Anda di halaman 1dari 64

BASA JAWA

Semester Ganjil
Atur Pangiring
Kanthi ngaturaken puji syukur konjuk dhumateng Allah SWT., kula saged ngrampungaken
modul pembelajaran basa Jawi menika. Wontenipun modul menika sageda migunani kangge
salah setunggale sarana tumprap kalancaran pasinaon basa Jawi ing tataran siswa SMP/MTs.
Isi kaliyan materi karakit kanthi nginakaken basa kang gampil dipunpahami amergi
ngginakaken tetembungan sarta basa padinan Jawa Timuran. Mligi ing saben wacan sampun
dilengkapi kamus alit. Bab menika langkung ngampilaken para siswa sinau mandhiri nalika
nggarap gladhen, soal-soal utawi tugas-tugas ingkang ngedhahaken siswa nindhakaken pasinaon
saking griya. Cundhuk kaliyan aturan pemerintah supados sekolah kedhah ngetrapaken pasinaon
tatap muka winates.
Modul basa Jawi menika karakit adhedhasar Kurikulum 2013 muatan lokal Jawa Timur
kanthi pengetrapan indikator-indikator ingkang sampun cundhuk kaliyan Kompetensi dasar.
Pamilihipun isi materi dipunimbangi kaliyan wontenipun wacan-wacan ingkang dislarasaken
kearifan lokal ing sawetawis wilayah Jawa Timur supados saya ngindhakaken seserepan saha
kawruh siswa mring kaunggulan wilayah. Kanthi pangajab lumantar modul menika, sageda
mbiyantu para siswa SMP/MTs anggenipun nyinau basa Jawi sarta saged nggampilaken lan
nglancaraken para siswa ugi guru anggenipun nindhakaken piwucalan basa Jawi.
Sejatosipun pangripta sampun mbudi daya murih modul menika saged sampurna,
nanging awit saking winatesipun pangertosan saha cupetipun seserepan pranyata modul menika
taksih kathah kekirangan-kekiranganipun. Pramila sapa aruh saha panyaruwe saking sinten
kemawon tansah dipunantu-antu amrih sampurnaning modul menika. Wasana mugi-mugi modul
menika wonten gina paedahipun tumrap rancanging saha kemajenganipun piwucalan basa Jawi
ing tataran SMP/MTs. Nuwun.

Pangripta

2 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Kompetensi Inti dan Kompetensi Dasar
Kompetensi Inti
1. Menghargai dan menghayati ajaran agama yang dianutnya.
2. Menghargai dan menghayati perilaku jujur, disiplin, tanggungjawab, peduli (toleransi, gotong
royong), santun, percaya diri, dalam berinteraksi secara efektif dengan lingkungan sosial dan
alam dalam jangkauan pergaulan dan keberadaannya.
3. Memahami pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural) berdasarkan rasa ingin tahunya
tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya terkait fenomena dan kejadian tampak
mata.
4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan, mengurai, merangkai,
memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca, menghitung,
menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang
sama dalam sudut pandang/teori.

Kompetensi Dasar
1.1 Menghargai dan mensyukuri keberadaan bahasa daerah sebagai anugerah Tuhan Yang Maha
Esa untuk meningkatan pengetahuan dan keterampilan berbahasa daerah, serta untuk
melestarikan dan mengembangkan budaya daerah untuk didayagunakan sebagai upaya
pembinaan dan pengembangan kebudayaan Nasional
1.2 Menghargai dan mensyukuri keberadaan bahasa daerah sebagai anugerah Tuhan yang Maha
Esa sebagai sarana memahami informasi lisan dan tulis.
1.3 Menghargai dan mensyukuri keberadaan bahasa daerah sebagai anugerah Tuhan Yang Maha
Esa sebagai sarana menyajikan informasi lisan dan tulis.
2.1 Memiliki perilaku jujur dalam menceritakan sudut pandang moral yang eksplisit.
2.2 Memiliki perilaku demokratis, kreatif, dan santun dalam berdebat tentang kasus atau sudut
pandang. Memiliki perilaku peduli, cinta tanah air, dan semangat kebangsaan atas karya budaya
yang penuh makna.
2.3 Memiliki perilaku jujur dan percaya diri dalam mengungkapkan kembali tujuan dan metode
serta hasil kegiatan.
2.4 Memiliki perilaku jujur dan percaya diri dalam mengungkapkan kembali tujuan dan metode
serta hasil kegiatan.
3.1 Memahami teks hasil observasi dalam bentuk laporan.
3.2 Memahami struktur teks, unsur kebahasaan, dan pesan moral dari teks drama tradisional
(wayang/ topèng ḍhâlâng/ kethoprak /ludruk).
3.3 Memahami struktur teks, dan unsur kebahasaan dari teks pidato dan teks pewara.
4.1 Menyusun teks hasil observasi dalam bentuk laporan.
4.2 Melakukan kegiatan bermain peran drama tradisional (wayang/ topèng ḍhâlâng/ kethoprak/
ludruk).
4.3 Berpidato atau menjadi pewara pada suatu kegiatan sekolah sesuai konteks.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 3


Petunjuk Penggunaan Modul

A. Petunjuk Siswa:
Untuk memperoleh hasil belajar yang maksimal ikuti petunjuk penggunaan modul berikut:
1. Bacalah petunjuk yang ada untuk memudahkan memahami isi materi.
2. Pahami secara seksama uraian-uraian materi yang ada pada masing-masing kegiatan belajar.
3. Gunakan dengan baik kamus kecil berisi bantuan arti kata/kalimat yang menyertai pada
bacaan untuk memudahkan memahami isi bacaan.
4. Ikuti dan lakukan petunjuk-petunjuk pada soal.
5. Kerjakan tugas formatif (soal latihan) untuk mengetahui seberapa tingkat pemahaman
terhadap materi.
6. Jika belum memahami materi yang disampaikan, bertanyalah kepada guru.

B. Petunjuk Guru:
Dalam setiap kegiatan belajar, guru berperan untuk:
1. Membantu siswa dalam merencanakan proses belajar.
2. Membimbing siswa untuk memahami materi dalam proses pengerjaan latihan.
3. Memberikan motivasi dan bimbingan untuk kemajuan belajarnya.
4. Memeriksa dengan seksama tugas-tugas dan latihan yang dikerjakan siswa.

4 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


PEMETAAN MATERI MODUL BAHASA JAWA
KELAS IX SEMESTER GANJIL

Wulangan Tema Pengetahuan Ketrampilan Kebahasaan

1 Pertanian  Teks laporan hasil  Menyusun kerangka  Aksara rekan


observasi teks laporan hasil  Angka jawa
 Struktur teks laporan observasi
hasil observasi  Menulis laporan
 Ciri bahasa teks hasil observasi
laporan hasil
observasi
 Isi teks laporan hasil
observasi

2 Kesenian  Teks drama  Menulis skenario  Parikan


tradisional (wayang/ drama tradisional.  Cangkriman
topèng ḍhâlâng/  Bermain peran
kethoprak /ludruk). dalam pementasan
 Struktur teks drama drama tradisional.
tradisional
 Ciri bahasa dalam
teks drama tradisional
 Pesan moral dalam
teks drama tradisional

3 Kegiatan  Teks pidato  Menyusun kerangka  Panganggone basa


 Struktur teks pidato pidato krama alus
 Unsur kebahasaan  Mengembangkan  Panyandra
dalam teks pidato: kerangka pidato  Wangsalan
- Pidato resmi menjadi naskah
- Pidato tak resmi pidato secara utuh
 Kaidah menulis teks  Praktik berpidato
pidato
Kaidah menulis teks
pewara

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 5


Daftar Isi
Atur Pangiring ........................................................................................................................... 2
Kompetensi Inti dan Kompetensi Dasar .................................................................................... 3
Petunjuk Penggunaan Modul ................................................................................................... 4
Pemetaan Materi Modul Kelas IX Semester Ganjil ................................................................... 5
Daftar Isi .................................................................................................................................... 6
Wulangan 1 (Tema : Pertanian) ................................................................................................ 7
A. Mangun konteks ........................................................................................................... 7
B. Pasinaon Inti ................................................................................................................. 9
Kegiyatan 1 : Nyemak Teks Asil Observasi ..................................................................... 9
Kegiyatan 2 : Mangerteni Struktur Teks Hasil Observasi ............................................... 12
Tugas 1 ......................................................................................................................... 14
Kegiyatan 3 : Unsur Basa Sajrone Teks Laporan Asil Observasi .................................... 15
Kegiyatan 4 : Nulis Teks Asil Observasi ......................................................................... 17
Tugas 2 ......................................................................................................................... 18
Uji Kompetensi Wulangan 1 ............................................................................................... 19
Wulangan 2 (Tema : Kesenian) ................................................................................................. 22
A. Mangun konteks ........................................................................................................... 22
B. Pasinaon Inti ................................................................................................................. 24
Kegiyatan 1 : Nyemak Teks Drama Tradhisional ........................................................... 24
Kegiyatan 2 : Mangerteni struktur Teks Drama Tradhisional ........................................ 31
Tugas 1 ......................................................................................................................... 32
Kegiyatan 3 : Mahami Unsur Basa Sajrone Teks Drama Tradisional ............................ 33
Kegiyatan 4 : Nulis Teks Drama Tradisional ................................................................. 37
Tugas 2 .......................................................................................................................... 38
Kegiyatan 5 : Mragakake Drama Tradisional ............................................................... 38
Tugas 3 .......................................................................................................................... 38
Uji Kompetensi Wulangan 2 ............................................................................................... 39
Uji Kompetensi Tengah Semester ............................................................................................ 41
Wulangan 3 (Tema : Kegiyatan) ............................................................................................... 44
A. Mangun konteks ........................................................................................................... 44
B. Pasinaon Inti ................................................................................................................. 46
Kegiyatan 1 : Nyemak Teks .......................................................................................... 46
Kegiyatan 2 : Mangerteni Struktur Teks Pidhato lan Pranatacara ............................... 50
Tugas 1 ......................................................................................................................... 51
Kegiyatan 3 : Mahami Unsur Basa Sajrone Teks Pidhato lan Pranatacara .................... 53
Kegiyatan 4 : Nulis Teks Pidhato ................................................................................... 58
Tugas 2 .......................................................................................................................... 58
Kegiyatan 5 : Mraktekake Pidhato ................................................................................ 58
Tugas 3 .......................................................................................................................... 58
Uji Kompetensi Wulangan 3 ............................................................................................... 59
Uji Kompetensi Akhir Semester ................................................................................................ 61
Daftar Pustaka .......................................................................................................................... 63

6 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


WULANGAN 1
Tema: Pertanian

Kompetensi Dasar Indikator


3.4 Memahami teks hasil 3.1.1 Mengidentifikasi struktur teks laporan hasil observasi.
observasi dalam bentuk 3.1.2Menganalisis struktur teks laporan hasil observasi
laporan. 3.1.3Mengidentifikasi ciri bahasa teks laporan hasil observasi.
3.1.4 Menjelaskan isi teks laporan hasil observasi.
4.1 Menyusun teks hasil 4.1.1 Membuat kerangka teks laporan hasil observasi.
observasi dalam bentuk 4.1.2 Mengembang kan kerangka menjadi laporan hasil observasi.
laporan. 4.1.3 Mengomentari karya temannya.

A. Mangun konteks


MUPANGATE PUPUK KANDHANG
Saben lingkungan tetanen mbutuhake pupuk kanggo nutrisi tanduran. Dene pupuk
dhewe ana pupuk alami lan pupuk kimia. Pupuk kandhang minangka pupuk alami sing paling
gampang golekane. Saliyane iku regane uga murah lan luwih apik katandhingake pupuk kimia.
Pupuk iki bisa diasilake saka kotoran kewan ternak kaya pitik, wedhus, marmot, utawa sapi.
Pupuk kandhang diarani uga pupuk organik, amerga digawe saka bahan-bahan alami sing ana
ing lingkungan sakiwa tengen.
Pupuk kandhang sing siyap digunakake yaiku nduweni suhu endhek, mawur, wujud
asline wis ora katon, sarta wis ora pati mambu. Menawa ciri-ciri kasebut durung katon tegese
pupuk kandhang durung siyap digunakake, amerga ndadekake tanduran dadi rusak lan bisa-
bisa mati. Jinise pupuk kandhang ana loro, yaiku padhet lan encer. Pupuk kandhang padhet
minangka olahan kotoran kewan sing dicampur karo bahan liyane yaiku sekam pari ing ternak
pitik. Dene pupuk kandang encer asale saka olahan uyuh kewan ternak, lan campuran pupuk
padhet lan encer. Umume wujude kenthel kaya lendhut.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 7


Pupuk kandhang pranyata bisa njaga imbange unsur hara sajrone lemah saengga
tanduran tetep oleh nutrisi kanthi imbang. Beda karo pupuk kimia sing bisa ndadekake lemah
rusak. Pupuk iki uga gampang ditembus oyot tanduran lan ngandhut sawenehe mikroba sing
piguna kanggo dekomposisi bahan organik. Mikroba kasebut sing nyengkuyung panguripan
mikroorganisme sajrone lemah supaya tambah subur. Amerga mikroorganisme nduweni
peran penting kanggo ngubah sisa tanduran dadi humus. Tanduran sing nggunakake pupuk
kandhang luwih tahan penyakit lan subur. Godhong lan kembange luwih akeh, tanduran uga
luwih kuwat lan sehat. Dene tanduran sing migunakake pupuk kimia nduweni godhong lan
kembang luwih sethithik.
(alih basa saka sawetara sumber)
Bausastra
- nutrisi : gizi, kandungan pangan sing apik
- lendhut : lumpur
- hara : unsur-unsur/ kandungan sing dibutuhake tanduran
- dekomposisi bahan organik : proses owah-owahan, pembusukan
- humus : lemah sing subur asil sisa-sisa tanduran lan kewan
ternak

Gladhen
1. Sebutna jinise pupuk sing kokweruhi!
2. Kena apa pupuk kandhang diarani pupuk organik?
3. Kepriye cirri-ciri pupuk kandhang sing wis siyap digunakake?
4. Apa sebabe pupuk kandhang luwih apik kanggo tanduran?
5. Jelasna manfaate pupuk kandhang!

Nambah kawruh
1. Pangerten Teks Asil Observasi
Teks Laporan Asil Observasi yaiku teks kang njlentrehake informasi ngenani
samubarang kayata kewan, tetuwuhan, lingkungan, kedadeyan sosial, budhaya lan liya-
liyane trep karo sanyatane manut asil observasi sing wis ditindhakake. Anggone
njlentrehake dikantheni bukti-bukti tartamtu sing disampekake kanthi logis lan apa
anane manut kanyatan. Teks iki uga njlentrehake ngenani wujud, ciri, sifat-sifat umum
saka samubarang lan prastawa sing kedadeyan.

2. Tujuwan Teks Asil Observasi


Tujuwan teks asil observasi yaiku nyampekake informasi pamilahan (klasifikasi)
ngenani jinis-jinis samubarang kanthi apa anane manut kriteria tartamtu trep karo asil
pengamatan. Dene tujuwan liyane yaiku:
a. Mangerteni tahapan sawijining perkara.
b. Kanggo mrantasi sawijining perkara.
c. Nemokake teknik utawa cara sing apik kanggo ngudhari perkara.
d. Nemtokake kaputusan sing luwih efektif.

8 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


3. Fungsi Teks Asil Observasi
a. Nglaporake tanggung jawab saka tugas nindhakake pengamatan.
b. Minangka sumber informasi sing bisa dipercaya.
c. Njlentrehake dhasar nyusun kawicaksanan kanggo mrantasi perkara sajroning
pengamatan.
d. Sarana kanggo dokumentasi.

4. Sifat Teks laporan Asil Observasi


a. Informatif, tegese menehi informasi sing piguna ngenani obyek sing diamati marang
pamaos.
b. Komunikatif, tegese teks laporan kasebut nggunakake basa sing gampang dipahami.
c. Objektif, tegese teks laporan kasebut kudu menehi informasi sanyatane sing bener-
bener kedadeyan.

5. Bedane Teks Asil Observasi lan Teks Dheskripsi


Lelorone padha-padha njlentrehake informasi trep karo kanyatan, mung bedane
menawa teks laporan hasil observasi dikantheni panglompokan lan fakta dheskripsi
kanthi umum. Dene teks dheskripsi panglompokan lan fakta dheskripsi luwih rinci.

Teks Hasil Observasi Teks Dheskripsi

1. Nggambarake samubarang kanthi 1. Nggambarake samubarang kanthi


umum lan trep karo kanyatan tanpa khusus/ rinci lan digambarake manut
tambahan pamawas (opini/ pamawas (opini/pendapat) penulis.
pendapat) saka panulis.
2. Njlentrehake panglompokan 2. Njlentrehae wujud, ciri, lan kahanan
samubarang ing sajroning jinis trep samubarang kanggo papan lan
marang ciri umum. wektu tartamtu.

B. Pasinaon Inti
Kegiyatan 1: Nyemak Teks Asil Observasi
Teks 1

Kembang Rosela Njaga Metabolisme Awak

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 9


Tanduran iki asale saka manca nanging wis urip ing Indonesia wiwit jaman penjajahan
biyen. Merga kembange apik, mula ditandur ing latar kanggo pasren. Wite cendhek wernane
abang tuwa, godhonge lancip cawang telu, ana sing pinggire ringgik-ringgik ana sing alus.
Kembange wernane abang, kaya woh, tengahe ana isine. Sejatine iki kelopak bunga. Iya
kelopak bunga iki sing nduweni kasiyat njaga kasarasan lan metabolisme awak. Ing Malaysia
malah kanggo suplemen, vitamin kanggo njaga stamina amrih kuwat ora gampang lara.
Jeneng Latin-e Hibiscus sabdariffa, wong Sunda ngarani kembang anggrem, ing Medan
jenenge bunga merah. Senajan akeh sing nandur nanging padha ora ngerti kasiyate.
Kamangka wohe kena kanggo gawe setrup, digodhog karo gula rasane legi kecut enak kaya
frambusen. Mula ana sing ngarani kembang frambusen.
Ing Malaysia, hibiscus diolah dadi teh celup, sele roti, sirup (setrup). Kembang hibiscus
ngandhut vitamin A, vitamin C akeh, kalsium sing cukup, ngandhut serat lan mineral. Mula
becik kanggo kasarasane mripat, kulit, balung lan pencernaan. Miturut Iwan R Hudaya, sing
duwe kebon hibiscus jembar ing Pasar Minggu, Jakarta, dheweke wis suwe nandur hibiscus
kanggo bahan sele roti lan sirup. Rasane enak ora kalah karo omben-omben bangsane fanta.
Kembang rosela werna-werna jinise nanging ing Indonesia kene ana rong jinis, sing
godhonge ringgik-ringgik pinggire lan sing alus. Wohe meh padha, mung rada beda wernane.
Ing Hawai, Malaysia, Thailand, India, Kuba, tanduran rosela iki werna-werna jinise. Ana sing
kembange wernane wungu, putih, violet, biru, oranye, abang tuwa. Ing kana kembang rosela
digawe teh, diombe kaya yen ngombe teh biasa. Emane ing kene durung populer. Kamangka
yen saben dina ngombe teh hibiscus awak bakal sehat lan seger merga metabolisme lancar
lan kecukupan sawetara vitamin sarta mineral. Rehne durung ana sing adol teh hibiscus,
becike gawe dhewe wae. Kepriye carane gawe omben-omben saka rosela?

TEH HIBISCUS (ROSELA)


Kembang hibiscus sing wis tuwa tenan diundhuhi banjur dipepe sedina rong dina supaya
alum. Yen wis alum dibeleki dijupuki sing ana tengahe (wijine). Wijine kena ditandur. Kelopak
hibiscus sing wis dijupuki isine banjur dikumbah nganti resik terus dipepe maneh nganti
garing suwene 3-5 dina. Ditutupi plastik bening supaya ora kena bledug. Yen wis garing teh
disimpen ing wadhah sing rapet, siap digawe wedang teh. Carane gawe, mundhuta teh
hibiscus sacukupe diseleh gelas banjur dicom banyu umub ditutup sing rapet. Banyu com-
coman bakal dadi abang wernane, ditambah gula pasir terus diunjuk anget-anget. Yen
disimpen rapet, teh hibiscus bisa tahan nganti 3-6 sasi lawase.

SIRUP HIBISCUS
Woh hibiscus (rosela) sing isih seger lan wis tuwa kehe 500 gram dibuwang isine sing ana
njerone nganti resik banjur dikumbah. Bahan tambahan:gula pasir 600 gram, asam sitrat 4
gram, natrium benzoat (kanggo ngawetake) 1-2 gram, botol sing steril 2 iji. Dhisik dhewe
nggodhog banyu 8 gelas ing panci email (ora kena panci aluminium) nganti umub. Kelopak
hibiscus banjur dicemplungake, digodhog suwene 20-25 menit, terus genine dicilikake karo
tetep diudhak-udhak nganggo sendhok kayu (enthong). Yen banyune wernane wis abang,
genine dipateni banjur dientas lan disaring. Cemplungna gula pasir, asam sitrat lan natrium
benzoat, diudhak sing rata nganti larut. Banjur digodhog maneh nganggo geni cilik wae nganti
umub maneh suwene 5 menit, dientas. Yen wis rada adhem diwenehi esence (sari) apel

10 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


utawa stroberi miturut kasenengane, terus diwadhahi botol disimpen ing kulkas supaya rada
awet. Sirup siap diunjuk. Cara iki ora tahan suwe. Yen kepengin sirup bisa tahan rada suwe,
botol kudu disterilisasi dhisik (pasteurisasi). Sadurunge diwadhahi, botol digodhog nganti
umub kanthi temperatur 150-200 derajat celsius.
Jaya Baya 48, Minggu I Agustus 2006
Bausastra
- pasren : hiasan
- kasarasan : kasehatan
- kasiyat : manfaat
- metabolisme : daya tahan tubuh
- dibeleki : disigar, kanggo mbuwang wijine
Wangsulana pitakonan-pitakonan iki!
1. Apa jeneng latine kembang rosela?
2. Sebutna jinis-jinise kembang rosella manut daerahe!
3. Sepira suwene anggone mepe kembang rosella supaya bisa dadi teh?
4. Kepriye carane gawe sirup kembang rosela?
5. Kepriye carane supaya sirup bisa tahan suwe?

Teks 2

BUN UPAS DIENG, BERKAH LAN MUSIBAH


Fenomena bun upas ing laladan Dieng (wilayah Banjarnegara lan Wonosobo, Jawa
Tengah) dadi viral, sumebar lan dadi pirembugane wong akeh. Laladan Dieng dadi
sesawangan kang nengsemake, amarga sesawangan katutup salju kaya mangsa salju ing
nagara-nagara patang mangsa. Adate bun upas iku lagi diprangguli sasi Juli lan Agustus. Taun
iki metune maju, pinuju liburan sekolah, mula banjur akeh kang kepingin mbuktekake tekane
bun upas sing menehi sesawangan kang endah.
Bun upas iku sejatine fenomena taunan, mula warga Dieng wis ora kaget. Sing rada
beda taun iki tekane luwih gasik. Kawiwitan akhir Mei taun iki kawasan Dieng hawane
mundhak adhem lan tambah adheme. Ing kahanan normal hawane Dieng ngancik 12 derajat
celcius tekan 20 derajat celcius, wanci awan.Utawa 6 derajat celcius tekan 10 derajat celsius
wanci bengi. Nanging dina-dina pungkasan iki adheme Dieng ngancik minus sangisore 0
derajat celcius. Nalika hawane ngancik minus 3 derajat celcius, bun-bun mau bakal malih dadi
kristal es sing nempel ing godhong lan lemah. Bun upas iku katon wiwit jam 04.00 nganti
05.30. Bun es mau akeh tinemu ing plataran candhi Arjuna lan Candhi Setyaki. Nalika hawane
saya anget, bun-bun mau ilang tanpa lari.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 11


Sejatine fenomena bun upas iku uga tinemu ing panggonan liya sing lokasine dhuwur
kaya Dieng. Bun kang dadi lapisan salju uga tinemu ing Gunung Bromo, Semeru, lan
sapanunggalane. Malah ing Ranu Kumbolo ing sikile Gunung Semeru, suhune mudhun nganti
minus 8 derajat celcius,saengga tendhane para pendhaki kaya kaurug es, lan saperangan
lumahe banyu telaga uga malih dadi es. Mung wae amarga Dieng dadi jujugan wisatawan,
banjur padha gawe vidio dokumentasi lan disebar ing medsos, mula Dieng luwih kawentar.
Fenomena bun upas nggawa berkah lan uga musibah tumrap bebrayan ing Dieng,
Wonosobo, lan Banjarnegara. Bun upas sing dadi pangeram-eram iku ora wurung narik
kawigaten wong akeh. Tekane bun upas ing wanci liburan sekolah. Nyebabake saya akeh
wisatawan kang ngluwangake wektu mlancong menyang Dieng. Akehe wisatawan ndadekake
semangate pengusaha jasa wisata wiwit losmen, hotel, transportasi wisata, jajanan uga
warung (resto), pedagang kenthang lan inuman panas uga nyebutake yen omset dodolane
saya nambah akeh.
Sakliyane menehi berkah, bun upas uga nekakake musibah. Sing sepisan kena musibah
yaiku petani kenthang. Bun upas sing numpuk ana godhong lan wit kenthang nyebabake
godhong lan wit-wit mau gosong, garing lan bosok satemah mati. Wit-wit kenthang sing umur
sangisore 80 dina bisa dipesthekake gagal panen, lan petani kenthang dadi rugi.
( Jayabaya, Minggu II, Juli 2019)
Bausastra
- bun upas : embun (ind.) upas iku racun kanggone ula, dijenengi bun upas amerga
ndadekake tanduran mati.
- sumebar : nyebar rata
- pirembugane : omongan
- nengsemake : nyenengake
- gasik : luwih cepet

Kegiyatan 2: Mangerteni Struktur Teks Hasil Observasi


Sawise maca lan nyemak kanthi tliti wacan teks asil observasi ing ndhuwur, sliramu
bakal nemokake perangan-perangan sing mbentuk teks kasebut.
Dhefinisi Umum
Struktur Teks Asil
Observasi Dheskripsi Bagean

Dheskripsi Manfaat

1. Dhefinisi umum minangka pambuka teks laporan asil observasi kang njlentrehake
pangerten/ definisi saka samubarang kang dirembug sajrone teks.
2. Dheskripsi bagean minangka perangan kang ngemot ide pokok (ukara utama) saben
paragraph sing banjur dikembangake luwih rinci manut klompoke.
3. Dheskripsi manfaat minangka bagean sing njlentrehake manfaat/ pigunane samubarang
saka bab sing dilaporake.
Menawa diidhentifikasi adhedhasar struktur teks laporan asil observasi, teks 1
“Kembang Rosela Njaga Metabolisme Awak” perangan-perangan struktur kaya ing ngisor iki:

12 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Struktur Teks Laporan Asil Observasi
1. Definisi Tanduran iki asale saka manca nanging wis urip ing Indonesia
umum wiwit jaman penjajahan biyen. Merga kembange apik, mula ditandur ing
latar kanggo pasren. Wite cendhek wernane abang tuwa, godhonge
lancip cawang telu, ana sing pinggire ringgik-ringgik ana sing alus.
Kembange wernane abang, kaya woh, tengahe ana isine. Sejatine iki
kelopak bunga. Iya kelopak bunga iki sing nduweni kasiyat njaga
kasarasan lan metabolisme awak. Ing Malaysia malah kanggo suplemen,
vitamin kanggo njaga stamina amrih kuwat ora gampang lara.
Jeneng Latin-e Hibiscus sabdariffa, wong Sunda ngarani kembang
anggrem, ing Medan jenenge bunga merah. Senajan akeh sing nandur
nanging padha ora ngerti kasiyate. Kamangka wohe kena kanggo gawe
setrup, digodhog karo gula rasane legi kecut enak kaya frambusen. Mula
ana sing ngarani kembang frambusen.
2. Dheskripsi Ing Malaysia, hibiscus diolah dadi teh celup, sele roti, sirup
bagean (setrup). Kembang hibiscus ngandhut vitamin A, vitamin C akeh, kalsium
sing cukup, ngandhut serat lan mineral. Mula becik kanggo kasarasane
mripat, kulit, balung lan pencernaan. Miturut Iwan R Hudaya, sing duwe
kebon hibiscus jembar ing Pasar Minggu, Jakarta, dheweke wis suwe
nandur hibiscus kanggo bahan sele roti lan sirup. Rasane enak ora kalah
karo omben-omben bangsane fanta.
Kembang rosela werna-werna jinise nanging ing Indonesia kene
ana rong jinis, sing godhonge ringgik-ringgik pinggire lan sing alus. Wohe
meh padha, mung rada beda wernane. Ing Hawai, Malaysia, Thailand,
India, Kuba, tanduran rosela iki werna-werna jinise. Ana sing kembange
wernane wungu, putih, violet, biru, oranye, abang tuwa. Ing kana
kembang rosela digawe teh, diombe kaya yen ngombe teh biasa. Emane
ing kene durung populer. Kamangka yen saben dina ngombe teh hibiscus
awak bakal sehat lan seger merga metabolisme lancar lan kecukupan
sawetara vitamin sarta mineral. Rehne durung ana sing adol teh hibiscus,
becike gawe dhewe wae. Kepriye carane gawe omben-omben saka
rosela?
3. Dheskripsi TEH HIBISCUS (ROSELA)
manfaat Kembang hibiscus sing wis tuwa tenan diundhuhi banjur dipepe sedina
rong dina supaya alum. Yen wis alum dibeleki dijupuki sing ana tengahe
(wijine). Wijine kena ditandur. Kelopak hibiscus sing wis dijupuki isine
banjur dikumbah nganti resik terus dipepe maneh nganti garing suwene
3-5 dina. Ditutupi plastik bening supaya ora kena bledug. Yen wis garing
teh disimpen ing wadhah sing rapet, siap digawe wedang teh. Carane
gawe, mundhuta teh hibiscus sacukupe diseleh gelas banjur dicom
banyu umub ditutup sing rapet. Banyu com-coman bakal dadi abang
wernane, ditambah gula pasir terus diunjuk anget-anget. Yen disimpen
rapet, teh hibiscus bisa tahan nganti 3-6 sasi lawase.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 13


SIRUP HIBISCUS
Woh hibiscus (rosela) sing isih seger lan wis tuwa kehe 500 gram
dibuwang isine sing ana njerone nganti resik banjur dikumbah. Bahan
tambahan:gula pasir 600 gram, asam sitrat 4 gram, natrium benzoat
(kanggo ngawetake) 1-2 gram, botol sing steril 2 iji. Dhisik dhewe
nggodhog banyu 8 gelas ing panci email (ora kena panci aluminium)
nganti umub. Kelopak hibiscus banjur dicemplungake, digodhog suwene
20-25 menit, terus genine dicilikake karo tetep diudhak-udhak nganggo
sendhok kayu (enthong). Yen banyune wernane wis abang, genine
dipateni banjur dientas lan disaring. Cemplungna gula pasir, asam sitrat
lan natrium benzoat, diudhak sing rata nganti larut. Banjur digodhog
maneh nganggo geni cilik wae nganti umub maneh suwene 5 menit,
dientas. Yen wis rada adhem diwenehi esence (sari) apel utawa stroberi
miturut kasenengane, terus diwadhahi botol disimpen ing kulkas supaya
rada awet. Sirup siap diunjuk. Cara iki ora tahan suwe. Yen kepengin
sirup bisa tahan rada suwe, botol kudu disterilisasi dhisik (pasteurisasi).
Sadurunge diwadhahi, botol digodhog nganti umub kanthi temperatur
150-200 derajat celsius.

Tugas 1
Kanggo tugas 1, wacanen kanthi permati teks asil observasi “Bun Upas Dieng, Berkah
lan Musibah” ing dhuwur banjur coba temtokna perangan struktur teks!

Struktur Teks Laporan Asil Observasi


1. Definisi umum
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

2. Dheskripsi bagean
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

14 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

3. Dheskripsi
manfaat .........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

Kegiyatan 3: Unsur Basa Sajrone Teks Laporan Asil Observasi


Nalika maca teks asil observasi “Kembang Rosela Njaga Metabolisme Awak” sliramu
bakal nemokake pananda basa kaya iki:
1. Tembung aran; tandhuran, kembang, kebon.
2. Tembung panggandheng (kata hubung); lan, uga, jalaran, sebab, supaya, nalika, nanging,
kamangka, dene, mula saka kuwi, mulane.
3. Tembung ancer-ancer (kata depan); ing, dhateng, menyang, marang, dening, saka.
4. Tembung kriya; ditandhur, diudhak, diumbah.
5. Tembung kaanan utawa sipat (kata sifat); adhem, panas, jembar, abang.
6. Panganggone ukara utama dikantheni peprincen (rincian)
7. Panganggone tembung-tembung (istilah-istilah) khusus adhedhasar bab kang dibahas;
sterilisasi, asam sitrat, natrium benzoat

Aksara Rekan
Aksara rekan digunakake kanggo nulis aksara manca, umume sing akeh yaiku aksara saka
huruf Arab. Tujuwane kanggo ngampangake panulisan huruf-huruf kasebut kang wis akeh
digunakake ing tata panulisan huruf Jawa.
Tata cara panulisan aksara reka:
 Aksara rekan cacahe ana 5 (lima);
k+ (kha), f+ (dza), p+(fa/va), g+ (gha), j+(za)
 Aksara rekan digunakake kanggo nulis huruf-huruf saka manca sing isih diugemi asline.
 Aksara rekan bisa dadi aksara pasangan, bisa diwenehi pasangan, sarta sandhangan.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 15


Wujude aksara rekan:
Wujud
Wujud
Aksara Pasangan
Aksara Tuladha Panganggone
Rekan Aksara
Rekan
Rekan

k+tibLgik+utBh
Kha k+ K+
Khatib lagi khutbah
f+kirinS}gep+Fiki/
Dza f+ F+
Dzakirin sregep dzikir
p+timh [zo[mBp+tmin\
Fa/Va p+ P+
Fatimah ngombe vitamin

g+j+lilnG+ilnSefulu/kemB/
Gha g+ G+
Ghazali lan Ghilan sedulur kembar
j+ktHikuwjibJ+iyrhaikusunh
Za j+ J+
Zakat iku wajib ziarah iku pakulinan becik

Angka Jawa
a. Wujude angka jawa
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

Wujude angka jawa bisa dimemperna/dimiripna karo aksara liyane supaya gampang
anggone eling-eling. Cara nggampangne kanthi maca kaya ing ngisor iki:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

ga le lya jungkat jungkit e la pa ya o


1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

16 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


b. Kanggo ngelet-eleti (mengapit) angka jawa digunakake pada pangkat (;……;)

Tuladha :
No. Latin Aksara jawa

aumu/ku;15;taun\
1. Umurku 15 taun.

[aomhkug=;7;[nome/;21;
2. Omahku gang 7 nomer 21.

pa[kDmunDutJeruk\;10;ki[lo
3. Pakdhe mundhut jeruk 10 kilo.

Gladhen
Ukara ing ngisor iki tulisen nganggo aksara jawa kanthi paugeran sing bener!
1. Abdul Ghani ngaji Quran nganti juz 30.
2. Khairul Rozikin mbayar zakat fitrah.
3. Akhmad Dzakirin sekolah menyang Turki wiwit taun 2020
4. Dina iki Zainal melu ziarah suwene seminggu.
5. Andi duwe kucing 18, mati 3 saiki kari 15.
6. Ibu ngutus aku tuku gula 2 kilo, kopi 1 kilo, lan beras 5 kilo.
7. Nalika isih kelas 6, umurku 12 taun.
8. Sedulure ana 10, ing Surabaya ana 5, Mojokerto 3, ing Jombang 2.
9. Bapakne Zakariya asmane Khomarudin.
10. Nalika kelas 9, umurku ganep 14 taun.

Kegiyatan 4: Nulis Teks Asil Observasi


Kriteria Teks Laporan Asil Observasi
Laporan asil observasi sing apik kudu nduweni kriteria kaya ing ngisor iki:
1. Nduweni susunan struktur sing runtut lan lengkap.
2. Ora ana opini/ pendapat saka panulis.
3. Teks njlentrehake informasi apa anane lan sanyatane.

Tahapan Ngrakit Teks Laporan Asil Observasi


1. Nemtokake topik sing arep diamati utawa ditliti.
2. Nindakake pengamatan adhedhasar topik.
3. Gawe reng-rengan teks nggunakake struktur teks laporan asil observasi.
4. Ngrakit teks adhedhasar gagasan utama sing wis digawe, diwiwiti nulis saka definisi umum
banjur bagean isi/ aspek sing dilaporake (dheskripsi bagean) banjur dijabarake
adhedhasar pengamatan lan dipungkasi kanthi dheskripsi manfaat.
5. Tlitinen maneh asil tulisan, menawa ana ukara sing kurang trep utawa ana sing isih salah
panulisane bisa langsung dibenahi.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 17


Tugas 2
Sawise sliramu paham ngenani tata cara panulisane teks laporan asil observasi, coba
tindhakna kegiyatan-kegiyatan iki!
1. Gawea klompok kanthi anggota 4 siswa.
2. Pilihen perkara tetanen (pertanian) sing narik kawigatenmu kanggo diamati.
3. Tindakna panaliten (pengamatan) ngenani kahanan tetanen (pertanian) ing dhaerahmu
kanthi cara andum tugas karo anggota klompok liyane.
4. Saben-saben bocah kudu nulis utawa nyatheti asile panaliten kanthi temenan minangka
bahan kanggo lapuran. Supaya asil palapuranmu bisa jangkep, aja sungkan-sungkan
nyuwun pirsa (takon) marang wong sing luwih paham. Iki mujudake kerja klompok,
mulane antara murid siji lan sijine kudu tansah kerja bareng-bareng.
5. Sawise kabeh bahan wis nglumpuk, banjur nggawea kerangka lapuran.
6. Kembangna kerangka lapuran kasebut kanthi wujud lapuran asil observasi nggunakake
tata struktur lapuran sing bener.

18 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Uji Kompetensi Wulangan 1
A. Pilihen siji jawaban sing bener!
Ngenal Jagung ing Indonesia

Jagung (Zea mays L.) minangka salah sijine tanduran serealia (wiji-wijian) sing penting
ing Indonesia. Ing wilayah tartamtu jagung dadi bahan pangan pokok saliyane beras. Saben
100 gram jagung nduweni kandhutan gizi arupa 355 kalori, protein 9.2 gr, lemak 3.9 gr,
karbohidrat 73.7 gr, kalsium 10 mg, fosfor 256 mg, zat wesi 2.4 mg, vitamin A 510 SI, vitamin
B1 0.38 mg, lan banyu 12 gr lan bageyan sing bisa dicerna 90%.
Jinis-jinis jagung sing dikembangna ing Indonesia yaiku jagung hibrida, jagung
komposit, lan jagung transgenik. Jagung hibrida minangka katurunan wiwitan saka asil silang
sing nduweni sipat unggul. Jagung komposit utawa biasane disebut jagung lokal yaiku jinis
jagung sing jaman biyen ditandhur kanthi panyerbukan dhewe tanpa bantuwan manungsa.
Jagung transgenik minangka jinis jagung asil penyisipan gen tahan penyakit, gen tahan hama
lan gen tahan obat kimia saengga dadi tandhuran super.
Jagung nduweni manfaat kanggo awak amerga kandhutan nutrisine. Jagung bisa
ngudhunake hipertensi saengga nyegah penyakit jantung, ngontrol diabetes, nglancarake
pencernaan, nyegah sembelit lan wasir amerga jagung sugih serat, malah bisa ngudhunake
resiko kanker usus besar. Jagung uga ngandhut sebageyan gedhe magnesium, tembaga besi,
lan sing paling penting yaiku kandhutan fosfor sing apik kanggo kasehatan tulang. Nutrisi iki
ora mung nyegah tulang retak amerga tambahe umur, nanging uga ngundhakake fungsi
ginjel. Vitamin C, karotenoid lan bioflavinoids sajrone jagung uga njaga jantung supaya tetep
sehat kanthi njaga kadar kolesterol lan ningkatake aliran getih sajrone awak.
(saka sawetara sumber)

1. Jeneng ilmiahe jagung, yaiku…. 4. Sing ora kalebu manfaat saka kandhutan
a. Oryza sativa L nutrisi jagung, yaiku….
b. Zea mays sp a. ngobati darah tinggi
c. Triticum sp b. ngontrol diabetes
d. Shorgum sp c. nglancarake pencernaan
2. Jinis jagung asil penyisipan gen tahan d. nyegah sembelit lan wasir
penyakit, gen tahan hama lan gen tahan 5. …………….
obat kimia, yaiku….. Jinis-jinis jagung sing dikembangna ing
a. Jagung hibrida Indonesia yaiku jagung hibrida, jagung
b. Jagung komposit komposit, lan jagung transgenik. Jagung
c. Jagung transgenik hibrida minangka katurunan wiwitan saka
d. Jagung lokal asil silang sing nduweni sipat unggul.
3. Jagung minangka salah siji bahan pangan, Jagung komposit utawa biasane disebut
saka jinis…. jagung lokal yaiku jinis jagung sing jaman
a. umbi-umbian biyen ditandhur kanthi panyerbukan
b. wiji-wijian dhewe tanpa bantuwan manungsa.
c. woh-wohan Jagung transgenik minangka jinis jagung
d. gagang asil penyisipan gen tahan penyakit, gen

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 19


tahan hama lan gen tahan obat kimia b. dheskripsi bagean
saengga dadi tandhuran super. c. dheskripsi manfaat
……………………. d. dhefinisi observasi
Pethikan teks ing ndhuwur kalebu 9. Ing ngisor iki ora kalebu sifat saka teks
perangan teks…. laporan asil observasi,….
a. dhefinisi umum a. Informatif
b. dheskripsi manfaat b. Komunikatif
c. dheskripsi bageyan c. Objektif
d. pranyatan umum d. Subyektif
6. Gagasan utama saka paragraph 3 teks ing 10. Teks asil observasi disusun, nalika….
ndhuwur yaiku…. a. arep pengamatan
a. Jagung uga ngandhut sebageyan gedhe b. nepaki pengamatan
magnesium, tembaga besi. c. sawise pengamatan
b. Nutrisi iki ora mung nyegah tulang d. ora nganggo pengamatan
retak amerga tambahe umur, nanging 11. Sing ora kalebu ciri-ciri teks laporan asil
uga ngundhakake fungsi ginjel. observasi yaiku….
c. Supaya tetep sehat kanthi njaga kadar a. Nduweni susunan struktur sing runtut
kolesterol lan ningkatake aliran getih lan lengkap.
sajrone awak. b. Ora ana opini/ pendapat saka panulis.
d. Jagung nduweni manfaat kanggo awak c. Digambarake kanthi rinci manut
amerga kandhutan nutrisine. pendapat panulis.
7. Gatekna pranyatan iki! d. Teks njlentrehake informasi apa anane
(1) Mangerteni tahapan sawijining lan sanyatane.
perkara. 12. Kumpulan tembung ing ngisor iki kalebu
(2) Kanggo mrantasi sawijining perkara. tembung ancer-ancer (kata depan)….
(3) Kanggo menehi pengaruh tumprap a. lan, utawa, merga
pamaos. b. menyang, saka, ing
(4) Nemokake teknik utawa cara sing apik c. mepe, direndhem, nyiram
kanggo ngudhari perkara. d. adhem, panas, subur
(5) Nemtokake kaputusan sing luwih 13. Ukara ing ngisor iki sing ora nggunakake
efektif. tembung panggandheng….
(6) Supaya perkara sing ditulis tambah a. Saliyane iku tandhuran uga subur.
ruwet. b. Tanduran uga luwih kuwat lan sehat.
Sing ora kalebu tujuwan panyusunan teks c. Pupuk kimia ndadekake lemah rusak.
laporan asil observasi, yaiku…. d. Sabanjure dipepe supaya garing.
a. (3), (6) 14. Gunane aksara rekan yaiku….
b. (1), (3) a. Kanggo nulis jeneng wong, papan, lan
c. (4), (5) panggonan.
d. (5), (6) b. Kanggo nulis gelar pakurmatan lan
8. Perangan teks asil observasi kang ngemot angka.
ide pokok (gagasan utama) saben c. Kanggo nulis huruf-huruf saka manca
paragraph sing banjur dikembangake sing cetha.
luwih rinci manut klompoke, yaiku…. d. Kanggo nulis huruf-huruf saka manca
a. dhefinisi umum sing isih diugemi asline.

20 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


c. ? ajkmwbvujmm\
15. Cacahe aksara rekan ana….
a. 5
b. 6
c. 7 d. ?aji[kom/gwbvujmJm\
d. 8
16. Kumpulan aksara ing ngisor iki kalebu 19. ?tukujeruk;5;ki[lo.
wujude aksara rekan ….
a. k+, b, g+, f+, m
Anggone maca….
a. Tuku jeruk 4 kilo.
b. Tumbas jeruk 5 kilo.
b. f+, g+, k+, g+, p+ c. Tuku jeruk 5 kilo.
d. Tumbas jeruk 4 kilo.
c. f, g, k, g, p 20. Bapak maos dzikir nganti jam 10 bengi.
Aksara Jawane….
d. a, n, c, r, k a. ?bpkM[aosDiki/znTijm\;10;

bezi.
17. Kanggo ngelet-eleti (mengapit) angka jawa
digunakake ….
a. tandha koma (,) b. ?bpkM[wosFikir

b. pada pangkat (;……;) znTijm\;10;bezi.

c. pada adeg-adeg (?) c. ?bpkM[aosF+ki/

d. sandhangan pangkon (\ ) znTijm\;10;bezi.


18. Haji Khomar gawa banyu zam-zam. Aksara
jawane…. d. ?bpkM[aos\f+iki/

a. ?ajik+im/gwbvuj+mJ+m\
znTijm\;10;bezi.
b. ? aji[k+om/gwbvuj+mJ+m\

B. Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi patitis!


1. Sebutna perangan struktur teks laporan asil observasi!
2. Apa bedane laporan teks asil observasi lan teks dheskripsi?
3. Apa wae tujuwan nulis teks laporan asil observasi?
4. Kepriye carane nyusun teks laporan observasi sing apik?
5. Tulisen nganggo aksara jawa!
a. Zakat fitrah nganggo beras 2 kilo 6 ons.
b. Khoirul melu dzikir nganti jam 12.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 21


WULANGAN 2
Tema: Kesenian

Kompetensi Dasar Indikator


3.5 Memahami struktur teks, unsur 3.2.1 Menjelaskan struktur teks drama tradisional.
kebahasaan, dan pesan moral dari teks 3.2.2 Menjelaskan ciri-ciri bahasa dalam teks drama
drama tradisional (wayang/ topèng tradisional.
ḍhâlâng/ kethoprak /ludruk). 3.2.3 Menjelaskan pesan moral drama tradisional.
4.2 Melakukan kegiatan bermain peran 4.2.1 Menulis skenario drama tradisional.
drama tradisional (wayang/ topèng 4.2.2 Bermain peran drama tradisional
ḍhâlâng/ kethoprak/ ludruk). 4.2.3 Menanggapi permainan drama tradisional.

A. Mangun konteks
Setitekna gambar-gambar iki!

Gambar 1 Gambar 2

Gambar 3
1. Critakna ringkes, kegiyatan apa ing gambar 1, 2, lan 3 ing dhuwur!
2. Sampekna pendapatmu ngenani drama tradhisional Jawa!
3. Apa sing kok ngerteni ngenani ludrug lan kethoprak?
4. Apa sliramu nate nonton ludruk utawa kethoprak?
5. Sampekna usulmu supaya drama tradhisional tetep lestari!

22 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Nambah kawruh
Drama utawa teater yaiku sawijining pagelaran sing ngusung crita saka kedadeyan-
kedadeyan sing nate klakon lan diakoni masyarakat pancen nate kedadeyan kayadene
legendha utawa mitos saka sawijining dhaerah. Drama iku wujude tontonan sing ngemu crita
sing ditontonake ing ngarepe wong akeh.
Ing basa jawa drama uga diarani sandiwara, lakon utawa tonel. Istilah sandiwara
kaciptakake dening Kanjeng Gusti Pangeran Arya Adipati Mangkunegara VII. Sandi nduweni
teges samar-samar, dene wara tegese pengumuman. Dadi drama lan sandiwara iku mung
beda jeneng, nanging sifat lan ancas utawa tujuwane padha.
Sajrone pagelaran drama ngemot unsur-unsur kayadene: paraga, dialog, ekspresi,
akting, babak, kostum, dekorasi, lan sapanunggalane. Manut isi/ tema crita lan unsur-unsur
panyengkuyunge, drama bisa dibedakake drama tradisional lan drama modern. Umume
drama tradhisional nengenake kaaslian crita kang dijupuk saka tema-tema crita rakyat,
diimbangi kanthi kostum, properti lan panyengkuyung crita drama liyane.
Umume drama tradhisional bisa dititeni saka katrangan ing ngisor iki:
1. Ora nggunakake naskah.
Para paraga mung diwenehi reng-rengan crita, banjur dikembangna dhewe. Bisa uga
tanpa reng-rengan nanging langsung dadakan (spontan), dadi para paraga/pemain
dituntut bisa improvisasi.
2. Persiyapan pentas prasaja.
Pagelaran drama ora nganggo rencana lan jadwal kanggo papan mligi, latian uga kanthi
prasaja. Mangkono uga nalika nindhakake pentas, kaperluan alat-alat, dekorasi, tata rias,
tata busana, tata lampu uga prasaja.
3. Tema critane pancet (monoton)
Umume critane njupuk saka crita rakyat sakupeng; saka dongeng, legendha, crita
pahlawan.
4. Manunggal karo masyarakat.
Drama tradhisional sifate fleksibel, tegese sawijining pagelaran bisa ing ngendi wae ora
merlokake papan panggonan mligi, malah bisa manunggal karo kabeh masyarakat.

Drama tradhisional seje wilayah bisa seje arane. Menawa ing wilayah Mojokerto,
Jombang luwih dikenal aran ludruk, ing tlatah Solo-Jogya luwih kawentar kethoprak. Sing
mbedakake lelorone ana panganggone ragam basa lan jinis tabuhan gamelan pangiringe.
Sajrone pementasan kethoprak nggunakake ragam basa Solo-Jogya. Dene ing ludruk
nggunakake basa Surabayan, kairing gamelan kanthi teknik tabuh Jawa Timuran. Saliyane iku
uga ana ciri-ciri liyane:
 Pambukane nganggo tari remo
 Ana kidungan lan parikan (jula-juli)
 Diselingi guyonan (lawakan/dhagelan)
 Nyritakake panguripan sadina-dina

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 23


B. Pasinaon Inti
Kegiyatan 1: Nyemak Teks Drama Tradhisional
Teks 1
Jaka Sambang Satriya Gunung Gangsir
Babak I
Prolog
Dhek biyen rikala jaman penjajahan Walanda ing tahun 1920 pamarentah penjajah
nedya mbangun kreteg Porong lan tangkis kali wiwit saka Porong nganti teka Beji. Para warga
kalebu warga Beji kudu melu kerja rodhi mbangun kreteg lan tangkis kasebut. Ana sawijining
lurah kang mbalela lan ora narimakake Manawa wargane dikongkon kerja paksa. Lurah
kasebut aran Bintoro saka Gondhanglegi, tlatah Beji Pasuruan.
Lurah Bintoro : “Rik….Carik, mene para warga ndhik Desa Gondhanglegi kene aja
oleh budhal kerja rodhi maneh, ya !”
Carik Wicaksono : “Wah..mangke menawi ndara onder duka, kadospundi?”
Lurah Bintoro : “Gak preduli, Rik. Pokoke kita kabeh nyawiji gak katene Walanda
bakal wani. Arep takadhepi nek kompeni Walanda teka ndhik kene.”
Carik Wicaksono : “Kula lan para warga badhe nyengkuyung sedaya prentah lan
kawicaksanan panjenengan.”
Lurah Bintoro : “Ayo Rik! Rika kudu melu nyiyagakna para warga ndhik desa kene
kanggo ngadhepi tentara kompeni Walanda! Arek-arek enggal
digladhi barek olah kanuragan lan senjata ya, Rik!”
Carik Wicaksana : “Ngestokaken dhawuh Ki Lurah. Gusti Allah ingkang Maha Agung
mugi tansah paring pangayoman dhumateng kita sedaya.”

Babak II
Para Mandor lan Ndara Onder padha nggunem, yagene wis pirang-pirang dina para
warga saka Desa Gondhanglegi Beji ora ana sing padha teka kerja rodhi mbangun kreteg lan
tangkis Porong. Ndara Onder banjur ngutus tentara kumpeni Walanda teka menyang Desa
Gondhanglegi saprelu nggenahake apa sebabe para wargane ora gelem nindakake prentahe
pamarentah Walanda.
Kumpeni Walanda : “Heee….Lulah Bintolo. En kenapa kamu olang en lakyatmu tak mau
kelja sama dengan pamalintah Netherland, hah?”
Lurah Bintoro : “Aku lan rakyatku gak katene tundhuk barek prentahmu,
heee…bangsa penjajah. Gawe apa rakyatku melu kerja rodhi? Luwih
becik padha nyambut gawe ndhik sawah lan pategalan.”
Kumpeni Walanda : “Eeee..Lho! Jadi kamu olang mau membangkang en melawan
pemelentah, ya? Kamu olang akan tahu akibatnya.”
Carik Wicaksono : “Para warga ndhik Gondhanglegi gak katene nuruti bangsa penjajah
sing sakwiyah-wiyah marang rakyat. Wong Gondhanglegi gak wedi
barek bedhilmu lan mriyem-mu!”
Kumpeni Walanda : “Ayo, kita tangkap ini olang! Kita hadapkan ke Tuwan Onder di
Porong.”

24 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Lurah Bintoro : “Carik ayo kita lawan bebarengan kumpeni-kumpeni iki! Para prajurit
siyagakna!”
Carik Wicaksono : “Mangga Ki Lurah. Ayo prajurit kita rangket bebarengan kumpeni-
kumpeni iki!”

Babak III
Wusanane dumadi padudon kang sengit. Senajan padha nggawa senjata bedhil pistul
lan senapan para tentara kumpeni miris ngadhepi para warga sing dipimpin Lurah Bintoro.
Nanging amarga watak julik licik Lurah Bintoro kasil diprejaya dening Lurah Bargawa lan Carik
Abilawa saka Desa Pandhereja..
Lurah Bargawa : “Ha ha ha ha ..Rik….Carik. Siasate kumpeni Walanda wis bisa kita
gawe, saiki kita mesthi golek Sutinah lan Jaka Sambang.”
Carik Abilawa : “Sendika Gusti. Sakmenika Sutinah mlajar dhateng Jalatundho, ing
perenging redi Pananggungan.”
Lurah Bergawa : “ Mesthi menyang perguron olah kanuragan ndhuk Jalatundho Rik.
Sutinah mesthi njaluk pitulungan barek anake si Jaka Sambang. Aja
kesuwen, Rik ! Ayo enggal ditututi.”
Carik Abilawa : “Mangga, Gusti kula dherekaken !”

Babak IV
Lurah Bargawa lan carik Abilawa ora kasil ngrangket Jaka sambang lan ibune amarga
kekarone wis bali menyang Gunung Gangsir ditutake kanca sapeguron arane Jaka Buntek.
Wis makaping-kaping walanda ngrekadaya arep ngrangket Jaka Sambang nanging ora nate
kasil. Pungkasane walanda nggawe patembaya sapa sing bisa ngethok wit ringin putih ing
pinggir kali Porong bakal oleh bebana dhuwit 100 ewu Gulden saka pamarentah walanda.
Akeh para nom-noman sing kesusra kasektene padha nyoba melu patembaya iku nanging
ora kasil. Pungkasane Jaka Sambang melu patembaya lan kasil ngethok wit ringin kasebut
nanging para jin sing nungu wit ringin kasebut ngamuk lan ngrasuk ing Jaka Sambang. Karo
setengah sadar iku Jaka Sambang pungkasane bisa dirangket dening kumpeni Walanda.
Sadurunge diukum tembak Jaka Sambang diraket lan dicencang ing wit gedhe sacedhake kali
Porong. Lan wengi iku Jaka Buntek kasil nyedhake Jaka Sambang lan arep ditulungi.
Jaka Buntek : “Jaka Sambang tangiya! Aku bakal ngudhari rante sing naleni awake
pena. Wong sing njaga pena kasil taktaleni ing ngisor wit.”
Jaka Sambang : “Lho rika Jaka Buntek. Iya enggal rika wudhari rante sing ngiket
awakku iki!”
Jaka Buntek : “Iya kene takpedhote rante sing ngiket tangan lan sikilmu. Wis
rantene wis takpedhot ayo enggal ninggalake papan kene
sakdurunge para kumpeni padha teka.”
Jaka sambaing : “Wah aku matur nuwun banget barek awakmu Jaka Buntek. Rika
pancen kanca sejati. Tanpa ana rika, aku bakal dibedhil tenan barek
Walanda. Wis ayo enggal ninggalake papan kene. Sedhela maneh
para prajurit kumpeni lan anthek-antheke mesthi bakal teka!”
Jaka Buntek : “Ayo aja kesuwen Mbang ! Ayo enggal mlayu.”

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 25


Babak V
Jaka Sambang lan Jaka Buntek enggal bali menyang Gunung Gangsir. Ing kana kekarone
nyiapake kekuwatan. Para nom-noman padha digladhi olah kanuragan lan olah senjata.
Samangsa-mangsa tentara kumpeni teka, ora bakal wedi. Ing sawijining dina Lurah Bargawa
lan Carik Abilawa sarta para kumpeni padha teka ing Gunung Gangsir Gondhanglegi. Tekane
saprelu ngrangket Jaka Sambang lan Jaka Buntek.
Lurah Bergawa : “Heee, Jaka sambang. Wis nyeraha wae marang pamarentah
Walanda. Gak katene rika bisa ngalahake aku lan prajurit kumpeni.
Ayo! Majua mrene yen rika nyata-nyata satriyatama. Ha ha ha ha!
“ (Panantange Lurah Bargawa kang swarane songar karo nepuk-
nepuk dhadhane)
Jaka Sambang : “Gak katene aku mundhur barek panantangmu. Utang pati nyaur
pati. Aku bakal mbales sedane bapakku sing wis kokpateni. Dhasar
gedibale kumpeni. Sirna dening aku, rika!”
Epilog
Perang tandhing antarane Jaka Sambang lan Lurah Bargawa ora bisa dipenggak
maneh. Lurah Bargawa kang sekti mandraguna rumangsa kaya dikilani dhadhane, ditantang
bocah enom kang isih saumuran anake. Jaka Sambang kang ginawa rasa pingget atine merga
sudarmane diprejaya dening Lurah Bargawa lan ibune dibergonjak, ora narimakake kabeh
tumindake Lurah kang murang tata iku. Wondene Jaka Sambang kasil ngasorake lan mrejaya
Lurah Bargawa lan Carik Abilawa diasorake dening Jaka Buntek. Prajurit kumpeni pada mlayu
salang tunjang ngadhepi para pamudha saka Gunung Gangsir Desa Gondhanglegi, Beji
Pasuruan. Pungkasane wong sing tumindak ala lan sewenang-wenang bakal antuk pinwales
kang setimpal.
(kapethik saka: Kumpulan cerita rakyat widya pustaka 2014 diowahi saprelune)
Bausastra
- ngrekadaya : golek cara liya
- ngrangket : nyekel nggunakake jaring
- patembaya : sayembara
- kesusra kasektene : terkenal sakti
- dipenggak : dipenging
- pingget atine : lara ati
- sudarmane : wong tuwa

Teks 2
Jaka Tingkir
Gerongan: Asmaradana
Sowanira, kakang patih
Muwah sagung narapraja
Apa tan ana bedane
Aturna ingkang tarwaca
Dalem munjuk, Sri Narendra
Narapraja sowan ngarsu
Sembah bukti, tan lowonga

26 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Sultan : “Lo, lo,lo,lo! Ana bocah nom-noman, cukat, trampil.... mlumpat
blumbang semono ambane kanthi mungkur. Sapa, kakang
Patih?”
Patih : “Dalem dereng nate sumerep nem-neman menika, Sinuwun. E,
Bupati Yudapamenang, sapa bocah nom-noman sing pinter
mlumpat blumbang kanthi mungkur kuwi?”
Yudapamenang : “Menika anak kepenakanipun lurah Suranata, rekyana Patih.”
Sultan : “Kakang Patih! Ingsun kepranan, kakang Patih. Coba timbalana
supaya ngadhep ana ngarepaku kene, Kakang.”
Patih : “E. Ki Ganjur! Kuwi, ponakanmu kon maju! Didhawuhi sowan
ngono kok.”
Ki Ganjur : “Inggih, Ki Patih. Ayo, ngger, sowan!”
Tingkir : “Inggih!”
Patih : “Nyembah!”
Tingkir : “Inggih, inggih!”
Patih : “Ndhodhok, ndhodok!”
Tingkir : “Inggih!”
Ki Ganjur : “Sinuwun, menika anak kepanakan dalem, saking ndhusun
Tingkir, badhe ndherek suwita dhateng praja Demak, Sinuwun.”
Sultan : “Hm! Bener kowe arep suwita ana ing Demak?”
Tinggir : “Inggih, Sinuwun. Dalem kepengin suwita wonten negari Demak,
Sinuwun.”
Sultan : “Aku kepranan karo kowe. Jenengmu sapa?”
Tingkir : “Jaka Tingkir, Sinuwun.”
Sultan : “Tingkir?”
Tingkir : “Inggih!”
Sultan : “Coba, aku kepengin sumurup kaya ngapa kowe mlumpat
sepisan maneh kaya mau.”
Tingkir : “Inggih, sendika.”
. . . (gendhing playon) . . . .
Patih : ”E, e, e, bagus tenan!”
Sultan : ”Memper, memper! Kakang Patih!”
Patih : ”Kula.”
Sultan : ”Tetela marem rasaning penggalihku. Pantes iki dadi prajurit
ana ing Demak, kakang Patih. Nanging sadurunge aku kepengin
nyoba marang katyasaning bocah kuwi. Mula sesuk kapinujon
aku arep mbedhag pikat. Dhawuhana supaya bocah kuwi
ndherek karo aku, ya.”
Patih : ”Nun, inggih, sendika, Sinuwun. He, Jaka Tingkir!”
Tingkir : ”Kula.”
Patih : ”Sesuk kowe kepareng ndherek ingkang Sinuwun mbedhag
pikat, ya!”
Tingkir : ”Sendika, ngestokaken dhawuh, rekyana Patih.”

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 27


Patih : ”Wis. Saiki tata-tata tedhak ing Suranatan. Ayo ca! Mangga,
Sinuwun kula dherekaken.”
Sultan : ”Ya, kakang Patih!”
Patih : ”Nun inggih, nun inggih.”
Sultan : ”Aja lali, kakang Patih, supaya ndherek temenan ya, kakang
Patih!”
. . . (gamelan/ sindhenan) . . .
Ratu Kambang : “Rama! Rama! Sampun wanci siyang mekaten dereng wonten
sato kewan ingkang saged kecepeng nggih, Rama.”
Sultan : “Nini putri, mula suk maneh yen Rama tindak mbedhag pikat.
Kowe ora perlu melu, sato kewan padha wedi.”
Ratu Kambang : ”Menapa inggih, Rama? Tiyang sato kewan kok ajrih kaliyan
satunggaling wanita, Rama.”
Sultan : ”Hm! Ah, ya, kowe ora ngrumangsani. Kadang-kadangmu isih
ana kraton, lah kowe kok malah ndherek aku.”
Ratu Kambang : “Nandalem kepengin saged mbebedhag, Rama. Kula mireng
pawartan menawi Rama kagungan prajurit enggal, Rama. Lah
menika dipuncobi, Rama.”
Sultan : “Eh, eh , bocah iki! Ya, pancen nyata aku niyat arep nyoba
katyasane.”
Prajurit : “Ho, heh ho ho heh!”
Sultan : “Kakang Patih, kepriye iki? Prajurit semono akehe nyekel macan
siji wae ora bisa mrantasi gawe, kakang Patih?”
Ratu Kambang : “Lah menika prajurit enggal kok namung kendel kemawon ta,
uwa Patih. Prajurit enggal menika dipuncobi amrih nyepeng
sima nggih, uwa Patih?”
Sultan : “Kakang Patih! Coba timbalana Tingkir supaya ngadhep ana
ngarepku kene!”
Patih : “Mangestokaken dhawuh. He, Jaka Tingkir!”
Tingkir : ”Kula.”
Patih : ”Mrene! Sowan ingkang Sinuwun ngendikan, he!”
Tingkir : ”Inggih, sendika.”
Sultan : “Enggal-enggal cekelen macan kae ya, Tingkir. Sukur kecekel
urip-uripan dene kecekel mati ora dadi ngapa, sebab ing kono
Tumenggung Surayuda wae ora bisa mrantasi gawe ya, Tingkir.”
Tingkir : “Sendika, Sinuwun. Menawi dhawuh dalem ndikakaken
nyepeng gesang, badhe kula cepeng tanpa dedamel, Sinuwun.”
Sultan : “Iya, ya ya ya.”
Patih : ”Eh! Apa bisa kowe, he? Aja kumuwat, Jaka Tingkir!”
Tingkir : ”Mbokmenawi saged. Nyuwun pangestu, rekyana Patih.”
Patih : ”Iya. Ngati-ati ya, Tingkir!”
Tingkir : ”Inggih.”
. . . (gendhing Gangsaran) . . . .

28 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Prajurit : “Ooooh! Weh! Oh! Weh! Ooooooh!”
Ratu Kambang : “Rama! Rama! Menika simanipun kecepeng, Rama.
Dipuncepeng, malah dipunbopong kaliyan Jaka Tingkir, Rama.”
Sultan : “Iya ya ya. Aku percaya. Kakang Patih Wanasalam!”
Patih : “Kula.”
Sultan : “Tetela, Tingkir bisa nyekel macan tanpa nganggo gegaman,
malah saiki dibopong, Kakang.”
Patih : ”Inggih. Pitados kula samenika, Sinuwun.”
Sultan : ”Heeh, Tingkir!”
Tingkir : ”Kula, Sinuwun.”
Sultan : ”Merga saka marem lan bungahing atiku kowe bisa nyekel
macan tanpa nganggo gegaman, ora liya kowe bakal takwisuda,
takparingi kelungguhan dadi lurahing Tamtama ana ing praja
Demak ya, Tingkir.”
Ratu Kambang : ”Prayogi sanget, Rama. Prajurit ingkang pinunjul menika ,
Rama.”
Sultan : “Iya ya ya ya. Kakang Patih!”
Patih : ”Kula.”
Sultan : ”Ayo dherekna kondur ana ing Demak, Kakang.”
Patih : ”Mangestokaken dhawuh.”
. . . (gamelan/sindhenan) . . . .
(Sumber : Bunga Rampai Sastra Jawa Mutakhir, J.J.Rass, kaca 265-268)
Bausastra
- kepranan : ketarik (kagum)
- suwita : ngenger, meguru
- katyasan : kasekten, keprigelan olah kanuragan (keahlian bela diri)
- mbedhag pikat : mburu macan
- tedhak : mudhun
- dedamel : gegaman

Teks 3
Urip ing donya
Paraga:
1. Cak Sukron
2. Cak Baslam
3. Ning Tini
Sukron : ( kidungan ) Kembang turi melok melok, sega wadhang karene sore,
Gak peduli wong alo- alok, sandhang pangan golek dhewe
Nang Mojokerto tuku bulus, bulus lima mati telu
Ayo kanca supaya lulus, mula kudu sregep sinau…
Ngono-ngono salah pena dhewe…..
Ehm….ehm…gak enak dhuwit jek njaluk wong tuwa….entek diseneni…njaluk
diseneni…. Ngarep mburi diseneni….Dhuh Gusti mugi Panjenengan paring
sabaaaar…

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 29


Baslam : (mlebu panggungg)
“Aja ngono cak, karo wong tuwa kudu sing apik. Sopan santune digawe. Aja
ngedumel karepe dhewe….gak ana wong tuwa njlomprongna anak. Sing akeh
muga muga anake sukses…ngono lo cak…”
Sukron : “Ngono ta cak……” (terus ngidung )
Ayo kanca urip sing bener, urip bener dadi marem.
Aja padha urip angsa angsa, kaya kadal nguntal klapa….
Baslam : “Sidane ora nguntal malah bangka…”
Sukron : “Helluk…..omongane …Cak…gak sopan blass…!!!”
Ning Tini : (mlebu )Oaalaaah Cak…Cak, tak rungokna kawit mau kok isine gegeran ae… ana
apa se Cak?
Baslam : “Iki lho Sukron….”
Ning Tini : “Apaa Cak sukron….”
Baslam : “Kawit mau ngedumel ae (karo mbenakna kopyah) gak sukur marang wong
tuwane.
Ning Tini : “Gak sukur… yaapa Cak!”
Baslam : Jarene mundhur diseneni, maju diseneni…. njaluk dhuwit diseneni…. Apa-apa
diseneni…..deloken…ika pinggir kali….”
Sukron : (munggel omong) “Wong mancing…..”
Ning Tini : “Gak ngono Cak maksude Cak Baslam, bocah kae lho sing urip pinggir
kali….ngisor jembatan…sing gak duwe wong tuwa…apa-apa golek dhewe…nek
ana sing menehi mangan….nek gak ana sing menehi ya gak mangan…..piye…,
ngono iku…..?”
Sukron : “Iya Ning Tini bener ngendikanmu….”
Ning Tini : “O ya Cak….aja gampang ngomong bangka…..iku saru. Ora apik…merga bangka,
iku…diobong ing neraka…
Suk + Bas : “Trus ngendikan apa Ning?”
Ning Tini : “Matek….”
Suk+Bas : “Ha …ha…ha…padha ae…Ning Tini…..”
Ning Tini : “Sik tah rungokna….matek iku…nikmate wis entek…Nek mati ika….gak isa
ngrasakna…capjay enak…bakso pedhes….apa-apa sing enak gak bisa maneh
ngrasakna.”
Baslam : “Suwun…Ning…wis, ayo nggibur, ngiras blajar kidungan….!”
B+S : (Kekarone banjur ngidung)
Njaluk kramane nyuwun
Lha yen dhahar ngokone mangan
Ning Tin, Ning Tin, aku matur nuwun
Merga wis maringi penjelasan
Banyu iku tegese warih
Lha yen gunung kawi-ne arga
Ning Tin Ning Tin, ayo enggal mulih
Merga wengine wis arep teka….

30 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Sawise nyemak kanthi tliti teks drama tradhisional ing ndhuwur, coba wangsulana
pitakonan-pitakonan iki!
1. Saka panganggone basa, apa bedane teks drama 1, teks 2, lan teks 3?
2. Saka telung (3) teks drama tradhisional ing ndhuwur, teks endi sing gampang dipahami?
3. Tema apa kang kinandhut sajrone teks drama 1?
4. Coba sebutna latar apa wae kang digawe sajrone teks drama 1!
(kalebu latar wektu, papan, lan swasana)
5. Sebutna paraga-paraga sajrone teks drama 1!
6. Sebutna watak wantune para paraga ing teks drama 1!
7. Kepriye amanat kang bisa dijupuk saka teks drama 1?

Kegiyatan 2: Mangerteni struktur Teks Drama Tradhisional

Struktur drama awujud alur sajrone babak lan adegan sing umume kasusun kaya ing
ngisor iki:
1. Prolog minangka pambuka utawa kahanan wiwitan sajrone drama/sandiwara. Bageyan
iki umume diandharake dhalang kanggo njlentrehna gambaran para paraga/pemain,
gambaran latar, lan liyane.
2. Dialog yaiku rembugan antarane paraga siji lan sijine sing bisa nggambarake watak,
panguripan, perkara sing diadhepi, lan kepriye cara ngudhari perkara kasebut. Sajrone
dialog bakal kawujud urut-urutan prastawa kang diwiwiti saka orientasi, komplikasi,
nganti resolusi.
a. Pambuka (orientasi), yaiku bageyan wiwitan saka crita sing nggambarake kahanan
sing bakal kedadeyan, lagi kedadeyan, lan wis kedadeyan.
b. Pasulayan (komplikasi), perangan dumadine alangan-alangan lan perkara (konflik)
kang dialami dening paraga utama. Ing perangan iki bisa dikenali wewatekane
paraga utama becik utawa ala (protagonis, antagonis).
c. Pangudhare perkara (resolusi), yaiku bagiyan klimaks saka drama, arupa babak
pungkasan ing crita drama sing nggambarake pangudhare perkara sing dialami para
paraga. Resolusi kudu kedadeyan kanthi lumrah/wajar saka nyambunge kedadeyan
sadurunge.
3. Epilog, yaiku bageyan pungkasan saka drama sing fungsine kanggo ngandharake inti crita
utawa nafsirake maksud crita.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 31


Tugas 1
Sawise maca luwih tliti teks drama tradhisional ing dhuwur, kanthi kelompok coba
temokake perangan struktur teks drama.
a. Teks drama tradhisional ”Jaka Sambang Satriya Gunung Gangsir”
Struktur Teks Drama Tradhisional
1. Pambuka
(orientasi) ………………………………………………………………………………………………….……
Ukarane :
…………………………………………………………………………………………….…………
……………………………………………………………………………………….………………
………………………………………………………………………………….……………………
…………………………………………………………………………….…………………………
……………………………………………………………………….………………………………
………………………………………………………………….……………………………………
2. Pasulayan
(komplikasi) ………………………………………………………………………………………………….……
…………………………………………………………………………………………….…………
……………………………………………………………………………………….………………
………………………………………………………………………………….……………………
…………………………………………………………………………….…………………………
……………………………………………………………………….………………………………
………………………………………………………………….……………………………………
3. Pangudhare
prakara ………………………………………………………………………………………………….……
(resolusi)
…………………………………………………………………………………………….…………
……………………………………………………………………………………….………………
………………………………………………………………………………….……………………
…………………………………………………………………………….…………………………
……………………………………………………………………….………………………………
………………………………………………………………….……………………………………

32 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


b. Teks drama tradhisional ” Jaka Tingkir”
Struktur Teks Drama Tradhisional
1. Pambuka
………………………………………………………………………………………………….…………
(orientasi)
Ukarane : ……………………………………………………………………………………….……………………
…………………………………………………………………………….………………………………
………………………………………………………………….…………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
…………………………………………….………………………………………………………………
2. Pasulayan
………………………………………………………………………………………………….…………
(komplikasi)
……………………………………………………………………………………….……………………
…………………………………………………………………………….………………………………
………………………………………………………………….…………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
…………………………………………….………………………………………………………………
3. Pangudhare
………………………………………………………………………………………………….…………
prakara
(resolusi) ……………………………………………………………………………………….……………………
…………………………………………………………………………….………………………………
………………………………………………………………….…………………………………………
……………………………………………………….……………………………………………………
…………………………………………….………………………………………………………………

Kegiyatan 3: Mahami Unsur Basa Sajrone Teks Drama Tradisional


Parikan
Parikan yaiku tetembungan utawa unen-unen sing kedadeyan saka rong (2) ukara sing
dhapukane nggunakake purwakanthi swara, saben saukara kedadeyan saka 2 gatra. Ukara
kapisan minangka purwaka dene ukara nomer loro minangka wose (isi). Manut cacahe wanda
(jumlah suku kata), parikan dibedakna dadi telu, yaiku; sing kedadeyan saka (4 wanda + 4
wanda) x 2, (4 wanda + 8 wanda) x 2, lan (8 wanda + 8 wanda) x 2. Nanging saiki gawe parikan
wis jarang ngugemi cacahe wanda (jumlah suku kata). Sing baku tetep nggatekake
purwakanthi swara, lan wos(isine) bisa ditampa. Parikan sing dilagokne dadi kidungan, asring
digunakake ing pementasan ludruk.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 33


Menawa dijlentrehake kedadeyane parikan kaya tuladha ing ngisor iki:
a. Kedadeyan saka rong (2) ukara
Awan-awan aja kluyuran, ana pak mantri numpak sekuter ukara 1
Kapan-kapan aku keturutan, duwe kanca sinaune pinter ukara 2
b. Saben ukara kedadeyan saka rong gatra (parikan tunggal)
Awan-awan aja kluyuran, ana pak mantri numpak sekuter ukara 1
gatra 1 gatra 2
Kapan-kapan aku keturutan, duwe kanca sinaune pinter ukara 2
gatra 1 gatra 2
c. Saben pungkasane gatra awujud purwakanthi guru swara
Awan-awan aja kluyuran, ana pak mantri numpak sekuter ukara 1
gatra 1 gatra 2
Kapan-kapan aku keturutan, duwe kanca sinaune pinter ukara 2
gatra 1 gatra 2
Ukara kasiji wanda pungkasan ”an” karo ”er”
Ukara kaloro wanda pungkasan ” an” karo ”er”
d. Gatra 1 runtut karo gatra 3, gatra 2 runtut karo gatra 4
Awan-awan aja kluyuran, gatra 1
ana pak mantri numpak sekuter gatra 2
Kapan-kapan aku keturutan, gatra 3
duwe kanca sinaune pinter. gatra 4
e. Ukara kapisan (gatra 1 lan 2) minangka bebuka
Ukara kapindho (gatra 3 lan 4) minangka wose (intine)

Parikan manut cacahe wanda (jumlah suku kata), dibedakna dadi 3, yaiku:
1. (4 wanda + 4 wanda) x 2
 Iwak bandheng, durung payu.
Bocah nggantheng, sugih elmu.
 Nangka jeruk, jambu nanas.
Rada watuk, ngelu panas.
2. (4 wanda + 8 wanda) x 2
 Kembang kencur, gandha sedhep sandhing sumur.
Kudu jujur, yen kowe kepingin luhur.
 Kembang cengkeh, ganda sedhep warna aneh.
Wong sing sumeh, mesthi duwe kanca akeh.
3. (8 wanda + 8 wanda) x 2
 Sega punar lawuh empal, segane penganten anyar.
Dadi murid aja nakal, kudu ulah ati sabar.
 Jangan kacang jangan kara, kaduk uyah kurang gula.
Welingku marang pra mudha, aja wedi ing rekasa.

34 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Gladhen
A. Jangkepana parikan iki!
1. Mlaku-mlaku, numpak sekuter.
Yen sinau, ………………………………
2. Kembang menur, ditandur pinggir sumur.
Yen wis makmur,……………………
3. Ngasah arit nganti landhep.
Dadi murid, ………………………….
4. Bandeng presto dicampur klapa,
iku panganan khas semarang.
Pesenku marang kanca-kanca,
……………………………………………
5. Gunung Merapi gunung Merbabu,
Kali Praga agung banyune.
Mangga sami greget sinau,
…………………………………………..

B. Parikan ing ngisor iki minangka isi, coba temtokna perangan purwakane!
1. …………………………………………..
Skolah pinter, ngaji bener.
2. …………………………………………..
Apikan marang sedulur, uripmu bakale makmur.
3. …………………………………………..
Ayo kanca, mbangun bangsa.
4. …………………………………………..
Sopan santun tata krama, bareng-bareng ditingkatna.
5. …………………………………………..
La yen sira dadi anak, kudu patuh wong tuwa.

C. Tindhakna pakaryan iki!


1. Gawea klompok kanthi anggota 4 siswa.
2. Saben ketua klompok rembugan kanggo nemtokake tema parikan.
3. Tindhakna dolanan saut-sautan parikan kanthi aturan menawa klompok wis ora bisa
menehi balesan parikan trep karo tema, tegese kalah. Dene klompok sing menang
yaiku klompok sing parikane unggul kanthi ngugemi (mematuhi) tema.
4. Klompok sing kalah kudu nglagokne tembang-tembang dolanan utawa campur sari
(disepakati bareng-bareng).

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 35


Cangkriman
Cangkriman yaiku tetembungan utawa unen-unen sing kudu dijawab maksude
(bedhek-bedhekane). Gampangane cangkriman iku dolanan masyarakat Jawa arupa teka-
teki sing sipate kanggo guyonan nanging ngemu pitutur. Jinise cangkriman ana 3, yaiku
cangkriman sing wujud: (1) tembung wancahan/ cekakan; (2) pepindhan utawa irib-iriban;
(3) surasa blenderan/ plesetan.
1. Cangkriman wancahan/ cekakan
Tuladha:
a. Langdikum ditasbir yaiku lulang dikum dientas njebibir.
b. Pak bomba pak lawa pak piut tegese tapak kebo amba, tapak ula dawa, tapak sapi
ciut.
c. Teh nasgithel tegese teh panas, legi, lan kenthel
2. Cangkriman pepindhan utawa irib-iriban.
Tuladha:
a. Dikethok malah tambah dhuwur.
Bedhekane: clana
b. Dicakot bongkote sing kalong pucuke.
Bedhekane: rokok.
c. Dijupuki malah dadi mundhak gedhe.
Bedhekane: joglangan/lobang
3. Cangkriman blenderan/ plesetan
a. Wong dodol klapa dikepruki.
Bedhekane: sing dikepruki klapane.
b. Gajah ngidak endhog ora pecah.
Bedhekane: sing ora pecah gajahe.
c. Wong mati ditunggoni wong mesam-mesem.
Bedhekane: maksude sing mesem sing nunggu, dudu sing wis mati.

Gladhen
A. Cangkriman iki bedheken!
1. Rangsinyu muksitu.
2. Yu mahe rong, lut mahe ndhut
3. Tulisane arab, macane saka ngendi?
4. Sandhal sing dakgawe iki cap ratu.
5. Kayu mati ginubed ula mati.

B. Cangkriman iki aranana jinise cangkriman wantah, pepindhan, utawa blendheran!


1. Urang sapikul matane pira?
2. Wis gedhe kok ngguyu tuwa.
3. Burnas kopen.
4. Enak endi daging kucing karo daging pitik?
5. Lampu apa nek dipecah metu uwonge.

36 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


C. Gawea cangkriman manut wujude!
1. Cangkriman wancah
a.

b.

c.

2. Cangkriman pepindhan
a.

b.

c.

3. Cangkriman blendheran
a.

b.

c.

Kegiyatan 4: Nulis Teks Drama Tradisional

Sajrone nulis naskah drama beda karo nulis cerpen, artikel, lan geguritan. Naskah
drama kudu luwih jelas alur critane, karakter tokoh, lan adegan-adegane. Saengga nalika
dipragakake penonton bisa katut ing swasana sajrone drama kasebut. Drama kang becik
kudu nduweni pitutur luhur (pesan moral).
Urut-urutan sajrone nulis naskah drama yaiku:
 Nemtokake tema, yaiku ide pokok saka drama.
 Nyiptakake paraga lan watak saben paraga.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 37


 Gawe alur crita, adegan lan pacelathon (dialog) saben paraga.
 Nemtokake latar (setting) arupa panggonan, wektu, lan swasana ing crita.
 Miwiti nulis kanthi menehi narasi lan petunjuk laku (menawa diperlokake) ing dialog
kanggo nguatake isi drama.

Tugas 2
Tindakna pakaryan iki!
1. Gawea kelompok kanthi anggota 5 – 6 siswa.
2. Pilihen tema saka crita rakyat sing kokweruhi. Bisa saka crita legendha utawa
kepahlawanan.
3. Tulisen naskah drama telung (3) babak kanthi pembageyan tugas sing imbang antarane
anggota siji lan sijine.
4. Gatekna anane struktur teks, supaya alur critane runtut!

Kegiyatan 5: Mragakake Drama Tradisional

Bab-bab sing kudu digatekake kanggo mragakake teks drama, yaiku:


1. Dhapuken paraga-paraga jumbuh (sesuai) karo paraga/pemain sing ana ing teks drama.
2. Saben paraga/pemain kudu mahami perane dhewe-dhewe.
3. Wacanen bola-bali teks drama sing dadi bageanmu kanthi pocapan, wirama, lan ekspresi
kang apik.
4. Aja pisan-pisan ngungkuri pamirsa (membelakangi penonton)
5. Swara kudu sing cetha lan banter dadi kabeh bisa ngrungokake swaramu.
6. Iramane kaya wong lagi omong-omongan dudu kaya wong maca.
7. Dikantheni obahe tangan lan awak (gesture) saperlune, aja kakehan lan aja kaku-kaku.
8. Upayakna anggonmu mragakake dialog saur manuk, maksude saut-sautan ora ana jeda
sing suwe ning uga aja kecepeten.

Bab-bab sing digatekna kanggo ngomentari naskah drama lan pementasane.


Saben klompok menehi komentar marang:
1. Nyambung apa orane dialog lan prastawa sing digambarake.
2. Kajelasan basa sajrone dialog.
3. Kajelasan pituduh laku/ narasi saengga gampang dipragakake.

Tugas 3
Tindakna pakaryan iki!
1. Pragakna naskah drama asil kerja bareng kelompokmu!
2. Temtokna paraga-paraga sing trep karo watak pamaragan (penokohan) ing naskah
drama!
3. Nalika klompok siji mragakake drama, klompok liyane nggatekake kanthi permati banjur
menehi panyaruwe/ komentar!

38 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Uji Kompetensi Wulangan 2
A. Pilihen siji jawaban sing bener!
Wacan kanggo no. 1- 5
Bawana katon mlethek, srengenge ngumece wong kang lagi cidra. Ora ana banyu kang
sumilir. Wit-witan kaya watu meneng anteng. Tegalan sing biasane katon ijo royo-royo, saiki
katon padhang jingglang.
Ajisaka : Sri…kapan kowe bali…
Saiki kowe ora bali-bali… (nembang kanthi luhe metu )
“Wara-wara…sapa sing bisa nemokna Sri bakal tak wenehi hadiah.” (bengak-
bengok ing ngarep omah )
Ayu Kusuma : “Den…pangapunten kula taksih dereng mangertos. Sinten Sri punika?”
(nyedhak Ajisaka )
Ajisaka : “He…wong wadon ora usah nyedhak-nyedhak aku. Aku iki putrane Prabu
Kresna.” (nyentak Ayu Kusuma )
Ayu Kusuma : “Kula mriki amung pengin mbantu, kula mboten peduli Aden putrane sinten.”
(ngomong kanthi sabar )
Ajisaka : “Mbantu…? Haa ha….ha…mbantu aku…. He..!! Ora usah duwe karep sing
macem-macem. Cepet ngalih! Aja wani mara ngarepku…!”
1. Bawana katon mlethek, srengenge 5. Watak sing diduweni paraga Ayu Kusuma
ngumece wong kang lagi cidra. Ora ana yaiku…
banyu kang sumilir. Wit-witan kaya watu a. gampang nesu
meneng anteng. Tegalan sing biasane b. gampang tersinggung
katon ijo royo-royo, saiki katon padhang c. kereng
jingglang. Ukara ing dhuwur kalebu d. sabar banget
tuladha unsur drama, yaiku perangan …. 6. Paraga utamane wis bisa ngrampungi
a. plot c. latar masalahe, perangan iki kalebu bageyan....
b. tema d. alur a. pambuka c. pangudhare prakara
2. Sawise maca teks drama ing dhuwur bisa b. prastawa d. pasulayan
dingerteni yen drama mau nyritakake 7. Tetepungane paraga klawan penonton
wayah….lan manggon ana…. sarana dialog, peran, akting ing dhuwur
a. sore, ing ngarep omah panggung diarani…
b. isuk, ing plataran a. epilogi c. resolusi
c. awan, ing ngarep omah b. komplikasi d. prolog
d. sore, ing plataran 8. Wara-wara…sapa sing bisa nemokna Sri
3. Yen dideleng saka strukture drama ing bakal tak wenehi hadiah. (bengak-bengok
dhuwur kalebu perangan …. ngarep omah). Tembung-tembung sajrone
a. tetepungan c. pambuka tandha kurung diarani…..
b. pasulayan d. pangudhare prakara a. obahe paraga c. pituduh laku
4. Omong -omongane Ajisaka lan Ayu b. casting d. setting
kusuma ana ing teks drama dhuwur, ana 9. Wayah awan, panase srengenge kaya
ing istilah seni drama diarani…. ngobong kulit. Sumilire angin ora bisa
a. prolog c. monolog ngurangi rasa panase. Katrangan iki
b. dialog d. paraga nggambarake latar.....

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 39


a. panggonan, wektu Katrangan ing ndhuwur kalebu ciri-ciri....
b. wektu, swasana a. cangkriman c. purwakanthi
c. swasana, panggonan b. parikan d. tembang
d. wektu, panggonan 16. Surabaya pernahe ngetan,
10. Babak pungkasan ing crita drama sing Ponorogo ngulon arahe.
nggambarake pangudhare perkara sing Aja padha kesed-kesedan,
dialami para paraga, lumrahe diarani…. .................................
a. resolusi c. ekspresi Jangkepe parikan ing ndhuwur, yaiku....
b. komplikasi d. orientasi a. yen kesed kapan bisa pinter
11. Owah-owahanane pasuryan (rai) paraga b. yen kesed kapan pintere
sing lagi nindakake pacelathon ing c. dadi murid aja kesed-kesed
pamentasan drama kang bisa d. ayo padha sinau ben pinter
nggambarake wateg paraga, diarani : 17. Parikan ing ngisor iki isine dudu bab
a. ekspresi c. lafal pendhidhikan, ….
b. kinesik d. intonasi a. Mancing undhur-undhur oleh sepuluh,
12. Mobah mosike paraga kanthi dadakan mlayu ngalor kolore pedhot.
manut situasi lan kondisi jroning main Sapa sing nandhur bakale ngundhuh,
drama diarani.... ngundhuh ora nandhur jenenge
a. audience c. flash back codhot.
b. improvisasi d. dialog b. Mauk emprit, mencok pager.
13. Kanggo bisa mangerteni utawa mahami Dadi murid kudu sing pinter.
wateg lan karakter paraga tartamtu, luwih c. Ngasah arit, nganti landhep.
dhisik kudu nindakake.... Dadi murid kudu sing sregep.
a. gladhi lafal d. Jangan kacang jangan kara,
b. mangerteni isi naskah kladuk uyah kurang gula.
c. gladhi olah swara lan basa Welingku marang pra mudha,
d. asring pentas aja wedi ing rekasa.
14. Paraga drama nalika guneman ijen ing 18. Tetembungan utawa unen-unen sing kudu
dhuwur panggung yaiku …. dijawab maksude (bedhek bedhekane)
a. Dialog c. Monolog a. cangkriman c. parikan
b. Prolog d. Epilog b. purwakanthi d. tembang
15. Gatekna katrangan iki! 19. Gajah nguntal sangkrah. Bedhekane….
(1) kedadeyan saka rong ukara a. klapa c. lawang
(2) ukara kapisan minangka purwaka dene b. pawon d. nanas
ukara nomer loro minangka wose (isi). 20. Ing ngisor iki ora kalebu jinise
(3) dhapukane tembung nggunakake cangkriman....
purwakanthi swara a. wancah c. wutuh
(4) saben saukara kedadeyan saka 2 gatra b. blenderan d. pepindhan

B. Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi patitis!


1. Sebutna ciri-ciri drama tradhisional!
2. Jelasna struktur teks sajrone crita drama!
3. Apa sing diarani parikan?
4. Jelasna jinis-jinise cangkriman!

40 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Uji Kompetensi Tengah Semester
A. Pilihen siji jawaban sing bener!
Kanggo pitakonan no. 1 – 5 wacanen kanti titi pethilan teks ing ngisor iki!
........................................
Sejatine alas iku gedhe banget faedahe tumprap panguripan. Kayune, woh-wohane,
gegodhongane, sarta kewan-kewane kena dipurih kanggo nyukupi kabutuhane manungsa.
Kejaba iku uga kanggo papan rekreyasi. Sing luwih penting maneh bisa dadi betenge tetanen
jalaran alas ngasilake lemen sarta dadi tandhone banyu sing dibutuhake banget dening among
tani.
1. Dideleng saka jinise, paragraf ing 4. Salah sijine cara ngumpulake data kanthi
ndhuwur kalebu teks.... ngamati langsung obyek sing dituju,
a. Argumentasi diarani....
b. Narasi a. dheskripsi
c. Dheskripsi b. narasi
d. Eksposisi c. observasi
2. Struktur teks pethilan paragraf ing d. laporan
ndhuwur yaiku.... 5. Sing dadi inti ukara paragraf ing ndhuwur
a. dhefinisi umum yaiku....
b. dheskripsi bagean a. Kejaba iku uga kanggo papan
c. dheskripsi manfaat rekreyasi.
d. dheskripsi klasifikasi b. Kayune, woh-wohane,gegodhongane,
3. Sadurunge nyusun teks asil observasi, sing sarta kewan-kewane kena dipurih
luwih dhisik digatekake yaiku.... kanggo nyukupi kabutuhane
a. njangkepi karangan manungsa.
b. ngoreksi karangan c. Sing luwih penting maneh bisa dadi
c. nemtokake judul betenge tetanen.
d. nemtokake obyek d. Sejatine alas iku gedhe banget
faedahe tumprap panguripan.
Kanggo pitakonan no. 6 – 9 wacanen kanti titi!
(kahanan bengi iku sepi banget, saya lingsir wengi hawane saya atis, swara jangkrik lan walang
nambahi tintrime swasana. Swara kemlesed ing bakiyak saka adoh saya nyedhak)
Kyai jabad : “Wis suwe tekamu, Sembara lan Basir?”
Sembara : “Sawetawis, Guru.”
Basir : “Njenengan teng pundi mawon ta Kyai? Ngantos ngantuk anggen kula ngentosi.”
Kyai jabad : “Aku bubar sholat wengi, terus mrene iki. Mulane ta Siiir…Sir, aja mung turu
wae!”
Sembara : “Menapa wigatosipun kok nimbali kula, Kyai?”
Kyai jabad : “Aku arep maringake sanjata pamungkas marang kowe, Sembara.”
Sembara : “Sanjata pamungkas punika arupi menapa, Kyai?”
Kyai jabad : “Awujud pecut amarasulli.”
Sembara : “Menapa katiyasanipun, Kyai?”
………………………………………………..

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 41


6. Miturut wujude, wacan ing ndhuwur c. argumentasi
kalebu.... d. ackting
a. Tembang 13. Paraga drama nalika guneman ijen ing
b. Geguritan panggung diarani….
c. drama a. dialog
d. kidung b. monolog
7. Paraga jroning wacan ing ndhuwur, c. prolog
yaiku.... d. epilog
a. Mak Lampir, Sembara, Basir 14. Ing ngisor iki minangka ciri-cirine
b. Kyai Jabad, Sembara, Mak Lampir parikan, kejaba….
c. Kyai Jabad, Mak Lampir, Basir a. Kedadeyan saka rong ukara.
d. Kyai Jabad, Sembara, Basir b. Saben saukara dumadi saka rong
8. Paraga Basir ing pethikan kasebut gatra.
nduweni watek..... c. Nggunakake purwakanthi guru swara.
a. ora sabaran d. Ukara kapisan minangka isi.
b. wicaksana 15. Parikan kanthi dhapukan (pola) 4 wanda
c. nduweni tekad kuat + 4 wanda (X 2) ing ngisor iki jangkepana!
d. gampang emosi Wajik klethik, gula jawa,….
9. Kahanan bengi iku sepi banget, saya a. Luwih becik, sing prasaja.
lingsir wengi hawane saya atis, swara b. Luwih becik, ambangun negara.
jangkrik lan walang nambahi tintrime c. Luwih becik, sabar lan narima.
swasana. Katrangan kasebut d. Luwih becik, sing eling lan waspada.
nggambarake latar…. 16. Tuku arit, ing toko makmur…………
a. wektu bacute parikan kasebut yaiku…
b. swasana a. aja wani, karo wong tuwa
c. panggonan b. dadi murid, kudu sing jujur
d. papan c. bocah sekolah, sing pinter
10. Ludrug kalebu drama tradisional. d. dadi murid, aja keminter
Kawentar (terkenal) ing ngendi? 17. Ana mawa, ana geni
a. Madiun marang wong tuwa,……
b. Jombang Tulisan jawa kanggo njangkepi parikan
c. Ngawi kasebut yaiku….
a. ajwni
d. Pasuruan
11. Panulisane pituduh laku (acting) ing
sajroning naskah drama…..
a. diapit nganggo tandha pangkat b. a[yomeri
b. diapit nganggo adeg-adeg
c. diapit nganggo tandha kurung c. ajmeri
d. diapit ngganggo tandha petik
d. kudumnut\
12. Sikep lan dialog kanthi dadakan manut
situasi lan kondisi tartamtu ing sajrone
drama diarani….
a. imrovisasi
b. babak

42 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


b. [ynketemug[wgel
18. Manuk tuhu menclok pager,
[ynSinauffipinte.
c. [aorketemugel
Bacute parikan nganggo tulisan aksara
jawa kasebut diwaca…
a. aja keblinger d. ketemug[wguyu
b. ayo padha pamer
c. yen sinau dadi pinter 20. Wong sing ketiban duren iku sugih pari.
d. aja gampang ngersula Tegese cangkriman blenderan iki,
yaiku....
19. Suwe ora jamu, jamu godhong tela a. amerga mari panen pari
suwe ora ketemu, …………… b. paringisan amerga kelaran
bacute nganggo aksara jawa yaiku: c. sugih banget
d. duwe duren akeh
a. ketemupisnG[wgel

B. Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi patitis!


1. Sebutna struktur teks asil observasi!
2. Apa wae kang ditulis ing struktur teks dhefinisi umum?
3. Owahana nganggo basa krama alus!
Sepurane ya, bapak lagi turu ora bisa diganggu. Mengko wae yen wis tangi takomongane.
4. Tulisen aksara jawa
Umurku 15 taun punjul 3 wulan.
5. Gawea parikan kang intine nyritakake bab pendhidhikan!

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 43


WULANGAN 3
Tema: Kegiyatan

Kompetensi Dasar Indikator


3.6 Memahami struktur teks, dan 3.3.1 Menjelaskan struktur teks pidato.
unsur kebahasaan dari teks 3.3.2 Menjelaskan struktur teks pewara.
pidato dan teks pewara. 3.3.3 Membedakan ciri kebahasaan teks pidato resmi
dengan pidato tak resmi.
3.3.4 Mengidentifikasi ciri kebahasaan teks pewara.
3.3.5 Menjelaskan kaidah penulisan teks pidato.
3.3.6 Menjelaskan kaidah penulisan teks pewara.
4.3 Berpidato atau menjadi pewara 4.3.1 Menulis kerangka pidato.
pada suatu kegiatan sekolah 4.3.2 Mengembangkan kerangka pidato menjadi naskah
sesuai konteks. pidato lengkap sesuai konteks.
4.3.3 Berpidato tentang kegiatan.

A. Mangun konteks
Coba setitekna gambar-gambar ing ngisor iki!

Gambar 1 Gambar 2

Gambar 3 Gambar 4

44 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


1. Apa kang lagi ditindhakake dening paraga-paraga ing ndhuwur?
2. Manut panemumu, apa ana bedane kang ditindhakna paraga ing gambar 1, gambar 2,
gambar 3, lan gambar 4?
3. Apa kowe tau nindhakake kegiyatan kaya paraga-paraga ing gambar?
4. Apa tujuane paraga ing gambar nindhakake kegiyatan mau?
5. Apa kang kudu disiyapna umpama sliramu nindhakake kegiyatan kaya ing gambar?

Nambah kawruh
1. Pidhato
Pidhato utawa ing basa Jawa diarani sesorah/ tanggap wacana, yaiku medharake
gagasan kanthi lesan ing sangarepe wong akeh (umum) kanthi tujuwan tartamtu.
Umume tujuwan pidhato/sesorah iku ana 3:
a. Kanggo menehi pangerten/ kawruh marang wong liya.
Pidhato iki ngandharake bab-bab tartamtu sacetha-cethane, supaya sing ngrungokake
ngerti. Bisa uga dikantheni conto, mbandhingake, nerangake, lan liya-liyane.
b. Kanggo menehi hiburan utawa panglipur marang wong sing ngrungokna.
Pidhato jinis iki ditindhakake ing sawenehing acara, tujuwane acara bisa kaleksanan
kanthi semarak, gumbira, lan nyenengake.
c. Kanggo mengaruhi pendapat utawa pendirian wong sing ngrungokake (ajak-ajak).
Pidhato jinis iki pamicara ngandharake alesan, bukti lan conto supaya pamirenge
gelem nindhakake kaya apa kang dikarepake pamicara.Tuladhane pidhato kampaye
arep Pemilu.

Miturut carane, pidhato dibedakake dadi 4, yaiku:


1) Manuskrip, kanthi nggunakake naskah/ teks kang diwaca saka wiwitan nganti
pungkasan.
2) Memoriter, kanthi cara apalan/ ngapalake saka naskah.
3) Ekstemporan , kanthi ngapalake wos/inti banjur ngembangake wicara nalika pidhato.
4) Impromtu (spontan), ditindhakake kanthi dadakan tegese tanpa persiyapan.

Miturut Kahanane, pidhato kaperang dadi 3 :


1) Kahanan resmi;
lumrahe ditindhake dening para pejabat ing acara resmi, tuladhane pidhato
kenegaraan, upacara HARDIKNAS, lan liya-liyane. Pidhato iki kaiket dening wektu lan
isi/ bahan materi.
2) Kahanan setengah resmi;
pidhato iki tetep ngatonake swasana resmi, nanging ora kaiket wektu, isi tetep runtut
nanging bisa dikembangake ora kaiket dening naskah. Tuladhane Pidhato srah-srahan
panganten
3) Kahanan Ora resmi;
pidhato iki bisa ditindhakake nalika ana patemon warga ngrembug kanggo apike RT
kang ditindhakake dening ketua RT, ora kaiket dening wektu utawa naskah.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 45


2. Pranatacara
Pranata cara uga diarani pambyawara, pranata adicara, pranata titi laksana utawa
pranata laksitaning adicara, yaiku salah sawijining pakaryan kang ana gegayutane karo
pasamuan utawa adicara ana ing madyaning bebrayan jawa. Ana ing Bahasa Indonesia
diarani Pewara.
Pranata cara mujudake pawongan kang nglantarake utawa nata lumakuning adicara
ana ing upacara adat jawa, kayata : temanten, kesripahan, pepanggihan, pasamuan,
pengajian lan liya-liyane. Dadi pranata cara kudu bisa nglafalake lan ngucapake
tetembungan basa jawa krama inggil kanthi bener, bisa nata swara supaya tetep narik
kawigaten, sakliyane iku kudu bisa ngendhalekake nafas kanthi teratur.
Amerga lumrahe wong nindhakake pidhato lan pranatacara iku dirungokake wong
akeh lan dadi punjere kawigaten, sabisa-bisane kudu ngrengkuh sarat kaya ing ngisor iki:
1) Swara; pangolahe swara kudu cetha, tegas lan ora digawe-gawe, kudu nggatekake
pangucapane swarane aksara swara (ucapan).
2) Wiramane swara (lagu); alon, cukupan apa banter kudu kaslarasake karo isi
pidhato/sesorah.
3) Busana (ageman); elinga marang paribasan; ajining raga saka busana. Ora kudu larang
regane, nanging sing pantes lan slaras karo kahanane.
4) Subasita (trapsila); wong pidhato/sesorah kudu bisa ngecakake trapsila utawa tata
krama. Amarga, yen ora bisa ngecakake tata krama bisa nyuda kawibawan. Ora perlu
digawe-gawe, cukup sing prasaja, anteng, manteb nanging ora ketara kaku.
5) Basa lan sastra; laras, tegese trep karo kahanan sing diadhepi. Leres, tegese kudu
bener, ora nyalahi paramasastra.

B. Pasinaon Inti
Kegiyatan 1: Nyemak Teks
Teks 1
Mengeti Dinten Sumpah Pemuda
Assalamu'alaikum Warahmatullahi Wabarakaatuh.
Bapak-bapak, Ibu-ibu warga negari Indonesia ingkang kinurmatan. Ing kalodhangan
ingkang minulya menika kula badhe ngaturaken pidhato ngenani “Para Mudha minangka
Kunci Ajuning Nagara”. Menapa sedherek-sedherek mangertos, bilih kersa menapa mboten
kersa kula dalah panjenengan kadidene para mudha generasi bangsa minangka pelopor
suksesipun NKRI. Sami kaliyan para mudha jaman pra kamardikan. Piyambake minangka
generasi panentu Indonesia ing jamanipun. Kenging menapa kula saged matur makaten? Bab
menika dipunbuktekaken kanthi wontenipun Sumpah Pemuda. Kanthi janji bilih bertanah air
satu, bertumpah darah satu, dan berbahasa satu, Indonesia. Salajengipun janji menika
dipunperjuwangaken malih kanthi cara ndhesek para pangarsa nagara kangge ngikraraken
proklamasi kamardikan. Malah para mudha nyulik Soekarno lan Hatta dhateng
Rengasdengklok. Tanpa aksi para mudha kasebut, golongan sepuh namung nengga janji
kamardikan saking Jepang, ingkang dereng pesthi kapan badhe dipunparingi, saged-saged
malah mboten. Salajengipun sawetawis tahun salajengipun, para pemudha era 90-an

46 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


nindhakaken aksi nglawan pamarentahan otoriter Soeharto. Era reformasi lan nagara
demokrasi saged kabentuk amargi tekad para pemudha.
Saking kalih contoh kagiyatan kasebat, bisa dibuktekaken pangaribawa kekiyatan para
pemudha tumrap bangsa. Kula dalah panjenengan mboten saged mendel kemawon, umeg
kaliyan gawai utawi gadget, lan males-malesan. Dhateng pundhak kula lan panjenengan
sedaya ajuning bangsa saget karengkuh.
Makaten sesorah ingkang kawula aturaken, kirang langkungipun nyuwun agungipun
pangaksami.
Bausastra
- minulya : mulia
- pangarsa nagara : pemimpin negara
- pangaribawa kekiyatan : pengaruh kekuatan
Teks 2
Pidhato perpisahan
(Minangka wakil kelas IX)
Assalamu’alaikum Warrahmatullahi Wabarokatuh…
Nuwun dhumateng pangarsa pawiyatan SMP Pelita Bangsa, Bapak Pambudi Utomo,
M.Pd. ingkang kinurmatan, Bapak/Ibu guru ingkang kula satuhu kula bekteni, sedaya tamu
undangan ingkang minulya ugi adhik-adhik kelas pitu lan wolu ingkang kula asihi.
Syukur Alhamdulillah kita saged kempal ing adicara purna wiyata punika kanthi bagas
kwarasan tanpa alangan sawiji punapa. Sedaya punika amargi saking rahmat, hidayatipun
Allah SWT. Ing wekdal ingkang kebak barokah punika, kula minangka wakil kelas sanga badhe
ngaturaken raos syukur ingkang tanpa upami dumateng Allah SWT. ingkang paring nugraha
kalancaran wiwit ujian sekolah ngantos kula sakanca saged lulus ing dinten menika. Sedaya
mboten saged uwal saking panggulawentahipun Bapak/Ibu dwija ingkang ngrengkuh kula
dalah sakanca kebak raos gati.
Bapak/Ibu, wonten pepanggihan tamtu wonten pepisahan. Raosipun awrat sanget
tumrap kula sakanca ninggalaken pawiyatan punika. Ananging kula sakanca kedah
nglajengaken ing pawiyatan candhakipun supados gegayuhan luhur ingkang kula sakanca
idham-idhamaken saged kaleksanan. Nyuwun pangaksama dhumateng Bapak/Ibu guru,
menawi sadangunipun ngangsu kawruh ing pawiyatan puniki kula sakanca nggadhahi sikep
kirang mranani, asring ndamel runtik manahipun bapak-ibu. Nanging menika wau mboten
nate dipungape, mboten nate dilebetaken manah kaliyan Bapak/Ibu. Tingkah laku ingkang
kaladuk, omongan kasar saking kula sakanca mboten nate nglunturaken pangrengkuhipun
Bapak/Ibu dhumateng kula sakanca. Raos tresna asihipun Bapak/Ibu sampun nglantaraken
kula sakanca ngantos samenika. Matur nuwun kangge sedayanipun Bapak/Ibu...
Kula sakanca namung saged ndedonga, mugi-mugi menapa ingkang sampun
Bapak/Ibu tindhakaken, kaetang kadi dene amal kesaenan dening Allah SWT. Bapak/Ibu
guru pikantuk piwales swarganing Gusti Allah. Aamiin...
Makaten ingkang saged kula aturaken, nyuwun agunging pangaksama bilih wonten
kaladuking suba sita.

Wassalamualaikum Wr Wb…

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 47


Bausastra
- Pangarsa pawiyatan : Kepala sekolah
- satuhu : satemene, bener-bener, sungguh-sungguh
- panggulawentah : ngramut, ndhidhik
- ngrengkuh : nganggep
- gati : sabar
- pangaksama : pangapura, maaf
- ngangsu kawruh : nimba/golek ilmu
- dwija : guru
- pawiyatan : sekolahan
- dipungape : direken
- runtik manahipun : lara ati
- kirang mranani : kurang berkenan
- kaladuk : kebangeten, keterlaluan
- kaetang : kaitung, terhitung
- pikantuk : oleh

Wangsulana pitakonan-pitakonan iki!


1. Ing adicara apa tanggap wacana ing dhuwur ?
2. Sapa wae sing ngrawuhi adicara kasebut?
3. Sapa kang kajibah nindakake sesorah ing teks tanggap wacana ing dhuwur?
4. Atur pambagya apa sing diwakili siswa klas IX marang bapak ibu guru?
5. Apa sebabe wakil siswa klas IX nyuwun pangapura marang bapak ibu guru?
6. Apa panyuwune wakil klas IX marang bapak ibu guru?
7. Apa isi donga sing disuwun dening wakil siswa klas IX marang bapak ibu guru?
8. Apa dongane wakil siswa marang bapak ibu guru?
9. Apa pangajabe wakil siswa klas IX marang adhi-adhine klas VII lan klas VIII ?
10. Apa bakuning isi kang diandharake sajroning sesorah ing dhuwur?

Teks 3
Pranatacara Halal Bihalal

Assalamu’alaikum Warrahmatullahi Wabarokatuh…


Puji syukur konjuk dhumateng ngarsanipun Gusti ingkang Maha Mirah, awit saking
rahmat barokah saha inayahipun kula dalah panjenengan saged kempal manunggal wonten
bale dhusun saperlu ngawontenaken pengaosan halal bihalal. Mugi-mugi raos ikhlas tindhak
panjenengan sedaya menika minangka salah satunggaling cathethan mligi wonten
ngarsanipun Allah SWT. Sholawat saha salam tansah tumanduk dhumateng Nabi Muhammad
SAW., lumintu dhumateng para sahabat saha dhumawah ingkang rawuh ing papan menika.
Bapak/Ibu ingkang minulya, ngadeg kula ing mriki kepareng ndherekaken lampahing
adicara pengaosan halal bihalal. Dene rantaman adicara inggih menika: (1) pambuka; (2)
waosan ayat suci Al Qur’an; (3) tanggap wacana saking pangarsa dhusun, saha pangarsa desa;
(4) wosing pangaosan; (6) panutup.

48 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Bapak/Ibu ingkang dipunrahmati Allah, sumangga acara halal bihalal enjing menika
kabikak sesarengan kanthi waosan ummul kitab Al Fatihah. Al Fatihah..... kanthi wasilah
waosan ummul Qur’an kalawau, mugi pikantuk pepadhang katebihna saking musibah saha
kaparingan kalancaran saking wiwitan dumugi purna.
Salajengipun ngancik waosan ayat suci Al Qur’anul Karim. Dhumateng ingkang
ngayahi jejibahan, sumangga. ......

Mugi-mugi krana waosan ayat suci kalawau, ingkang maosaken pikantuk ridla saking
Allah SWT., dene ingkang midhangetaken angapura dosa-dosanipun. Allah huma Aamiin...
Acara salajengipun inggih menika atur pangandikan dening pangarsa dusun, Bpk
Priyadi, kula sumanggakaken..... Matur nuwun...
Tanggap wacana kaping kalih dening pangarsa desa, Bpk Syamsul Arifin. wekdal saha
papan kasiyagakaken. .... Matur nuwun Bpk Syamsul sampun atur sesorah.
Ndungkap adicara salajengipun, inggih menika wosing pengaosan. Pramila sumangga
sareng-sareng sumadya nampi mauidhah hasanah, kasuwunaken berkah saking
panjenenganipun Bpk. H. Muhammad Nur Fauzi, M.Pd. wekdal sumangga sacekapipun....
Kanthi tawadlu’ ing manah, bilih sampun cekap kasuwun mungkasi kanthi donga.

Bpk saha Ibu ingkang kinurmatan, adicara sampun kalampahan kanthi rancag, tansah
angsal kamirahanipun Allah SWT. pramila sumangga adicara punika katutup kanthi waosan
Hamdallah. Bilih sadangunipun anggen kula ndherekaken kathah uni, tutur ukara ingkang
kaladuk, nyuwun agunging sih pangaksama.
Wassalamu’alaikum Wr. Wb.
Bausastra
- dhumawah : tumurun, menurun
- tumanduk : tercurahkan
- rantaman : urut-urutan
- purna : akhir
- pikantuk : oleh
- kasiyagakaken : disiapna
- pengaosan : pengajian
- rancag : lancar

Wangsulana pitakonan-pitakonan iki!


1. Apa kang diandharake (dijelasake) ing perangan wiwitan teks pranatacara ing ndhuwur?
2. Pranatacara ing ndhuwur kanggo kegiyatan apa?
3. Sapa wae kang kajibah maringi sesorah?
4. Sapa kang kajibah maringi pengaosan?
5. Apa sing dirembug ing pungkasan pranatacara?

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 49


Kegiyatan 2: Mangerteni Struktur Teks Pidhato lan Pranatacara
1. Struktur teks pidhato/sesorah
Umume struktur teks pidhato ing adicara apa wae intine padha, yaiku:
1) Pambuka; salam pambuka, pakurmatan marang para tamu sing rawuh lan nyebut
sapa wae sing rawuh ing adicara kasebut.
2) Purwaka; atur pamuji dhumateng Gusti Allah lan atur panuwun marang para rawuh.
3) Surasa basa/ Isi; sakabehe bab sing andharake marang para tamu
4) Dudutan/simpulan; ringkesan isi kang wigati
5) Pangarep-arep; kepinginan/harapan sing diandharake marang para tamu kang rawuh
6) Panutup/wasana; atur panuwun sarta nyuwun pangapura menawa ana
kekurangan/kaluputan dikantheni salam panutup

2. Struktur teks pranatacara


Rantaman adicara (susunan acara) yaiku sawijining urutan sing sistematis lan rinci
ngenani lumakune acara bab kegiyatan sing arep kaleksanan. Susunan acara iki gumantung
dawane wektu lan disusun manut kasepakatan karo kang duwe acara, umume nengenake
tujuwan kanggo apa acara kasebut kaleksanan. Kanthi anane susunan acara migunani
kanggo:
1) Adicara luwih teratur, saengga acara bisa lumaku kanthi tertib kawiwitan nganti
pungkasane acara.
2) Adicara luwih tumata, amerga saben wektu wis ditata mening-mening saengga acara
dadi rancag.
3) Ngurangi anane kesalahan, amerga acara wis dirancang lan disiyapake sadurunge.
4) Kanggo bahan koreksi, mangerteni kekurangane lan bisa dibenahi wis trep karo
tujuwan apa durung.

Struktur teks rantaman (urutan) adicara kanggo kaperluan pranatacara gumantung


acara sing arep kaleksanan. Nanging umume ana telu (3) bageyan:
1) Purwaka; salam pambuka, pakurmatan marang tamu, ucapan pamuji syukur, lan
rincian acara.
2) Isi/ perangan isi kang wigati (penting); ngaturake saben-saben acara sing arep lumaku,
ngaturi siji-sji sing kajibah (bertugas) kanthi cetha.
3) Wasana/ panutup; njaluk pangapura marang kakurangan lan kaluputan anggone
nindhakake jejibahan, salam panutup.

Ing ngisor iki tuladha struktur teks pranatacara ing adicara pengajian:
1) Pambuka; kanggo ngenalake tema/topik sing arep dibahas sajrone ceramah, nuduhake
tahapan sesi saka sawijining acara.
2) Waosan Ayat Suci Al-qur’an; tugas pranatacara yaiku nyumanggakake pawongan sing
wis kapasrahan waosan ayat suci.
3) Sambutan-sambutan; sesi sambutan kudu ana ing teks pranatacara amerga
panyelenggara, tamu penting, lan liya-liyane uga kudu disebut. Pranatacara kudu
ngerti sapa wae kang diaturi kanggo menehi sambutan.

50 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


4) Inti acara pengajian; iki minangka sesi penting/utama. Sampekna kanthi ringkes, sapa
sing kajibah maringi pengajian.
5) Panutup lan donga; bageyan pungkasan saka struktur teks pranatacara kanggo
mungkasi adicara, kadhangkala penceramah uga kajibah mimpin donga.

Tugas 1
Wacanen maneh luwih tliti teks pidhato lan pranatacara ing dhuwur banjur coba
temtokna perangan struktur teks!

Struktur Teks Pidhato Perpisahan


1. Pambuka
Ukarane: .........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

2. Purwaka
Ukarane: .........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

3. Surasa basa/ Isi


Ukarane: .........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 51


4. Dudutan/simpulan
Ukarane: .........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

5. Pangarep-arep
Ukarane: .........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
6. Panutup / wasana
Ukarane: .........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

Struktur Teks Pranatacara Halal Bihalal


1. Purwaka
Ukarane: .........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

52 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


2. Isi/ perangan isi
kang wigati .........................................................................................................
Ukarane: .........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

3. wasana/ Panutup
Ukarane: .........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

Kegiyatan 3: Mahami Unsur Basa Sajrone Teks Pidhato lan Pranatacara

Panganggone basa sing trep karo kahanan pamireng/pamirsa sajrone pidhato minangka
bab sing penting banget. Amerga ing kene bakal katon kasil apa orane anggone
pidhato/sesorah. Kanggo ngajeni marang pamireng/pamirsa luwih apik nggunakake basa
krama alus.

Ngetrapake Basa Krama alus


Basa krama alus basane krama kabeh, ora kecampuran basa ngoko. Gunane kanggo
ngurmati lan ngajeni marang kang diajak rembugan.
Ciri-cirine basa krama alus:
1. Basane luwih alus lan ngajeni banget, wujude basa krama kecampuran krama inggil.
2. Tembung sing perlu dikramakake yaiku; wonge, panindhake, lan barang kaduwekane.
3. Awake dhewe (utama purusa) ora perlu dikramakake inggil.
Panganggone basa krama alus:
1. Wong sadrajat lan padha pangkate sing padha-padha ngajeni lan ngurmati banget.
2. Marang wong sing luwih dhuwur drajate; anak marang wong tuwane, murid marang
gurune, putu marang simbahe, rewang marang juragane, lan sapanunggalane.
3. Marang wong sing durung pati akrab utawa durung kenal.

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 53


Tuladha ukara nggunakake basa krama alus:
1. Kula nyuwun arta nggih pak, damel tumbas buku.
2. Bu, mas Rama wau dhateng rencangipun, badhe pamit piyambak Ibu tasih sare.
3. Dalemipun pak Rudi ingkang dados dhokter niku pundi nggih?
4. Wanci dalu, griya-griya sami diinepi.
5. Sadangunipun menika, panjenengan dhateng pundi?

Gladhen
 Ukara ngoko lugu iki dadekna krama alus!
1. Pak lurah lagi nekani rapat ing kecamatan.
2. Jam lima sore mau, paklik Pardi nggoleki bapak ora ketemu.
3. Pak, ana undhangan kenduren nang omahe pak Lukas mari maghrib.
4. Sampekna marang simbahmu ya, muga-muga larane cepet waras!
5. Aku melu ibu nyambangi kancane sing mari lunga haji.

 Ukara krama alus iki owahana dadi ngoko lugu!


1. Mantun niki giliran panjenengan mundhut obat.
2. Mangga, panjenengan maju sampun ditimbali dhoktere.
3. Sampun, kula wau telas sekul rawon setunggal kalih es campur setunggal, pinten
artane?
4. Pak Agus nembe mawon tindhak, durung ana limang menit!
5. Kula mboten saged ndherek, amergi sepedha kula bocor.

 Gunakne ukara basa krama alus manut katrangane!


1. Sliramu ketemu pak Ardi guru matematikamu ing rumah sakit, kepriye anggonmu
nyapa?
2. Bu dhemu telpun menawa dina selasa arep menyang omahmu, kepriye anggonmu
nyampekake marang bapakmu?
3. Nalika ngeterne ibumu menyang pasar, sliramu ketemu ibune kanca akrabmu, apa
sing koksampekake?
4. Nalika budhal sekolah sliramu weruh ana wong sing arep nyebrang, ning kangelan
merga kendharaan rada rapet. Coba takonana arep menyang endi, lan gelem apa ora
yen kok sebrangne?
5. Ana tamu nggoleki omahe pak Parman, nanging kliru menyang omahmu, jelasna
ancer-ancere.

Panyandra
Panyandra yaiku unen-unen utawa tetembungan saemper pepindhan kang surasa/isine
mawa tetandhingan sing ngemu teges memper utawa mirip. Babagan kang dicandra yaiku
babagan kabecikan lan kaendahan, kayata kahanane manungsa, kahanane magsa, kahanane
kewan,kahanane solah bawa, lan sapanunggalane. Tembung panyandra ateges tetembungan
kang nggambarake kahanan nganggo pepindhan/perumpamaan.

54 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Tuladha:
1. Candrane awak
 Pakulitane kuning nemu giring ; kaya wernane temulawak, kuning bersih, alus
 Rambute ngombak banyu ; kaya ombak banyu, bergelombang
 Alise nanggal sepisan ; kaya rembulan nalika tanggal 1, njlarit
 Mripate ndamar kanginan ; damar/ublik, lilin sing urube katiyup angin alon,
sayu
 Untune miji timun ; wiji/biji timun, cilik-cilik putih rata
2. Candrane solah bawa/ tingkah laku
 Lembeyane mblarak sempal ; blarak (godhong klapa) katiyup angin, alon
 Swarane kaya mbelah-mbelahna bumi ; banter banget
 Polahe kaya gabar diinteri ; ora bisa meneng/ ora bisa anteng, muter wae
 Bungahe kaya ketiban ndaru ; ndaru/ rembulan kanggo ngambarake oleh
kauntungan/kabegjan gedhe, seneng banget
3. Candrane wong nesu/muring-muring
 Netra andik angatirah ; netra/ mripat, andik (tajem, melotot), angatirah (abang)
 Imba tepung lir kupu tarung ; kaya kupu tarung, alise gathuk
 Angga mubal dahana ; dahana/geni mubal

Gladhen
Panyandra awak iki golekana tegese kang mapan ing tengene!
1. Drijine mucuk eri. a. Lambene kaya manggis karengat.
2. Lakune kaya macan luwe. b. Rambute memes kaya kembang bakung.
3. Pipine nduren sajuring. c. Kupinge njledheng kaya jamur kuping.
4. Rikmane ngembang bakung. d. Garese kenceng tur rada merit.
5. Idhepe tumengeng tawang. e. Untu cilik-cilik rata kaya wiji timun.
6. Untune miji timun. f. Idhepe mlengkung mendhuwur.
7. Gares lurus tur semu merit. g. Tangane kaya gendhewa sing dipenthang
8. Lathi manggis karengat. h. Pipine kaya duren sajuwing.
9. Karna nedheng anjamur kuping i. Drijine apik, lancip kaya eri
10. Astane nggendhewa pinenthang j. Mlakune alon kaya macan luwe.

Wangsalan
Wangsalan yaiku tetembungan utawa unen-unen sing memper/ mirip cangkriman
nanging batangane/ bedhekane wis dikandhakne. Mung anggone ngandhakake ora kanthi
jelas/ cetha, isih kasingidake (masih tersembunyi). Mung disebutna sawanda (satu suku kata)
utawa luwih, saengga isih kudu nemokake tegese.
Tuladhane: Jenang gula aja lali. ; jenang gula arane glali
Jinise wangsalan ana 8 (wolu):
1) Wangsalan lamba, yaiku wangsalan mung saukara lan batangane mung siji.
Tuladha:
 Balung geni, mbokmenawa aku sida mrono.
: balung geni arane mawa

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 55


 Ngertia ngrokok cendhak, ora takkandhani.
: rokok cendhak arane tegesan = neges-neges
 Balung janur, muga-muga sida temenan.
: balung janur arane sada
2) Wangsalan rangkep (camboran), yaiku wangsalan sing kedadeyan rong ukara batangane
luwih saka siji. Saben ukara kedadeyan saka rong gatra, ukara kapisan minangka
wangsalan ukara kapindho batangane.
Tuladha:
 Jenang sela, wader kali sesondheran.
Apuranen, yen wonten lepat kula.
: jenang sela arane apu, wader kali arane sepat
 Mrica kecut, singgat toya.
Saunine wong sengit nggregetake.
: mrica kecut arane wuni, singgat toya arane uget-uget
 Senthe arga, putra Dewi Wilutama.
Ujarira, anulad laku utama.
: senthe arga/gunung arane kajar, putrane Dewi Wilutama arane Aswatama
3) Wangsalan memet (rumit), yaiku wangsalan sing carane nggoleki batangane kanthi sarana
ngonceki maksud tetembungane kaping pindho.
Tuladha:
Uler kambang, yen trima alon-alonan
: uler kambang = lintah, batangane satitahe sing tegese ora ngaya = alon-alon
4) Wangsalan padinan bisa kaperang/ dibagi loro yaiku wangsalan sing nganggo nyebutake
batangane, lan ana sing ora disebutake batangane amerga dianggep wis padha ngerti
maksude.
Tuladha:
 Sakjane krungu, nanging njangan gori!
: jangan gori arane gudeg = njegideg, mbudeg, apen-apen ora krungu
 Njanur gunung, kersa rawuh ing omahku!
: janur gunung arane aren = kadingaren
 Yen sanggup aja mbalung jagung!
: balung jagung arane janggel = mbanggel
5) Wangsalan edi peni, yaiku unen-unen (tetembungane) dumadi saka 2 ukara, saben
saukara kedadeyan saka 2 gatra (4 wanda/suku kata + 8 wanda/suku kata) lan nggunakake
purwakanthi basa/lumaksita.
Tuladha:
 Kulik priya, priya gung Anjani putra.
(Tuhu, Anoman)
 Kancing gelung, gelung kondhe model Bandhung.
Besuk kapan damange mring basa jawa?
(tusuk, ciodha)
 Carang wreksa, wreksa kang rineka janma.
Nora gampang, golek kawruh mrih kaonang.
(pang, golek)

56 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


6) Wangsalan kanthi paugeran tartamtu
a. Wangsalan 4 wanda + 8 wanda
Tuladha:
 Reca kayu, golek kawruh rahayu
(reca kayu = golek)
 Gayung sumur, aja kemba aja mundhur.
(gayung sumur = timba)
 Roning mlinjo, sampun kesel nyuwun ngaso.
(ron mlinjo = so)
b. Wangsalan (4 wanda + 8 wanda) x 2
 Senthe arga, putra Dewi Wilutama (Kajar, Aswatama)
Ujarira, anulad laku utama
 Jarwa sirna, pring anom rinujit miring (ilang, tutus)
Ngegulanga, mrih putus kagunan Jawa
 Ancur kaca, kaca kocak mungwing netra. Wong wruh rasa
7) Wangsalan sajrone tembang/gendhing, luwih nengenake (mengutamakan) guru wilangan
lan guru lagu, manut paugeran tembang.
Tuladha ing tembang asmaradana:

Sun lali-lali tan lali


Sun lelipur saya brangta
Sasolahe katon bae
Gembili gung woh ing tawang,
Gedebugan wak ingwang
Jenang gamping reca kayu
Dalenjet nggoleki ndika
: jebug = jambe tuwa, jenang gamping = enjet, reca kayu = golek
8) Wangsalan kanggo sasmitane tembang
 Pambukaning sekar sarwa manis = dhandhanggula
 Mingkar mingkuring angkara = pangkur
 Aja mundhur ing pakewuh = durma

Gladhen
Tulisen batangane wangsalan iki!
Tuladha:
Jangan gori, nganti judheg anggonku mikir.
jangan gori = gudheg ing tembung judheg
1. Nggodhong garing, esuk-esuk wis nglaras lagu campursari.
godhong garing = ......................... ing tembung ................
2. Njenang gula lho, aja lali karo kancane.
jenang gula =.......................... ing tembung ................
3. Kukus gantung, taksawang kok sajake bingung.
kukus gantung = .......................... ing tembung ................

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 57


4. Kembang jambu, kemaruk duwe sepedha anyar.
kembang jambu = .......................... ing tembung ................
5. Sarung jagung, abot entheng, tak lakonane.
sarung jagung = .......................... ing tembung ................

Kegiyatan 4: Nulis Teks Pidhato


Nalika miwiti kegiyatan nulis pidhato, ana bab-bab kang kudu digatekake sajroning
panulisane:
a. Topik sing bakal diandharake sajroning pidhato kudu salaras wawasan lan kawruh.
b. Topik sing bakal diandharake kudu salaras karo wektu lan kahanan
c. Duwe ruang lingkup lan wewatesan.
d. Topik sajroning pidhato uga disengkuyung materi-materi liyane sing salaras.

Tugas 2
Tindakna prentah ing ngisor iki!
1. Gawea klompok papat-papat karo kancamu!
2. Rembugen karo klompokmu tema lan kerangka pidhato/sesorah kanggo milih topik!
a. Adicara pengetan dina Pendidikan Nasional
b. Adicara pengetan dina kamardikan RI
c. Pengetan dina Pahlawan
d. Adicara pengetan dina kelairan (Ulang taun)
e. Adicara tasyakuran lulus ujian.
f. Pentinge njaga karesikan.
3. Kembangna kanthi individu tema lan kerangka kasebut kanthi nggatekake struktur teks!
4. Yen wis, banjur aturna asil garapanmu marang guru supaya dikoreksi tata basa lan tata
panulisane!
5. Naskah pidhato asil garapanmu sawise dikoreksi, banjur benahana maneh sing bener, yen
perlu diketik sing rapi.

Kegiyatan 5: Mraktekake Pidhato


Supaya anggonmu mraktekake pidhato lancar lan apik, tindhakna bab-bab iki:
1. Wacanen bola-bali teks pidhato asil garapanmu kanggo latian ing omah.
2. Nalika praktek, panyawangmu kudu rata marang pamirsa, aja mung ndingkluk utawa
kapancang marang teks.
3. Sajrone pidhato aja kesusu, gatekna endhek dhuwure swara lan ekspresimu kang becik!

Tugas 3
Praktekna pidhato ing ngarep kelas salaras karo teks pidhato sing wis kokgawe!

58 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Uji Kompetensi Wulangan 3
A. Pilihen siji jawaban sing bener!
1. Pranata cara kudu nggatekake bab a. gawe reng-rengan naskah pidhato
penampilan, sakliyane swara sing apik, uga b. maca buku hubungane karo materi
sikap solah bawa, subasita, kudu c. paham sapa sing bakal ngrungokake
digatekake busanane kudu pantes. d. ngapalake naskah pidhato
Diarani…. 7. Ing ngisor iki kang ora kalebu tujuan
a. Olah rasa c. Olah swara pidhato/tanggap wacana yaiku....
b. Olah busana d. Olah sastra a. Menehi pangerten/ kawruh marang
2. Pidhato sing ditindhakake pak RT nalika wong liya.
ana pasamuan kanggo ngrembug bab-bab b. Menehi hiburan utawa panglipur
sing ana ing lingkungan desane, manut marang wong sing ngrungokna.
jinise pidhato arane.... c. Mengaruhi pendapat utawa pendirian
a. Pidhato ora resmi wong sing ngrungokake (ajak-ajak).
b. Pidhato resmi d. Menehi hadiah marang wong liya.
c. Pidhato setengah resmi 8. Pidhato sing ngandharake bab-bab
d. Pidhato rembug desa tartamtu sacetha-cethane, supaya sing
3. Perangane pidhato sing isine asung ngrungokake ngerti, dikantheni conto,
pakurmatan marang tamu sing rawuh lan mbandhingake, lan nerangake, kalebu
nyebut sapa wae sing rawuh, manggon tujuwan pidhato kanggo kaperluan….
ing…. a. Menehi pangerten/ kawruh marang
a. Pambuka c. Isi wong liya.
b. Dedonga d. Purwaka b. Menehi hiburan utawa panglipur
4. Yen dadi pranata cara becike kudu marang wong sing ngrungokna.
nggatekake bab-bab ing ngisor iki, kajaba… c. Mengaruhi pendapat utawa pendirian
a. Olah swara wong sing ngrungokake (ajak-ajak).
b. Olah raga / busana d. Menehi hadiah marang wong liya.
c. Olah Basa/sastra 9. Perangane tanggap wacana/ pidhato sing
d. Olah bathin ngandharake bab ngunjukake puja-puji
5. Ukara ing ngisor sing trep kanggo panutup syukur marang Gusti Kang Maha Agung lan
atur pambagya yaiku...... matur nuwun marang para rawuh lan sapa
a. Mangga kita sesarengan muji syukur wae sing wis padha mbantu lumakune
dhateng Gusti Kang Maha Agung. adicara diarani.....
b. Mekaten ingkang saged kula aturaken. a. Surasa basa
Bilih wonten kalepatan kula nyuwun b. Purwaka
agunging samudra pangaksami. c. Pangarep-arep
c. Bapak Kepala Sekolah ingkang dhahat d. Dudutan
kinurmatan. 10. Perangane tanggap wacana sing
d. Kula aturaken matur nuwun sanget ngandharake bab atur panuwun lan
dhumateng Bapak saha Ibu. nyuwun pangapura mungguh anggone
6. Yen arep pidhato supaya lancar, lan paham nindhakake jejibahan mbokmenawa ana
materi kudu ... klera-klerune diarani.....

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 59


a. surasa basa d. Wujude basa krama kecampuran
b. pangarep-arep krama inggil.
c. dudutan 15. Unen-unen utawa tetembungan sing
d. panutup/wasana memper pepindhan kang isine mawa
11. Kula ….. buku, ing sawingkinge bu guru tetandhingan sing ngemu teges memper
ingkang ……tas. utawa mirip, yaiku....
a. mbeta, ngasta a. parikan c. wangsalan
b. ngasta, mbeta b. cangkriman d. panyandra
c. nggawa, ngasta 16. Pakulitane kuning nemu giring. Tegese....
d. ngasta, ngasta a. kulite kuning bersih
12. Basa krama alus ora digunakake.... b. kulite ireng manis
a. murid marang gurune c. kulite putih banget
b. putu marang simbahe d. kulite ireng banget
c. marang kanca sapantaran 17. Polahe ora bisa meneng lan ora bisa
d. anak marang wong tuwa anteng. Ing ngisor iki sing ora cocog karo
13. Sliramu kajibah dadi pranata acara ing gambaran kasebut, yaiku....
acara pitulas Agustusan, ukaramu sing trep a. Polahe kaya kitiran
kanggo menehi wektu pak Lurah maringi b. Polahe kaya gabah diinteri
sambutan, yaiku.... c. Polahe kaya keong didulek
a. Mangga pak Lurah, enggal dhateng d. Polahe kaya gasing diseblakne
panggung wekdal sacekape. 18. Tetembungan utawa unen-unen sing
b. Dumateng pak Lurah memper cangkriman nanging batangane/
kasumanggakaken, papan lan wekdal bedhekane wis dikandhakne, yaiku....
kasiyagakaken. a. parikan c. wangsalan
c. Pak lurah saged ten panggung maringi b. cangkriman d. panyandra
sambutan. 19. Wangsalan sing asring dirungu sabendina,
d. Pak Lurah sampun dangu-dangu nggih, diarani wangsalan.....
anggenipun sambutan.. a. padinan c. memet
14. Ing ngisor iki ora kalebu ciri-ciri basa krama b. lamba d. tembang
alus,.... 20. Balung klapa, ethok-ethok ora ngerti.
a. Basane alus lan ngajeni banget. Batangane wangsalan iki yaiku....
b. Wonge, panindhake, lan barang a. golok c. bathok
kaduwekane dikramakne alus. b. kodhok d. blarak
c. Awake dhewe (utama purusa) kudu
dikramakake.

B. Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi patitis!


1. Sebutna jinise pidhato manut kahanane!
2. sebutna struktur teks pidhato!
3. Jelasna gunane rantaman adicara!
4. Ukara iki dadekna krama alus!
Matur nuwun tekamu ing acara iki, muga-muga langkahmu mrene nggawa kaberkahan.
5. Sebutna 3 jinise wangsalan!

60 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


Uji Kompetensi Akhir Semester
A. Pilihen siji jawaban sing bener!
Kanggo soal nomer 1 – 5 a. dhefinisi umum
Pencemaran banyu ing Indonesia akeh- b. dheskripsi bagean
akehe dumadi karana pokale manungsa. c. dheskripsi manfaat
Wujude limbah pemukiman, limbah d. dhefinisi khusus
pertanian, limbah indhustri, lan limbah 6. Paraga drama nalika guneman ijen ing
pertambangan. Limbah pemukiman kuwi panggung diarani….
biasane saka papan pomahane manungsa a. dialog c. prolog
kayata uwuh organik (kayu, gegodhongan, b. monolog d. epilog
lsp.) lan uwuh non-organik (plastik, logam, lan 7. Panggonan lan wektu dumadine crita
deterjen). Limbah pertanian asale saka drama diarani....
aktivitas pertanian sing padha migunakake a. setting c. casting
pestisidha lan pupuk. Dene limbah indhustri b. ackting d. konflik
dumadine saka aktivitas indhustri sing 8. Salah siji cirine drama, yaiku dumadi saka
ngasilake bahan mbebayani lan ngandhut babak. Sing ora kanggo nandai gumantine
racun (B3). babak yaiku….
1. Bakune gagasan jroning pada(paragraf) a. gumantine paraga
ing ndhuwur, yaiku.... b. gumantine latar (setting)
a. Jinise pencemaran. c. gumantine properti
b. Wujude limbahpertanian. d. gumantine sutradhara
c. Bebayane limbah. 9. Kang klebu drama tradhisional yaiku….
d. Asale limbah pertanian. a. opera van java c. sinetron
2. Jinise limbah pertanian, yaiku.... b. kethoprak d. sinema film
a. plastik, logam 10. Lenong mujudake drama tradisional saka
b. kayu, gegodhongan betawi. Dene ludruk luwih misuwur ing
c. pestisidha, pupuk daerah….
d. deterjen, kain sisa a. Jawa Timur c. Sulawesi
3. Saka wacan kasebut, dununge gagasan b. Jawa Tengah d. Jogyakarta
baku ana ing.... 11. Bab-bab sing wigati ing atur pambgya ana
a. wiwitan pada ing ngisor iki, kejaba….
b. tengah pada a. isi c. pambuka
c. pungkasan pada b. salam d. panutup
d. wiwitan, tengah lan pungkasan pada 12. Bapak, Ibu, lan para tamu ingkang rawuh,
4. Kayu, gegodhongan, plastik, logam, lan kula kinten cekap semanten atur kula,
deterjen kalebu jinise limbah.... menawi wonten kirang trepipun tindhak-
a. indhustri tandhuk lan tembung kula nyuwun
b. pertanian agunging sih pangaksama. Perangane
c. pemukiman tanggap wacana ing ndhuwur kalebu....
d. pertambangan a. salam pambuka
5. Ditilik saka struktur teks asil observasi, b. pangarep-arep
teks ing ndhuwur kalebu struktur c. purwaka
perangan.... d. panutup

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 61


13. Gatekna katrangan iki! 18. Perangan isi sing trep kanggo parikan iki,
(1) salam pambuka yaiku.....
(2) purwaka Metu latar, ngundhuh asem.
(3) isi .............................................
(4) wigati (kesimpulan) a. Yen seneng, aja mesam-mesem
(5) pangarep-arep b. Ati sabar, bakal tentrem
(6) wasana (panutup) c. Wis kebacut kok digetuni
Urutan pidhato sing bener yaiku…. d. Ketemu dhilut, ati marem
a. 1-2-4-5-6-3 c. 1-2-3-4-5-6 19. Khoirul melu takziyah karo Ghani. Aksara
b. 1-3-5-4-6-2 d. 1-5-2-4-3-6 jawane....
a. Ä[k+oairu[lMlutkJ+iyhk[
14. Sing pidhato ngajak ngaturake puji sukur
marang Gusti Allah, tegese....
rog+ni.
a. Sing pidhato lagi antuk berkah lan
rahmat saka Gusti Allah.
b. Kabeh sing padha ngrawuhi
pinaringan berkah lan rahmat saka b. Ä[koairu[lMlutkJiyhk[
Gusti Allah.
c. Sing padha rawuh dipercaya maringi rogni.
berkah marang sing duwe hajat.
d. Wis dadi aturan yen mbukak adicara c. Ä[koairu[lMlutkJ+iyhk[
kudu ngaturake puji sukur.
15. Minangka wakile sing kagungan kersa, rog+ni.
sing pidhato nyuwun pangapura yen ana
lupute iku mapan ing.... d. Ä[k+oairu[lMlutkJ+iyhk[
a. sadurunge pidhato
b. pambuka pidhato rogni.
c. isine pidhato
d. panutup pidhato 20. Ing ngisor iki parikan sing kedadeyan saka
16. Balung jagung, punika sampun dados (4 wanda + 4 wanda) x 2
tanggel jawab kula. Batangane wangsalan a. Sega pera, dilawuhi jangan kara.
iki yaiku.... Kudu bisa, ngawruhi watake kanca.
a. mangkel c. klobot b. Jarik lurik, weton sala.
b. janggel d. jengkel Gawe becik, oleh ala
17. Ä[aom[a [roj+ikinG= ;6;
c. Tuku jeruk, saka tawangmangu.
Yen mathuk, saben dina pengin temu.
[nome/ ;10;.
d. Sega pitik iwak empal, sambel goreng
kurang uyah.
Aksara jawane..... Aja jirih aja nakal, aja nyleweng aja
a. Omahe Sodikin gang 5 nomer 20. wegah.
b. Omah Rizki gang 6 nomer 10.
c. Omahe Rozikin gang 6 nomer 10.
d. Omahe Soleh gang 5 nomer 20.

62 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil


B. Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi patitis!
1. Gawea dheskripsi bageyan ringkes saka tanduran pari!
2. Panutupe pidhato isine bab apa?
3. Jelasna ngenani prolog ing teks drama!
4. Sliramu diutus bapakmu kanggo ngeterake undhangan kendhuren marang pak RT, karo
dipeseni supaya mesthekna pak RT bisa teka, kepriye anggonmu ngomong?
5. Tulisen nganggo aksara jawa.
Khoirul nggarap tugas matematika bab 3 kaca 25.

Daftar Pustaka
Padmosoekotjo, S. 1960. Wewaton Panulise Basa Jawa Nganggo Aksara Jawa. Surabaya: PT. Citra Jaya
Murti.
Hutomo, Suripan Sadi. 1997. Sosiologi Sastra Jawa. Jakarta: Balai Pustaka
Mangunsuwito, S.A. 2002.Kamus Bahasa Jawa, Jawa-Indonesia. Bandung: CV. YramaWidya.
Sutardjo, Drs Imam. 2008. Kawruh Basa Sarta Kasusastran Jawi. Surakarta: JurusanSastra Daerah FS UNS
Endraswara, Suwardi. 2009. Metode Pembelajaran Bahasa & Sastra Jawa. Yogyakarta: Kuntul Press
Endraswara, Suwardi. 2009. Gati Wicara. Yogyakarta: Narasi
Drs. R. Haryana Harjawiyana dan Drs. Theodorus Supriya. 2009. Marsudi unggah-ungguh Basa Jawa.
Yogyakarta
Sasangka, Sry Satriya Tjatur Wisnu. 2010. Unggah-ungguh Bahasa Jawa Jakarta: Yayasan Paramalingua
Saryono, Djoko. 2011. Sosok Budaya Jawa:Rekonstruksi Normatif Idealistis. Malang: Aditya Media
Publishing.
Kementrian Pendidikan Nasional. 2011. Pedoman Umum Ejaan bahasa Jawa Huruf Latin yang
Disempurnakan. Yogyakarta: Balai Bahasa
Sasangka Sry Tjatur Wisnu. 2011. Bunyi-bunyi Distingtif Bahasa Jawa.Yogyakarta: Elmatera Publishing.
Situs SeniBudayaku.com.”Wangsalan Bahasa Jawa dan Artinya.” Diunduh tanggal 3 Juni pukul 11.52

Semester Ganjil Basa Jawa Kelas IX 63


Profil Penulis
Nama Lengkap : NIKI PURWANE RAHAYU, S.Pd.
Telepon Kantor/ HP : 085735107321
E-mail : nikirahayu1478@gmail.com
Alamat rumah : Jl. Raya Ngumpak-Jabon, Kec. Mojoanyar
Alamat kantor : SMPN 1 Mojoanyar, Kab. Mojokerto
 Riwayat Pekerjaan :
1) Pengajar di SMKN Kudu Jombang, tahun 2006 – 2009
2) Pengajar di SMP Islam Al-Ishlah Trowulan, Kabupaten Mojokerto tahun 2012 – 2014
3) Pengajar di SMPN 1 Sooko, Kabupaten Mojokerto tahun 2014 – 2016
4) Pengajar di SMPN 1 Mojoanyar, Kabupaten Mojokerto tahun 2010 – sekarang
 Riwayat Pendidikan Tinggi :
1) S-1 Universitas Negeri Malang
 Pengalaman Menulis :
1) Kontributor artikel pada buku kumpulan artikel Mengajar, Mendidik, Menginspirasi.
Tahun 2016, Penerbit Sarbikita Publishing.
2) Penulis buku penunjang pembelajaran Bahasa Jawa SMP/MTs. pada penerbit Mutiara
Ilmu tahun 2015 – sekarang.

Profil Penelaah
Nama Lengkap : Drs. Buhadi, M.M.Pd.
Telepon Kantor/ HP : 081230125656
E-mail :-
Akun Facebook :-
Alamat kantor : Ds. Modopuro, Kab. Mojosari

 Riwayat Pekerjaan :
1) 1994 – sekarang Pengajar di SMPN 2 Mojosari
2) 2005 – 2010 Pengajar di SMPI Mambaul Ulum Mojosari
 Judul buku yang di tulis :
1) Buku Siswa Sari Basa Jawa

Pembuat Cover : Anton Wijaya, S.E


Penata Letak / Layouter : Ayu Saputri, S.Pd.
Pemeriksa dan Pengoreksi Desain Cover : Kundarto, S.Pd., M.Pd.

64 Basa Jawa Kelas IX Semester Ganjil

Anda mungkin juga menyukai