Anda di halaman 1dari 64

BASA JAWA

Semester Ganjil
Atur Pangiring
Kanthi ngaturaken puji syukur konjuk dhumateng Allah SWT., kula saged ngrampungaken
modul pembelajaran basa Jawi menika. Wontenipun modul menika sageda migunani kangge
salah setunggale sarana tumprap kalancaran pasinaon basa Jawi ing tataran siswa SMP/MTs.
Isi kaliyan materi karakit kanthi nginakaken basa kang gampil dipunpahami amergi
ngginakaken tetembungan sarta basa padinan Jawa Timuran. Mligi ing saben wacan sampun
dilengkapi kamus alit. Bab menika langkung ngampilaken para siswa sinau mandhiri nalika
nggarap gladhen, soal-soal utawi tugas-tugas ingkang ngedhahaken siswa nindhakaken pasinaon
saking griya. Cundhuk kaliyan aturan pemerintah supados sekolah kedhah ngetrapaken pasinaon
tatap muka winates.
Modul basa Jawi menika karakit adhedhasar Kurikulum 2013 muatan lokal Jawa Timur
kanthi pengetrapan indikator-indikator ingkang sampun cundhuk kaliyan Kompetensi dasar.
Pamilihipun isi materi dipunimbangi kaliyan wontenipun wacan-wacan ingkang dislarasaken
kearifan lokal ing sawetawis wilayah Jawa Timur supados saya ngindhakaken seserepan saha
kawruh siswa mring kaunggulan wilayah. Kanthi pangajab lumantar modul menika, sageda
mbiyantu para siswa SMP/MTs anggenipun nyinau basa Jawi sarta saged nggampilaken lan
nglancaraken para siswa ugi guru anggenipun nindhakaken piwucalan basa Jawi.
Sejatosipun pangripta sampun mbudi daya murih modul menika saged sampurna,
nanging awit saking winatesipun pangertosan saha cupetipun seserepan pranyata modul menika
taksih kathah kekirangan-kekiranganipun. Pramila sapa aruh saha panyaruwe saking sinten
kemawon tansah dipunantu-antu amrih sampurnaning modul menika. Wasana mugi-mugi modul
menika wonten gina paedahipun tumrap rancanging saha kemajenganipun piwucalan basa Jawi
ing tataran SMP/MTs. Nuwun.

Pangripta

2 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Kompetensi Inti dan Kompetensi Dasar

Kompetensi Inti

1. Menghargai dan menghayati ajaran agama yang dianutnya.


2. Menghargai dan menghayati perilaku jujur, disiplin, tanggungjawab, peduli (toleransi, gotong royong),
santun, percaya diri, dalam berinteraksi secara efektif dengan lingkungan sosial dan alam dalam jangkauan
pergaulan dan keberadaannya.
3. Memahami pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural) berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu
pengetahuan, teknologi, seni, budaya terkait fenomena dan kejadian tampak mata.
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan, mengurai, merangkai, memodifikasi,
dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai
dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dalam sudut pandang/teori.

Kompetensi Dasar

1.1 Menghargai dan mensyukuri keberadaan bahasa daerah sebagai anugerah Tuhan Yang Maha Esa untuk
meningkatan pengetahuan dan keterampilan berbahasa daerah, serta untuk melestarikan dan
mengembangkan budaya daerah untuk didayagunakan sebagai upaya pembinaan dan pengembangan
kebudayaan Nasional
1.2 Menghargai dan mensyukuri keberadaan bahasa daerah sebagai anugerah Tuhan yang Maha Esa sebagai
sarana memahami informasi lisan dan tulis.
1.3 Menghargai dan mensyukuri keberadaan bahasa daerah sebagai anugerah Tuhan Yang Maha Esa sebagai
sarana menyajikan informasi lisan dan tulis
2.1 Memiliki perilaku demokratis, kreatif, dan santun dalam berdebat tentang kasus atau sudut pandang.
2.2 Memiliki perilaku percaya diri dan tanggungjawab atas karya budaya masyarakat daerah yang pebuh makna
2.3 Memiliki perlaku kreatif, tanggung jawab, dan santun dalam mendebatkan sudut pandang tertentu tentang
suatu masalah yang terjadi pada masyarakat dengan menggunakan berbagai ragam bahasa
3.1 Memahami teks hasil observasi, tanggapan deskriptif, dan eksposisi dalam bentuk informasi atau berita secara
lisan dan tulis.
3.2 Memahami struktur teks, dan unsur kebahasaan dari teks lisan dan tulis untuk menceritakan pengalaman
pribadi, profil tokoh , kegiatan, atau peristiwa.
3.3 Memahami struktur teks, unsur kebahasaan, dan pesan moral dari teks lisan dan tulis yang berupa fiksi
(wayang/ cerkak/folklor/ topѐng ḍhâlâng).
3.4 Memahami struktur teks, unsur kebahasaan, dan pesan moral lagu tembang macapat dan kreasi secara lisan
dan tulis
4.1 Menelaah dan menyunting teks hasil observasi, tanggapan deskriptif, dan eksposisi dalam bentuk informasi
atau berita secara lisan dan tulis.
4.2 Menceritakan pengalaman pribadi, profil tokoh, kegiatan, atau peristiwa dengan menggunakan tata krama.
4.3 Mengapresiasi teks fiksi (wayang/cerkak/ folklor/topèng ḍhâlâng) sesuai konteks secara lisan dan tulis.
4.4 Melagukan dan mengungkapkan pesan tembang macapat dan lagu kreasi

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 3


Petunjuk Penggunaan Modul

A. Petunjuk Siswa:
Untuk memperoleh hasil belajar yang maksimal ikuti petunjuk penggunaan modul berikut:
1. Bacalah petunjuk yang ada untuk memudahkan memahami isi materi.
2. Pahami secara seksama uraian-uraian materi yang ada pada masing-masing kegiatan belajar.
3. Gunakan dengan baik kamus kecil berisi bantuan arti kata/kalimat yang menyertai pada bacaan
untuk memudahkan memahami isi bacaan.
4. Ikuti dan lakukan petunjuk-petunjuk pada soal.
5. Kerjakan tugas formatif (soal latihan) untuk mengetahui seberapa tingkat pemahaman
terhadap materi.
6. Jika belum memahami materi yang disampaikan, bertanyalah kepada guru.

B. Petunjuk Guru:
Dalam setiap kegiatan belajar, guru berperan untuk:
1. Membantu siswa dalam merencanakan proses belajar.
2. Membimbing siswa untuk memahami materi dalam proses pengerjaan latihan.
3. Memberikan motivasi dan bimbingan untuk kemajuan belajarnya.
4. Memeriksa dengan seksama tugas-tugas dan latihan yang dikerjakn siswa.

4 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Pemetaan Materi Modul Bahasa Jawa
Kelas VII Semester Ganjil
Wulangan Tema Pengetahuan Ketrampilan Kebahasaan

1 Pariwisata  Teks tanggapan deskriptif  Menulis teks  Titi swara (Swara


 Struktur teks tanggapan tanggapan deskriptif jejeg miring)
deskriptif secara lisan dan  Menyunting teks  Jinise tembung
tulis tanggapan deskriptif
 Ciri bahasa teks  Membaca teks
tanggapan deskriptif tanggapan deskriptif
secara lisan dan tulis
 Isi teks tanggapan
deskriptif

2 Profil Tokoh  Teks profil tokoh  Menulis teks profil  Undha-usuk basa:
 Struktur teks profil tokoh tokoh pahlawan ngoko, ngoko alus
 Unsur bahasa teks profil sesuai kaidah  Ukara Tanduk, ukara
tokoh  Membaca teks tanggap
 Isi teks profil tokoh profil tokoh yang  Imbuhan (Ater-ater
telah ditulis anuswara, tripurusa)

3 Pewayangan  Teks wayang  Menanggapi isi teks  Undha-usuk basa:


 Struktur teks wayang wayang Ngoko, krama alus
 Unsur kebahasaan teks  Relevansi pesan  Basa rinengga:
wayang moral wayang tembung saroja,
 Pesan moral dalam teks dengan kehidupan tembung entar,
wayang sehari-hari tembung kawi

4 Lagu Kreasi  Teks lagu kreasi  Notasi lagu kreasi  Purwakanthi


 Struktur teks lagu kreasi  Melagukan lagu  Kata ulang
 Unsur kebahasaan teks kreasi sesuai notasi (Tembung rangkep)
lagu kreasi
 Pesan moral dalam teks
lagu kreasi

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 5


Daftar Isi
Atur Pangiring ........................................................................................................................... 2
Kompetensi Inti dan Kompetensi Dasar .................................................................................... 3
Petunjuk Penggunaan Modul .................................................................................................... 4
Pemetaan Materi Modul Kelas VII Semester Ganjil .................................................................. 5
Daftar Isi ................................................................................................................................... 6
Wulangan 1 (Tema : Pariwisata) ............................................................................................... 7
A. Mangun konteks ........................................................................................................... 7
B. Pasinaon Inti ................................................................................................................. 8
Kegiyatan 1 : Nyemak Teks Dheskripsi ......................................................................... 8
Kegiyatan 2 : Mangerteni struktur Teks Dheskripsi ...................................................... 9
Tugas 1 ......................................................................................................................... 9
Kegiyatan 3 : Mahami Unsur Basa Sajrone Teks Dheskripsi .......................................... 12
Tugas 2 ......................................................................................................................... 14
Uji Kompetensi Wulangan 1 ............................................................................................... 15
Wulangan 2 (Tema : Tokoh Kawentar) ..................................................................................... 17
A. Mangun konteks ........................................................................................................... 17
B. Pasinaon Inti ................................................................................................................. 19
Kegiyatan 1 : Mangerteni struktur Teks Profil Tokoh ................................................... 21
Tugas 1 ......................................................................................................................... 21
Kegiyatan 2 : Mahami Unsur Basa Teks Profil Tokoh .................................................... 22
Kegiyatan 3 : Njupuk Dudutan Isi Teks Profil Tokoh ..................................................... 24
Tugas ............................................................................................................................ 24
Uji Kompetensi Wulangan 2 ............................................................................................... 25
Wulangan 3 (Tema : Pewayangan) ........................................................................................... 28
A. Mangun konteks ........................................................................................................... 28
B. Pasinaon Inti ................................................................................................................. 30
Kegiyatan 1 : Mangerteni Struktur Teks Crita Wayang ................................................. 32
Kegiyatan 2 : Mahami Unsur Basa Teks Crita Wayang .................................................. 33
Kegiyatan 3 : Fungsi lan Tujuwan Teks Crita Wayang ................................................... 36
Tugas 1 ......................................................................................................................... 36
Tugas 2 ......................................................................................................................... 42
Uji Kompetensi Wulangan 3 ............................................................................................... 43
Wulangan 4 (Tema : Tembang Kreasi) ...................................................................................... 47
A. Mangun konteks ........................................................................................................... 47
B. Pasinaon Inti ................................................................................................................. 48
Kegiyatan 1 : Mangerteni struktur Teks Tembang Kreasi ............................................. 49
Kegiyatan 2 : Nemokake Unsur Basa Tembang Kreasi .................................................. 50
Materi Pengayaan : Titi swara ...................................................................................... 55
Uji Kompetensi Wulangan 4 ............................................................................................... 56
Penilaian Akhir Semester ......................................................................................................... 59
Daftar Pustaka .......................................................................................................................... 63

6 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


WULANGAN 1
Tema: Pariwisata

Kompetensi Dasar Indikator


3.1 Memahami teks hasil observasi, tanggapan 3.1.1 Menjelaskan struktur teks tanggapan
deskriptif, dan eksposisi dalam bentuk informasi deskriptif.
atau berita secara lisan dan tulis. 3.1.2 Menentukan ciri bahasa teks tanggapan
deskriptif.
3.1.3 Menyimpulkan isi teks tanggapan deskriptif.
4.1 Menelaah dan menyunting teks hasil observasi, 4.1.1 Menelaah teks tanggapan deskriptif.
tanggapan deskriptif, dan eksposisi dalam bentuk 4.1.2 Menyunting teks tanggapan deskriptif.
informasi atau berita secara lisan dan tulis. 4.1.3 Membaca hasil suntingan teks tanggapan
deskriptif.
A. Mangun konteks
Lelagon Praon reriptane Ki Narto Sabdo iki tembangna bebarengan!
PRAON
Yo kanca ing gisik gembira
alerap-lerap banyune segara
angleyak numpak paru layar
ing dina minggu ke pariwisata
alon praune wis nengah
byak byuk byak banyu binelah
ora jemu-jemu karo mesem ngguyu
ngilangake rasa lungrah lesu
adhik njawil mas jebul wis sore
witing kelapa katon awe-awe
prayogane becik bali wae
dene sesuk esuk tumandhang nyambut gawe
Sawise nembangna bebarengan lelagon “Praon” ing ndhuwur, kepriye pangrasamu?
Mesthi banjur kaya-kaya menyang pinggir segara sing ombake gumulung ngelam-elami.
Kairing tumiyupe angin saka obahe wit klapa ndhadekake rasa lungrah lesu dadi ilang.
Sadurunge miwiti sinau teks tanggapan dheskripsi luwih mligi, coba tamatna gambar
papan wisata sing ana ing wilayah Jawa iki.

Gambar 1: Guwa Maharani Gambar 2: Coban Canggu Gambar 3: Tlaga Sarangan

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 7


Sawise sliramu nyemak kanthi permati gambar ing ndhuwur, coba wangsulana
pitakonan iki manut pamawasmu!
1. Apa sliramu nate menyang papan kasebut?
2. Papan endi sing nate koktekani?
3. Kira-kira kapan pungkasan sliramu ing papan kasebut?
4. Apa ciri khas sing ana ing papan wisata kasebut?
5. Tulisen gambaran papan sing nate koktekani!

Nambah kawruh
Tanggapan dheskripsi iku gegambaran ngenani samubarang kanthi rinci lan jelas,
saengga pamaos kaya-kaya bisa ngrasakake utawa ndeleng dhewe. Dene sing digambarake
bisa papan panggonan, swasana, kewan, manungsa, papan wisata, lan liya-liyane. Tanggapan
dheskripsi uga asring ditemoni ing kedadeyan saben dina. Nalika nyritakake kanca raketmu,
sliramu mesthi ngrembug ciri-ciri khase. Bisa saka dedege, rambute, andeng-andeng, utawa
pakulitane. Nalika ana sing takon omahe pawongan sing digoleki, mesthi terus nggambarake
arahe, jarake, werna cet, pager, tanduran kang ana, utawa papan umum tartamtu sacedhake
sing bisa didadekake titikan kanggo nggampangake nggoleki. Nalika tuku sepatu mesthi
ngrembug ukuran, model, werna, utawa bahane.

B. Pasinaon Inti
Teks tanggapan dheskripsi yaiku teks sing isine nggambarake obyek (panggonan, wong,
barang, kahanan, swasana) kanthi gamblang lan rinci, tujuwane kanggo njlentrehake,
nerangake sawenehe obyek marang sing maca saengga wong sing maca kaya-kaya melu
ngrasakake, ngrungokake, ndeleng utawa ngalami apa sing wis diandharake dening penulise.

Kegiyatan 1: Nyemak Teks Dheskripsi


Pantai Klayar

Pantai Klayar minangka salah sijine obyek wisata ing kabupaten Pacitan sing nduweni
kaendahan nengsemake. Saliyane pantai Klayar uga ana wisata pantai liyane sing ora kalah
nengsemake, yaiku pantai Buyutan. Pantai Klayar dumunung ing Kecamatan Donorejo, pase

8 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


ing Desa Kalak, Kabupaten Pacitan. Menawa saka punjere kutha adohe 40 kilo meter arah
ngulon, mbutuhake wektu kurang luwih 1 jam. Pantai iki isih sajalur karo pantai Teleng Ria
sing wis dikelola kadidene papan wisata luwih dhisik.
Pantai Klayar minangka wisata banyu segara sing nduweni kaendahan alami.
Pemandhangan sing disuguhake uga beda karo papan liyane. Ing pantai Klayar tinemu watu
karang raseksa sing memper sphinx, air mancur alami dhuwure 10 meter. Pasir putih sing
gumelar, sarta wewatuan sing unik kayadene suling segara.
Para pengunjung sing pingin nglangi lan nglaras gumebyure ombak segara kudu ati-ati.
Banyu ing pantai Klayar wernane bening lan katone anteng, nanging ombake cukup gedhe.
Malah ana salah sijining mahasiswa sing klelep amerga keseret ombak. Senajan isih sepi
pengunjung, pantai Klayar wis cukup dikenal kadidene salah siji papan wisata segara ing Jawa
Timur. Pesisire sing endah, karengga pasir putih bener-bener nengsemake.

Bausastra
- endah : apik
- nengsemake : nyenengna, Ind. menarik
- punjere : pusat
- sphinx : patung raseksa saka zaman Mesir kuno
- nglaras : ngrasakake
- karengga : Ind. dihias
- gumelar : gelar, beber, Ind. hamparan

Wangsulana pitakonan-pitakonan iki!


1. Ing ngendi papan dununge pantai Klayar?
2. Sapira adohe pantai Klayar saka punjere kutha?
3. Kaendahan sing kepriye sing ditawakake pantai Klayar?
4. Watu karang raseksa ing pantai Klayar memper apa?
5. Apa sing mbedakake pantai Klayar karo papan wisata liyane?

Kegiyatan 2: Mangerteni struktur Teks Dheskripsi


Idhentifikasi
Struktur teks
tanggapan Klasifikasi
dheskripsi
Dheskripsi bagean

Teks tanggapan dheskripsi kabentuk saka struktur sing dumadi saka idhentifikasi,
klasifikasi, lan dheskripsi bagean.
1. Idhentifikasi njelasake aran, ciri-ciri utawa tandha obyek sing ana ing teks.
2. Klasifikasi nerangake perangan sing mantha-mantha manut jinis utawa klompoke.
3. Dheskripsi bagean nerangake bagean-bagean sing luwih rinci sajrone teks.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 9


Teks dheskripsi “Pantai Klayar” ing ndhuwur yen dipilah manut strukture kaya ing ngisor
iki:

Idhentifikasi
Pantai Klayar minangka salah sijine obyek wisata ing kabupaten Pacitan sing nduweni
kaendahan nengsemake. Saliyane pantai Klayar uga ana wisata pantai liyane sing ora kalah
nengsemake, yaiku pantai Buyutan. Pantai Klayar dumunung ing Kecamatan Donorejo, pase
ing Desa Kalak, Kabupaten Pacitan. Menawa saka punjere kutha adohe 40 kilo meter arah
ngulon, mbutuhake wektu kurang luwih 1 jam. Pantai iki isih sajalur karo pantai Teleng Ria
sing wis dikelola kadidene papan wisata luwih dhisik.

Klasifikasi
Pantai Klayar minangka wisata banyu segara sing nduweni kaendahan alami.
Pemandhangan sing disuguhake uga beda karo papan liyane. Ing pantai Klayar tinemu watu
karang raseksa sing memper sphinx, air mancur alami dhuwure 10 meter. Pasir putih sing
gumelar, sarta wewatuan sing unik kayadene suling segara.

Dheskripsi bagean
Para pengunjung sing pingin nglangi lan nglaras gumebyure ombak segara kudu ati-ati.
Banyu ing pantai Klayar wernane bening lan katone anteng, nanging ombake cukup gedhe.
Malah ana salah sijining mahasiswa sing klelep amerga keseret ombak. Senajan isih sepi
pengunjung, pantai Klayar wis cukup dikenal kadidene salah siji papan wisata segara ing Jawa
Timur. Pesisire sing endah, karengga pasir putih bener-bener nengsemake.

Tugas 1
Kawah Ijen

Gunung Ijen utawa luwih dikenal kanthi sebutan Kawah Ijen, yaiku salah sijine gunung
sing isih aktif nganti saiki. Gunung Ijen manggon 2.443 m saka lumahe segara, kanthi tembok
kaldera sing dhuwure 300-500m lan wis ping 4 nyemburake geni ing tahun 1796, 1817, 1913,
lan 1936. Ijen minangka salah sijine komplek gunung berapi sing dumadi saka kawah gunung
Ijen lan dataran tinggi. Kawasan iki manggon ing telung kabupaten Situbondo, Bondowoso
dan Banyuwangi.

10 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Gunung Ijen nduweni kawasan pertambangan belerang, sing nduduhna gunung iki
isih aktif lan isih bisa nyemburake kawah. Nalika ing kawasan kawah Ijen, pengunjung bisa
ndeleng para penambang sing manggul tumpukan belerang ngliwati dalan sing rumpil lan
akeh ngandhut gas beracun sing mbebayani. Kawah Ijen minangka punjere tlaga kawah
paling gedhe sadonya sing bisa mroduksi 36 juta meter kubik belerang lan hidrogen klorida
ambane kurang luwih 5.466 hektar. Kawah sing mbebayani iki nduweni kaendahan tanpa
banding diimbangi banyu tlaga werna ijo toska sing nentremna. Tlaga Ijen nduweni derajat
keasaman nol lan jerone 200 meter.
Kanggone sing seneng tantangan, menyang Gunung Ijen bisa liwat sisih lor utawa
kidul. Saka lor liwat Situbondo bablas Sempol (Bondowoso) ngliwati Wonosari terus
Paltuding. Situbondo menyang Sempol (Bondowoso) jarake kurang luwih 93 km mbutuhake
wektu kurang luwih rong jam setengah. Saka kidul, liwat Banyuwangi tumuju Licin sing jarake
15 km. Saka Licin menyang Paltuding 18 km bisa diterusake numpak jeep kurang luwih 6 km
sadurunge Paltuding amerga dalane munggah lan menggak-menggok.

Bausastra
- kaldera : fitur vulkanik sing kabentuk saka rutuhe lemah sawise
mbedhose vulkanik
- rumpil : dalanan sing angel liwatane, akeh watu-watu lancip
Sawise maca teks ing ndhuwur, saiki coba temtokna perangan struktur teks!
Struktur Teks Dheskripsi
1. Idhentifikasi
Ukarane :
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
2. Klasifikasi
Ukarane :
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 11


3. Dheskripsi bagean
Ukarane :
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

Kegiyatan 3: Mahami Unsur Basa Sajrone Teks Dheskripsi


Coba wacanen maneh luwih tliti wacan “Pantai Klayar”. Anggone maca karo
diswarakne rada banter lan pakecapan sing bener, supaya guru lan kanca liyane keprungu.
Ing kono tinemu tembung-tembung sing pamacane kadhang seje karo tulisane. Mligi ing
aksara swara (huruf vokal). Kaya tembung-tembung iki, sengaja diwenehi tandha aksarane
sing beda supaya sliramu paham. Sateruse ing wacan ora ana tandhane ning perlu
dikulinakne:
Tembung Anggone maca
minangka minƆngkƆ
wisata wisƆtƆ
papan papan
endah êndah
gumelar gumƏlar
kudu kudu
timur timUr
ati-ati ati-ati
wis wIs

Titi Swara
Titi swara tegese ngucapake tetembungan sing bener manut pakecapan ing basa
jawa. Amerga basa jawa nduweni aksara sing khas lan beda karo basa liyane. Kanggo
ngampangake anggonmu nyinaoni, diarani swara jejeg lan swara miring. Titi swara saliyane
kanggo aksara swara (huruf vokal) uga kanggo sawetara aksara konsonan.

12 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Aksara Swara (huruf vokal)

Aksara Jinise swara Katrangan Tuladha Tembung Carane Maca


swara jejeg aksara [a ] apa, sapa, kana ƆpƆ, sƆpƆ, kƆnƆ
A diwaca [Ɔ]
swara miring aksara [a] diwaca [a] aku, sapu, ora aku, sapu,ora
swara jejeg aksara [i ] diwaca [i] iki, sapi, sepi iki, sapi,sepi
I swara miring aksara [i] diwaca [I] pancing, dhuwit, pancIng, dhuwIt,
swara antarane [i] lan pamit pamIt
[e]
swara jejeg aksara [u] diwaca [u] sapu, ulam, kuku sapu, ulam, kuku
U swara miring aksara [u] diwaca [U] kangkung, irung, kangkUng, irUng,
swara antarane [u] bathuk bathUk
lan [o]
swara jejeg aksara [o] diwaca [o] toko, omah, soto, toko, omah,
kroto soto, kroto
O swara miring aksara [o] diwaca [Ö] kodhok, lombok, kƆdhƆk, lƆmbƆk,
lontong, oncor, lƆntƆng, ƆncƆr,
odol ƆdƆl
taling swara aksara [e] diwaca [ê] lele, sate, rame lêlê, satê, ramê
jejeg [...........
taling swara aksara [e] diwaca [ê] akeh, oleh, kabeh akêh, olêh,
E
miring [........... kabêh
pepet aksara [e] diwaca [Ə] asem, sepet, asƏm, sƏpƏt,
.......e.... pelem pƏlƏm
Aksara konsonan
Sebageyan aksara konsonan ing basa jawa kang kudu dibedakake yaiku aksara:
Aksara Aksara jawa Tuladha

[d] f dene, dara, dadi, dalan, dawa

[dh] d dhewe, dhalang, padha, dhorang, bedhil

[ta] t tilas, tuku, topi, tutup, saput

[tha] q klothok, kutha, glathik,

Gladhen
Wacanen maneh luwih tliti, teks “Kawah Ijen” banjur golekana tembung tembung sing
nggunakake swara jejeg lan swara miring!

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 13


Jinise tembung
Jinise tembung ing basa jawa dibedakake dadi sepuluh, yaiku:
1. Tembung aran (kata benda); manungsa, meja, kursi, kewan, lly.
a) Tembung aran sing kasat mata
Tuladha: segara, pengunjung, dalan, segara, pasir, lan sapanunggalane.
b) Tembung aran sing ora kasat mata
Tuladha: swasana, pariwisata, kabudayaan, kapinteran lan sapanunggalane
2. Tembung kriya (kata kerja); nggawa, njiwit, nulis, lly.
3. Tembung kaanan utawa sipat (kata sifat); sugih, tuwa, medhit, lly.
4. Tembung katerangan (kata keterangan); banter, mentas, sesuk, paling, banget, lly.
5. Tembung wilangan; siji, kasiji, seprapat, sethithik, salirang, lly.
6. Tembung sesulih (kata ganti);
a. Sesulih purusa; aku, kula, kowe, panjenengan, lly.
b. Sesulih pandarbe; -ku, -mu, lan –e.
c. Sesulih panuduh; iki, niki, kuwi, ngono, ngene, lly.
d. Sesulih pitakon; apa, kapan, sapa, kepriye, endi, lly.
e. Sesulih panyilah; sing, kang, ingkang.
f. Sesulih sadhengah; sawijine, apa wae,
7. Tembung ancer-ancer (kata depan); ing, dhateng, menyang, marang, dening, lan saka.
8. Tembung panggandheng (kata sambung); jalaran, sebab, supaya, nalika, nanging,
kamangka, dene, mula saka kuwi, lan mulane.
9. Tembung panyilah (kata sandang); si, sang, sri, ingkang, kang, sing, lan para.
10. Tembung panguwuh utawa panyeru (kata seru); adhuh, hah, wah, lho, hore, sokur, hus,
hla, o, lan tobat-tobat

Gladhen
Wacanen maneh luwih tliti, teks “Kawah Ijen” banjur pilahen tembung-tembung saka teks
manut jinise!

Tugas 2
Sawise sliramu paham struktur teks dheskripsi, cobanen nulis teks dheskripsi kanthi
mandhiri. Temane papan pariwisata sing ana ing dhaerahmu wae sing wis kokweruhi. Supaya
gampang, tutna pandhuan ing ingisor iki, yen isih kangelan, bisa nyuwun pirsa marang guru.
a. Nulis perangan idhentifikasi
1) Temtokna obyek wisata ing dhaerahmu sing arep ditulis.
2) Papan manggone wisata kasebut, dunung lan ancer-ancere.
3) Tulisen uga tandha utawa ciri-ciri papan kasebut.
b. Nulis perangan klasifikasi
1) Pilahen bagean-bagean saka obyek wisata kasebut.
2) Jelasna bagean umum kanthi ringkes.
c. Nulis perangan dheskripsi bagean
1) Jelasna saben bagean obyek kanthi rinci lan gamblang.
2) Wenehana tambahan informasi liya sing bisa nyengkuyung isi teks.

14 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Uji Kompetensi Wulangan 1
A. Pilihen siji jawaban sing bener!
………………………………………………. 5. Struktur teks tanggapan dheskripsi sing
Candhi Borobudhur dumadi saka 9 tataran nerangake aran lan ciri-ciri utawa tandha,
yaiku enem teras wujud pesagi lan telu wujud yaiku....
bunder, kanthi pucukan wujud cungkup ing a. idhentifikasi c. bagean
pusere. Candhi iki direnggani panel relief b. klasifikasi d. dheskripsi bagean
cacah 2.672 lan reca Budha cacah 504. 6. Perangan teks sing mantha-mantha manut
Cungkup pusere kinubengan reca Budha jinis utawa klompoke diarani….
lungguh cacah 72 sing padha dipapanake ing a. idhentifikasi c. bagean
njero stupa-stupa sing bolong-bolong. b. klasifikasi d. dheskripsi bagean
…………………………………………… 7. Tembung-tembung ing ngisor iki
1. Obyek sing dirembug teks ing ndhuwur nggunakake swara [a] jejeg ….
yaiku…. a. bait, aran, rame
a. candi Prambanan b. lumrah, ana, lampu
b. candi Ringin Lawang c. sapa, aja, kandha
c. candi Borobudur d. padhang, dadi, siji
d. candi Bajang ratu 8. Swara [e] sajrone tembung mrene padha
2. Pethikan wacan dheskripsi kasebut karo swara [e] ing tembung….
nerangake struktur teks…. a. lega, amerga, kena
a. Identifikasi c. simpulan b. sepet, banget, banger
b. deskripsi bagean d. klasifikasi c. remuk, rempu, rega
3. Ukara utama saka pethikan teks ing d. dhewe, kowe, kere
dhuwur yaiku…. 9. Tembung kang nggunakake swara [I]
a. Candhi Barabudhur dumadi saka 9 miring, yaiku….
tataran. a. sepi, wangi, asri
b. Candhi iki direnggani panel relief cacah b. iki, legi, apik
2.672 lan reca Budha cacah 504. c. iwak, sapi, wani
c. Cungkup pusere kinubengan reca d. pancing, miring, garing
Budha lungguh cacah 72. 10. Panulise swara [d] lan [dh] ing ngisor iki
d. Ing njero stupa-stupa sing bolong- bener....
bolong. a. dhewe, dadi c. sandal, dhadhi
4. Ing ngisor iki sing ora kalebu ciri-ciri teks b. tulada, dhurung d. dhulinan, dholan
tanggapan dheskriptif, yaiku…. 11. Panulise ukara iki sing bener yaiku...
a. nggambarake utawa nglukisake a. Sopo wingi sing nyileh bukuku?
sawijining kahanan. b. Kembang mlathi warnane putih.
b. nyritakake bab kang bener-bener c. Omahe Rudi pengger rel sepur
kedadeyan lan dialami. d. Aku muleh sekolah jam setengah loro.
c. nggambarake obyek kanthi cetha lan 12. Pandemi iki ndadekake papan wisata
njlentrehake rinci. padha kukut. Aksara swara [e] ing
d. gawe pamaos melu ngrasakake lan tembung “ndadekake” diwaca….
ngalami dhewe. a. pepet c. tarung
b. taling tarung d. taling

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 15


13. Sunare srengenge mantulake cahya warna Tembung kang digaris ngisor kalebu jinise
abang. Aksara [e] ing tembung sunare, tembung....
anggone maca padha karo [e] ing a. panyilah, kriya, panggandheng
tembung…. b. kahanan, panguwuh, wilangan
a. sate c. mengko c. wilangan, panyilah, kriya
b. merem d. bengi d. panguwuh, kaanan, kriya
14. Tembung ing ngisor iki sing diwaca “jejeg” 18. Ukara iki nggunakake tembung sesulih
yaiku…. pitakon….
a. sepet c. bakul a. Kula badhe dalemipun panjenengan.
b. klapa d. goroh b. Kepriye carane nggawe layangan?
15. Sing klebu tuladhane tembung c. Bukune Rizki isih takgawa.
panggandheng yaiku .... d. Sing klambi abang iku jenenge Awang.
a. apa, pira, kaya 19. Aku nyilih sepedhamu ya, sepedhaku bane
b. apik, resik, padhang bocor. Tembung sesulih ing sepedamu lan
c. karo, nalika, lan sepedhaku, kalebu sesulih…
d. loro, akeh, sepuluh a. sesulih purusa c. sesulih panuduh
16. Ing ngisor iki tembung andhahan, yaiku…. b. sesulih pandarbe d. sesulih pitakon
a. direnggani, taktuku, nyunggi 20. Enom tuwa, gedhe cilik, padha melu
b. sapu, endah, katon lomba gerak jalan. Sing ora kalebu
c. lungguh, dinane, nyanyi tembung kahanan yaiku…
d. nulis, gambar, ngecat a. enom c. lomba
17. Saben parak jam telu para mudha padha b. tuwa d. gedhe
nindhakake patrol sahur ing sasi
Ramadhan…
B. Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi patitis!
1. ….
Wite cendhek wernane abang tuwa, godhonge lancip cawang telu, ana sing pinggire ringgik-
ringgik ana sing alus. Kembange wernane abang, kaya woh, tengahe ana isine. Sejatine iki
kelopak bunga. Iya kelopak bunga iki sing nduweni kasiyat njaga kasarasan lan metabolisme
awak.
.....
Teks ing ndhuwur kalebu struktur teks dheskripsi perangan......
2. Wenehana tuladha 3 tembung kang nggunakake swara:
a. [a] jejeg b. [i] jejeg c. [u] miring
3. Teks ing ngisor iki suntingen, banjur benerna!
Soko pesiser nyawang mangidhul katon pulo-pulo seng apik banget. Ing mangsa ketiga
pulo-pulo mau yen kena sunare srengenge mantulake cahya warna semu abang, jan
nengsemake banget. Apa maneh sesawangan mau dhideleng naliko ngancik sore, wayah
srengenge meh angslop.
4. Ukara iki udalen manut jinise tembung!
a. Waah… sepatumu apik banget!
b. Minggu ngarep Pak dhe rawuh saka Medan.
5. Wenehana tuladha saukara kang nggunakake tembung:
a. Kriya b. Wilangan

16 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


WULANGAN 2
Tema: Tokoh Kawentar

Kompetensi Dasar Indikator


3.2 Memahami struktur teks, dan unsur 3.2.1 Menjelaskan struktur teks profil tokoh.
kebahasaan dari teks lisan dan tulis untuk 3.2.2 Mengidentifikasikan unsur kebahasaan teks profil
menceritakan pengalaman pribadi, profil tokoh.
tokoh , kegiatan, atau peristiwa. 3.2 3 Menyimpulkan isi teks profil tokoh
4.2 Menceritakan pengalaman pribadi, profil 4.2.1 Menuliskan teks profil tokoh dengan menggunakan
tokoh, kegiatan, atau peristiwa dengan bahasa yang sesuai kaidah.
menggunakan tata krama. 4.2.2 Membaca teks profil tokoh yang telah ditulis
4.2.3 Menceritakan profil tokoh dengan menggunakan tata
krama

A. Mangun konteks

Gambar 1: Ki Hajar Dewantara Gambar 2: Ki Manteb S Gambar 3: Susi Susanti


sumber:google.com

Gambar-gambar ing ndhuwur minangka pawongan sing gedhe banget lelabuhane


marang bangsa Indonesia. Pangorbanan lan perjuwangane ing babagan kang beda-beda
agawe majune negara saengga sebutan minangka pahlawan trep kanggo piyambake. Sebutan
pahlawan bisa disandhang sapa wae ora mung mligi ngangkat bedhil lan tumbak, ning uga
kanggone pawongan kang nduweni lelabuhan manut bidhange dhewe-dhewe.
Saliyane paraga-paraga ing ndhuwur, isih akeh paraga liyane sing nduweni
kapribadhen luhur gelem kiprah kanthi tulus manut bidang sing ditekuni. Sliramu uga bisa
ngasah kemampuanmu kanthi tekun supaya bisa andhil kanggo kemajuan nusa lan bangsa
ing bidang sing koksenengi.
Supaya luwih ngerti kepriye tokoh sing ana ing gambar ndhuwur, coba wangsulana
pitakonan-pitakonan ing ngisor iki!

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 17


1. Sebutna asmane paraga-paraga ing gambar!
2. Sapa tokoh kang gedhe lelabuhane ing bidhang pendidikan?
3. Saka paraga-paraga ing ndhuwur, paraga sapa sing kokweruhi tanggal miyose?
4. Saka paraga-paraga ing ndhuwur, paraga sapa sing kokweruhi sejarah panguripane?
5. Paraga sapa sing banget kokgandrungi (diidolakan)?

Nambah kawruh
Teks profil tokoh iku ngemot biografi saka tokoh kang ditulis. Teks iki kalebu jinise
teks naratif, umume sing ditulis yaiku kapribadhene, sejarah panguripane, uga bab-bab kang
patut dituladhani saka tokoh-tokoh kasebut.

Vidya Rafika Toyyiba

Sapa atlet sing ora bombong nalika jenenge disebut lolos Olimpiade 2020. Pangrasa
lan prestasi kasebut sing disandhang penembak mudha Vidya Rafika Rahmatan Toyyiba (18
tahun), kadidene penembak mudha Indonesia sing lolos Olimpiade 2020 saka jalur kualifikasi.
Fika nduweni tekad bisa ngarumake Indonesia ing bidhang olahraga sing paling bergengsi
sadonya.
Kabar wiwitan lolos Olimpiade 2020 keprungu nalika dheweke bubar melu Asian
Shooting Championship (ASC), Qatar, November 2019. Kasile Vidya Rafika Rahmatan Toyyiba
ngukir prestasi ing umur isih mudha dudu mung amerga kauntungan wae, ning uga amerga
saka anggone sregep latihan wiwit umur 9 tahun. Ibune Fika, sing asmane I Gusti Ayu Putu
Indra Dewi minangka atlet tembak nasional asring ngajak dheweke menyang papan latihan
lan nalika tandhing. Fika wiwitan nyoba senjata nalika dheweke kelas 3 Sekolah Dasar. Banjur
oleh kesempatan nduduhake kabisane ing Pekan Olahraga Nasional (PON) 2012 ing
Pekanbaru nalika kelas 6 Sekolah Dasar. Nanging sing paling ngumbulake jenenge nalika kasil
ngrebut rong medali emas ing Filipina. Saengga pungkasane melu Asian Shooting
Championship (ASC), Qatar, Fika kasil ngantongi tiket Olimpiade Tokyo 2020.
Remaja putri klairan 27 Mei 2001 iki wis nduduhke mental sing kuat kadidene atlet,
rasa percaya dhiri sing diduweni patut diacungi jempol. Dheweke nduweni cara dhewe
kanggo nglawan rasa wedi ing saben ajang lomba. Saiki dheweke fokus kanggo ngadhepi
pesta olahraga sadonya kasebut. Paling ora Fika melu uji coba ing telung kejuaraan, yaiku ISSF
World Cup Rifle/Pistol/Shotgun ing New Delhi, India tanggal 15-26 Maret 2020. ISSF Word
Cup Rifle/Pistol ing Munich, Jerman tanggal 2-9 Juni, lan ISSF World Cup Rifle/Pistol/Shotgun
ing Baku, Azerbaijan. Saliyane iku, uga ana test event Olimpiade Rifle/Pistol/Shotgun di
Tokyo, Jepang, 16-26 April. (sin)

18 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


B. Pasinaon Inti
Nyemak Teks Profil Tokoh
K.H Abdurrahman Wachid

Kyai Haji Abdurrahman Wahid utawa luwih akrab ditimbali Gus Dur miyos ing
Jombang, Jawa Timur tanggal 7 September 1940 kanthi asma asli Abdurrahman Adakhil, sing
tegese sang penakluk. Amerga tembung “Adakhil” ora cukup dikenal, banjur diganti “Wahid”
sabunjure luwih dikenal Gus Dur. Ditimbali Gus iku kanggo ngajeni marang putra kiai ing
pesantren sing tegese “abang utawa mas”.
Gus Dur putra pambarep, enem sasedulur saka kulawarga kinurmat. Eyang kakung
saka ramane, K.H. Hasyim Asyari, minangka pendiri Nahdlatul Ulama (NU). Sauntara iku eyang
kakung saka pihak ibu, K.H. Bisri Syansuri, guru pesantren wiwitan ing kelas putri. Ramane
K.H. Wahid Hasyim minangka sosok sing aktif ing Gerakan Nasionalis lan dadi Menteri Agama
taun 1949, sauntara ibune Ny. Hj. Sholehah minangka putri pendiri Pondok Pesantren
Denanyar Jombang.
Taun 1944 Abdurrahman Wahid pindhah saka kutha asale Jombang, tumuju Jakarta
ndherekake ramane sing kapilih minangka ketua wiwitan Partai Majelis Syuro Muslimin
Indonesia disingkat “Masyumi”. Sawise deklarasi kamardikan Indonesia tanggal 17 Agustus
1945, Gus Dur kondhur ing Jombang nganti sasuwene perang ngukuhi kedaulatan Indonesia
saka bangsa Walanda. Panjenengane bali ngetutake ramane ing pungkasan paprangan taun
1949 amerga ramane kalantik minangka Menteri Agama.
Gus Dur sekolah ing SD Kris sadurunge pindhah ing SD Matraman Perwari. Taun 1952
ramane ora njabat Menteri Agama, nanging piyambake isih tetep ing Jakarta. Taun 1953
wulan April ramane seda amerga kacilakan. Taun 1954 nutugake pendhidhikan ing sekolah
menengah sing wektu iku ora munggah kelas. Banjur ibune ngirim piyambake menyang
Yogyakarta. Sawise lulus SMP taun1957, Gus Dur miwiti pendhidhikan muslim ing sawijining
Pesantren ing Tegalrejo Magelang. Taun 1959 panjenengane pindhah menyang Pesantren
Tambakberas Jombang. Sawetara tetep nutugake pendhidhikan, piyambake uga nyambi dadi
guru sateruse dadi kepala sekolah madrasah lan jurnalis Majalah Horizon sarta Majalah
Budaya Jaya.
Taun 1963, panjenengane nampa beasiswa saka Kementrian Agama kanggo nutugake
pendhidhikan ing Universitas Al-Azhar, Kairo, Mesir. Taun 1970 ngrampungake pendhidhikan
saka Universitas Baghdad, nanging kuciwane ora oleh pengakuan saka universitas kasebut.
Sabanjure panjenengane tindhak Jerman lan Perancis sadurunge kondhur ing Indonesia taun

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 19


1971. Sabanjure aktif ing donyane penulis lan ngembangake pesantren. Karire minangka
jurnalis ing Majalah Tempo lan Koran Kompas sukses nanging dirasa ora bisa nyukupi
kabutuhan. Kanggo tambahan, piyambake dodolan kacang lan es.
Taun 1974 Gus Dur njabat Sekretaris Umum Pesantren Tebu Ireng nganti taun 1980.
Taun 1980 kakukuhake minangka Katib Awwal PBNU nganti taun 1984 lan munggah pangkat
dadi Ketua Dewan Tanfidz PBNU. Taun 1987 Gus Dur njabat Ketua Majelis Ulama Indonesia.
Ing taun 1989 panjenengane njabat anggota Majelis Permusyawaratan Rakyat RI. Lan njabat
Presiden Republik Indonesia taun 1999 tumekane taun 2001.
Nalika dadi Presiden RI, Gus Dur kagungan pendekatan-pendekatan kang beda
kanggo mrantasi masalah negara. Panjenengane kagungan simpatik linuwih marang Gerakan
Aceh Merdeka (GAM), ngayomi etnis Tionghoa, nyuwun pangapura marang kulawarga PKI
sing tilar donya, lan liya-liyane. Gus Dur uga dikenal asring nglontarake pranyatan-pranyatan
kontroversial.
Kurang luwih 20 wulan njabat Presiden RI pase tanggal 23 Juli 2001, MPR RI kanthi
resmi nglengserake Gus Dur diganteni Megawati Sukarnoputri. Taun 2004, Gus Dur ngupaya
nyalonake maneh, nanging ora lolos kesehatan dening Komisi Pemilihan Umum.
Wiwit dadi presiden Gus Dur nandhang gerah gangguan paningal, saengga surat lan
buku asring diwacakake, mangkono uga nalika nyerat kudu dibantu. Panjenengane nandhang
gerah stroke, diabetes lan gangguan ginjel nganti njalari sedane ing Rumah Sakit Cipto
Mangunkusumo, Jakarta, dina Rebo 30 Desember 2009 jam 18.45 WIB.

Bausastra
- miyos : lair
- asma : jeneng
- ngukuhi : mbelani, Ind.mempertahankan
- kakukuhake : dilantik
- panjenengane/
piyambake : dheweke
- kagungan : duwe
- kontroversial : perdebatan
- mrantasi : mareni, Ind. menyelesaikan
- nglengserake : nglereni

Gladhen
Wangsulana pitakonan-pitakonan iki manut isine wacan!
1. Kapan K.H Abdurrahman Wachid miyos?
2. Ing kutha ngendi K.H Abdurrahman Wachid miyos?
3. Sapa asma asline K.H Abdurrahman Wachid?
4. Kena apa K.H Abdurrahman Wachid luwih dikenal Gus Dur?
5. Kapan Gus Dur oleh beasiswa sekolah ing Mesir?
6. Pendekatan-pendekatan apa sing ditindhakake Gus Dur nalika dadi presiden?
7. Kepriye kapribadhene Gus Dur?
8. Sawise maca teks “K.H Abdurrahman Wachid”, patuladhan apa sing bisa kokjupuk?

20 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Kegiyatan 1: Mangerteni struktur Teks Profil Tokoh
Orientasi
Struktur Teks
Profil Tokoh Prastawa

Reorientasi
1. Orientasi yaiku bagean teks sing isine ngenalake tokoh, umume ngandharake jeneng,
papan kelairan, lan kulawargane.
2. Prastawa yaiku bagean sing ngandharake kahanan, prastawa, masalah sing tau dialami
nanging sing menjila lan duwe kesan mirunggan kang bisa didadekake tepa-tuladha.
3. Reorientasi yaiku bagean panutup lan ngandharake pandhangan lan pamawase panulis
marang tokoh sing dicritakake.
Tugas 1
Wacanen luwih tliti maneh, teks “K.H Abdurrahman Wachid” banjur pilah-pilahen manut
strukture!
Struktur Teks Profil Tokoh
1. Orientasi
Ukarane :
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
2. Prastawa
Ukarane :
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
3. Reorientasi
Ukarane :
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 21


Kegiyatan 2: Mahami Unsur Basa Teks Profil Tokoh
Unggah ungguh basa yaiku tataran basa sing ndhuweni paugeran, gumantung sapa
sing diajak guneman lan swasana utawa kahanan nalika guneman. Basa sing digunakake
nalika nulis teks profil tokoh apike nggunakake basa ngoko alus, iki kanggo ngajeni marang
tokoh kasebut. Coba gatekna katrangan ing ngisor iki.
Tataran tembung Undha Usuk Basa
(Tingkatan Kata) (Tingkat Tutur Jawa)

karo kanca sapantaran utawa kanca


1. Ngoko Alus 1. Ngoko lugu
raket
kanggo ngajeni marang wong liya
2. Ngoko alus
2. Krama
utawa sapantaran

3. Krama lugu karo wong sing wis kenal nanging


ngajeni
3. Krama Inggil 4. Krama Alus karo wong sing luwih tuwa

Ngetrapna Basa Ngoko Alus


Ing wulangan iki nyinaoni panganggone basa ngoko alus, sabanjure basa krama lugu
lan basa krama alus bakal dirembug ing pawulangan 4 bab crita wayang. Basa ngoko alus
yaiku basa ngoko sing kacampuran tembung-tembung krama inggil tumprap sing dijak
guneman utawa sing digunem. Sing dikramakake:
a. Wonge, umume arupa tembung aran lan tembung sesulih.
b. Panindake, umume arupa tembung kriya.
c. Kaduwekane, umume arupa tembung aran.
Nalika sliramu maca teks “K.H Abdurrahman Wachid”, mesthi nemokake tembung-
tembung; miyos, kagungan, piyambake, panjenengane, lan liya-liyane. Tembung-tembung iku
kalebu basa krama inggil, nanging ater-ater (awalan) lan panambang (akhiran) ora
dikramakne inggil.
Coba gatekna ukara iki!
Kyai Haji Abdurrahman Wahid utawa luwih akrab ditimbali Gus Dur miyos ing Jombang.
Tembung ditimbali lan miyos kalebu basa krama inggil. Dene tembung liyane pancet
ngoko. Amerga sing diceluk lan sing lair wong liya, yaiku Kyai Haji Abdurrahman Wahid.
Dadi tembung celuk lan lair nggunakake basa krama alus.
Gladhen
Ukara-ukara ngoko iki owahana dadi basa ngoko alus!
1. Ki Hajar Dewantara lair ing Yogyakarta.
2. R.A Kartini duwe cita-cita sing mulya.
3. Pak Budi ora ngajar amerga lara.
4. Aku mrene dikongkon mbak Rina, mbak Rina njaluk kiriman dhuwit.
5. Pak Dhe mulih wingi, nggawa jeruk limang kilo.

22 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Ater-ater Anuswara lan Tripurusa
a) Ater-ater Anuswara
Anuswara utawa swara irung (nasal) kanggo nggawe tembung tanduk (aktif). Ater-
ater anuswara cacahe ana 4 (papat), yaiku:
Ater-ater Katrangan Tuladha
anuswara
an-/n- Menawa wiwitan tembung tari, thuthuk, damu, dhodhok
t, th, d, dh = nari, nuthuk, ndamu, ndhodhok
am-/m- Menawa wiwitan tembung bengok, pancal, waca
b, p, w = mbengok, mancal, maca
any-/ny- Menawa wiwitan tembung saring, cukur, jala
c, s, j = nyaring, nyukur, njala
ang-/ng- Menawa wiwitan tembung adhuk, kokop, goreng, rokok, kluyur
a, k, g, r, l = ngadhuk, ngkokop, nggoreng, ngrokok,
ngluyur
b) Ater-ater Tripurusa
Diarani ater-ater tripurusa amerga ana sambungane karo tembung sesulih (kata
ganti orang).
Tembung sesulih Ater-ater Tripurusa Tuladha
wong kapisan dak-/tak- tuku, waca, silih
(aku, kula) = taktuku, takwaca, taksilih
wong kapindho kok-/ko- tuku, waca, silih
(kowe, panjenengan) = koktuku, kokwaca, koksilih
wong katelu di-/dipun- tuku, waca, silih
(dheweke, = dituku, diwaca, disilih
piyambakipun) pundhut, waos, ampil
= dipun pundhut, dipun waos, dipun ampil
Ukara Tandhuk lan Ukara Tanggap
a) Ukara tanduk
Ukara tanduk (kalimat aktif) yaiku ukara kang wasesane awujud tembung kriya tanduk.
Tembung kriya sing dadi wasesa ing ukara tanduk umume nggunakake imbuhan anuswara
(ny-, m-, ng-, n-) lan panambang -i utawa -ke. Jejer ing ukara tanduk biasane nindhakake
pakaryan utawa dadi paraga, dene lesan ing ukara tanduk biasane dadi “sasaran”.
Tuladha:
Maryani nyaponi latar
J W L
Adhiku ngumbulake layangan ing latar
J W L K
b) Ukara tanggap
Ukara tanggap (kalimat pasif) yaiku ukara kang wasesane awujud tembung kriya tanggap.
Jejer ing ukara tanggap padatan dadi sasaran utawa dikenani pakaryan. Wasesa ing ukara

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 23


tanggap nggunakake tembung kriya sing kawuwuhan (imbuhan) ater-ater di-, ka-, utawa
seselan -in- . Wasesa kriya tanggap nduweni ciri-ciri:
 dak-/tak- (-i, (a)ke, -ne, -ane)
 kok-/ko- (-i, -(a)ke)
 di- (i, -a)ke)
 ke- (-an)
 ka- (-an, -ake)
Tuladha:
Bukune dijupuk Surya
J W K
Sega gorenge takpangan
J W
Gladhen
Gawea 3 (telu) ukara tandhuk lan 3 (telu) ukara tanggap!

Kegiyatan 3: Njupuk Dudutan Isi Teks Profil Tokoh


Ing kegiyatan iki sliramu diajab (diharapkan) bisa njupuk dudutan (menyimpulake isi) saka
teks profil tokoh. Sadurunge sliramu njupuk dudutan teks profil tokoh kasebut, gatekna tata cara
nyimpulake isine teks ing gisor iki!
Bab-bab kang kudu digatekake nalika njupuk dudutan teks profil tokoh yaiku:
a. Mangerteni urut-urutan struktur teks profil tokoh
1. Pambuka: asal-usul profil tokoh
2. Surasa/isi
a) Riwayat pendidikan profil tokoh
b) Riwayat pakaryan
c) Kiprah lan lelabuhane
3. Panutup
a) Wekasan riwayate
b) Anugrah saka perjuwangane
b. Mangerteni ukara kang dadi topik lan punjering informasi ing sajroning paragraph.
c. Nulis dudutan ukara kang dadi punjere informasi ing sawijine perangan dadi bakune gagasan.
d. Nggathukake bakune gagasan ing antarane paragraph siji karo perangane paragraph
candhake dadi urutan dudutan sing runtut.

Gladhen
Sawise mangerteni carane njupuk dudutan saka teks profil tokoh, tulisen ing buku tugasmu
dudutan isi teks ““K.H Abdurrahman Wachid”” ing nduwur!

Tugas
Tulisen teks profil tokoh sing koksenengi nganggo basa jawa kang becik! Pilihen salah sijine tokoh
mirunggan (terkenal) sing wis kokgoleki sumbere saka buku, ariwarti, kalawarti, internet lan
sumber liyane.

24 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Uji Kompetensi Wulangan 2
A. Pilihen siji jawaban sing bener!
Susi Pudjiastuti

Susi Pudjiastuti miyos ing Pangandaran, 15 Januari 1965. Panjenengane minangka putra
putrine Haji Ahmad Karlan dan Hajjah Suwuh Lasminah. Rama Ibune dikenal kadidene pengusaha
ternak ing Jawa Tengah. Sawise sekolah nganti tingkat SMP, Susi nutugake pendhidhikane ing
SMA Negeri 1 Yogyakarta. Piyambake mutusake metu saka sekolah nalika kelas loro SMA. Pihak
sekolah ngetokake piyambake amerga aktif ing gerakan golput wektu iku. Taun 1980-an utawa
era Ore Baru, gerakan golput pancen dilarang.
Sawise ora sekolah maneh, Susi miwiti profesi kadidene pengepul iwak PT ASI Pudjiastuti
Marine Product ing taun 1983. Taun 1996 panjenengane ngedegake Pudjiastuti Marine Product
dengan produk unggulan arupa lobster kanthi merek 'Susi Brand'. Taun 2004 panjenengane
ngedhegake Susi Air sing wiwitane kanggo ngeterake muatan iwak PT ASI Pudjiastuti. Sateruse
Susi Air operasi ing limang pangkalan, yaiku Medan (Sumatera Utara), Kendari (Jakarta), Jawa
Tengah (Cilacap), Jawa Barat (Pangandaran dan Bandung), Balikpapan (Kalimantan Timur) lan
Jayapura (Papua).
Susi krama ping pindho. Garwa sing pungkasan yaiku Christian von Strombeck, sawijining
ekspatriat sing nate ngasta ing IPTN (Industri Pesawat Terbang Nusantara). Saiki Susi minangka
ibu tunggal kanthi putra telu lan wayah siji.
Susi Pudjiastuti diangkat dadi Menteri Kelautan lan Perikanan sajrone Kabinet Kerja Joko
Widodo-Jusuf Kalla ing tanggal 26 Oktober 2014. Nalika piyambake njabat Menteri Kelautan lan
Perikanan sajrone Kabinet, kagungan kebijakan sing teges tumprap pemburuan iwak ilegal.
Asmane raket kanthi istilah “tenggelamkan” sing acuane marang ukuman ngeremake
(penenggelaman) kapal-kapal asing illegal ing perairan Indonesia. Kapribadhene sing teges,
kendhel lan wani bisa dadi tuladha sing becik.

1. Pihak sekolah SMA Negeri 1 Yogyakarta 2. Sawise mutusake ora sekolah maneh, sing
ngetokna Susi Pudjiastuti, amerga…. ditindhakake Susi Pudjiastuti yaiku…
a. ora manut aturan sekolah a. Mung dolan wae ora ngerti wayah.
b. seneng tukaran karo kancane b. Ngedegna perusahaan pengepul iwak.
c. aktif ing gerakan golput c. Pindhah sekolah ing sekolah liya.
d. aktif melu lomba-lomba d. Dadi Menteri Kelautan lan Perikanan.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 25


3. Susi Pudjiastuti diangkat dadi Menteri b. kagungan
Kelautan lan Perikanan, tanggal… c. asma
a. 15 Januari 2014 d. ora
b. 26 Oktober 2014 8. Teks profil tokoh (biografi) kalebu teks….
c. 26 Januari 2014 a. dheskripsi
d. 15 Oktober 2014 b. persuasi
4. Susi Pudjiastuti raket kanthi istilah c. narasi
“tenggelamkan”, alasane yaiku… d. argumentasi
a. Menehi ijin marang kapal-kapal asing 9. Teks profil tokoh nggambarake paraga ing
legal ing perairan Indonesia. perangan….
b. Menehi ijin marang para nelayan a. wiwitan uripe
indonesia ing perairan Indonesia. b. tengahing urip
c. Menehi ukuman ngeremake kapal- c. sasuwene urip
kapal asing legal ing perairan d. pungkasane urip
Indonesia. 10. Perangan saka teks profil tokoh ing bagean
d. Menehi ukuman ngeremake kapal- panutup uga diarani….
kapal asing illegal ing perairan a. orientasi
Indonesia. b. prastawa
5. Ing ngisor iki sing ora bisa dituladhani saka c. reorientasi
tokoh Susi Pudjiastuti, yaiku…. d. pamawas
a. anggone aktif ing gerakan golput 1980 11. Perangan teks profil tokoh sing
b. tansah usaha supaya sukses lan gelem ngandharake kahanan, prastawa, masalah
rekasa sing tau dialami dening paraga tartamtu,
c. kendhel lan teges ngadhepi perkara kalebu struktur….
d. tansah urip prasaja lan apa anane a. orientasi
6. Ki Hajar Dewantara miyos ing Jogyakarta b. prastawa
tanggal 2 Mei 1889, kagungan asma asli c. reorientasi
RM Suwardi Suryaningrat. Panjenengane d. pamawas
miyos ing lingkungan kulawarga 12. Samubarang sing ditulis ing teks profil
bangsawan saka trah Kraton tokoh kanggo tujuwan….
Ngayogyakarta. Ki Hajar Dewantara a. kanggo pamer kapinteran
kepingin bisa srawung lan cedhak karo b. ndadhekake bombong (bangga)
kawula cilik, mula gelar kebangsawanane c. bisa dadi tepa tuladha
ora diagem lan ganti asma dadi Ki Hajar d. kanggo pantes-pantesan
Dewantara. 13. Umume yen ukara sing wasesane awujud
Pethilan teks ing ndhuwur kalebu struktur tembung kriya tanggap lan Jejer ing ukara
teks bagean….. padatan dadi sasaran utawa dikenani
a. orientasi pakaryan diarani ukara….
b. prastawa a. Ukara verba
c. reorientasi b. Ukara tanggap
d. pamawas c. Ukara tanduk
7. Saka teks soal no. 6 tembung-tembunge d. Ukara nomina
sing ora kalebu basa krama inggil, yaiku….
a. miyos

26 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


14. Basa ngoko sing kacampuran tembung- a. wonge
tembung krama inggil tumprap sing dijak b. panindhake
guneman utawa sing digunem, diarani…. c. kaduwekane
a. basa ngoko lugu d. ater-ater lan panambang
b. basa ngoko alus 18. Ater-ater anuswara ana ing tembung-
c. basa krama lugu tembung iki….
d. basa krama alus a. mikir, nggambar, nyawang
15. Basa ngoko alus ana ing ngisor iki,…. b. dikirim, taktuku, dakparani
a. Aku nggarap tugas bareng kancaku. c. bukune, kokwenehi, dibungkus
b. Panjenengan kalawau ngasta menapa? d. diliwati, mlaku, macet, mogok
c. Aku nyilih sepedhamu, oleh apa ora? 19. Tembung-tembung iki nggunakake ater-
d. Sawise dhahar Mas Tono mirsani TV. ater tripurusa….
16. Omonge Pak Lurah, kowe kudu budhal a. takwenehi, ndeleng, nggawa
saiki supaya ora telat. b. dakpasang, kokplayoni, ditukar
Menawa nganggo ngoko alus yaiku…. c. nyawat, nguras, dipadringi
a. Omonge Pak Lurah, kowe kudu budhal d. sapu, saring, mancing
saiki supaya ora telat. 20. Ing ngisor iki kalebu ukara tandhuk,….
b. Omonge Pak Lurah, sampeyan kudu a. Yen dikandhani wong tuwa kudu
bidhal saiki supaya ora telat. dirungokake.
c. Ature Pak Lurah, panjenengan kudu b. Senajan pandhemi, awakmu kudu
tindhak saiki supaya ora telat. sregep.
d. Aturipun Pak Lurah, panjenengan c. Suryadi nggarap lan ngirim tugas ing
kedah tindhak samenika supados internet.
mboten telat. d. Bung Karno, Presiden Indonesia sing
17. Sajrone basa ngoko alus sing ora kapisan.
dikramakne inggil, yaiku….

B. Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi patitis!


1. Sebutna struktur teks profil tokoh!
2. Jelasna struktur teks profil tokoh perangan orientasi!
3. Ukara iki owahana nganggo basa ngoko alus!
a. Anakke Bu Ratna jenenge sapa, aku lali.
b. Mas Arman diceluk ibu dikongkon mulih.
4. Gawea ukara tandhuk cacahe loro lan ukara tanggap cacahe loro wae!
5. Tulisen pendapatmu ngenani tokoh Susi Pudjiastuti!

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 27


WULANGAN 3
Tema: Pewayangan

Kompetensi Dasar Indikator


3.3 Memahami struktur teks, unsur 3.3.1 Menjelaskan struktur teks wayang/ topѐng ḍhâlâng.
kebahasaan, dan pesan moral dari teks 3.3.2 Menentukan unsur kebahasaan teks wayang/ topѐng
lisan dan tulis yang berupa fiksi (wayang/ ḍhâlâng.
cerkak/folklor/ topѐng ḍhâlâng). 3.3.3 Menyimpulkan pesan moral teks wayang/ topѐng
ḍhâlâng
4.3 Mengapresiasi teks fiksi (wayang/cerkak/ 4.3.1 Menanggapi isi teks wayang/ topѐng ḍhâlâng secara
folklor/topèng ḍhâlâng) sesuai konteks tulis.
secara lisan dan tulis. 4.3.2 Membaca hasil tanggapan teks wayang/ topѐng ḍhâlâng
4.3.3 Merelevansikan pesan moral teks wayang/ topѐng
ḍhâlâng dengan kehidupan

A. Mangun Konteks

Petruk Dadi Ratu


Kacarita, ing sacedhake tapel wates praja Ngastina madeg praja anyar kangaran
Sonyawibawa.Ratune jejuluk Prabu Durtawarna ya Prabu Gurnadur ya Prabu Thongthongsot
ya Prabu Belgedhuwelbeh.Ratu mau sekti mandraguna lan bisa ngrubah kahanan kang
maune para kawula padha kekurangan uripe dadi makmur. Akeh para kawula Ngastina kang
padha pindhah menyang praja Sonyawibawa.

Kahanan mau kang ndadekake nesune ratu Ngastina Prabu Duryudana. Ratu
Sonyawibawa wis wani mbalelamarang Ngastina. Mula Prabu Duryudana ngerigake prajurit
saperlu nglurug perang Sonyawibawa. Nalika para prajurit Ngastina tekan tlatah
Sonyawibawa padha kaget. Sawah kang maune cengkar dadi subur lan tandurane ijo royo-
royo. Para kawula padha sengkud makarya, ana sing ngluku, macul, ngepeki pari, lan liya-
liyane. Papan kang sadurunge rupa bangunan didadekake kandhang pitik, bebek, wedhus,
sapi, kang diduweki rakyat. Pokoke, praja Sonyawibawa ngutamakake kesejahteran rakyate.

28 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Nalika prajurit Ngastina mlebu kraton dipapag para punggawa praja
Sonyawibawa. Dumadi perang rame. Praja Ngastina kasoran yuda padha mlayu. Prabu
Duryudana kepikut dening Prabu Belgedhuwelbeh. Kanggo mbebasake Prabu Duryudana,
patih Ngastina, Harya Sengkuni golek bantuwan marang Pandhawa. Senajan tansah
mungsuhi Pandhawa, Prabu Puntadewa kersa bebantu. Putra Pandhawa, Gatotkaca,
Antasena, lan Bratasena maju perang. Nanging ora bisa ngalahake. Kabeh padha keplayu.

Kresna kang titisane Wisnu, prentah marang Gareng lan Bagong ngadhepi Raja
Sonyawibawa. Klakon perang rame, ora ana sing kalah ora ana sing menang. Nalika bisa
kepikut, Raja Sonyawibawa diudhari busanane badhar dadi Petruk. Pranyata Prabu
Belgedhuwelbeh iku sejatine petruk. Nalika ditakoni Kresna kok bisa dadi ratu lan sekti,
Petruk matur menawa dheweke nggawa pusaka Jamus Kalimasada. Pusaka mau ditemu
merga ceblok nalika dicolong Mustakaweni kang perang karo Bambang Priyambada.
Sadurunge dibalekake marang Prabu Puntadewa, pusaka Jamus Kalimasada dianggo
ngedekake Negara kang merjuwangake rakyat cilik.

Crita Petruk dadi Ratu nduweni pasemon kang akeh. Kayata pasemone wong sugih
anyaran, panguwasa anyaran, pasemone kawula cilik kang kepingin mulya, uga pasemone
ratu adil iku asale saka kawula alit, lan kawula cilik yen dipercaya dadi panguwasa pranyata
uga bisa.
(sumber : Jayabaya, No. 24 Pebruari 2007)
Bausastra
- mbalela : mbangkang, ora patuh
- ngerikake : ngerahake
- nglurug : nggrudug
- pasemon : nyemoni, nyindir

Nambah Kawruh
Ing ndhuwur iku minangka tuladhane crita wayang sing wis dimodhifikasi manut
krenteg lan kreasi saka pengarang. Sing baku isih ngandhut pitutur-pitutur lan nilai budi
pekerti kang bisa ditularake. Minangka salah sijine jinis crita narasi, crita wayang uga nduweni
fungsi kanggo nguri-uri kabudhayan.
Sumber crita wayang kajupuk saka buku Mahabarata lan Ramayana, kang lakon
critane nggambarake urip lan panguripane manungsaing alam donya wiwit lair tumeka ing
pati. Gegambaran kasebut kawujudake lumantar crita-crita manut lakon sing digelarake.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 29


Sajrone pagelaran wayang kulit, samubarang sing digunakake ing pagelaran wayang
ana pralambange dhewe-dhewe. Dene pralambang mau, kayata :
 wayang pralambange manungsa
 kelir pralambange langit
 debog pralambange bumi
 blencong pralambange srengenge, rembulan, lintang
 gamelan pralambange kabutuhane manungsa (sandhang, pangan, papan,
lansapanunggalane)
 kothak pralambange sangkan paran(Ind. asal usul)
 gunungan pralambange urip
 cempala pralambange jantung
 kepyak pralambange lakuning getih

Uji Kawruh
Kanggo ngukur kawruhmu bab crita wayang, coba pitakon-pitakon iki wangsulana!
1. Apa sliramu nate nonton pagelaran wayang?
2. Lakon wayang apa wae sing kokweruhi?
3. Sapa asmane dalang sing kokweruhi?
4. Sebutna jenenge paraga-paraga wayang sing nduweni watak becik lan paraga-paraga
wayang sing nduweni watak ala!
5. Saliyane wayang kulit, apa jinis wayang liyane sing kokweruhi?

B. Pasinaon Inti
Teks Crita Wayang
Srikandhi Senopati Pandhawa
Perang Baratayuda wis ngancik dina kang kaping lima. Wadyabala
Pandhawa wis sapirang-pirang kang dadi kurban, klebu Prabu Salya lan
Raden Drestajumena. Kanggo nerusakeperang, Prabu Sujudana
disengkuyung para rayine kayata Dursasana, Durmagati, Dursilawati lan
liyan-liyane, misuda Resi Bisma pinangka Senopati. Kahanan mau
ndadekake gorehe para Pandhawa, sebab saliyane Resi Bisma kuwi sekti
mandra guna, uga sesepuh para Pandhawa.Mula saka iku Pandhawa
banjur nyuwun iguh pratikel marang Prabu Kresna kanggo ngadhepi
Senopatine Kurawa.

Kalebu pambuka (orientasi); ngandarake keadeyan, papan panggonan,


nepungake para paraga, lan wewatekane paraga.

“ Arjuna, adhiku wong bagus, ana cara sing bisa kanggo ngrantasi reruwet iki, yen tha
sliramu lila.” Ngono pangandikane Prabu Kresna marang Arjuna, nalika para Pandhawa,
yaiku Puntadewa, Bima, Arjuna, Nakula, Sadewa lan Prabu Kresna nganakake pirembugan.
“ Nuwun Inggih Kakang Prabu, mangga enggal ngendika kula nglilakaken jiwa raga
kula” Arjuna sumaur.

30 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


“Yen ngono dhi, saiki kantinen ingkang garwa Dewi Wara Srikandhi, marak sowan
mrene”
Kalebu pasulayan (komplikasi); nalika ora ana sing bisa ngalahake Resi Bisma
minangka senopatine Kurawa sajrone paprangan.

Arjuna gage nyusul Dewi Wara Srikandhi ing papan pelereman ing sapinggiring tegal
Kurusetra. Nalika Sang Arjuna rawuh, Dewi Wara Srikandhi isih ngarih-arih ingkang mbakyu
yaiku Dewi Drupadi ya garwane Raden Puntadewa sing nangis amarga wis ditinggal seda
ingkang rama Prabu Salya uga Kangmase ya Raden Drestajumena.
“Yayi, Garwaku Dewi Wara Srikandhi, sliramu diutus Kangmas Prabu Kresna saiki uga
sowan ing ngarsane” , ngono Arjuna anggone ngendika karo ingkang garwa. Tanpa suwala
Dewi Srikandhi ndherekake ingkang garwa.
Sawise tekan ngarep Prabu Kresna lan para kadang Pandhawa. Prabu kresna banjur
ngendikan “ He, Wara Srikandhi, dinane iki wadyabala Pandhawa butuh senopati kanggo
ngadhepi Resi Bisma, ora ana liya sing bisa nandhingi kajaba amung sliramu, apa kira-kira
sliramu sanggup ngayahi jejibah iki?”
“Nuwun Kakang Prabu, kula ingkang boten sarujuk menawi adhi Wara Srikandhi kedah
jumeneng senopatinipun Pandhawa, aluwung kula piyambak ingkang majeng dados
senopati” Arjuna gage nyaut pangandikane Prabu Kresna.
“Inggih Kaka Prabu, kula sagah dados senopatinipun Pandhawa, mbelani negara
ngantos pecahing dada, wutahing ludira, ngiras malesaken sedanipun Rama Prabu Salya ugi
kadang kula sepuh Kangmas Raden Drestajumena” Srikandhi nyaguhi kanthi tatag.
“Lha, gene Srikandhi saguh lho, mula dhimas Arjuna aja kokpalangi tekade garwamu,
ngertia dakcritani, supaya sliramu ora mangu-mangu ing perkara iki. Prabu Kresna sing
setemene pinangka titisane Batara Wisnu, banjur nyritakake lelakon sing wis kawuri lan sing
bakal kelakon.
Jaman semono ing negara Pancala ana sayembara pilih, yaiku sapa bae sing bisa
menangake sayembara mau bakal dipundhut garwa dening putri kedaton, yaiku Dewi Amba,
Dewi Ambika lan Dewi Ambalika. Resi Bisma nalika semana isih asma Dewabrata, bisa
menangake sayembara, banjur putri telu mau diboyong ing negara Astina. Satekane Astina
putri telu mau dipasrahake ingkang rayi Sang Abiyasa pinangka garwane. Dewi Ambika lan
Dewi ambalika bisa nrima kanyatan mau.
Ing Tembe Dewi Ambalika peputra Raden Pandu Dewanata ya ramane Pandhawa,
Dewi Ambalika Peputra Kurawa. nanging dewi Amba ora kersa nrima kahanan mau lan tetep
nyuwun dipundhut garwa Sang Dewabrata, Dewabrata sing wis kadhung janji karo ingkang
Ibu Dewi Gangga ora bakal krama, ora gelem nampa kersane Dewi Amba.
Kanggo nyabarake kersane sang Dewi Dewabrata ngagar-agari nganggo jemparing.
Eloking lelakon Jemparing lumepas, ngenani jajane sang Dewi, dewi Amba seda sanalika.
Sasedane dewi Amba ana swara ing angkasa tumuju marang Dewabrata, yen besuk ana
perang gedhe ing antarane darah Kuru, bakal ana wanita sulistya ing warna, sekti
mandraguna, pinangka senopati perang, yaiku titi wancine Dewi Amba nagih janji pati
marang Dewabrata. Saiki perang gedhe mau wis kelakon ngancik dina kang kaping lima,
Dewabrata ya Resi Bisma madheg dadi senopatine Kurawa, ya mung Dewi Wara Srikandhi

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 31


sing bisa nandhingi kridhane Resi Bisma, jer satemene Dewi wara Srikandhi iku titisan Dewi
Amba sing bakal nagih janji.
Krungu critane Prabu Kresna, Raden Arjuna nglenggana lan paring palilah marang
garwane dadi senopati wanita, ing perang Baratayuda. Sanalika uga Dewi Srikandhi nyuwun
palilah, kanggo nyamektakake wadyabala Pandhawa, maju perang. Ora nganti setengah
dina wadyabala Kurawa akeh kang nemahi tiwas, sing isih urip kocar-kacir, salang tunjang
mlayu ninggale pabaratan.
Weruh kahanan mau Resi Bisma mentang langkap nyarirani tindak ing satengahe
paperangan. Bareng weruh yen sing dadi senopati Dewi Srikandhi, lemes otot bebayune,
kelingan lelakon sing wis kawuri. Ndadekake lena lan kena puluhan jemparinge Dewi Wara
Srikandhi sakala nglumpruk tanpa daya lan sambat nyuwun seda marang Dewi Wara
Srikandhi. Meruhi Resi Bisma kasoran, wadyabala Kurawa lan Pandhawa nglereni anggone
perang. Kabeh tetawang tangis ngubengi sang Resi ingkang nandang kasangsaya.

Kalebu pangudhare prakara (resolusi); prakara wis bisa dirampungake kanthi


anane Srikandi kang dadi senopati Pandhawa.
“He, wayah ingsun Pandhawa lan Kurawa, weruha sira kabeh yen ta panandhangku iki,
saka anggonku ngundhuh wohing pakartiku pribadi nalika semono, mula dadia kaca benggala.
Lan welingku marang sliramu Srikandhi, dadi wanita kang teteg, tanggon anggonmu mbelani
jejeging bangsa lan nagara, dadia wanita utama, aku uga ngaturake panuwun sliramu wis
nyampurnakake janjiku” bubar ngendikan, Resi Bisma seda, dikupeng kabeh putra wayah
Pandhawa uga Kurawa. Kanggo sauntara perang Baratayuda sirep.

Kalebu panutup (koda); ing pungkasaning crita, diandharake pitutur kanggo para pamaos.

Bausastra
- wadyabala : prajurit kang melu perang
- nyengkuyung : menehi dukungan
- rayi : adhi
- misuda : ngukuhake, Ind. menobatkan
- goreh : ora jenak, Ind. resah
- iguh pratikel : pamrayoga, usul, saran

Kegiyatan 1: Mangerteni Struktur Teks Crita Wayang


Teks crita wayang kalebu jinise crita narasi, sing umume nduweni struktur teks kaya ing
ngisor iki:
a. Pambuka (orientasi)
Tahapan iki kawiwitan saka nepungake paraga lan latar sajrone crita, kaya dene latar
panggonan, wektu, lan swasana.
b. Pasulayan (komplikasi)
Pasulayan (komplikasi)minangka urutan kedadeyan kang dihubungakeanane sebab akibat.
Prakara-prakara kang dialami paraga utama nganti konflik. Ing perangan iki wiwit anane
perkara kang dialami dening paraga utama.

32 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


c. Prakara (Klimak)
Ing bagean struktur teks klimak ngandarake perkara kang tambah ruwet lan ngambra-ambra.
Perkara kang diadhepi dening paraga utama tambah gedhe.
d. Pangudhare prakara (resolusi)
Ing tahapan iki prangripta njlentrehake solusi sakapasulayan (konflik-konflik) kang dialami
paraga. Bisa diarani ing bagean iki perkara wis bisa diwudari utawa dirampungi.
e. Panutup (koda)
Minangka dudutan kang bisa kapethik saka wacan sing njelasake anane pitutur luhur sing
bisa dadi patuladhan.
Gladhen
Kanggo ngukur pemahaman anggonmu maca crita wayang ing ndhuwur coba pitakonan-
pitakonan iki wangsulana.
1. Apa irah-irahane crita wayang sing kok waca?
2. Srikandhi kuwi putrane sapa?
3. Pira sedulure Srikandhi, sebutna!
4. Sapa asmane garwane Srikandhi?
5. Sapa kang dadi senopatine bala Kurawa?
6. Pandhawa nyuwun iguh pratikele sapa kanggo ngadhepi senopatine Kurawa?
7. Pungkasane sapa kang dadi senopatine Pandhawa?
8. Manut critane, ing ngendi papan panggonan kedadeyan perang Baratayudha?
9. Kepriye manut panemumu kedadeyan ing crita kasebut?
10. Pelajaran apa kang bisa dipethik saka crita kasebut?

Kegiyatan 2: Mahami Unsur Basa Teks Crita Wayang


Umume kaya teks wacan fiksi lan narasi liyane, teks crita wayang mesthi nggunakake
tembung katrangan (wektu, panggonan, kahanan), tembung kriya, lan jinise tembung liyane.
Panulise lakon crita uga runtut, migunakake basa-basa rinengga lan paesan supaya ora mboseni.
Sing kalebu basa rinengga iku akeh, kayata basa kawi, tembung saroja, tembung garba, tembung
entar, paribasan, dasa nama lan liya-liyane. Nanging ing pasinaon iki sliramu bakal nyinaoni basa
kawi lan basa krama sing mligine ana ing crita wayang. Luwih jelas maneh semaken bab basa
kawi, tembung saroja, tembung garba, lan basa krama alus ing ngisor iki.

Basa Kawi
Basa kawi diarani basa kasusastran, tembung-tembung basa kawi asring digunakake ing
pagelaran wayang, adicara adat jawa kayadene acara palakrama. Akeh tembung-tembung basa
kawi kang isih ditemokake ing prasasti. Tembung-tembung basa kawi uga isih lumrah digawe
jeneng wong, sesanti lembaga-lembaga pamrentahan, lan liya-liyane.
Tuladha:
 Katon Bagaskara, tegese ketok srengenge
 Rini Paramita, tegese bocah wadon sing sampurna
 Adi Sucipta, tegese pikiran sing apik lan becik
 Widya mandala, tegese bumi kapinteran

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 33


Tembung Saroja
Tembung saroja yaiku tembung loro sing padha tegese utawa meh padha tegese, kang
dianggo bebarengan gunane kanggo mbangetake tegese. Gatekna antarane tembung wiwitan
lan tutuge.
Tuladha:
 [tata] lan [krama] dadi tembung saroja tata krama
 [sopan] lan [santun] dadi tembung saroja sopan santun
 [ayem] lan [tentrem] dadi tembung saroja ayem tentrem
 [jiwa] lan [raga] dadi tembung saroja jiwa raga

Tembung Garba
Tembung garba yaiku tembung loro utawa luwih sing digandheng dadi siji kanthi cara
ngilangi wandane (suku kata).
Tuladha:
 aneng, saka tembung ana + ing
 sarwendah, saka tembung sarwa + endah
 mring, saka tembung marang+ ing
Ayo ditliti maneh bareng-bareng wacan wayang “Srikandhi Senopati Pandhawa” ing
ndhuwur. Ing kono ana tembung wadya bala, jiwa raga, lan salang tunjang. Tembung-tembung
kasebut kalebu tembung saroja. Menawa disetitekake, tembung-tembung saroja iku gampang
titenane. Umume antarane tembung kasiji lan kaloro nduweni uni kang memper.
Saliyane iku uga ana tembung jaja, krida, palilah, samekta, pabaratan, lan asor. Tembung-
tembung iki kalebu tembung kawi. Coba golekana tegese kasebut!

Basa Krama Lugu lan Krama Alus


Sliramu wis nyinaoni basa ngoko alus ing wulangan 2. Ing wulangan iki tambah kawruh
manek basa krama lugu lan krama alus. Waspadhakna tembung: Perang Baratayuda wis ngancik
dina kang kaping lima. Ora nganti setengah dina wadyabala Kurawa akeh kang nemahi tiwas.
Ukara iki tembunge ngoko kabeh, mula ukarane diarani ngoko lugu.

Menawa tembung-tembunge ngoko kecampuran krama, ukarane diarani ngoko alus.


Kaya ing tembung:

“Yayi, Garwaku Dewi Wara Srikandhi, sliramu diutus Kangmas Prabu Kresna saiki uga sowan ing
ngarsane”

Tembung garwa, diutus, sowan, ngarsane iku kalebu tembung krama. Dene tembung saiki, uga,
ing iku kalebu tembung-tembung ngoko.

Gatekna tembung: “Nuwun Kakang Prabu, kula ingkang boten sarujuk menawi adhi Wara
Srikandhi kedah jumeneng senopatinipun Pandhawa, aluwung kula piyambak ingkang majeng
dados senopati”. Ing ukara kasebut tembung-tembunge krama alus.

Supaya luwih jelas wacanen katrangan ing ngisor iki:

34 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


1. NGOKO LUGU
Basane ngoko, ora kacampuran tembung-tembung krama.
Panganggone:
 Padha kanca, sadrajat (sebaya).
 Marang wong sing luwih enom.
Tuladha: Kowe arep lunga menyang endi?

2. NGOKO ALUS
Basane ngoko, kacampuran krama inggil kanggo wong sing dijak guneman lan sing
digunem. Ater-ater lan panambang ora dikramakna inggil.
Sing dikramakna:
a. Wonge, umume arupa tembung aran lan tembung sesulih.
b. Panindake, umume arupa tembung kriya.
c. Kaduwekane, umume arupa tembung aran.
Panganggone:
 Sedhulur enom marang sedhulur tuwa.
 Wong kapernah tuwa marang wong enom sing drajate luwih dhuwur.
 Wong sadrajat sing padha ngajeni.
Tuladha: Panjenengan arep tindhak menyang endi?

3. KRAMA LUGU
Basane krama lugu, ora dicampuri ngoko lan krama inggil. Ater-ater lan panambang
dikramaake.
Panganggone:
 Wong sadrajat sing durung raket (akrab).
 Wong kang durung kenal.
Tuladha: Sampeyan badhe kesah ten pundi?

4. KRAMA ALUS
Basane luwih alus lan ngajeni. Sing dikramakake wonge, panindake, lan kaduwekane.
Awake dhewe ora dikramakake.
Panganggone:
 Wong enom marang wong tuwa.
 Marang wong sing dhuwur drajate.
Tuladha: Panjenengan badhe tindhak pundi

Gladhen
Pilihen: A. Basa ngoko lugu
B. Basa ngoko alus
C. Basa krama lugu
D. Basa krama alus
A. Basa kang digunakake:….
1. Bocah padha bocah sing durung ngerti unggah-ungguh.
2. Wong omong-omongan karo sapadha-padha sing wis akrab.
3. Ibu marang bapak sing wis kulina ngoko.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 35


4. Murid marang gurune.
5. Wong enom utawa bawahan marang wong tuwa/ atasane.
6. Wong ngomong dhewe utawa nggremeng.
7. Simbah marang putune.
8. Sedulur enom marang sedulur tuwa.
9. Marang sakanca/ sapantaran.
10. Guru marang muride.
B. Ukara-ukara ing ngisor iki nggunakake basa apa?
1. Mas Budi, mengko apa sida tindak menyang Surabaya?
2. Wis yahmene kok durung sare, apa durung ngantuk.
3. Kula mriki wau dikengken adhik, amargi adhik nedi kintunan arta.
4. Adhik saiki ora nang omah, amarga diutus ibu menyang toko.
5. Sing rawuhe telat mesthi ora keduman, mau pak lurah wis ngendikan.
6. Sampeyan wau tilem ten pundi, dipadosi kok mboten wonten.
7. Jare mau sambat luwe, iki takgawakna sega.
8. Panjenengan ora ngasta apa-apa?
9. Kowe sida nerusna sekolah nang SMA?
10. Panjenengan putranipun sinten, kula kok dereng nate kepanggih.
C. Ukara nganggo ngoko lugu ing ngisor iki owahana dadi basa krama alus!
1. Sida melu nang omahe bulik?
2. Kowe sida mulih saiki?
3. Nek luwe, ndhang mangan.
4. Aku jalukna dhuwit ibu, kanggo tuku sepatu.
5. Pak dhe teka malang nggawa apel.
6. Surat iki wenehna Pak Lurah!
7. Bapak mulih jam lima sore.
8. Nyilih sepedhamu, oleh apa ora?
9. Aku lagi mangan sega rawon, Ibu mangan sega soto.
10. Sapa sing lagi turu ning ruang tamu?

Kegiyatan 3: Fungsi lan Tujuwan Teks Crita Wayang


Sajrone maca crita mligine crita wayang, saliyane bisa kanggo kasenengan, ngisi wektu
longgar, uga kudu bisa njupuk pitutur-pitutur kang ana ing crita kasebut. Saliyane iku uga kudu
bisa nemokake sambung rapete isi crita karo panguripan sadina-dina. Amerga saka kono bisa
methik nilai-nilai budi pakerti/ pesen moral.
Salah sijine saka crita “Srikandhi Senopati Pandhawa” ing ndhuwur bisa nuladhani wateke
paraga Srikandhi kang tatag lan tanggon, sanggup mbelani bangsa nagarane, ora perduli jejere
wanita utawa priya. Tegese saben warga kuwi kudu mbelani negarane ing kahanan apa wae.

Tugas 1: Nemokake struktur teks narasi crita wayang


Sawise mangerteni carane nemokake struktur teks fiksi, pilihen crita wayang ing ngisor iki, banjur
coba jlentrehna struktur teks saka crita wayang pilihanmu!

36 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


CRITA WAYANG 1
SUMANTRI NGENGER

Ing pertapan Jatisrana, ana pandhitaaran Begawan Suwandhagni. Sang Begawan nduwe
anak loro lanang kabeh aran Bambang Sumantrilan Raden Sukasrana. Bambang Sumantri wujude
satriya bagus, dene Raden Sukasrana wujude butabajang utawa buta cebol sing nggilani. Sanajan
rupane nggilani nanging Bambang Sumantri tresnabanget marang adhine. Samono uga Raden
Sukasrana.
Nalika Sumantri wis diwasa, Begawan Suwandhagni ngendika supaya Sumantri ngenger
utawa suwita menyang Negara Maespati. Sumantri sendika dhawuh. Lakune didherekake
punakawanpapat Semar, Gareng, Petruk lan Bagong. Begawan Suwandhagni nitipake sanjata
Cakra darbekePrabu Harjuna Sasrabahu supaya dibalekake.Lakune Bambang Sumantri kandheg
amarga Raden Sukasrana kepengin melu. BambangSumantri banjur ngarih-arih adhine nganti
turu. Sawise adhine turu, Bambang Sumantri budhalnilapake adhine menyang Negara Maespati.
Ing Negara Maespati Sang Prabu Harjuna Sasrabahu lagi ngrembug bab arepe mupu
sayembarane Dewi Citrawati ing Negara Magada. Dewi Citrawati nganakake sayembara, sapa
singbisa menehi srah-srahan putri dhomas cacah wolungatus bakal dadi bojone. Nalika lagi
padharembugan katungka sowane Bambang Sumantri. Bambang Sumantri matur arep suwita
marang PrabuHarjuna Sasrabahu. Prabu Harjuna Sasrabahu gelem nampa suwitane Sumantri
lamun dheweke bisamupu sayembarane Dewi Citrawati. Sumantri nyaguhi banjur budhal
menyang Negara Magada.
Ing Negara Magada, wis akeh para raja lan satriya sing ngleboni sayembara. Padha-padha
gedhe kekarepane, padha-padha ora gelem ngalahe wasana dadi perang rame. Pungkasane para
rajalan satriya kalah kabeh karo Sumantri jalaran dheweke migunakake sanjata Cakra. Para raja
telukanpadha pasrah putri boyongan nganti cacah wolungatus. Sumantri klakon mboyong Dewi
Citrawatikanthi srah-srahan putri dhomas cacah wolungatus.
Rumangsa bisa ngalahake ratu sewu negara, Sumantri dadi gumedhe, umuk, kemaki.
Ingbatin dheweke rumangsa menangan mula banjur thukul niyate arep nelukake Prabu Harjuna
Sasrabahu.
“Ratu sewu negara bae padha keyok kabeh karo aku, genea aku ndadak suwita
marangPrabu Harjuna Sasrabahu? Kena ngapa ora tak telukake pisan dadi andhahanku?” ngono
batine
Sumantri kandha. Sumantri banjur nulis surat panantang marang Prabu Harjuna Sasrabahu
landipasrahake marang patihe Prabu Harjuna Sasrabahu sing ndherekake lakune saka praja
Maespati.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 37


Prabu Harjuna Sasrabahu mung mesem nampa panantang saka Sumantri. Dheweke
enggal methukake lakune Sumantri. Sumantri lan Prabu Harjuna Sasrabahu perang rame. Padha
sektine, padha terngginase. Perange nganti pirang-pirang dina. Sumantri kekeselen banjur
kepengin ngrampungi perange karo Prabu Harjuna Sasrabahu. Dheweke enggal ngetokake
sanjata Cakra arepditamakake marang Prabu Harjuna Sasrabahu. Sanjata Cakra kuwi sejatine
duweke Prabu HarjunaSasrabahu. Nalika lair Prabu Harjuna Sasrabahu wis nggawa sanjata Cakra,
amarga dheweke sejatinetitisane Bathara Wisnu. Nalika semana sanjata Cakra disilih pamane,
Begawan Suwandhagni.
Weruh sanjata Cakra ing tangane Sumantri, sakala Prabu Harjuna Sasrabahu nesu. Prabu
Harjuna Sasrabahu triwikrama utawa malih dadi buta gedhene sagunung. Sanjata Cakra disaut
banjurdiuntal. Buta ngamuk gereng-gereng arep ngremuk Sumantri sing kemaki.
“Sumantri, kowe satriyapicek, watekmu ala, melik barange liyan. Satriya wingi sore
kemaki wani nantang Ratu Gustine. Takremet pisan remuk kowe Sumantri!”
Weruh Bathara Wisnu nesu, Sumantri ndheprok, lemes ora duwedaya. Nalika Sumantri
disaut Brahala, Bathara Narada tumurun ngarcapada nyapih satriya loro. Butalilih badhar dadi
Prabu Harjuna Sasrabahu.
Sumantri banjur ditundhung lunga. Pasuwitane bisa ditampa maneh menawa dheweke
bisamuter utawa mindhah Taman Siwedari menyang Negara Maespati. Taman Sriwedari kuwi
taman ingkahyangan Nguntara Segara, kahyangane Bathara Wisnu. Sumantri sing wis ilang
kasektene amargakoncatan sanjata Cakra banjur klunuh-klunuh lunga saparan-paran, karepe
arep wadul bapake,Begawan Suwandhagni.
Lakune Sumantri kepethuk Raden Sukasrana sing nyusul lungane. Sumantri nyritakake
kabehlelakone marang Sukasrana. Sukasrana mesem krungu critane Sumantri.
“Nek mung utel aman we, ampang akang,” kandhane Sukasrana karo ngguyu ngakak.
“Tenan, Yayi? Kowe bisa muter Taman Sriwedari?” kandhane Sumantri.
“Isoh ae, Akang. Uwi ampang!”
“Adhiku, Dhi Sukasrana. Tulungana aku ya, Dhi!” kandhane Sumantri memelas.
“Aku isoh utel aman Iwedali ning ana alate, Akang.”
“Apa syarate, Dhi?”
“Aku engen elu owe, Akang. Aku elu uwita Abu Aluna Asa.”
“Kowe kepengin melu aku suwita Prabu Harjunasasra?”
“Iya, Akang.”
“Iya, Dhi. Angger si Adhi bisa muter Taman Sriwedari mesthi tak ajak suwita menyang
Maespati.”
“Enan, Kang? Owe anji Kang? Owe ola apusi?”
“Iya Dhi, pun kakang janji ora bakal ngapusi!”
“Yoh, Akang. Entenana edhela ya?”

Sukasrana banjur muja semedi. Sanajan rupane ala nanging gedhe prihatine. Sedhela wae
taman Sriwedari wis pindhah menyang alun-alun keraton Maespati, gawe gegere wong sanagara.
Sawise klakon muter Taman Sriwedari, Sumantri ditampa suwita ing Negara Maespati dadi patih,
aranPatih Suwanda. Sukasrana diajak Sumantri menyang Negara Maespati nanging dipenging
ngetok, amarga Sumantri isin duwe adhi wujud buta cebol sing rupane nggilani. Sukasrana
dikongkonmanggon lan ndhelik ing sajroning taman.

38 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Nalika Dewi Citrawati ninjo kahanane lan kaendahane Taman Sriwedari, dheweke njerit-
jeritkamigilan weruh ana buta bajang ing jero taman. Dewi Citrawati banjur lapuran marang
Prabu HarjunaSasrabahu. Sang Prabu dhawuh marang Sumantri supaya nyingkirake buta bajang.
Sumantri sing wisnggraita menawa buta sing dikarepake kuwi adhine, Sukasrana, banjur budhal
mlebu taman.Tekan ing jero taman, Sumantri nesu-nesu ngunek-ngunekake adhine sing medeni
DewiCitrawati. Sukasrana dikongkon bali menyang pertapan. Sukasrana ora gelem amarga wis
dijanjenidening Sumantri arep diajak suwita ing Negara Maespati. Sumantri gregeten. Sukasrana
diagar-agari panah dikongkon bali. Sukasrana tetep ora gelem bali malah nyedhak nagih janjine
Sumantri.Ngantisuwe anggone eyel-eyelan, pungkasane panah mrucut saka tangane Sumantri
lan nancep ingdhadhane Sukasrana. Sukasrana mati. Kuwandane ilang musna, ninggal sepata.

“Kakang Sumantri! Tega temen kowe karo aku, Kakang. Kowe mblenjani janji, Kakang.
Akuora trima. Utang pati nyaur pati. Eling-elingen mbesuk yen kowe perang tandhing karo ratu
buta sakaNgalengka, ing kono tumekane piwalesku, Kakang. Wis kakang, tak enteni ing lawange
surga.
Sumantri gela, Sumantri sedhih. Nanging kabeh mau barang wis kebacut. Katresnane
marangadhine ilang amarga saka drajat lan pangkat. Wateke ala seneng nyidrani janji. Janji bekti
marang ratugustine, diblenjani. Janji nresnani adhine, diblenjani. Janji ngajak adhine, diblenjani.
Kabeh mau mungamarga melik drajat pangkat lan kamukten. Besuk patine sumantri dikemah-
kemah Prabu Rahwanaratu buta saka Ngalengkadiraja.
https://caritawayang.blogspot.co.id
Bausastra
- katungka : kesusul, kaselak
- nelukake : ngalahake, Ind. menaklukkan
- nggraita : nganggit, ngira
- kuwandane : raga, badhane
- sepata : sumpah, ipat-ipat
- nyidrani : ingkar
- melik : pepinginan
CRITA WAYANG 2
BIMA BUNGKUS

Duhkitaning Prabu Pandu lan Dewi Kunthi jalaran laire ponang jabang bayi kang awujud
bungkus. Tan ana gegaman kang kuwawa kanggo mbedhah bungkus. Kurawa uga melu cawe-
cawe arsa mecah bungkus, sanadyan amung lelamisan, bakune arsa nyirnaaken si bungkus.
Wisiking dewa sang bungkus den bucal ing alas Krendawahana.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 39


Ing pertapan Wukir Retawu Bagawan Abiyasa kasowanan Raden Permadi kang kadherekaken
punakawan papat.
“Kanjeng Eyang, kadospundi nasibipun Kakang Bungkus, sampun sawetawis warsa mboten
wonten suraos ingkang sae, bab menika Eyaang, andadosaken duhkitaning Kanjeng Ibu Kunthi…”
Tartamtu Sang Winasis kang pancen luber ing pambudi sampun pirsa apa kang dadi lakon.
“Putuku nggeeer...Permadi, mangertiya jer kakangmu nembe nglakoni karmane, ing tembe
kakangmu Si Bungkus bakal dadi satriya utama, lan bakal oleh apa kang sinebut wahyu jati…”
Anane Si Bungkus ndadekake gegering suralaya. Bumi gonjang ganjing kadya binelah,
samodra asat. Ing Suralaya, Batara Guru nimbali Gajahsena, putra sang batara kang awujud gajah,
kautus mecah si bungkus saengga dadi sejatining manungsa. Sang Guru ugi angutus Dewi Umayi
nggladhi kawruh babagan kautaman marang si bungkus.
Purna anggennya peparing ajaran marang si bungkus, Dewi Umayi aparing busana arupa cawat
bang bintulu abrit, ireng, kuning, putih, pupuk, sumping, gelang, porong, lan kuku Pancanaka.
Salajengipun, Gajahsena mbuka bungkus. Pecahing bungkus dados sapatemon kekalihipun, kaget
dados lan perangipun. Binanting sang Gajahsena. Sirna jasad sang gajah. Roh lan daya
kekiatanipun manjing jroning angga sang bungkus.
Karawuhan Betara Narada. Si Bungkus tumakon marang Sang Kabayandewa,
“Heemmm, aku iki sapa?”
“Perkencong, perkencong waru doyong, ngger, sira kuwi sejatine putra nomor loro ratu ing
Amarta Prabu Pandudewanata. Sira lahir awujud bungkus, lan kersaning dewa sira kudu dadi
satriya utama…, lan sira tak paringi tetenger Bratasena ya ngger…”
Rawuhipun Ratu saking Tasikmadu kang nyuwun senjata pitulungan marang Bratasena
kautus nyirnakaken raja raseksa aran Kala Dahana, Patih Kala Bantala, Kala Maruta lan Kala Ranu.
Para raseksa sirna. Sekawan kekiatan saking raseksi wau nyawiji marang Raden Bratasena, inggih
punika kekiatan Geni, Lemah, Angin lan Banyu.
(http://caritawayang.blogspot.co.id)
Bausastra
- tan : ora
- winasis : pinter
- luber ing pambudi : nduweni kaluwihan lan wicaksana
- purna anggennyapeparing : sawise mari anggone menehi ajaran/elmu/pengetahuan
ajaran
- manjing : mrasuk, mlebu
Struktur Teks Crita Wayang
1. Pambuka (orientasi)
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................

40 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


2. Pasulayan (komplikasi):
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
3. Prakara (klimaks)
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
4. Pangudhare prakara (resolusi):
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
......................................................................................................................................
5. Panutup (koda)
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

Jlentrehna fungsi lan tujuan teks narasi wayang “BimaBungkus”!


1. Sambung rapete isi crita (relevansi isi cerita) karo panguripan ing saben dina:
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 41


2. Pitutur luhur:
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................

Tugas 2: Nemokake unsur basa teks narasi wayang


Saka Crita Wayang ing ndhuwur, golekana tembung-tembung kang kalebu:
1. Basa rinengga:
a. Tembung kawi, lan tegese.
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
b. Tembung saroja
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
c. Tembung garba
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
2. Unggah-ungguh basa:
a. Ngoko lugu:
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
b. Ngoko alus:
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
c. Krama lugu:
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
d. Krama alus:
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................

42 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Uji Kompetensi Wulangan 3
A. Pilihen siji jawaban sing bener!
LAIRE GATHUT KACA
Kacarita, kaluwarga Pandawa lagi padha bungah, nanging uga priyatin banget nalika
putrane Raden Werkudara lan Dewi Arimbi lair. Amarga bayi kang dilairake dening Dewi Arimbi
awujud raseksa, lan nganti umur sataun ari‑arine isih nempel durung bisa pedhot. Putrane Raden
Werkudara lan Dewi Arimbi mau diwenehi jeneng Tetuka banjur ing sawijining wektu dadi Gathut
Kaca.
Amarga nalika lair Tetuka awujud raseksa (buta), Raden Werkudara lan para sedhulure
Pandhawa ngrasa isin, amarga Tetuka awujud raseksa lan tali pusere durung pedhot‑pedhot.
Banjur para Pandhawa padha ngupaya kepriye carane supaya Tetuka bisa dadi wujud manungsa
biyasa lan medhot tali pusere Tetuka kuwi. Kanggo ngrampungake masalah iki banjur Arjuna
diutus kanggo nyuwun pitulungane para Dewa kanthi cara semedi supaya oleh pituduh para
Dewa. Ing wektu kang padha, Panglima perang Kurawa yaiku Karna uga nglakoni semedi njaluk
senjata pusaka marang Dewa.
Semedi kang dilakoni Arjuna kanthi pasrah lan khusyuk iku ndadekake goncange
kahyangan, saengga Dewa gawe kaputusan bakal menehi pusaka kanggo medhot tali pusere
Tetuka, saengga ari-arine bakal pedhot saka awake. Banjur Bathara Narada diutus kanggo
menehake senjata Kunta wijayadanu marang Arjuna. Ing kene kedadeyan anane kakeliruan,
Bathara Narada ora bisa mbedakake antarane Arjuna lan Karna kang padha nglakoni semedi.
Amarga saka Bathara Narada kang ora bisa mbedakake Arjuna lan Karna, Bathara Narada
menehake senjata marang Karna. Nalika ngerti yen kliru, Bathara Narada banjur cepet‑cepet
nggoleki Arjuna lan ngutus Arjuna njaluk senjata Kunta wijayadanu marang Karna. Ora suwe
Arjuna wis ketemu Karna lan njaluk senjata Kunta wijayadanu marang Karna. Nanging Karna ora
gelem menehake senjata Kunta, banjur ndadekake perang tanding antarane Arjuna lan Karna.
Ing perang mau akhire Arjuna bisa ngrebut sarung pusaka, nanging senjatane isih digawa mlayu
Karna.
Arjuna mulih kanthi gawa sarung/warangka senjata Kunta wijayadanu. Senjata mau
pancen sekti, karo warangkane wae bisa medhot tali pusere Tetuka. Nanging anehe warangka
senjata mau mlebu ing jero awake Gathut Kaca. Sawise iku Kresna ngramalake kadadean kasebut,
menawa mbesuk Gathut Kaca bakale pralayaing tangane kang duwe senjata kasebut.
Wektu iku ing kahyangan para Dewa lagi ngadhepi masalah gedhe. Patih Sekipu lan
wadyabalane ngobrak‑abrik kahyangan amarga diutus Prabu Kala Pracona. Para Dewa kalah
banjur Sang Hyang Bathara Prabu ngutus para Dewa supaya golek pawongan kang bisa ngalahake
Sekipu lan Kala Pracona. Bathara Narada banjur diutus ngubengi jagad raya, menawa ana satriya
kang khusyuk semedine, saengga bisa ngalahake Patih Sekipu lan Prabu Kala Pracona.
Satriya Pandhawa ing wektu iku lagi khusyuk semedine njaluk marang Dewa supaya
ngubah wujud Tetuka kang wujud raksasa. Amarga semedine kang kanthi tumemen iku, bisa
ngubah langit dadi peteng, gunung‑gunung padha obah, segara asat, lan jagad gonjang‑ganjing,
sarta udan salah mangsa. Saka kadadean iku Bathara Narada ngerti yen ana manungsa kang
khusyuk semedi njalukmangsa. Saka kadadean iku Bathara Narada ngerti yen ana manungsa kang
khusyuk semedi njaluk marang Dewa supaya maksude dikabulake Dewa.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 43


Bathara Narada banjur nggugah semedi para Pandhawa. Nanging Bathara Narada njaluk
marang para Pandhawa menehake bayi Tetuka marang dheweke supaya didadekake jago
nglawan Patih Sekipu lan Prabu Kala Pracona kang wis ngrusak kahyangan. Sawise entuk ijin saka
Pandhawa, bayi Tetuka digendhong digawa mabur dening Bathara Narada ing Kahyangan.
Nanging Sekipu lan Kala Pracona ora gelem nglawan bocah cilik. Akhire, Bathara Narada nggawa
Tetuka marang ahli senjata pusaka Empu Ramadi. Sang Empu siap nggodhog Tetuka supaya siap
tanding karo Sekipu lan Kala Pracona. Banjur Tetuka digawa ing kawah Candradimuka, dilebokake
ing kawah bebarengan karo kabeh pusaka ampuh. Balunge digawe saka wesi. Drijine saka
gunting, dlamakane saka pacul, brengose saka kawat. Sawise iku banjur dijupuk maneh saka
kawah. Tetuka ora awujud bayi, nanging awujud pamudha kang wis dewasa nanging durung bisa
ngomong. Banjur diobati supaya bisa ngomong. Tetuka diwenehi jeneng lengkap, yaiku Gathut
Kaca lan Kacanagara.
Dening Bathara Guru diwenehi 3 busana pusaka. Kang kapisan Caping basunanda, supaya
yen udan ora teles lan yen panas ora kepanasen. Kang kaping pindo, kotang antakusuma, supaya
bisa mabur tanpa elar. Kang kaping telu, selaput pada, supaya yen mabur ing duwur lemah bisa
lancar tanpa gangguan angin. Dening Bathara Narada, Gathut Kaca banjur ditemokake karo Kala
Pracona. Kaloro‑lorone pada perang. Kabeh Dewa Dewi ndelok perang tanding iku. Kabeh padha
ngarepake Gathut Kaca menang lan bisa balekake katentreman ing kahyangan. Pungkasane
Gathut Kaca bisa ngalahake Kala Pracona.
https://karlinasetiyanti.wordpress.com/

1. Amarga nalika lair Tetuka awujud raseksa diwenehi jeneng Tetuka banjur ing
(buta), Raden Werkudara lan para sawijining wektu dadi Gathut Kaca.
sedhulure Pandhawa ngrasa isin, amarga Pethikan kasebut yen katitik saka struktur
Tetuka awujud raseksa lan tali pusere teks kalebu peranganane....
durung pedhot‑pedhot. Banjur para a. orientasi
Pandhawa padha ngupaya kepriye carane b. klimaks
supaya Tetuka bisa dadi wujud manungsa c. komplikasi
biyasa lan medhot tali pusere Tetuka d. resolusi
kuwi. 3. Sing kautus ngupaya nyuwun pitulungane
Pethikan kasebut yen katitik saka struktur Dewa kanggo bisa medhot tali pusere
teks kalebu peranganane.... Tetuka, yaiku....
a. orientasi a. Kala Pracona
b. klimaks b. Arjuna
c. komplikasi c. Werkudara
d. resolusi d. Bathara Narada
2. Kacarita, kaluwarga Pandawa lagi padha 4. Kang ora kalebu pusaka paringane
bungah, nanging uga priyatin banget Bathara Guru kanggo Gathut Kaca,
nalika putrane Raden Werkudara lan yaiku….
Dewi Arimbi lair. Amarga bayi kang a. Caping basunanda
dilairake dening Dewi Arimbi awujud b. Kotang antakusuma
raseksa, lan nganti umur sataun ari‑arine c. Senjata cakra
isih nempel durung bisa pedhot. Putrane d. selaput pada
Raden Werkudara lan Dewi Arimbi mau

44 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


5. Wektu iku ing kahyangan para Dewa lagi Duhkita uga nduweni teges….
ngadhepi masalah gedhe. Patih Sekipu lan a. susah c. urip
bala prajurite ngobrak‑abrik kahyangan b. seneng d. sugih
amarga diutus Prabu Kala Pracona. Para 10. Ukara ing ngisor iki kang ora nggunakake
Dewa kalah banjur Sang Hyang Bathara tembung kawi, yaiku….
Prabu ngutus para Dewa supaya golek a. Gandane puspita sing lagi mekar arum
pawongan kang bisa ngalahake Sekipu wangi.
lan Kala Pracona. b. Sakabehe tumindhakmu iku pancen
Pethikan kasebut yen katitik saka struktur pantes dienut lan sinudharsana.
teks kalebu peranganane.... c. Amarga nandang sungkawa, nganti
a. orientasi netrane Sang Prabu netesake waspa.
b. klimaks d. Pungkasane Gathut Kaca bisa
c. komplikasi ngalahake Kala Pracona.
d. resolusi 11. Struktur teks crita wayang kang
6. Dening Bathara Narada, Gathut Kaca ngenalake para paraga, lan latar sajrone
banjur ditemokake karo Kala Pracona. crita, diarani....
Kaloro‑lorone pada perang. Kabeh Dewa a. orientasi c. komplikasi
Dewi ndelok perang tanding iku. Kabeh b. klimaks d. resolusi
padha ngarepake Gathut Kaca menang 12. Lumrahe pitutur/amanat saka crita bisa
lan bisa balekake katentreman ing dideleng saka struktur teks….
kahyangan. a. koda c. komplikasi
Pethikan kasebut yen katitik saka struktur b. klimaks d. resolusi
teks kalebu peranganane.... 13. Perkara kang tambah ruwet lan ngambra-
a. orientasi c. komplikasi ambra bisa kedadeyan ing…
b. klimaks d. resolusi a. orientasi c. komplikasi
7. Sang Bayuputra iku tansah waskhita, b. klimaks d. resolusi
mulane bisa ngoncati sakehing bebaya. 14. Kanggo ngrampungake masalah iki banjur
Tegese tembung waskhita yaiku… Arjuna diutus kanggo nyuwun
a. seneng nulungi liyan pitulungane para Dewa.
b. awas banget ing batine a. ngoko c. krama lugu
c. ora gelem tumindhak ala b. ngoko alus d. krama alus
d. akeh sing padha seneng 15. Duhkitaning Prabu Pandu lan Dewi Kunthi
8. Sawise iku Kresna ngramalake kadadean jalaran laire ponang jabang bayi kang
kasebut, menawa mbesuk Gathut Kaca awujud bungkus.
bakale pralaya ing tangane kang duwe Tembung jabang bayi kalebu tembung….
senjata kasebut. a. kawi c. saroja
Tegese tembung pralaya ing ukara b. garba d. entar
kasebut yaiku… 16. Ing ngisor iki sing ora kalebu tuladhane
a. seneng c. mati tembung saroja yaiku....
b. pinter d. urip a. tata krama
b. gonjang-ganjing
9. Duhkitaning Prabu Pandu lan Dewi Kunthi c. gandheng renteng
jalaran laire ponang jabang bayi kang d. andhap asor
awujud bungkus.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 45


17. Ukara ing ngisor iki kang nggunakake a. Aku ora mlebu amerga lara.
tembung saroja, yaiku…. b. Kula mboten mlebet amargi gerah.
a. Kabeh Dewa Dewi ndelok perang c. Kula mboten mlebet amargi sakit.
tanding iku. d. Aku mboten mlebu amarga sakit.
b. Bathara Narada banjur nggugah 22. Panjenengan rawuh jam pinten pak, kula
semedi para Pandhawa. kok mboten ngertos konduripun. Ukara
c. Dening Bathara Guru diwenehi 3 kasebut nggunakake basa...
busana pusaka. a. ngoko lugu c. krama lugu
d. Bumi gonjang-ganjing, langit kelap- b. ngoko alus d. krama alus
kelap katon. 23. Pak, ….badhe….dhateng pundi? Kula….,
18. Unggah-ungguh basa kang nggunakake pareng menapa mboten?
basa ngoko lan kacampuran tembung- Tembung-tembung kang trep kanggo
tembung krama yaiku.... njangkepi ukara kasebut yaiku….
a. ngoko lugu c. krama lugu a. sampeyan, kesah, melu
b. ngoko alus d. krama alus b. panjenengan, tindhak, ndherek
19. Tembung-tembung kang trep kanggo c. kowe, lunga, melu
rembugan marang wong kang diajeni d. panjenengan, lunga, ndherek
utawa dihormati, yaiku nggunakake 24. ”Inggih Bapa sedaya sampun samekta,
basa.... ananging kula boten saged ngajak adhi
a. ngoko lugu c. krama lugu Sukrasana, benjang menawi sampun
b. ngoko alus d. krama alus katampi panyuwitan kula, adhi Sukrasana
20. Kanjeng Eyang, kadospundi nasibipun kula papagipun. Kula nyuwun pangestu
Kakang Bungkus, sampun sawetawis sapunika ugi kula bidhal.” Sumantri atur
warsa mboten wonten suraos ingkang sembah pangabekti sarta nyuwun
sae. pangestu. Paragraf kasebut migunakake
Ukara kasebut nggunakake basa.... basa....
a. ngoko lugu c. krama lugu a. ngoko lugu c. ngoko alus
b. ngoko alus d. krama alus b. krama lugu d. krama alus
21. Setitekna pacelathon iki! 25. “ Nuwun Inggih Kakang Prabu, mangga
Pak Rudi : ”Kena apa wingi kok ora enggal ngendika kula nglilakaken jiwa
mlebu Har?” raga kula” Arjuna sumaur. Ukara kasebut
Hari : ”............................................ nggunakake basa.....
............................................” a. ngoko lugu c. ngoko alus
Wangsulane Hari kang trep, yaiku.... b. krama lugu d. krama alus

B. Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi patitis!


1. Coba aranana sapa wae paragane teks crita ”Laire Gathutkaca”!
2. Terangna watak wantune para paraga mau!
3. Golekana tembung saroja lan tembung kawi kang ana ing teks ”Laire Gathutkaca”!
4. Tegesana tembung-tembung sing wis koktemokake!
5. Wenehana tuladhane ukara basa ngoko alus sing ana ing teks crita ”Laire Gathutkaca”!

46 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


WULANGAN 4
Tema: Tembang Kreasi

Kompetensi Dasar Indikator


3.4 Memahami struktur teks, unsur kebahasaan, dan 3.4.1 Mengidentifikasi struktur teks lagu kreasi.
pesan moral lagu tembang macapat dan kreasi 3.4.2 Mengklasifikasi unsur kebahasaan teks lagu kreasi.
secara lisan dan tulis 3.4.3 Menyimpulkan pesan moral lagu kreasi.
4.4 Melagukan dan mengungkapkan pesan tembang 4.4.1 Membaca notasi lagu kreasi.
macapat dan lagu kreasi 4.4.2 Melagukan tembang lagu kreasi
A. Mangun Konteks
PRAON
dening Ki Narto Sabdo

Nambah Kawruh
Tembang kasebut gampang banget ditampa dening masyarat, ora mung
masyarakat Jawa nanging uga kawentar ing manca negara. Umume tembang-tembang
kasebut ndhuweni cakepan kang prasaja, nyritakake kedadeyan sadina-dina kang kabeh
nate ngalami saengga gampang ditembangake.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 47


Uji Kawruh
Wangsulana pitakonan ing ngisor iki!
1) Apa irah-irahane tembang ing ndhuwur?
2) Sapa sing nganggit tembang kasebut?
3) Critakna isine tembang!
4) Apa tema sing cocog?
5) Temokna pitutur kang ana ing tembang!

B. Pasinaon Inti
Sawetara lelagon kreasi kang banget populer ing kalangan masyarakat Jawa,
umpamane: Gambang Suling (anggitane Ki Narto Sabdo), Yen Ing Tawang Ana Lintang
(anggitane Andjar Any), Caping Gunung (anggitane Gesang, 1973), Jenang Gula (anggitane
Andjar Any), Jangkrik Genggong (anggitane Andjar Any), Pamitan (anggitane Gesang), lan Aja
Lamis (anggitane Gesang).
Caping Gunung

Dhek jaman berjuang


Njur kelingan anak lanang
Biyen tak openi
Ning saiki ana ngendi

Jarene wis menang


Keturutan sing digadang
Biyen ninggal janji
Ning saiki apa lali
Ning gunung

Tak jadongi sega jagung


Yen mendung
Tak silihi caping gunung
Sukur bisa nyawang
Gunung desa dadi reja
Dene ora ilang
Nggone padha lara lapa

Jinise tembang liyane yaiku tembang dolanan. Kayadene tembang campursari


tembang dolanan uga kalebu jinise tembang kreasi, kang ora kaiket paugeran guru gatra, guru
wilangan, lan guru lagu. Tembang dolanan lumrahe ditembangake dening bocah-bocah cilik
sinambi dolanan lan geguyonan bebarengan sakancane. Akeh kang bisa disinaoni lan
diajarake marang bocah-bocah lumantar tembang dolanan, bab unggah-ungguh kanthi
tembang “Dhondhong Apa Salak”, utawa “Siji loro telu”. Piwulang ngenani syukur marang
kuwasane Gusti Allah kang ngripta alam saisine bisa lumantar tembang, “Padhang Mbulan”,
utawa “Jago Kluruk”. Nepungake sato kewan kanthi tembang “Menthog-menthog”, “Gajah-
gajah”, “Kodhok Ngorek”, “Aku duwe Pitik”,lan isih akeh tembang-tembang dolanan liyane.
Coba tembang ing ngisor iki tembangna bebarengan.

48 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Padhang Mbulan
Yo pra kanca, dolanan ing njaba
padhang mbulan, padhange kaya rina
rembulane, wis awe-awe
ngelingake aja turu sore-sore

Kegiyatan 1: Mangerteni struktur Teks Tembang Kreasi


Coba gatekna maneh tembang “Praon” ing ndhuwur, uga jlimetana tembang “Rek Ayo Rek”
ing ngisor iki!

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 49


Menawa ditliti tembang-tembang kasebut nduweni struktur teks kang padha, yaiku ana
cakepan tembang uga titi laras.
1. Titi Laras; yen ana ing istilah seni musik saemper karo tangga nada. Asale saka tembung titi
kang ateges angka, tulis, notasi, utawa lambang lan laras tegese susunan nada. Dadi titi laras
iku notasi tulis, huruf, angka utawa lambang kang nuduhake laras tartamtu. Titi laras, utawa
cukup diucapake laras, kaperang dadi loro, yaiku:
a. Laras slendro ; iku salah sijine laras ing gamelan. Ana 5 swara, dumadi saka swara 1 2 3 5
6 (diwaca : ji ro lu ma nem). Laras slendro ora ana swara 4 (papat) karo 7 (pitu).
b. Laras pelog; beda karo laras slendro kang mung dumadi saka 5 swara, laras pelog nduweni
7 swara. Dumadi saka 1 2 3 4 5 6 7 ( diwaca ji ro lu pat ma nem pi).
2. Cakepan yaiku naskah, teks, utawa syaire tembang kreasi. Cakepan tembang iki sejatine ora
beda karo wangun geguritan kang banjur dilagokake.
Saliyane titi laras lan cakepan, struktur teks tembang kreasi kang awujud langgam
(campursari) ora bisa dipisahake karo struktur lagu populer liyane. Ing kono tinemu bagean-
bagean, kaya ta intro, verse (pada), chorus (reffain), lan ending. Perangan-perangan iki ora kudu
ana ing tembang dolanan.
Gladhen
Coba tembang “Rek Ayo Rek” lan tembang “Praon”ing ndhuwur tembangna bebarengan kanthi
titilaras kang trep!

Kegiyatan 2: Nemokake Unsur Basa Tembang Kreasi


Purwakanthi
Sajrone cakepan tembang campursari lan tembang dolanan, kanggo ngolehake
tetembungan kang kepenak dirungokake asring nggunakake pilihan tetembungan lan
runtuting swara, sastra, lan basa. Pangrakite swara kasebut awujud basa rinengga, yaiku
purwakanthi. Dadi purwakanthi bisa digolongake dadi telu, yakuwi purwakanthi swara,
purwakanthi sastra lan purwakanthi basa/ lumaksita.
Purwakanthi saka tembung purwa lan kanthi. Purwa tegese wiwitan utawangareplan
kanthi tegese gandheng. Dadi sing diarani purwakanthi yaiku gandhenge swara (vokal), sastra
(konsonan) utawa wanda (suku kata) sing manggon ing mburi karo sing wis kasebut ing
ngarep.
Gek Kepriye
Duh kaya ngene rasane
Anake wong ora duwe
Ngalor ngidul tansah diece
Karo kanca kancane

Pye pye pye pye ya ben rasakna


Pye pye pye pye rasakna dhewe
Pye pye pye pye ya ben rasakna
Pye pye pye pye rasakna dhewe

50 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Besuk kapan aku bisa
Urip kang luwih mulya
Melu njunjung drajating bangsa
Indonesia kang mulya

Pye pye pye pye mbuh ra weruh


Pye pye pye pye mbuh ra ngerti
Pye pye pye pye mbuh ra weruh
Pye pye pye pye mbuh ra ngerti

Tembang ing ndhuwur katon banget nggunakake purwakanthi swara, rata-rata ana ing
saben larik. Tuladha liyane purwakanthi swara yaiku:
1) Ana awan, ana pangan.
2) Gemi nastiti ati-ati.
3) Wong bungah, sok nemu susah.
Seje maneh karo tembang ing ngisor iki, katon nggunakake purwakanthi basa/
lumaksita. Purwakanthi basa/ lumaksita, yaiku purwakanthi kang wewaton runtute tembung-
tembung utawa ukara mburi karo tembung-tembung utawa ukara ngarepe. Runtute tembung
ora mesthi satembung wutuh, kadhangkala mung saperangan wae.
GOTRI
Gotri ala gotri nagasari – ri
Riwul awal-awul jenang grendul –dul
Dolan awan-awan ndelok manten – ten
Titenana mbesuk gedhe dadi apa – pa
Podheng mbako enak mbako sedheng – dheng
Dhengklek eklak-eklek dadi kethek.
KODHOK NGOREK
Kodhok ngorek, kodhok ngorek
Ngorek pinggir kali
Theyot theblung, theyot theblung
Theyot theblung
Bocah pinter bocah pinter besuk dadi dokter
Numpak apa, numpak apa, numpak helikopter

Tuladha liyane purwakanthi basa/lumaksita yaiku:


1) Lungguh dhingklik, dhingklike wong cilik-cilik.
2) Nandang lara, laraning wong lara lapa.
3) Pandhu suta, suta madyaning Pandhawa
Saliyane iku uga tinemu purwakanthi sastra ing tembang “Kodhok Ngorek”. Runtute
aksara “k” ing larik siji: Kodhok ngorek, kodhok ngorek. Luwih gemblang maneh ing tuladha
iki:
1) Tata titi titig tatag, tanggung tertib.
2) Taberi nastiti lan ngati-ati, mesthi bakal dadi.
3) Tarti tata-tata, ate metu turut ratan, diutus tuku tahu tempe dhuwite kertas telung atus.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 51


Tembung Rangkep
Tembung rangkep dibedakake dadi 4 (papat), yaiku:
1) Dwilingga
a. Dwilingga wantah; tembung lingga sing diambali wutuh.
Tuladha:
dhewe-dhewelinggane dhewe
takon-takonlinggane takon
omong-omonglinggane omong
b. Dwilingga salin swara; tembung lingga sing diambali wutuh, nanging swarane
tembung sing ngarep owah.
Tuladha:
bengak-bengok linggane bengok
bola-bali linggane bali
celak-celuk linggane celuk
2) Dwipurwa; tembung lingga sing wanda wiwitane tembung diambali kaping pindho.
Tuladha:
gegamanlinggane gaman
tetukulinggane tuku
lelaralinggane lara
3) Dwiwasana; tembung lingga sing wanda pungkasane tembung diambali kaping pindho.
Tuladha:
cekakak linggane cekak
cekikik linggane cekik
cengenges linggane cenges

Gladhen
A. Kanggo gladhen, ukara-ukara iki aranana jinise purwakanthi swara, sastra, utawa lumaksita!
1. Tata, titi, tatas, titis.
2. Negara mawa tata, desa mawa cara.
3. Gotri ala gotri nagasari ri….
4. Begja-begjane wong lali isih begja sing eling lan waspada.
5. Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, tut wuri handayani.
6. Inggah inggih ora kepanggih.
7. Maju tatu mundhur ajur.
8. Tindhak-tandhuke tansah titi ngati-ati.
9. Negaraku makmur, negaraku maju, negaraku ayem tentrem.
10. Aja gampang percaya karo wong mara sanja.
B. Tembung rangkep ing ngisor iki aranana jinise, banjur gawenen ukara!
1. bebungah
2. esuk-esuk
3. nyekakak
4. kelap-kelip
5. lelara

52 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Tugas Kelompok
Tindakna pakaryan iki!
1. Gawea kelompok kanthi anggota paling akeh 4 siswa.
2. Pilihen salah siji tembang kang sumadya, utawa bisa golek tembang dhewe manut rembug
kelompok.
3. Temtokna:
a. Purwakanthi kang ana ing tembang kasebut.
b. Pilahen kag kalebu tembung rangkep.
c. Pitutur luhur saka tembang.
d. Critakna isine tembang.
4. Gladhinen bareng-bareng saklompok banjur tembangna bebarengan.
1. Nunut Ngiyup
Nunut ngiyup, kula nunut ngiyup
Udan lali ra nggawa payung
Teng tritis kula nggih purun
Teng emper kula nggih purun
Sak derenge matur nuwun

Nunut leren, kula nunut leren


Ajeng mantuk sampun kewengen
Udane ra leren leren
Banyune netes ning genteng
Leren kula nunut leren

Langite peteng ndedet


Hawane adem banget
Mbok kula dijak mlebet
Kersane tambah anget

reff :
Semarang kaline banjir
Arep nyabrang wedi kintir
Napa kula angsal mampir
Kentongan ampun dititir

Kali cilik niku kalen


Jaman cilik kanca langen
Napa sampean kesupen
Kula badhe nderek leren

Nunut leren, kula nunut leren


Ajeng mantuk sampun kewengen
Udane ra leren leren
Banyune netes ning genteng
Leren kula nunut leren

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 53


2. Gethuk
Sore-sore padhang bulan
Ayo kanca padha dolanan
Rene-rene bebarengan Rame-rame, e dha gegojegan
Kae-kae rembulane
Yen disawang kok ngawe-awe
Kaya-kaya ngelingake Kanca-kanca ja turu sore-sore
Reff:
Gethuk asale saka tela
Mata ngantuk iku tambane apa
Gethuk asale saka tela Yen ra mathuk atine rada gela
Ja ngono mas aja-aja ngono
Kadung janji mas aku mengko gela

3. Lumbung Desa
Lumbung desa pra tani padha makarya –ayo dhi
Njupuk pari nata lesung nyandhak alu – ayo yu
Padha nutu yen wis rampung nuli adang – ayo kang
Dha tumandang yen wus mateng nuli madhang

4. Ja Padha Nelangsa
Ja padha nelangsa jamane jaman rekasa
Urip pancen angelkudune ra usah ngomel
Ati kudu tentremnyambut gawe karo seneng
ulataja petengnek dikongkon ya sing temen
Lha apa ta kanca ati kerep lara ra gelem rekasambudi daya
Pancen kabeh padhapengin urip mulya

5. JARANAN
Jaranan, jaranan, jarane jaran teji,
Sing nunggang ndara bei,
Sing ngiring para mentri,
Jrek-jrek nong, jrek-jrek gung
Jrek-jrek turut lurung,
Gedebug krincing, gedebug krincing
Prok-prok gedebug jedher,
Gedebug krincing, gedebug krincing
Prok-prok gedebug jedher …

54 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


Materi Pengayaan : Titi swara
Kanggo ngasah kabisanmu bab titi swara kang wis disinaoni ing materi 1 lan kanggo
njembarake kawruhmu ngenani swara kang bener, coba ing ngisor iki ana teks tembang kang isih
durung bener pakecapane. Tlitinen banjur benerna!

Asil Garapan:
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 55


Uji Kawruh Wulangan 4
A. Pilihen siji jawaban sing bener!
Jago Kluruk 7. Ing wayah esuk, jagone kluruk,
Ing wayah esuk, jagone kluruk nggunakake jinise purwakanthi....
Rame swarane pating kemruyuk a. purwakanthi lagu
Wadhuh senenge sedulur tani b. purwakanthi swara
Bebarengan padha nandur pari c. purwakanthi sastra
Srengenge nyunar kulon prenahe d. purwakanthi lumaksita
Manuke ngoceh ana wit-witan 8. Naskah, teks, utawa syair ing tembang uga
Pating cemruwit rame swarane diarani...
Tambah asri donya saisine a. titi laras c. reffain
1. Jinise tembang kasebut… b. cakepan d. corrus
a. tembang dolanan 9. Kanggo ngarani pada utawa bait ing
b. tembang macapat tembang, nggunakake tembung....
c. langgam a. verse c. bait
d. panembrana b. pada d. wanda
2. Tema tembang kasebut yaiku..... 10. “Inggah inggih ora kepanggih”kalebu jinise
a. pendhidhikan purwakanthi…..
b. perjuwangan a. swara c. basa
c. kaendahan b. sastra d. lumaksita
d. bencana alam 11. Ukara ing ngisor iki nggunakake
3. Struktur teks kang katon saka tembang ing purwakanthi sastra….
ndhuwur yaiku..... a. tata titi titis yen ra tliti ketula-tula katali
a. titi laras c. reffain b. ngelmu iku kalakone kanthi laku
b. cakepan d. corrus c. negara mawa tata, desa cara
4. Ing ngisor iki pitutur luhur kang bisa d. padhang mbulan, padhange kaya rina
kapethik saka tembang kasebut, kejaba.... 12. Purwakanthi kang wewaton aksara swara,
a. Kudu tansah syukur ngenani alam diarani.....
saisine a. purwakanthi lagu
b. Kudu sregep nyambut gawe b. purwakanthi swara
c. Luwih becik males-malesan c. purwakanthi sastra
d. Samubarang yen ditandangi d. purwakanthi lumaksita
bebarengan cepet mari 13. Kang ora kalebu tuladhane purwakanthi
5. Tambah asri donya saisine. Tegese basa (lumaksita), yaiku....
tembung asri yaiku.... a. kodhok ngorek, kodhok ngorek, ngorek
a. seneng c. endah pinggir kali
b. sregep d. rusak b. padhang mbulan, padhange kaya rina
6. Srengenge nyunar kulon prenahe. Saka c. jalma mara, jalma cilaka
ukara kasebut mratandhani menawa wis d. bis holopis kuntul baris
wayah.... 14. Purwakanthi kang wewaton runtute
a. esuk c. awan tembung-tembung utawa ukara mburi
b. bengi d. sore karo tembung-tembung utawa ukara
ngarepe, kalebu purwakanthi....

56 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


a. purwakanthi lagu 18. Ing adicara iki mengko sing maringi
b. purwakanthi swara sesorah Bapak K.H. Mas’ud Yunus.
c. purwakanthi sastra Tembung sesorah kalebu tembung
d. purwakanthi lumaksita rangkep....
15. Prabu Puntadewa iku peputra lima sing a. dwilingga utuh
diarani Pandhawa. Tembung kacethak b. dwilingga salin swara
miringkalebu jinise tembung rangkep…. c. dwipurwa
a. dwilingga utuh d. dwiwasana
b. dwilingga salin swara 19. Tembung rangkep kang tembung linggane
c. dwipurwa ing wanda wiwitan tembung diambali
d. dwiwasana kaping pindhodiarani....
16. Tembung rangkep kang tembung linggane a. dwilingga utuh
diambali wutuh diarani.... b. dwilingga salin swara
a. dwilingga utuh c. dwipurwa
b. dwilingga salin swara d. dwiwasana
c. dwipurwa 20. Ing ngisor iki sing kalebu tembung-
d. dwiwasana tembung rangkep dwilingga utuh....
17. Karo (tangga) kuwi kudu sing rukun lan a. mlaku-mlaku, panas-panas, rerasan
seneng (tulung). Tembung rangkep sing b. cengar-cengir, morat-marit, lemu-
trep yaiku.... lemu
a. tetangga, tulung-tulung c. jejer-jejer, mangan-mangan, rame-rame
b. tangga-tangga, tetulung d. lelagon, lelayar, cekikik
c. tangga-tangga, tulung-tulung
d. tetangga, tulung-tinulung

B. Wangsulana kang patitis!


Surabaya
Cipt: Benysworo
Surabaya kuthane metropolitan
Duwe sejarah dadi kutha pahlawan
Surabaya slogane resik lan ijo
Ana karep nggawe rakyat dadi mulya
Jembatan merah riwayate sejarah
Suromadu perkarane nggawe susah
Suromadu basis pengaman segara
Rakyat sara mahasiswa nggawe demo
Reff :
Surabaya rena-rena kahanane
Akeh wong gawe polah benere dewe
Embong macet jare ruwet aturane
Gremet-gremet sing sabar teka enggone
Kakilima dodolan penguripane
Nggawe rame plasa dadi saingane

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 57


Ceritane ana gang dodolan oli
Terkenale disambangi saben wengi
Sumuk sumpek urip neng surabaya
Mepet numpuk omah kaya omah dara
Ceker-ceker rekasane golek upa
Enak ra penak uripku neng surabaya
Iki ngono kahanan dadi cerita
Ngrungokna crita sak crit dadi rata
Sapa gelem urip neng surabaya
Siap mentale mergaana cerita

1. Tulisen pitutur luhur kang kinandhut ing tembang kasebut!


2. Purwakanthi apa bae kang tinemu ing cakepan tembang kasebut?
3. Temtokna tema saka tembang kasebut!
4. Gawea purwakanti swara, sastra, lan basa siji-siji wae!
5. Gawea ukara kang nggunakake tembung rangkep:
a. dwilingga utuh
b. dwilingga salin swara

58 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


PENILAIAN AKHIR SEMESTER
CRITA WAYANG
Prabu Puntadewa
Prabu Puntadewa iku ratu ing Amarta (Ngamarta), dasanamane Prabu Yudhistira,
Darmakusuma, Darmaputra, Darmawangsa, Darmaraja, Gunatalikrama, Sadha Dwijakangka,
Sang Ajathasatru.Garwane asma Dewi Drupadi, mbakyune dewi Wara Srikandhi, putrane Prabu
Drupada saka Negara Pancala.Saka Sang Prameswari Dewi Drupadi iki, Prabu Puntadewa peputra
kakung siji, kekasih Raden Pancawala.
Prabu Puntadewa ratu watak pandhita. Watake sabar lan ikhlas, lila donya lila ing pati.
Apa bae barang darbeke, yen ana sing njaluk mesthi diparingake. Nadyan sugenge pisan yen ana
sing njaluk, mesthi dililakake. Sajake urip ora tau ngapusi (goroh) lan ora nate perang. Sanadyan
dipeksa dening Prabu Kresna supaya kersa goroh kanggo kemenangane Pandhawa, nalikane
Pandhita Drona jumeneng Mahasenapati ing perang Bharatayuda, Prabu Puntadewa tetep ora
kersa. Prabu Puntadewa tetep ngendika jujur, “ingkang pejah Hesthitama”.Mung olehe ngendika
“Hesthi” lirih, “Tama”ne banter. Satemah dadi jalaran Pandhita Drona bingung, lan bisa dipateni
dening Raden Trusthajumena. Amarga saking banget ngati-atine, ora kersa gawe seriking liyan,
lan ora kersa goroh, mula Prabu Puntadewa digambarake wong sing ludirane seta. Saking sucine
uripe.
Pusakane Prabu Puntadewa wujud kitab/buku, jenenge Layang Kalimasada Pustaka
Jamus.Prabu Salya klakon seda ing paprangan merga pusaka iki. Kejaba iku, pusaka liyane wujud
tumbak lan payung, jenenge tumbak Karawilang lan payung Tunggulnaga.
……………………………………………………………………………………………………..

PILIHEN SIJI JAWABAN SING BENER!


1. Wewatekane Prabu Puntadewa kaya C. Sang Ajathasatru
kasebut ing ngisor iki, kejaba.... D. Hesthitama
A. sabar lan ikhlas 5. Kluwarga pandhawa kang ora nate perang
B. senengane ngapusi yaiku…..
C. lila ing donya, lila ing pati A. Arjuna C. Yudhistira
D. ora seneng gawe seriking liyan B. Werkudara D. Nakula
2. Prabu Puntadewa digambarake wong sing 6. Kang bisa dituladha saka crita “Prabu
ludirane seta. Ludirane seta ateges…. Puntadewa” kasebut, yaiku….
A. getihe putih C. getihe biru A. kewasisane Prabu Puntadewa sajrone
B. getihe abang D. getihe ireng olah kanuragan
3. Punjering crita wayang “Prabu B. wewatekanePrabu Puntadewa kang
Puntadewa” ing ndhuwur yaiku…. luhur
A. Perang Baratayudha C. kapinterane Prabu Puntadewa sajrone
B. Laire Pandhawa teknik paprangan
C. Kapribadhene Prabu Puntadewa D. kasektene Prabu Puntadewa kang
D. Pandhita Durna gugur ngedab-edabi
4. Ing ngisor iki dasanamane Prabu 7. Basane ngoko kacampuran tembung-
Puntadewa, kejaba…. tembung krama inggil, ater-ater lan
A. Darmakusuma panambang ora dikramakake. Katrangan
B. Sadha Dwijakangka kasebut kalebu….

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 59


A. ngoko alus C. krama lugu kaya yen ngombe teh biasa. Emane ing kene
B. ngoko lugu D. krama alus durung populer. Kamangka yen saben dina
8. Basa ngoko alus lumrahe digunakake ngombe teh hibiscus awak bakal sehat lan
….kejaba: seger merga metabolisme lancar lan
A. Ibu marang bapak sing wis kulina kecukupan sawetara vitamin sarta mineral.
ngoko Rehne durung ana sing adol teh hibiscus,
B. Wong isih enom nanging kudu diajeni. becike gawe dhewe wae.
C. Anak marang wong tuwane. ………………………………………………………………………
D. Wong sadrajad/sapantaran sing padha …………………………………...
ngajeni. 12. Pethikan wacan deskripsi kasebut
9. Bu Dewi ora….amerga…. Tembung kang nerangake struktur teks….
trep kanggo njangkepi ukara kasebut A. identifikasi
yaiku…. B. klasifikasi definisi
A. teka, lara C. ndugi, gerah C. deskripsi bagean
B. rawuh, gerah D. ndugi, sakit D. lapuran
10. Ukara ing ngisor iki nggunakake ngoko 13. Ing indonesia jinise kembang rosela ana….
alus…. A. 2 C. 4
A. Aku sesuk menyang Malang. B. 3 D. 5
B. Mas Jono nembe mantuk saking 14. Teh saka kembang rosela uga diarani….
Tulungagung. A. teh melati C. teh celup
C. Mbak Wati wis sare, rotine durung B. teh hibiscus D. teh wangi
didhahar. 15. Kang dudu kasiyate kembang rosela,
D. Kula ngampil sepedha panjenengan. yaiku….
11. Ing ngisor iki ciri-ciri teks deskripsi, A. awak bakal sehat lan seger
kejaba…. B. metabolisme lancar
A. Nggambarake utawa nglukisake C. ora gampang ngantuk
sawijining bab. D. kecukupan sawetara vitamin sarta
B. Anggone nggambarake kanthi cetha. mineral
C. Njlentrehake obyek kanthi rinci. 16. Saliyane ing Indonesia, kembang rosela
D. Gawe pamaos ora melu ngrasakake lan uga ana ing negara….
ngalami dhewe. A. Hawai, Malaysia, Thailand, India, Kuba
Kanggo pitakonan no. 12 – 16 B. Hawai, Singapura, Thailand, India, Kuba
Gatekna wacan ing ngisor iki ! C. Malaysia, Cina, Hawai, India, Kuba
……………………………………………………………… D. Singapura, Cina, Hawai, Kuba
…………………………………………. 17. Panulise swara [d] lan [dh] ing ngisor iki
Kembang rosela werna-werna jinise bener....
nanging ing Indonesia kene ana rong jinis, sing A. dhewe, dadi
godhonge ringgik-ringgik pinggire lan sing B. tulada, dhurung
alus. Wohe meh padha, mung rada beda C. sandal, dhadhi
wernane. Ing Hawai, Malaysia, Thailand, D. dhulinan, dholan
India, Kuba, tanduran rosela iki werna-werna 18. Tembung ing ngisor iki nggunaake swara
jinise. Ana sing kembange wernane wungu, [a] miring….
putih, violet, biru, oranye, abang tuwa. Ing A. bait, aran C. lumrah, ana
kana kembang rosela digawe teh, diombe B. sapa, ora D. sapa, ngira

60 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


19. Swara [e] sajrone tembung sepet padha menyang negara Walanda. Dhasar priyayi kang
karo swara [e] ing tembung…. luhur bebudine lan madhep mantep anggone
A. lele C. mrene mbelani nusa lan bangsa, senajan ing negara
B. dhewe D. remuk manca, wektune digunakake kanggo ngangsu
20. Tembung kang nggunakake swara [I] kawruh babagan pendidikan. Sawise kondur
miring, yaiku…. ing Indonesia, Ki Hajar Dewantara gedhe
A. sepi C. iwak kawigatene kanggo majuning pendidikan.
B. iki D. pancing Tanggal 3 Juli 1992, Ki Hajar Dewantara
21. Wong sing digandrungi lan didadekake ngedegake pawiyatan Taman Siswa.
patuladhan (dadi tokoh idola) lumrahe ..........................................................................
tokoh kang nduweni.... ..........................................................................
A. Kesugihan 23. Nalika tanggal 2 Mei 1889, Ki Hajar
B. kapinteran lan kapribaden apik Dewantara miyos ing Yogyakarta. Tegese
C. raga kang gagah prakosa miyos yaiku....
D. panguripan sing makmur A. seda C. kondur
22. Sajrone struktur teks profil tokoh dumadi B. lair D. teka
saka orientasi, kronologi, lan reorientasi. 24. Amarga gegayuhane sing luhur iku,
Kang dicritakna ing bagean orientasi kaya penjajah Walanda ora seneng. Mulane Ki
kasebut ing ngisor iki, kejaba.... Hajar Dewantara dipidana kanthi
A. ngenalake tokoh dibuwang menyang negara Walanda.
B. aran, papan lan tanggal lair Tegese gegayuhan yaiku...
C. riwayat pendhidhikan lan kluwarga A. cita-cita C. kekarepan
D. pamawase pengarang ngenani tokoh B. perjuwangan D. kepinginan
kasebut 25. Ing ngisor iki panyebabe Ki Hajar
Kanggo pitakonan no. 23 – 26 Dewantara ora disenengi Walanda....
Gatekna wacan ing ngisor iki ! A. Ki Hajar Dewantara mbudi amrih
Ki Hajar Dewantara bangsa Indonesia bisa uwal saka
Ki Hajar Dewantara sing asmane nalika penjajah Walanda.
timur R.M. Suwardi Suryadiningrat, miyos ing B. Ki Hajar Dewantara dipidana kanthi
Yogyakarta nalika tanggal 2 Mei 1889. Sawise dibuwang menyang negara Walanda.
lulus ELS (Sekolah Dasar Walanda) banjur C. Tanggal 3 Juli 1992, Ki Hajar Dewantara
nerusake menyang STOVIA ing Jakarta. ngedegake pawiyatan Taman Siswa.
Amerga saka kahanan, Ki Hajar Dewantara ora D. Ki Hajar Dewantara nyambut gawe
nutug ing STOVIA. Sabanjure nyambut gawe dadi wartawan.
dadi wartawan. Nalika tanggal 25 Desember 26. Ki Hajar Dewantara ngedegake pawiyatan
1912, Ki Hajar Dewantara bebarengan karo Taman Siswa, tanggal....
Douwes Dekker lan dr. Cipto Mangunkusuma A. 25 Desember 1912
ngedegake perkumpulan Indische Partj. B. 2 Mei 1889
Perkumpulan sing gegayuhane mbudi amrih C. 3 Juli 1992
bangsa Indonesia bisa uwal saka penjajah D. 28 April 1959
Walanda. 27. Tetembungan ing ngisor iki kalebu
Amarga gegayuhane sing luhur iku, tuladhane tembung andhahan, kejaba….
penjajah Walanda ora seneng. Mulane Ki Hajar A. tuku C. lungguh
Dewantara dipidana kanthi dibuwang B. kokgawa D. disapu

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 61


28. Tembung-tembung sing durung owah saka Kanggo pitakonan no. 35 – 37
asale lan bisa madeg dhewe yaiku.... Gatekna tembang ing ngisor iki!
A. tembung lingga Menthog-menthog takkandhani
B. tembung andhahan mung rupamu angisin-isini mbok ya aja
C. tembung saroja ngetok ana kandhang wae
D. tembung entar enak-enak ngorok ora nyambut gawe
29. Tembung-tembung ing ngisor iki kalebu Menthog-menthog mung lakumu megal-
tuladhane tembung lingga, kejaba…. megol gawe guyu
A. tuku C. pangan 35. Tembang ing ndhuwur nyritakake….
B. mangan D. tamba A. pitik C. sapi
30. Tembung sing mratelakake solah bawa B. menthog D. kucing
utawa tandhang gawe diarani…. 36. Pitutur kang bisa dijupuk saka tembang
A. tembung aran kasebut yaiku....
B. tembung wilangan A. menawa mari nyambut gawe oleh turu
C. tembunng sesulih B. turu luwih penting tinimbang nyambut
D. tembung kriya gawe
31. Minggu wingi aku lan Ratna nonton C. sing sregep nyambut gawe, aja mung
pameran ing alun-alun. Tembung sing turu wae
digaris ngisor kalebu tembung…. D. kudu sopan marang sapa wae
A. aran, sesulih, wilangan 37. Tembang kasebut menehi pasemon
B. panggandheng, kriya, ancer-ancer (sindiran) marang ….
C. ancer-ancer, kriya, sesulih A. wong kang males
D. kriya, panguwuh, panggandheng B. wong sing sregep
32. Ukara ing ngisor iki nggunakake tembung C. bocah sekolah
wilangan, kejaba…. D. bocah sing patuh
A. Maya tuku gula limang kilo. 38. Kang ora kalebu pasangan wyanjana
B. Ibu mundhut kain rong meter yaiku....
setengah.
C. Ayo budhal saiki, selak telat. A. - C. }
D. Aku semayanan tuku buku jam lima
sore. B. ] D. S
33. Tembang sing bisa ditembangake karo
guyonan nalika dolanan, nanging nduweni 39. Aku sregep. Aksara jawane yaiku....

A. akuse/ge\
pitutur-pitutur kang becik darani
tembang….
A. dolanan C. macapat
B. campursari D. pop B. akus/ge
34. Kang ora kalebu tembang dolanan yaiku….
A. pucung C. akus}gep\
B. lir-ilir
C. gundhul-gundhul pacul
D. akus][gp\
D. aku duwe pitik

62 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil


40. ?a[yopdsinau. Ukara kasebut
B. Ayo padha sinau.
C. Aku sinau bareng.
yen disalin.... D. Ayo budhal sekolah.
A. Aku blajar sinau.

WANGSULANA KANG PATITIS!


41. Struktur teks sajrone wacan dheskripsi ana 3, sebutna!
42. Tulisen profil tokoh kang kokgandrungi (diidolakan) ing bagean orientasi wae!
43. Gawea ukara migunakake tembung:
a. sesulih
b. panguwuh
44. Ukara ing ngisor iki salinen dadi basa ngoko alus!
Ibu nyeluk Mas Deni dikongkon mangan.
45. Tulisen nganggo aksara jawa!
Wingi aku melu ngaji.

Daftar Pustaka

Padmosoekotjo, S. 1960. Wewaton Panulise Basa Jawa Nganggo Aksara Jawa. Surabaya: PT. Citra Jaya
Murti.
Hutomo, Suripan Sadi. 1997. Sosiologi Sastra Jawa. Jakarta: Balai Pustaka
Mangunsuwito, S.A. 2002.Kamus Bahasa Jawa, Jawa-Indonesia. Bandung: CV. YramaWidya.
Sutardjo, Drs Imam. 2008. Kawruh Basa Sarta Kasusastran Jawi. Surakarta: JurusanSastra Daerah FS UNS
Suwardi Endraswara. 2009. Metode Pembelajaran Bahasa & Sastra Jawa. Yogyakarta: Kuntul Press
Drs. R. Haryana Harjawiyana dan Drs. Theodorus Supriya. 2009. Marsudi unggah-ungguh Basa Jawa.
Yogyakarta
Sasangka, Sry Satriya Tjatur Wisnu. 2010. Unggah-ungguh Bahasa Jawa Jakarta: Yayasan Paramalingua
Saryono, Djoko. 2011. Sosok Budaya Jawa:Rekonstruksi Normatif Idealistis. Malang: Aditya Media
Publishing.
Kementrian Pendidikan Nasional. 2011. Pedoman Umum Ejaan bahasa Jawa Huruf Latin yang
Disempurnakan. Yogyakarta: Balai Bahasa
Sasangka Sry Tjatur Wisnu. 2011. Bunyi-bunyi Distingtif Bahasa Jawa.Yogyakarta:Elmatera Publishing.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas VII 63


Profil Penulis
Nama Lengkap : NIKI PURWANE RAHAYU, S.Pd.
Telepon Kantor/ HP : 085735107321
E-mail : nikirahayu1478@gmail.com
Alamat rumah : Jl. Raya Ngumpak-Jabon, Kec. Mojoanyar
Alamat kantor : SMPN 1 Mojoanyar, Kab. Mojokerto

 Riwayat Pekerjaan :
1) Pengajar di SMKN Kudu Jombang, tahun 2006 – 2009
2) Pengajar di SMP Islam Al-Ishlah Trowulan, Kabupaten Mojokerto tahun 2012 – 2014
3) Pengajar di SMPN 1 Sooko, Kabupaten Mojokerto tahun 2014 – 2016
4) Pengajar di SMPN 1 Mojoanyar, Kabupaten Mojokerto tahun 2010 – sekarang
 Riwayat Pendidikan Tinggi :
1) S-1 Universitas Negeri Malang
 Pengalaman Menulis :
1) Kontributor artikel pada buku kumpulan artikel Mengajar, Mendidik, Menginspirasi.
Tahun 2016, Penerbit Sarbikita Publishing.
2) Penulis buku penunjang pembelajaran Bahasa Jawa SMP/MTs. pada penerbit Mutiara
Ilmu tahun 2015 – sekarang.

Profil Penelaah
Nama Lengkap : Drs. Buhadi, M.M.Pd.
Telepon Kantor/ HP : 081230125656
E-mail :-
Akun Facebook :-
Alamat kantor : Ds. Modopuro, Kab. Mojosari

 Riwayat Pekerjaan :
1) 1994 – sekarang Pengajar di SMPN 2 Mojosari
2) 2005 – 2010 Pengajar di SMPI Mambaul Ulum Mojosari
 Judul buku yang di tulis :
1) Buku Siswa Sari Basa Jawa

Pembuat Cover : Anton Wijaya, S.E


Penata Letak / Layouter : Ayu Saputri, S.Pd.
Pemeriksa dan Pengoreksi Desain Cover : Kundarto, S.Pd., M.Pd.

64 Basa Jawa Kelas VII Semester Ganjil

Anda mungkin juga menyukai