-age Kyai
Brongot Setan Kober kula tamakaken dhumateng Kanjeng
Sultan. Nanging tangan kula dipun samber sawer ageng
sanget, Kanjeng.
Arya Penangsang : Ana Ula gedhe ?! Ah kuwi rak amarga kowe keweden
wae!
Soreng 2 : Saestu . Kanjeng !
Arya Penangsang : Tanan Kuwi ??!
Mentaun : Kowe ki matur sing tenan , aja clewa clewo ngono !
Soreng 2 : Saestu Ki, Saestu Kanjeng .
Arya Penangsang : Ya ya ya. Banjur ?
Soreng 2 : Sawer kula tamani Kyai Brongot Setan Kober, lajeng ical
Kanjeng,
Arya Penangsang : Ula mau ilang merga ditamani Kyai Brongot Setan Kober ?!
Banjur wusanane ?
Soreng 2 : Kula wangsuli Kyai Setan Kober kula tamakaken malih
Kanjeng. Jwessss !
Arya Penangsang : ( mbengok karo getem,-getem ) Modar, Hadiwijaya ?
Soreng 2 : dereng, Kanjeng.
Arya Penangsang : Durung ? ana apa meneh saiki !
Soreng 2 : Nalika kula namakaken Kyai Brongot Setan Kober
tangan kula menika kenging daya ketarik wingking,
Kanjeng. Kados kados wonten daya pangaribawa ingkang
narik tangankula Kanjeng, malah kula kontal dhawah
mutah getih, Kanjeng.
Arya Penangsang : Kowe mutah getih, mutah krakal aku ora perduli
(wis ora sabar maneh kepingin ndang ngerti wusanane)
Sing baku kuwi, saiki Hadiwijaya isih urip apa wis mati ??!
Soreng 2 : (patrap nyembah karo dhredheg lang ngewel, matur )
Dereng Kanjeng.
Arya Penangsang : Durung ?!!!
Dadi crita ngalor ngidul iki mau ora entuk gaw e???!!
(menyat saka lenggahe, arep nendhang soreng lelorone)
Mentaun : Sabar.... sabar Kanjeng
Nyai Prameswari : Kula aturi sabar, sinuwun.
Arya Penangsang : (ngusap dhadhane karo menggak jangkahe olehe arep
ngajar soreng) Asataghfirullah ............ Astagfirullah. Hmmm
(bali lenggah maneh ) Yoh ........yoh wis ora dadi apa.
Soreng : Nuwun sewu kanjeng, kula aturi kendel anggenipun
badhe Merjaya Kanjeng Sultan menika Kanjeng, amargi
Kanjeng Sultan menika saestu ratu adil wicaksana.
Umumipun manawi wonten pandung kecepeng menika
dipun pidana, nanging kasunyatanipun kula soreng kekalih
menika kecepeng boten dipun pidana malah dipun paringi
bebingah, Kanjeng.
Arya Penangsang : Kepriye ? dadi sira nampa weweh saka Hadiwijaya ?
Mungsuhku sing kudu kok pateni? Dibuwang ! Dibuwang !
Soreng 1 & 2 : ( ngoplok karo mbuwang buntelan sing digawa )
Arya Penangsang : Yoh ... saiki Ingsun ngersakake mundhut Kyai Brongot
Setan Kober. Endi kyai Brongot Setan Kober !
Mentaun : Soreng, enggal diaturke. Pusaka Kyai Brongot Setan aturna!
Soreng 2 : ( matur karo keweden )
Nu.... nuwun sewu Kanjeng .Kyai Brongot Setan Kober
kasuwun ngampil Kanjeng Sultan,Benjang ing wekdal
ingkang mirunggan badhe kaaturaken wangsul malih
Arya Penangsang : Piye ? !!
Brongot Setan Kober keri neng Pajang ?
( soreng loro diajar didhupak, ditendhang..... nalika sirae
soreng dicekel tangan kiwa tengen arep digaprukake,
Sunan Kudus rawuh mendhakake dukane Ariyo Penangsang)
Sunan Kudus : Eeee ana apa ta iki ? mbok ya sing sabar !
jebeng Penangsang, sing sareh !
Arya Penangsang : Menika sedaya lepatipun Bapa Sunan !
Sunan Kudus : Lho..lho lho . Kok malah nyalahake aku ki dununge
Kepriye??!
Arya Penangsang : Para Wali menika sampun emban cindhe emban siladan.
Cobi panjenengan emuut-emut. Sasestunipun Kraton pajang
menika Ingkang nggadhahi hak jumeneng nata menika kula,
kenging menapa para wali kelebet panjenengan malah
njumenengaken Karebet lare ndhusun menika dados nata
ing Pajang ?
Sunan Kudus : Jebeng Penangsang, iku wis dadi putusane para wali lan
priyangung Pajang, ngger. Nek anggonmu cabar merjaya
Sultan Hadiwijaya, iku salahmu dhewe, ngger ! Apa timbang
nek soreng kok kon mungsuh karo Sultan ! Ya mesthi wae
kalah. Kajaba yen sing maju kuwi Adipati, kuwi lagi imbang.
Arya Penangsang : (mireng ngendikane Sunan Kudus, Arya Penangsang langsung
arep ngadani perang mungsuh Pajang ) Mentauuuun ! siagakna

prajurit ! budhal saiki ngrabasa Pajang ! Ayo ! ( arep budhal
dipenggak Sunan Kudus )
Sunan Kudus : Jebeng Penangsang, Kowe arep mateni Hadiwijaya kuwi
piandelmu apa ?
Arya Penangsang : Kyai Brongot Setan Kober !
Sunan Kudus : Iya, saiki endi Kyai Brongot Setan Kober !
Arya Penangsang : Menika ( karo nggoleki keris Setan Kober )
Adhuh...... Bapa Sunan.. Kyi Brongot Setan Kober wonten
Pajang, Sunan.
Sunan Kudus : Ooo alah ngger, Jebeng Penangsang. Mulane aja seneng grusa-
grusu .Ya wis Jebeng Penangsang, mbesuk nalika pisowanan
agung murid-muridku bakal dak undang neng Panti Kudus,
lha ing kalodhangan mau bisa kogunakake kanggo ngreka
merjaya Sultan Pajang.
Arya Penangsang : Inggih Kanjeng Sunan, kula ndherek !
Sunan Kudus : Yoh.. aku dak bali dhisik, Prameswari, sing sabar anggonmu
ngladeni Kakungmu, ya ! wis Assalamu”alaikum.......
----------------------------------- gamelan ------------------------------------------------------
B. Sawise korungokake cerita kethoprak mau,saiki ringkesen cerita kethoprak
kuwi mawa basa Jawa krama.
C. Pragmatik
Tuladha :-Manawa embah kersa, mengko arep dakdherekake ( ngoko alus)

-Manawi embah kersa mangke badhe kuladherekaken.(krama alus ).
Ukara-ukara iki dadekna basa krama alus kaya tuladha !
1. Manawa ora ana alangan aku ya arep sowan mrene .
Jawab : ........................................................................
2. Manawa kowe sela , aka lali matur karo Pak Guru
Jawab : ........................................................................
3. Manawa bapakmu arep tindak saiki, bareng karo rombongan wae.
Jawab : .......................................................................
4. Manawa ibumu wis rawuh, matura yen mengko sore arisan ana
daleme Bu Gati.
Jawab : .......................................................................

5. Manawa ora sida aku ya ora apa-apa.
Jawab : .......................................................................
6. Manawa panjengan arep tindak , ngastaa payung iki !
Jawab : ........................................................................
7. Manawa Pakdhemu wis sare, aja diaturi wungu.
Jawab : ........................................................................
8. Manawa wis dangan anggone gerah, aja lali dhahare ngati-ati.
Jawab : ........................................................................
D. Pacelathon iki bakal diwacakake guru / murid, liyane ngrungokake.
Bu Juwita : “ Pinarak mbakyu. Badhe tindak pundi ? “

Bu Garnis : „ Matur nuwun dhi. badhe dhateng Puskesmas. Punika badhe
mriksakaken Ragil.“
Bu Juwita : „ Sakit punapa ta mbakyu ? ”
Bu Garnis : ” Inggih punika dhi. Wong inggih lare. Kala wingi udan-udan
kaliyan kanca-kancanipun . Nah dalunipun , badanipun benter
kaliyan senggrak-senggrok watuk-watuk.
Bu Juwita : ” Lha sinten tiyangipun boten seneng ta mbakyu, dangu boten
jawah kathik udan sepisan kok deres sanget . Lare-lare
mesthi kumecer ngiler paribasanipun.”
Bu Garnis : ” Nanging kesangeten kok dhi. Mosok, sami kesenengen
byar-byur wonten kalenan ngajengan punika Mangka kalen
ngajeng punika , wadhuh buwangan punapa kemawon
wonten.”
Bu Juwita : ” Nanging kinten kula inggih namung kados flu utawi pileg
kemawon mbakyu.”
Bu Garnis : ” Inggih mugi – mugi boten sesakit ingkang mbebayani.
Wong inggih nembe wau dalu . nanging kepeksa boten
saged mlebet sekolah. Kepareng dhi nyuwun pamit, mangke
mindhak kesiangen. „
Bu Juwita : „ Mangga, mangga mbakyu. pupung taksih enjang.“
E. Yen wis maca dialog ing dhuwur, saiki gawenen dialog bab apa wae karo
kancamu sabangku!

SOAL ULANGAN AKHIR SEMESTER 2
I. Pitaken – pitaken ngandhap punika kawangsulana sarana milih jawaban

ingkang paling leres kanthi cara muwuhi tandha ping ing aksaranipun !
Sun gegurit,
Kaanan jaman saiki,
Sipat pemudha-pemudhi,
Srawunge saya ndadi,
Raket wewekane sepi,
Tan kadi duk jaman nguni
Srawung sarwa ngati-ati
1. nitik cara panulise geguritan iku kalebu jinise geguritan.............
a. lawas/tradisional c. saiki
b. anyar/moderen d. biyen
2. Srawunge nom-noman ing jaman saiki manut isine geguritan iku...........
a. anteng c. saya ndadi
b. medeni d. dikendhaleni
3. Srawunge nom-noman jaman biyen /jaman nguni..........
a. grusa-grusu c. rumaket
b. ngati-ati d. saya ndadi
4. Isine geguritan kasebut nyritakake................
a. Srawunge nom-noman
b. Srawunge wong biyen lan wong saiki
c. Kaanan jaman biyen lan saiki
d. Bedane jaman biyen lan saiki
Bekti kagem Ibu

Nyuwun tambahing pangestu
Kula badhe angayahi
Tanggungjawab marang bangsa
Kang putra wus kudu ngerti
5. Irah-irahan geguritan ing ndhuwur yaiku...

a. Bekti marang wong tuwa c. Bekti marang Ibu
b. Bekti kagem wong tuwa d. Bekti kagem Ibu
6. Sing nyuwun pangestu ,manut geguritan iku.....
a. aku c. Ibu pertiwi
b. Ibu d. Kita
7. Manut isine geguritan nyuwun pangestu marang ibu amarga rumangsa nduweni
tanggung jawab marang..............
a. bangsa c. bangsa lan ibu pertiwi
b. ibu pertiwi d. keluwarga
8. Tanggungjawab kasebut minangka............kang kudu dingerteni.
a. hak c. panggawe becik
b. sunah d. kuwajiban
9. Bab kang ora kalebu struktur geguritan yaiku......
a. diksi/pilihan tembung c. tipografi
b. Figuratif d. pengarang
10. Bab-bab kang ora kudu digatekake nalika nulis geguritan,yaiku....
a. nemtokake diksi
b. nemtokake tema lan judul
c. pira regane gawe geguritan
d. wiwit nulis larik geguritan lan nyunting
11. Tembang macapat iku salah sijine tuladha geguritan.....
a. lawas/tradisional c. saiki
b. anyar/moderen d. biyen
Para muda
Elinga marang agama
Agama kang dadi ageming aji
Agama kang bisa dadi gegamaning ati
12. Kang dadi gegamaning ati yaiku....
a. pemudha c. eling
b. ati d. agama
13. tembung kasebut adat saben kanggo miwiti geguritan gagrag....
a. a. lawas/tradisional c. saiki
b. anyar/moderen d. jaman mengko
14. Saiki gedhe dadi bethara kala.Pethikan geguritan iku yen kaserat ing aksara Jawa:
a.
b.
c.
d.

15.
Menawi kaserat Latin :

a. kang katon wicaksana c. kang katon wicaksana
kae jalaran pinongka kanca kahe jalarran pinangka konca
b. kang katon wicaksono d. kang katon wicaksono
kae jalaran pinangka kanca kae jalaran pinongko konco
Dipunsami ambanting badanira

Cegah dhahar lan guling
Darapon sudaa
Nepsu kang ngambra-ambra
Rerema ing tyas sireki
Dadya sabarang
Keryanira lestari
16. Miturut tembang kasebat, supados badan menika kabanting kanthi cara nyuda....
a. guling c. dhahar lawan guling
b. dhahar d. dhahar kambing guling
17. Isinipun tembang ing nginggil,supados manungsa sami nyuda....
a. nepsu kang ngambra-ambra c. nepsu aluwamah
b. nepsu syaiton d. nepsu mangan
18. Tembang ing nginggil kalebet tembang macapat......
a. Dhandhanggula c. Pangkur
b. Durma d. Kinanthi
19. Gatra angka tiga, guru wilangan lan guru lagunipun.....
a. 4a c. 6a
b. 5a d. 7a
20. Isinipun tembang Durma ing serat Wulangreh,inggih punika bab......
a. cara ngurmati wong tuwa c. tata carane nglakoni tata krama
b. carane golek ilmu d. cara ngendalekake hawa napsu
21. Saben pada tembang Durma kadadeyan saka.....gatra
a. 7 c.9
b. 8 d.10
22. Ing pethikan tembang kasebut ana tembung tyasireki. Tembung iku kedadeyan
saka tembung tyas,ira,lan iki. Tyas mengku teges.......
a. ati c. tangan
b. sirah d. sikil
23. 12a,7i,6a,7a,8i,5a,lan 7i. iku paugerane yen arep nulis syair tembang macapat....
a. Sinom c. Durma
b. Mijil d. Asmarandana
24. Watake tembang Durma :

a. lucu,sembrana,parikena c. kasmaran,gandrung
b. welas,asih,ngresepake d. galak,cocog kanggo menehi pitutur
25. Kang ora kalebu carane sesorah/pidhato yaiku :
a. karo maca naskah c. apalan
b. karo teturon d. improfisasi
26. Nalika sesorah /pidhato,ngajak para rawuh supaya ngeningke cipta lan eling
marang Gusti kalebu peranganing pidhato kang diarani...............
a. salam pambuka c. wigati/surasa basa
b. atur puji syukur d. panutup
27. Cekap semanten atur kula,wonten kirang trapsila kula nyuwun gunging
pangaksami. Ing sesorah diarani..................
a. pambuka c. pangajak
b. inti sesorah d. panutup
28. Sugeng siyang,sugeng sonten,assalamualaikum,ing perangane pidato diarani....
a. pambuka c. pangeling-eling
b. uluk salam d. Panutup
Putra-putraku sing daktresnani,Bapak ing kene minangka wakile Bapal lan Ibu
Guru sing ngasta ing kelas 9,ngaturake maturnuwun kang tanpa upama amarga
putraku kabeh wis bisa ngrampungake pendidikanlan pasinaon ing SMP kene
kanthi wektu kang trep karo jangkane pendidikan yaiku 3 taun. Bapak ora bisa
maringi sangu apa-apa,kajaba kapinteran,keslametan, lan subasita kang becik.
Muga-muga putraku nduweni karakte kang sanyaya becik ing SMA mengkono.
29. Menawa nyemak pethilan pidato kasebut,isine pidato yaiku....
a. klas 9 ora diparingi sangu
c. wakil bapak saha ibu guru
b. siswa klas 9 wis lulus sekolahe
d. klas 9 wis rampung pendidikane ing SMP
30. Sangu kang diparingake sekolah marang para siswa yaiku........
a. kapinteran,keslametan,lan subasita kang becik.
b. ijazah,keslametan,lan subasita kang becik.
c. kapinteran ,SKHUN, lan ketrampilan
d. kapinteran,keslametan,lan ketrampilan kang cukup.
Dasimah : “Mbok orah usah mangkat ta kang ! lha wong sewengi

ngikil ngono kok isih arep mangkat nyambut gawe.”
Njaluk idin Pak Sinder mosok ora gelem ngidini.”
Suparmin : “Lah Ratri wingi rewel ngono kok. Jare sepatune wis
amoh.”
Dasimah : “Lha bocah ngono mengko dikandhani rak ya bisa.”
Suparman :” We, ya mesakake. Jare nek ora ditukokake sepatu,

arap ora sekolah. Omonge Isin karo kanca-kancane.”
31. Basa kang digunakake ing sandiwara kasebut :
a. ngoko c. krama
b. ngoko alus d. krama alus
32. Paraga “Suparman” nduweni watak....
a. galak c. tresna marang anak
b. ora mredulekake anake d. sabar
33. Latar panguripane Dasimah lan Suparman :
a. sugih blegedu c. juragan
b. buruh d. pegawai dhuwur
34. Kang ora kalebu sandiwara tradisonal yaiku :
a. kethoprak c. ludruk
b. dagelan mataram d. sinetron
35. ........Temanggung pikantuk piala Adipura Kencana.
a. kelurahan c. kecamatan
b. kabupaten d. desa
SOAL-SOAL LATIHAN UJIAN 1
I. Pitaken – pitaken ngandhap punika kawangsulana sarana milih jawaban ingkang

paling leres kanthi cara muwuhi tandha ping ing aksaranipun !
1. Sadurunge, pikiren ala becike, kabeh- 3. Aku mau wis omong marang Pak
kabeh kowe sing bakal nglakoni. Dadi Guru.
putusane ................... ing tanganmu . Ukara punika manawi dipun ewahi ing
a. jumangka c. sumandhing basa Ngoko alus dados :
b. gumandhul d. gumantung a. Kula wau sampun ngendika
2. Aja was............... adhimu ben neng dhateng Pak Guru.
kene mengko paranana yen kowe b. Kula wau sampun matur dhateng
wis bali saka Semarang Pak Guru
a. wis c. waspada c. Aku mau wis ngendika marangPak
b. sumelang d. tuwas Guru

d. Aku mau wis matur marang Pak Tumetes ing bantala
Guru Dhadha lan jangga kena lesaning
4. Yogyanira kang para prajurit sanjata
Lamun bisa samya anulada Bangke gumlethak ngawa ganda
Kadya nguni caritane Swarane manuk gagak
Andelira sang prabu Apadene gendera setengah cagak
Sasra bau ing Maespati Tandha pakurmatan kang pengaji
Aran Patih Suwanda Mring pejuang kang sowan ing tempat
Lelabuhanipun suci
Kang ginelung tri prakara Ukara Sowan ing tempat suci tegese
Guna kaya purun ingkang den antepi :
Nuhoni trah utama a. Lunga adoh
Tembang Dhandhangula ing inggil b. seda
guru gatranipun wonten …. Gatra ? c. gurgur ing palagan
a. 8 c. 10 d. menyang papan ngibadah (
b. 9 d 11 mesjid)
5. Sanajan kancanipun sami mlajar, 9. Setitikna tembung – tembung ngandhap
Piyambaikpun tetep …… jalaran rumaos punika :
boten badhe saged ngoyak. I. netel jadah, nguleg sambel, nganam
a. mlampah c. kendel klasa
b. mendel d. mandhap II. tebu :antebing kalbu, garwa : sigaring
6. Adhiku kalebu bocah …. Tiba saka nyawa
Ngamben ora nangis nanging mung III gelas : yen tugel ora kena dilas,
Pringas- pringis wae. cengkir: kencenging piker.
a. bandhel c. kendel IV nggodhog wedang, mikul dhawet
b. bandel d. sabar Tuladha kerata basa kados ingkang
7. Sederengipun wangsul Anoman dipun sebat ing angka :
sumedya nodhi kekiyatanipun bala a. I lan IV c. II lan III
Alengka. Anoman Kridha. Taman ………(1) b. I lan III d. III lan IV
Wadya danawa ………….. (2) mbujeng 10. I. wira-wiri, bola-bali, menga-mengo
Anoman. II. sore-sore, enak-enak, cilik-cilik
Anoman ………..(3) lajeng dipun III. pepati, sesaji, lelayu, tetandur
adhepaken Sang Nata. IV. cekikik, dremimil, cekakak
Tembung tanggap ( pasif ) ingkang Tembung-tembung ing nginggil ingkang
jumbuh kangge ngisi ceceg-ceceg Kalebet tembung dwi lingga, inggih
ukara punika : punika :
a. (1)dirusak, (2) dikerigake (3) kacekel a. I c. III
b. (1) dipunrisak (2) dikerigaken (3) b. II d. IV
kacepeng 11. Mangkata yen ora nggawa buku ya
c. (1) dipun risak (2) dikerigaken (3) ora Bisa sinau .
dicepeng Panambang a ing tembung mangkata
d. (1) dipunrisak (2) dipunkerigake (3) ukara nginggil tegesipun :
kecepeng a. upama c. mokal
8. Mblabare ludira b. sanajan d. pangarep-arep

katrajang pangamuking Rewandaseta.
12. Nanging Kapiseta saged kacepeng
dening wadya danawa. Palwagaseta
tumuli kabesem ing latu.
Ing waosan nginggil, dipun
mangertosi bilih Anoman gadhah
13. Marsono kena ……… amarga anggone dasanama antawisipun :
numpak ora nggawa …… lan ……. a. Rewandaseta, Kapiseta, lan
minangka kelengkapane pengedara Palwagaseta
sepedha motor. b. Rewanda, raseksa lan danawa
a. tilang, STNK lan SIM c. Wadya, danawa, raseksa
b. dhendha, STNK lan SIM d. kabesmen, latu, kawelagar, kobar
c. tilang , STNA lan SIM
d. tilang , STNK lan KTP 18.
14. Gareng kaliyan Bagong punika
sami-sami kathah tadhahipun, Bagong
badanipun saged lema, nanging
Gareng tetep …… 19. Sore iku Aldi lagi nonton TV,
a. kuru c. kera Dheweke jingglengi film dora
b. alit d. gering kesenengane, nganti lali adus barang.
15. Ing (brayan) Jawa ana unen-unen Mula ibune ndangu :
“wong tuwa ( ala ) malati”. (warah ) iku Ibu : Aldi, saiki wis jam pira ?
ngemu pitutur luhur tumrap sapa wae Aldi : sekedhap, bu .
sing isih mecaki panguripan iki. Apa karepe Aldhi mangsuli “
Tembung ing salebetipun kurung sekedhap Bu ?”
punika Kaewahan dados tembung a. ingkang ningali TV naming
rerangkepan: sekedhap.
a. brayanan , ala-ala, warah-warah b. Ingkang ningali Film Dora naming
b. bebrayan, ala- ala , wewarah sekedhap
c. brayan-brayan , piala, warahan c. Anggenipun adus ngentosi film
d. bebrayan, ala-ala, warahan dora rampung.
16. Bu Gita : Mbakyu, sawo punika d. sekedhap malih Aldhi badhe
sejinah Reginipun mejahi TV.
pinten ? 20. Teknologi lokomotif saiki wis sansaya
Bakul Sawo : sejinah tigang ewu, Bu maju. Walanda lan Jerman, pancen
Bu Gita : mbok kalih ewu mawon onjo nalika semana. Nadyan nganggo
nggih ? kayu minangka sumber tenaga
Bakul Sawo : mpun, kalih setengah ewu lokomotif, lan playune mung 50 km
Mangke kula aturi … /jam, pranyata jaman biyen lokomotif
kalih. uap kalebu teknologi maju. Lha yen
a. welasan c. diskon saiki nonton perkembangan teknologi
b. kortingn d. rabat ing Jepang, cetha lokomotif uap wis
17. Anoman ngamuk. Kathah raseksa dadi barang rongsokan. Jepang saiki
ingkang kabentus, dhawah, klenger wis ngancik teknologi kereta api

listrik sing playune bisa nganti 360 di thithiki , arep dadi apa aku ? Dadi
km / jam. Ing antarane KA Sinkansen, Jlagra !! Manungsa kudu sabar
wujude kaya roket, rel listrik ana ing narima.
ngisor lemah. Pratelan ing ngandhap ingkang
Pratelan ngandhap punika ingkang jumbuh
jumbuh kaliyan wosing waosan kaliyan piwulang moral geguritan
nginggil inggih punika : nginggil :
a. Playune KA Sinkansen 360 km / jam a. Jlagra punika padamelan ingkang
b. Teknologi lokomotif saya maju. paling sae.
c. Walanda lan Jerman paling maju b. Manungsa kedah sabar lan narima
babagan teknologi lokomotif uap. ing pandum
d. Jepang dadi pelopore KA listrik c. Manungsa mboten trimah naming
21. 1. Olehe mangan ora dientekake dados jlagra.
2. lawuhe ora cocog d. Pepenginaning manungsa punika
3. wetenge lagi ora kepenak. warni-warni
Ukara-ukara punika manawi karakit 24. Punapa ibu sampeyan sampun
dados Ukara camboran, dhangan ?
a. Olehe mangan ora dientekake, Ukara punika manawi kaewahan ing
apamaneh lawuhe ora cocog lan Basa Ngoko alus dados :
wetenge lagi ora kepenak a. Apa ibu sampeyan wis dhangan ?
b. Olehe mangan ora dientekake , b. Punapa Ibu sampeyan wis mari ?
amarga lawuhe ora cocog, apa c. Apa ibumu wis dhangan ?
maneh wetenge lagi ora kepenak. d. Apa ibumu sampun dhangan ?
c. Olehe mangan ora dientekake , 25. Lha, laha rak tenan. Mula yen
amarga lawuhe ora cocog nanging dikandhani wong tuwa ki digatekake !
wetenge Sanajan kowe ora tumindak ala,
uga lagi ora kepenak. nanging amarga saben dinane kowe
d. Olehe mangan ora dientekake , kekancan karo maling, nalika ana
amarga lawuhe ora cocog, dene operasi, kowe katut dirangket pulisi.
wetenge lagi ora kepenak. Unen – unen paribasan ingkang
22. ……….. gigirmu ana ulere ! jumbuh kaliyan prastawa punika :
a. hii c. hore a. salah seleh
b. wadhuh d. walah b. sluman slumun slamet
23.Aku mendhung c. gajah ngidak rapah
Dakperes dadi udan deres, kabeh d. aja cedhak kebo gupak.
daktrajang dadi Banjir bandhang , Tembang Gambuh ing nginggil
uwuh ngeres keli ! Nanging apa kae, kapadosana Guru Wilangan lan guru
mbegegeg ngrenggunuk - sakebo lagunipun !
gedhene ? Anteng ora maelu banyu 26. Mau bengi Bapak mirsani kethoprak
gedhe.Lah lho watu ? Aku kepingin karo Mas Baskara.
dadi watu ! jleg ! aku watu ! Ukara punika kaewahan ing basa
Mbegegeg anteng , ora melu banjir Krama Alus dados :
bandhang. Lho sapa kae ketebang- a. Wau dalu bapak ningali kethoprak
ketebang, nggawa tatah? Adhuh aku kalih Mas Baskara.

b. Wau esuk bapak mirsani kethoprak Ukara–ukara ing nginggil ingkang
kalih Mas Baskara kalebet Ukara Tanggap inggih punika :
c. Wau dalu bapak mirsani kethoprak a. i , ii lan iii
kaliyan Mas Baskara. b. ii , iii lan iv
d. Wau dalu Bapak nonton kethoprak c. i , ii lan iv
kaliyan Mas Baskara. d. i , iii lan iv
27. Jenang gula mas,…………. 31. Sang Prabu Arjunasasrabau triwikrama
Wangsalan punika bacutipun : dadi yaksa sagunung anakan.
a. aja lali karo aku Tembung yaksa ing ukara punika
b. aja wani karo aku tegesipun :
c. aja meri karo aku a. kewan c. watu
d. aja b. buta d. gajah
28. Sambel pecel gula aren, …………. 32. Pak Abas : Mas Karna, punapa Bapak
Parikan punika bacutipun : konten dalem ?
a. Aku anyel yen di tinggal Mas Karna : Bapak sek tilem.
b. Yen wis kesel mbok ya leren. Wangsulanipun Mas Karna manut
c. Yen mangan pecel enak tenan unggah ungguhioing basa kirang trep.
d. Nasib awak yen lagi apes. Leresipun :
29. Bratasena kondur menyang Ngamarta a. Bapak saweg sare.
saperlu pamitan marang para kadang, b. Bapak saweg bubuk
nanging kabeh sedulur padha c. Bapak lagi turu
menggak kekarepane Bratasena d. Bapak lagi tilem
anggone arep nggebyur ing 33. Amarga saka kadigdayane,
telenging samodra Kidul. sanadyan suwitane Jaka Tingkir katampa.
dipepalangi para kadang, ora mendha Jaka Tingkir kapundhut putra
kekarepane nanging saya kenceng dening Sultan lan kawisudha dadi
tekade. Para kadang sing lurahe prajurit tamtama. Saben
padha nggondheli dikipateke padha dina Jaka Tingkir nggladhi lan
ucul panyekele. nggembleng kadigdayane para
Saking waosan nginggil, dipun prajurit. Sultan mongkog banget
mangertosi bilih watakipun Bratasena penggalihe, nuli dhawuh supaya
punika : barisan tamtama ditambahi cacahe
a. getapan dadi patang atus prajurit.
b. sabar Punapa sababipun Sultan andhawuhi
c. kenceng tekadipun supados prajurit tamtama
d. nekad dipuntambahi ?
30. i. Adhikula dipunparingi arta a. amargi Jaka Tingkir sampun dados
embah. putra angkatipun .
ii Embah dipriksakake Bapaking b. amargi Jaka Tingkir punika prajurit
dhokter. digdaya.
iii. Bu Guru nulungi bocah sing tiba c. Sultan mongkog manahipun mirsani
kae. anggenipun Jaka Tingkir nggladhi
iv Bukune ditinggal ing sekolahan. prajurit.
d. amargi saben dinten Jaka Tingkir

nggladhi lan nggembleng prajurit a. Pakulinan ala yen wis kerep
tamtama. ditindakake manjing dadi watake
34. Duwe gegayuhan iku sing cundhuk ala
karo kabisanmu. Mosok lulusan SD b. Pakulinan becik yen wis kerep
wae kok kepingin dadi Presidhen. ditindakake, manjing dadi watak
Kuwi kena diarani … becik.
a. bathok bolu isi madu. c. Pakulinan becik yen
b. Baladewa ilang gapite. kerepditindakake bisa manjing
c. Cecak nguntal elo dadi watak sawijining wong.
d. keplok ora tombok. d. Pakulinan becik lan ala yen kerep
35. a. Kala semana aku isih cilik ,mula ya ditindakake, bisa manjing dadi
durung ngerti unggah-ungguh watake wong.
barang. 39. Bantal dawa ngger, elinga marang
b. Susuh manuk kae pasangana kala ! kang Mahakuwasa
Tembung kala ing ukara “b” Wangsalan punika tebusanipun :
nggadhahi teges : a. maling c. guling
a. Wektu c. tali b. beling d. suling
b. Jala d. dhadhung 40 Dhek dina Minggu aku menyang
36. umbul Jumprit. Mangkatku saka omah
kira-kira jam sanga esuk. Aku
Tuladha ing ngandhap punika boncengan motor karo Mas Surata,
ingkang jumbuh kaliyan isi seratan kakangku nak sanak sing omahe
Jawi ing nginggil inggih punika : Cilacap. Mas Surata wis tau maca ing
a. Wong cacad tangane nanging pinter laying kabar Manawa pinuju pengetan
nggitar. Tri Suci Waisak mesthi migunakake
b. Wong sing entuk hadhiyah mobil banyu saka Umbul Jumprit, mula
saka Undian Simpedes. mumpung dolan menyang
c. Lagi bae bapake seda, malah Temanggung, Dheweke njalauk
dheweke saiki kecelakaan. dakterke menyang Jumprit.
d. Wong sing wis ora dadi Lurah Sinten ingkang kepingin dolan dhateng
maneh. Jumprit ?
37. Aja gumedhe lan gumagus, titah a. Mas Surata
sapepadhane iku sing mulya ya mung b. Aku
sing takwa. c. Pakdhe
Tembung gumagus asalipun saking d. aku lanMas Surata
tembung : 41 ……., kadingaren kowe dolan mrene.
a. agus c. bagus Supados dados wangsalan, ceceg-ceceg
b. gagus d. magus punika isinipun :
38. Pakulinan puniku a. njanur gunung
Lamun kerem gya manjing kepatuh b. nempe legi
Yen kepatuh dadi pakareman nuli c. ngrokok cendhak
Mangka yen wus karem tuhu d. mutra bebek
Manjing dadi wataking wong. 42. Mulane aja kliru
Pratelan ing ngandhap ingkang Kulinakna bebuden kang luhur
jumbuh kaliyan isi tembang :
Tindak-tanduk sarta muna klawan 46. Seratan Jawi ing ngandhap ingkang
muni leres ....
Wahdene angen-angenmu
Gegulangen murih condhng.
Tembang ing nginggil cacahipun
wonten …. Gatra.
a. 3 c. 5 47. Mingkar-mingkuring angkara
b. 6 d 7 Ing ukara punika wonten
43. Watak ….. iku aja kolestarekake, lha purwakanthinipun, inggih punika
kanca-kancane padha bikut nyambut purwakanthi .........
gawe kok kowe malah sangga wang. a. guru swara c. guru lagu
a. meri c. kesed b. guru sastra d. lumaksita
b. jirih d. gumedhe
44. Ing ngandhap punika pundi ingkang 48. dahana, agni, latu, mawa, punika
kalebet tebung saroja ! dasanama saking tembung :
a. meja kursi a. banyu c. srengenge
b. gagah prakosa b. gunung d. Geni
c. wong luhur
d. taman siswa 49
45 1. Mangkata sing gasik wae !
2. Mangkata mau-mau aku ketemu
Agnes.
3. Mangkata dhisik ya kareben ora telat.
4. Saiki aneh mangkate wing kari
nggonceng wae ora mangkat.
Ukara-ukara ing nginggil ingkang 50. Buku ing ngandhap punika ingkang
panambang a ingkang nggadhahi anggitanipun R.Ng Ranggawarsita ,
teges “ upama “, inggih punika ing inggih punika :
ukara angka : a. Wedhatama c. Niti Praja
a. 1 lan 2 c. 2 lan 3 b. Wulangreh d.Jayabaya
b. 1 lan 3 d. 3 lan 4
II. Pitaken-pitaken ing ngandhap kawangsulana kanthi leres !

1. Damela ukara ngginakaken tembung homonim ing ngandhap punika !
a. sampun (wis) : .............................................................................
b. sampun (aja) : .............................................................................
2. Damela parikan kalih kemawon !
.........................................................................................................

3. Seratan Jawi ing ngandhap punika kasalina mawi seratan latin !
.........................................................................................................
4. Ukara basa ngoko alus punika
kaewahana dados basa krama alus !
- Yen Ibu wis rawuh, mengko matura dhewe !
.........................................................................................................
5. Pakulinan puniku
Lamun kerem gya manjing kepatuh
Yen kepatuh dadya pakareman nuli
Mangka yen wus karem tuhu
Manjing dadi wataking wong.
Tembang Gambuh ing nginggil kapadosana Guru Wilangan lan guru lagunipun !
.........................................................................................................
SOAL - SOAL LATIHAN UJIAN 2
PITAKEN-PIAKEN NGANDHAP MENIKA KAWANGSULANA KANTHI MILIH WANGSULAN

INGKANG PALING LERES KANTHI MUWUHI TANDHA PING (x) ING AKSARANIPUN.
1. Sing tasnsah …… iku anake sing ana ing Bandhung, awit aoh wong
tuwa mangka lelaranen.
a. Dadi ati b. dadi gawe
b. Dadi ragat d. adi kembang lambe.
2. Ah, wis biasa nek Tarna kae ………………. omongane ora bisa
dipercaya.
a. mogel ilate b. tipis lambene
b. lunyu ilate d. dawa ilate
3. i nangis, macul, nyiram
ii maca, nggawa, nonton
iii ditulis, daksilih, dakpangan
iv dakjupuk , ngarit, mbalang
Tembung-tembung ing nginggil pundi ingkang angsal ater ater
Hanuswara:
a. i , ii c. i, iii
b. i, iii d. iii, iv

4. Aku lunga dhisik. Basa kramanipun :
a. Kula kondur rumiyin c. Kula wangsul rumiyin
b. Kula tindak rumiyin d. Kula kesah rumiyin
5. Ukara ing ngandhap menika ingkang leres jumbuh kaliyan unggah-
ungguhipun , inggih menika :
a. Sekedhap kula badhe dhahar rumiyin
b. Bapak nembe ngendikan kaliyan ibu.
c. Embah samenika sakit wonten griya sakit.
d. Budhe dereng wangsul, mangga kula aturi pinarak rumiyin.
Wacanen !
Prabu Dasamuka utawa Rahwana ratu ing Ngalengka duwe sedulur jenenge
Kumbakarna, Sarpha Kenaka, lan Wibisana. Nalika Rama , Sinta, lan Leksmana
dlajah ing wana Dhandhaka, Dewi dicolong Dasamuka. Nalika Dewi Sinta
diplayokake Dasamuka, manuk Jathayu nglang-alangi, nanging bisa dikalahake
dening Dasamuka. Dewi Sinta kasil digawa menyang Alengka, mapan ing
Tamansoka. Nalika ana ing Ngalengka , Dewi Sinta dikancani dening Trijata
putra putrine Wibisana.
6. Ing ngandhap menika ingkang sanes sedherekipun dewi Sinta inggih

menika :
a. Kumbakarna c. Sarpha Kenaka
b. Wibisana d. Leksmana
7. Ratu ing Ngalengka inggih menika :
a. Dasamuka c. Kumbakarna
b. Wibisana d. Rama
8. Trijata menika sinten ?
a. kepenakanipun Rahwana c. putranipun Rahwana
b. adhinipun Sinta d. putranipun Kumbakarna
9. Ibu (asta ) buku cariyos Ramayana.
Tembung “asta “ manawi angsal ater-ater anuswara dados :
a. diasta c. ngasta
b. kaasta d. dipunasta.
10. Kowe yen arep melu piknik (atur ) bapak dhisik.
a. ngaturi c. matur
b. maturan d. kaaturi
11. Pitike atusan mula banjur digawekakke kandhang ana ing mburi omah.
an ing tembung atusan tegese :
a. cacahe c. nanggap
b. papan ing d. pirang-pirang
12. Bocah kelas 9 wae ora bisa …………….kowe lagi kelas 7
a. ewadene c. apamaneh
b. nanging d. dene
13. Jenang sela sela ya ngger , apuranen yen ana luputku.
Wangsalan iku tebusane ………………..
a. gamping c. kapur
b. Apu d. lumpur
14. Bocah cilik senengane ngrokok cendhak senengane neges-neges yen ana wong
omongan. Wangsalan menika tebusanipun :
a. nggreges c. tegesan
b. gabus d. negesake
15.Ngasah arit nganti landhep, ……………………………………..
a. dadi murid kudu sregep c. wong urip kudu sregep
b. nymbut gawe kudu sregep d. yen ngarit menyang
sawah.
16. Nduk mengko yen ………… bu Guru matur yen ora ndherek persami ya !
a. dimaturi c. takoni
b. didangu d. ditimbali
17. Pak Darta duwe gawe supitan, jare arep wayangan telung dina telung mbengi.
Tembung wayangan , panambang an nggadhahi teges :
a. gawe c. ngedegake
b. nanggap d. nukokake
18. Embah ngendika lungguh ing …………… kuwi ora apik

a. c.
b. d.
19. Kanggo nawakake lan menehi ngerti marang masyarakat , yan saiki ana program
pendidikan gratis, kalebu jinis iklan ……
a. Olahraga c. pariwisata
b. Perda gangan d. pendhidhikan
20. Basanipun iklan kedah ……..
a. angel dingerteni c. gampang dingerteni lan narik kawigaten
c. gampang dingerteni d. akeh tembunge kawi
21. Pratelan ngandhap menika ingkang sanes syaratipun iklan ingkang sae.
a. ngremenaken manah c. narik kawigatosan
b. ukaranipun cekak aos d. Ukaranipun panjang.

22. Pengalaman pribadi ingkang nembe dipunlampahi taksih nabet ing manah.Tembung
nabet tegesipun …..
a. Sakit c. susah
b. lali d. ngangen-angen
23. Yen ditimbali ibu prayogane sumaur lan nyedhak.
Tembung ditimbali tegesipun …….
a. diomongi c. didukani
b. diundang d. diparingi
24. Panjenengan ngasta apa ta kok sajak mbrengkut banget. Ukara

menika ngginakaken basa ………
a. ngoko lugu c. karma lugu
b. ngoko alus d. karma alus
25. Tembung kramane “slamet” inggih menika :
a. wilujeng c. sugeng
b. aman d. tentrem
26. Wasana cekap samanten atur kula, kersaha panjengan sedaya
ndumugekaken anggenipun wawan pangandikan sarta hangrahapi
menapa ingkang sampun cumawis.
Ing sesorah / pidhato, ukara menika kalebet perangan ….
a. pambuka c. Pengarep-arep
d. isi / suraos d. panutup.
27.
28. Seratan Jawi ngndhap menika ingkang leres inggih menika
29. Rama sakalangkung suka...... ing galih mireng warta saking

Anoman. Rama lajeng dhawuh mbidhalaken wadya ..... tumuju
ing negari Alengka.
a. rena, raja c. rena, bala
b. suka, bala d. lena, raja
30. Para among tani sami mongkog manahipun, dene anggenipun

makarya kasilipun ndhemenaken.
Tembung makarya tegesipun :

a. nyambut damel c. nanem pantun
b. nanem jagung d. nanem palawija
31. Ing ngandhp punika pundi tembung-tembung ingkang mratelakaken
dasanamanipun toya ?
a. bayu, samirana, maruta, kuwaya, wanara
b. surya, aldaka , arga, prabata, maruta
c. kuwaya, warih, tirta, narmada, jala, her.
d. pawaka, agni, bahni, brama, dahana.
32. .........
a. c.
b. d.
33.
Seratan aksara Jawi menika manawi kawaos, ungelipun ……..

a. Aja mingkur ing pitutur luhur
b. Aja nyingkur pitutur luhur
c. Aja nyingkur ing pitutur luhur
d. Aja mingkur pitutur luhur
34. Aksara rekan : Gha, Kha, Fa wujudipun…….

a. c.
b. d.
35. Muga-muga kahananmu ing paran tansah pinaringan bagas ……….

tan manggih rubeda sawiji apa.
a. waras c. aman
b. Wilujeng d. slamet
36. Panyerating Jawi ing ukara ngandhap menika ingkang leres

ingkang pundi ?
a
c.
d.

e.
37. Ali sinau basa Inggris

Ukara menika manawi kaserat Jawi dados :
a.
b.
c.
d.
38. Yen tetulung kuwi sing iklas, aja ngarep-arep piwales, mengko
mundhak muspra, wis kesel kelangan tenaga, utawa bandha,
nanging kabecikan ora tinampa Pangeran lan ora oleh apa-apa.
Tembung dwi purwa ing ukara menika ………
a. tetulung c. ngarep-arep
b. apa-apa d. pinwales
39. Ibu mundhut uwos selangkung kilo. Selangkung menika

wilangan ……
a. 50 c. 75
b. 25 d. 60
40. i. umur, sumaur, sumur
ii sumingkir, cinangking, gumantung
iii kumanggang, kuminter, gumagus
iv lumrah, lungkrah, bubrah
Tuladha tembung-tembung ing nginggil ingkang kelebet tembung
bawa ma inggih menika :
a. i c. iii
b. ii d. iv
41. Republik Indonesia manawi kaserat Jawi dados :
a.
b.

c.
d.
42. Ana pocapanipun

adiguna adigang adigung
pan adigang kidang adigung pan esthi
adiguna ula iku
telu pisan mati sampyoh
Tembang gambuh menika guru-gatra, guru wilangan lan guru
lagunipun …..
a. 7u, 10 o, 12 i, 8u, 8o c. 7u, 10u , 12 i , 8o, 8 u
b. 8u, 10 u, 11 i. 7u, 8o d. 7u , 10u, 12 i , 8 u, 8 o.
43. Bocah-bocah padha asurak-surak. Ater-ater a ing tembung

asurak-surak tegesipun :
a. nganggo c. duwe
b. karo d. tur
44. Tembung ingkang angsal panambang a ingkang nggadhahi teges

Upama kacetha ing ukara ngandhap menika :
a. Duwea dhuwit aku wis tuku HP sing larang.
b. Tekaa yen ora nggawa buku ya ora bias sinau.
c. Muga – muga enggala mari saka lelara iki
d. Watu iki singkirna , saka dalan iki mundhak nyandhungi
45. Jam sanga Rini wis turu supaya sesuk ora kerinan.
Ukara camboran menika nggadhahi sesambungan suraos ….
a. Sebab akibat c. akibat sebab
b. Sarana tujuan d. umum khusus
46. Ibu kondur saking peken ngasta kresek isinipun nagasari,

mata kebo, lan randha royal.
Ingkang wonten nglebet tas kresek menika bangsanipun ….
a. Gendhing c. kewan
b. Wit-witan d. panganan
47. Witing klapa mbakyu kula matur ………………………………………………
Tembung ingkang trep kangge njangkepi wangsalan menika inggih

menika ,.
a. Saestunipun c. sanyatanipun
b. Satemenipun d. salugunipun.
48. Yulia sampun satunggal minggu boten mlebet sekolah ………..

piyambakipun sakit desentri.
a. Jalaran c. nanging
b. Supaya d. mula
49. Tut, mbok tulung tahu bakso iki ………. Budhe mengko arep kanggo
kumpulan.
a. paringna c. aurna
b. wenehna d. sukakna
50. Mangga Ibu dhahar rumiyin, kula saking nggriya sampun ………….
a. dhahar c. maem
b. nedha d. mangan.
LATIHAN UJIAN SEKOLAH 3
PITAKEN-PIAKEN NGANDHAP MENIKA KAWANGSULANA KANTHI MILIH WANGSULAN

INGKANG PALING LERES KANTHI MUWUHI TANDHA PING (x) ING AKSARANIPUN.
1. Wasana cekap semanten atur kula ,mbok bilih wonten kalepatan saha kekirangan
anggen kula matur kula nyuwun agunging pangaksami.
Pethikan pidato ing nginggil kalebet peranganipun pidato.....
a. Pambuka c. Salam Pambuka
b. Panutup d. Surasa Basa
2. Para lenggah ingkang kinurmatan, kula pun Ismai Sujoko minangka wakil saking bapa
saha ibu Suwanta Siswa Subrata , ingkang sepisan ngaturaken sugeng rawuh awit
panjenengan sampun kersa angrawuhi sedahan saking keluwarga agung Bapa
Suwanta Siswa Subrata,tindak wonten griya mriki saperlu nyekseni anggenipun bapa
saha ibu Suwanta malakramaaken ingkang putra inggih pun nimas Alina Suwanta
ingkang badhe dhaup kaliyan Nakmas Agung Prakasa putranipun Bapa saha ibu
Purnama Tri Handita.
Pethikan pidhato ing nginggil nedahaken bilih ingkang kagungan kersa inggih punika...
a. Ismail Sujoko c. Suwanta Siswa Subrata

b . Alina Suwanta d. Purnama Tri Handita
3. Nggunakake wirama, wirasa lan wiraga ing carane wong kang maca.......
a. dongeng c. geguritan
b. tembang d. layang
4. i. Ibu mundhut blanja ing pasar.
ii.Bapak mundhut preksa marang aku kapan anggonku Ujian.
iii.Pakdhe ngasta taneman badhe dipuntanem ing wingking dalemipun.
iv.Bu Guru nembe ngasta wonten kelas 7
Ukara ing nginggil ingkang tembungipun nggadhahi teges njaluk.
a. i c. iii
b. ii d. iv
5. Sawise .... werna-werna,Pak Guru banjur miyos saka kelas.
a.ngendika c. sanjang
b.matur d. omong
6. Pakdhe ....saka ibadah haji kanthi wilujeng.
a.wangsul c. kondur
b.bali d. mulih
7. Yuliana lan Yuliani iku bocah loro kang padha dedege, padha pasuryane, lan padha
ayune. Semono uga tindak tanduke, lan solah bawane tansah nyenengake. Prayata
bocah mau pancen bocah kembar lamun dipindhakake kaya...
a. Banyu karo lenga
b. Jambe sinigar
c. Mimi lan mintuna
d. Rembulan karaenan
8. Dina kuwi wong-wong padha kumpul ing lapangan,lanang,wedok
enom,tuwa,nganti tekan bocah-bocah cilik padha kumpul ing kono. Kabeh mau ora
ana sing beda kabeh nganggo busana kang sarwa padha yaiku warna
cemeng,lamun dipindhakake irenge kaya....
a. Widadari ngejawantah
b. Kamajaya tumurun
c. Gagak areraton
d. Rembulan karaenan
9. Ukara ing ngandhap punika ingkang leres manut unggah-ungguhing basa:
a. Bapak gerah talinganipun, samenika saweg priksa dhateng griya sakit.
b. Griyanipun embah ingkang cetipun ijem.
c. Ibu sampun tangi nalika kula nglilir wau enjang.
d. Bulik nyuwun priksa kula, anggen kula badhe ujian.
10. Ing ngandhap punika kalebet aksara rekan ....

a.
b.
c.
d.
11. Wadya....kompeni padha keplayu meruhi tandange tentara Republik sing mung
agegaman granggang.
a. bala c. tanduk
b. teparo d. asor
12. Aja duka dhisik menawa durung ngerti dhodhok.....
a. tuwuh c. tular
b. rukun d. selehe
13. Ukara ing ngandhap punika pundi ingkang ngginakaken basa krama alus ingkang
leres :
a. Kula diken ibu supaya sowan embah.
b. Bapak boten kersa dhahar amarga kesusu ajeng tindak.
c. Adhiku maringake layang ulem kagem Pak Sarjana.
d. Rikala embah sida,kula tasih alit.
14. Ing ngandhap punika ukara ingkang mratelakaken sesambetan suraos pamilih
inggih punika......
a. Ibu wis mundhut jeruk lan apel kanggo tilik Bu Tina.
b. Yen kowe arep menyang Riau becike numpak pesawat utawa kapal wae.
c. Jagone wis daksapu nanging kok isih katon reged.
d. Pak Narman kae pancen sugih nanging cethile ora mekakat.
15. Panyerating aksara Jawa ingkang leres:
a.
b.
c.
d.

16.
a.
b.
c.
d.
16. ....
a. c.
b. d.
17.
Seratan Jawa menika menawi kawaos ungelipun.....

a. Aja mingkur ing pitutur luhur.
b. Aja nyingkur pitutur luhur
c. Aja nyingkur ing pitutur luhur.
d. Aja mingkur pitutur luhur.
18.
a.
b.
c.
d.
18. Putra,atmaja,tanaya,yoga,sunu, siwi, punika dasanamanipun ......

a. anak c. geni
b. ula d. ati

19. i. Layangane gumantung ing wit sawo
ii. Dheweke gumun weruh wedhus asikil lima.
iii. Adhikula asring tumbas buku komik Sinchan.
iv. Papan pahargyan punika dereng tumata sae.
Ukara-ukara punika ingkang ngginakaken tembung bawa ma inggih punika ukara
ing
angka :
a. i lan ii c. ii lan iii
b. iii lan iv d. i lan iv
20. Ing ngandhap pundi ingkang kalebet tuladha tembung dwilingga salin swara:
a. Sore-sore,wira-wiri,anak-anak, gedhe-gedhe
b. Bola-bali,gonta-ganti,lola-lali, rana-rene.
c. Bebungah,sesajen,leladi
d. Cengingis,cengenges,jelalat
cekikik
21. Kowe yen arep melu piknik (atur) bapak dhisik.
a. ngaturi c. matur
b. maturan d. kaaturi
22. Ukara ing ngandhap menika ingkang jumbuh kaliyan unggah-ungguhipun, inggih
punika :
a. Sekedhap kula badhe dhahar rumiyin.
b. Bapak nembe ngendikan kaliyan ibu.
c. Embah samenika sakit wonten griya sakit.
d. Budhe dereng wangsul mangga kula aturi pinarak rumiyin.
23. Aku lunga dhisik. Basa kramanipun...
a. Kula kondur rumiyin.
b. Kula wangsul rumiyin.
c. Kula tindak rumiyin.
d. Kula kesah rumiyin.
24. Panjenengan ngasta apa ta kok sajak mbrengkut banget.
Ukara menika ngginaaken basa....
a. Ngoko lugu c. krama lugu
b. Ngoko alus d. krama alus
25. Anoman tinarka durjana mula banjur dadi perang rame.Trikaya lan Trimurda
tumekaning
lampus . Tembung lampus nggadhahi teges....
a. mati c. kalah
b. semaput d. unggul

26. Ana pocapanipun, adiguna adigang adigung, pan adigang kidang adigung pas esti,
adiguna ula iku, telu pisan mati sampyoh.
Tembang Gambuh punika guru wilangan lan guru lagunipun....
a. 7u,10o,12i,8u,8o
b. 7u,10u,12i,8o,8u
c. 8u,10u,11i,7u,8o
d. 7u,10u,12i,8u,8o
27. Ing tembang Gambuh punika ingkang nggadhahi watak adigang inggih punika :
a. Kidang c. Gajah
b. Ula d. kidang,gajah,ula
28. Witing klapa mbakyu kula matur....
Tembung ingkang trep kangge njangkepi wangsalan menika:
a.saestunipun c. sanyatanipun
b.satemenipun d. salugunipun
29. (Ing pandhapa kelurahan Pak Lurah wengi iku lagi ngendikan karo Pak Carik lan Ki
Jagabaya,sajak ngrembug perkara sing wigati banget)
Lurah :” Minangka lurah,aku ora meneng wae ngadhepi masalah iki.Aku mesthi
mikirake.”
Jagabaya :” Nuwun sewu Pak Lurah,kula kinten Pak Lurah anggenipun ngadhepi
prekawis punika boten tegas. Pangapunten Pak Lurah,panjenengan kirang
cak-cek,klelat-klelet,ngaten lho.”
Lurah :” Ora ngono Ki Jagabaya,aku ora kepingin grusa- grusu. Akeh tetimbangan
ing atiku,Ki.”
Jagabaya :” Pancen Pak Lurah, kita boten kenging grusa- grusu. Nanging boten
grusa-grusu menika boten ateges boten tegas, Lurahe. Lurahe kantun
dhawuh dhateng para nem-neman lan maringi idin dhumateng kula
supados para pemudha sami nindakaken siskamling saben ndalu.”
Ki Jagabaya, Pak carik, Pak Lurah anggenipun sami pirembagan wonten ing :
a. Ing bale Kelurahan
b. Ing Pendapa Kelurahan
c. Ing dalemipun Pak Lurah
d. Ing dalemipun Pak Carik.
30. Usulipun Ki Jagabaya kangge njagi amanipun desa inggih menika :
a. Dipunwontenaken rondha saben malem Minggu.
b. Dipunwontenaken rondha saben dinten.
c. Dipunwontenaken rondha saben ndalu.
d. Dipunwontenaken rondha seminggu kaping kalih.

31. Awakipun Dewi Sinta boten kopen amargi boten nate besus. Rikmanipun ingkang
panjang dipunore ngantos gimbal lan kotor. Punika sedaya katindakaken supados
Dasamuka boten kayungyun dhateng Dewi Sinta.
Dewi Shinta nindakaken sedaya kalawau supados....
a. Supados badanipun kotor.
b. Supados rikmanipun gimbal.
c. Supados awakipun dados kera.
d. Supados Dasamuka boten kayungyun dhateng piyambakipun.
32. i. Bapak mundhut kajeng jatos kangge ndandosi jendela.
ii.Menawi lulus kajeng kula badhe nerasaken ing sekolah kejuruan.
Tembung kajeng ing ukara ii nggadhahi teges.......
a. Karep c. Sukses
b. Kerep d.Rampung
35. Prapteng wisma sing pocung muntah kuwaya.

Tembung garba prapteng asalipun saking tembung:
a. Prapta + teng
b. Prapti + ing
c. Prapte + eng
d. Prapta + ing
36. I. Wiwit kuncung nganti gelung
II. Jago kate wanine ing tritikane
III. Asah,asih,asuh
IV. Pandom panuntun lan pangetraping Pancasila
Ukara –ukara pundi ingkang kalebet purwakanthi guru swara :
a. I lan II c. II lan III
b. III lan IV d. I lan IV
37. Dadi wong becike aja seneng Nggunggung dhiri,aja seneng nacat,lan aja seneng
memahoni marang wong liya. Nggunggung dhiri tegese.......
a. Ngrasa bodho dhewe
b. Ngrasa sing bener lan pinter dhewe
c. Ngrasa wong liya sing pinter
d. Ngrasa wong liya sing bener dhewe
Nanging gedhe pribadi Puniki lilira
Poma ywa nggunggung sireki
Sarta lan aja nacad kepati-pati
Saking serat Wulangreh pupuh Drma ing nginggil wonten sesiku ingkang kedah
dipun singkiri inggih punika :
a. nggunggung salahe wong liya

b. sengit banget karo wong liya
c. nggoleki salahe lan njumlah salahe wong liya.
d. njumlah salahe wong liya lan nyacad wong liya
39. Nora nana panggawe kang luwih gampang,
Kaya wong memaoni,
Sira eling-eling,
Aja sugih wewaonan,
Ingkang prayogi,
Isinipun sekar Durma ing nginggil :
a. Pagawean paling gampang iku nyacad. Nanging kudu dieling- eling aja seneng
nacad wong liya luwih becik iku ngelingake sapa wae kang lali.
b . Ora ana pagawean liya saliyane nacad. Nacad iku kena wae supaya ngerti
salahe wong liya
c. Ora ana wong kang ora nacad wong liya. Kabeh padha nacad sageleme dhewe
ora kena dielingake.
d.Sapa sing senenge nacad iku sejatine meri marang sing dicacad. Mula aja seneng
nacad kepati-pati.
40. Serat Wulangreh iku sawijining karya sastra anggitane :
a. Hamengkubuwana IV
b. Pakubuwana IV
c. Mangkunegara IV
d. Pakualam IV
41.
Menawi kaserat aksara latin:

a. Gedhe dhuwur kaya Gathotkaca
b. Gedhe tur dhuwur wicaksana
c. Gedhe tur duweni wibawa
d. Gedhe dhuwur gagah wicaksana
42.
Menawi kawaos ungelipun sami kaliyan :

a. Manuk muluk ing angkasa
b. Uluk ing jroning dada
c. celuk-celuk ana apa
d. uluk-uluk jroning dadha
43. Nalika Anoman badhe tumuju ing negari Ngalengka lampahipun kepalang
samudra. Anoman lajeng dipun tulungi déning Gunung Maenaka kanthi dipun
uncalaken saking pucuking redhi tumuju ing negari Ngalengka. Nalika wonten ing
gegana, Anoman kraos dipun serot saking salebeting samodra saengga lumebet

ing samodra. Pranyata Anoman dalah para panakawan dipun serot déning Ditya
Wil Kathaksini lan lajeng kaunthal lumebet ing wadhukipun raseksa prajineman
Ngalengka punika. Wadhuk lajeng kasudhet mawi kuku Waja .Ditya Wilakathaksini
sirna margalayu. Anoman lajeng nerusaken lampahipun.
Amanat ingkang saged kapendhet saking paragraf ing nginggil :
a. Tetulung dhumateng sinten kemawon ingkang mbetahaken pitulungan.
b. Mboten nindhakaken kuwajiban ingkang dipuntugasaken amargi kathah
alanganipun.
c. Mlajar saking tanggungjawab.
d. Mboten peduli dhumaten urusanipun tiyang sauger kiyambak sampun sekeca.
44. Sadangunipun wonten Taman Kaputren, namung Dewi Trijatha ingkang saged
nglelipur lan ngarih-arih supados Dewi Sinta kersa dhahar. Dewi Trijatha menika
putri atmajanipun Raden Gunawan Wibisana. Dhasar pancen pasuryanipun ayu tur
inggih alus bebudenipun. Sinaosa kaliyan Prabu Dasamuka kaleres penakanipun,
nanging Dewi Trijatha ugi boten sarujuk kaliyan tindak lampahipun Prabu
Rahwana ingkang sampun ndhusta Dewi Sinta wau. Pramila Dewi Sinta inggih
pitados kemawon dhateng Dewi Trijata, boten anggadhahi raos was sumelang. Dewi
Sinta boten rumaos was sumelang dhateng Dewi Trijatha amargi :
a. sebab Dewi Trijatha alus bebudenipun.
b. sebab Dewi Trijatha ayu rupinipun
c. sebab Trijatha kaleres penakanipun Dasamuka
d. Sebab Dewi Trijatha boten sarujuk anggenipun Dasamuka ndhusta DewiSinta.
45. Nanging yen sira nggeguru kaki
Amiliha manungsa kang nyata
Ingkang becik martabate
Sarta kang wruh ing khukum
Kang ngibadah lan kang wirangi
Sokur oleh wong tapa
Saking pethikan sekar ing nginggil menawi kita badhe padhos ilmu sasaged-saged
kaliyan tiyang ingkang nggadhahi :
a. Sugih lan kerep kesah dhateng mancanegara
b. Inggil martabatipun, ngertos ing ukum,saha remen ngibadah
c. Ahli ing ilmu agama nanging kirang anggenipun ngecakaken
d tiyang ingkang purun nampi bebungah sanajan boten hakipun.
46. Saben dina omahe dipel kareben katon resik .
Ukara ing nginggil nggadhahi sesambungan surasa :
a. Umum kusus c. sebab akibat
b. akibat sebab d. sarana tujuan
47. Angka 3459 menawi kawaos kanthi basa krama :
a. tigang ewu sekawan atus seket sanga
b. tigang ewu patang atus gangsal dasa sanga
c. tigang ewu sekawan atus gangsal dasa sanga

d. tiga ewu kawan atus seket sembilan
48. Bapak Abdul Wahab sawahe jembar, taberi nyambut gawe, .............. sing
arupa Sapi, kebo, lan wedhus uga ora etungan akehe.
a. raja lele c. raja singa
b. raja kaya d. raja kewan
49. Sang Prabu penggalihe tan jenjem, rina klawan wengi tan bisa sare.
Tegese tembung kacitak kandel .......
a. ora c. sihir
b. wangsit d. aja
50. Sambel pecel gula aren, ………….
Parikan punika bacutipun :
a. Aku anyel yen di tinggal
b. Yen wis kesel mbok ya leren.
c. Yen mangan pecel enak tenan
d. Nasib awak yen lagi apes.

BKS KLS 9 K.13 .2018-2019 PDF

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

BKS KLS 9 K.13 .2018-2019 PDF

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

TANGGAP WACANA KOORDINATOR MGMP

Temanggung, 28 Mei 2018

PASIR, S.Pd, M.Si

Kebijaksanaan Pemerintah Daerah Kabupaten Temanggung ing babagan Pendidikan,

Tumrap panyaruwe saha pamrayogi ingkang sampun katampi, pandhapuk mawantu-

Tim MGMP Bahasa Jawa

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 1

MATERI POKOK CERITA RAMAYANA

Mata Pelajaran : BAHASA JAWA

Memahami teks cerita Ramayana Anoman Duta.

3.1.1.Membaca pemahaman teks cerita wayang Ramayana.

4.1.1. Membaca pemahaman teks cerita wayang Ramayana Anoman Duta.

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 2

Sasampunipun Anoman dumugi ing tepis wiringing negari Ngalengka, Anoman

Kacarita ing tengah margi, Anoman kepanggih kaliyan Garuda Sempati

Anoman lajeng nglajengaken lampah.Sareng dumugi baluwerti Ngalengkadiraja,

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 3

Gelising cariyos, Anoman saged kapikut déning Raden Indrajid inggih

NO TEMBUNG TEGESE TEMBUNG

B. PITAKEN – PITAKEN ING NGANDHAP PUNIKA KAWANGSULANA !

1. Sinten ingkang nulungi Anoman nalika badhe datheng Ngalengka nalika

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 4

C. PIWULANG / AMANAT SAKING CARIYOS ANOMAN DUTA

NO PARAGRAF PIWULANG KANG BISA

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 5

3 Kacarita ing tengah margi, Anoman kepanggih

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 6

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 7

1. Bebasan lan saloka

a. Belo melu seton f. Tekek mati ing ulone

Tembung sing kacithak kandel ngisor iki golekana tegese !

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 8

1. Purwakanthi Guru swara,

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 9

2. Purwakanthi Guru Sastra

3. Purwakanthi Guru Basa ( Lumaksita).

Aranana kalebu purwakanthi apa ?

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 10

A. Angka-angka iki tulisen nganggo tulisan Jawa

B. Ukara ukara iki tulisen mawa aksara Jawa

1. Saben tanggal 17 Agustus mengeti dina kamardikan.

A. KAWAOSA CARIYOS ANOMAN DUTHA KANTHI LAFAL LAN

NO PARAGRAF POKOK-POKOK ISI

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 11

2. Sasampunipun Anoman dumugi ing tepis

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 12

3. Kacarita ing tengah margi, Anoman kepanggih

4. Anoman lajeng nglajengaken lampah.Sareng

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 13

5 Gelising carios, Anoman saged kapikut déning

C. KAGANTOSA PARAGRAF ING NGANDHAP PUNIKA DADOS BASA NGOKO

Anoman lajeng nglajengaken lampah.Sareng dumugi baluwerti Ngalengkadiraja,

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 14

1. Raden Rama iku putrane nata ayodya yaiku ....

4. Nalika Anoman badhe tumuju ing negari Ngalengka lampahipun kepalang

5. Sadangunipun wonten Taman Kaputren, namung Dewi Trijatha ingkang saged

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 15

Purwakanthi ing pethikan geguritan menika purwakanthi ....

a. Guru Sastra c. guru swara

BASA JAWA K 13-IX/SMP KAB TMG 16

II. JODHOKNA PERANGAN KIWA LAN TENGEN PRATELAN KANG

III. WANGSULANA KANTHI CEKAK AOS !

7. Yen katulis latin